GEOGRAFIA GOSPODARCZA

Wykład 1. 02.10.12r.

- procesy demograficzne (ludnościowe) : migracje, emigracje

- procesy integracyjne

- procesy gospodarczo-polityczne

System nauk geograficznych- jego struktura

-historia geografii

- geografia fizyczna, ekonomiczna, regionalna

- geografia matematyczna, archeologiczna

Geografia ekonomiczna- nauka, która analizuje związki zachodzące między zjawiskiem społeczno – gospodarczym ze szczególnym uwzględnieniem roli człowieka jako czynnika przekształcającego środowisko naturalne.

ZADANIA GEOGRAFII GOSPODARCZEJ:

- analizuje środowisko geograficzne, w którym rozwija się produkcja

- określa przestrzenne współzależności zachodzące między środowiskiem gospodarczym, a produkcją,

- analizuje polaryzacje przestrzenną ludności oraz rozmieszczenie i strukturę systemu osadniczego,

- wywiera wpływ na rejonizację różnych gałęzi gospodarki, wyodrębniając rejony rolnicze i produkcyjne gospodarki rolnej, regiony i ośrodki przemysłowe oraz rejony transportowe,

- wyprowadza wnioski odnośnie dróg rozwoju geograficznego kraju i regionów.

GŁÓWNE FUNKCJE GEOGRAFII GOSPODARCZEJ:

- informacyjno-diagnostyczna ( jest niezbędna do postawienia diagnozy

- teoretyczno- wyjaśniająca (na podstawie informacji diagnozy , coś da się wyjaśnić, określić, bliżej sprecyzować- przewidzieć)

- prognostyczna

- planistyczno- precyzyjna

METODY:

-statystyczno- matematyczna

- kartograficzna

- interpretacji zdjęć ( zdjęć satelitarnych)

- ekstrapolacji trendów

Wykład 2. 09.10.12r.

SYSTEM INFORMACJI EKONOMICZNO- GEOGRAFICZNEJ

Składają się na nią:

-statystyka regionalna ( selektywny system mierników, analizowanie)

-kartografia ( metoda przekazu, przetwarzanie informacji w formie graficznej)

- komputeryzacja ( metoda zapisu przetwarzania)

- zdjęcia lotnicze i satelitarne

- infrastruktura ( system instytucji technicznej)

- ochrona środowiska

-monitorowanie ( jednolity system informacji, obserwacji, oceny i prognoz stanów środowiska człowieka. Ponad to jest systemem organizacji środków technicznych i kadrowych, którego zadanie obejmuje uzyskiwanie, przetwarzanie, przechowywanie, przesyłanie i udostępnianie informacji)

BUDOWANIE TEORII W GEOGRAFII EKONOMICZNEJ WYMAGA PRZEJŚCIA PRZEZ RÓŻNE ETAPY:

-obserwacje zjawiska,

- analiza i opis danego zjawiska,

- klasyfikacja według przyjętego systemu lub stworzyć system,

- postawienie hipotezy( przypuszczenie, zalożenie)

- stawianie tezy ( twierdzenia)

- budowanie teorii.

Teoria- usystematyzowany szereg twierdzeń opisujący większą dziedzinę faktu. Np.:

-teoria heliocentryczna

- teoria względności Aisteina

- teoria ewolucji Darwina

Wykład 3. 16.10.12r.

PRZESTRZEŃ GEOGRAFICZNA JAKO DOBRO OGRANICZONE

PRZESTRZEŃ:

A. lądowa B. wodna C. powietrzna

DOBRO ŻYCIOWE:

A) RZADKIE( unikatowe) B) UŻYTECZNE: C) ANTROPOPRESJA:

-atmosfera 1.przestrzeń lądowa: 1. Litosfera:

- przyroda - rolnicza ( zasoby ziemi uprawnej w ciągu 1 godz.

- zasoby - leśna pustynnieje ok. 700ha), (zasoby leśne w

- produkcja - osadnicza ciągu 1 min tracimy ok. 21ha),(zasoby

- rozwój - geologiczna geologiczne – XXI w.)

2.przestrzeń wodna: 2. Hydrosfera:

- śródlądowa - deficyt wody(97% to woda słona, ok. mld

- przybrzeżna ludzi ma do niej dostęp,3% woda użytkowa

- oceaniczna - jakość wody

3. przestrzeń powietrzna: 3. Atmosfera:

- życiowa (H2O) - efekt cieplarniany

- klasyczna - dziura ozonowa

- komunikacyjna

*terroryzm

*kataklizmy

Procesy przestrzenne- polegają na przekształcaniu wewnętrznej organizacji struktury gałęziowej gospodarki, struktury przestrzennej i potencjału poszczególnych elementów danego układu. Procesy te są stymulowane decyzjami planistyczno- koordynacyjnymi, których celem jest wzrost poziomu rozwoju gospodarczego, a tym samym poprawa warunków życia ludzkiego.

RODZAJE PROCESÓW PRZESTRZENNYCH:

- proces polegający na koncentracji,

- proces polegający na decentralizacji,

- proces polegający na segregacji,

- proces polegający na dyfuzji,

- proces polegający na inwazji.

Lokalizacja lub rejonizacja działalności gospodarczej w aspekcie racjonalnego gospodarowania:

-gospodarka leśna( występuje tam, gdzie rośliny( zdobywanie, przetwarzanie zasobów i zaspokajanie potrzeb ludności)

- górnictwo ( buduje się tam ,gdzie są zasoby z uwzględnieniem ilości i jakości)

-gospodarka turystyczna ( walory turystyczne, kulturowe; atrakcje)

- gospodarka rolna ( dobre, żyzne gleby użytkowe)

Zasoby i ograniczenia w gospodarce przestrzennej:

-ludność (zasoby siły roboczej)

- majątek trwały,

- środowisko przyrodnicze ( zróżnicowane),

- usługi produkcyjne i bytowe,

- wyposażenie i infrastrukturę.

Wykład 4. 23.10.12r.

ROLA ŚRODOWISKA GEOGRAFICZNEGO W GOSPODARCE CZŁOWIEKA

Środowisko geograficzne – jest podstawą w gospodarce człowieka; wykształciły się w nim takie elementy jak: środowisko przyrodnicze i antropogeniczne(stworzone przez człowieka)

Środowisko przyrodnicze- składa się z elementów organicznych i nieorganicznych oraz gleby jako warstwy przejściowej między światem organicznym, a nieorganicznym; wykształciły się w nim elementy takie jak: powietrze, gleba, flora, woda, fauna, człowiek.

Środowisko antropogeniczne- stanowi efekt twórczej działalności człowieka.

Środowisko przyrodnicze tworzy środowisko

Środowisko antropogeniczne geograficzne

Ekosystem jako funkcjonalno- przestrzenny układ elementów przyrodniczych:

Ekosystem- to kompleks elementów przyrodniczych stanowiących względnie jednorodne jednostki przestrzenne środowiska. Posiada własną strukturę ( np. las, pustynia, góry)

EKOSYSTEM

NATURALNY ANTROPOGENICZNY

(stworzony przez człowieka)

Lądowe wodne lądowy wodny

(np. las) (np. jezioro) (np.pole uprawne) (np. sztuczny zbiornik wodny)

OCHRONA ZASOBÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO:

-odzyskiwanie surowców wtórnych( trzeba ponownie zagospodarować, czyli recykling)

- proces utylizacji ( złagodzenie skutków zanieczyszczenia środowiska)

- regeneracja gleby( odtwarzanie profilu gleby)

- proces renaturalizacji( działania obliczone na powrót do natury np. melioracja)

- ekorozwój ( rozwój zrównoważony)

Wykład 5. 30.10.12r.

WYBRANE PROCESY DEMOGRAFICZNE( LUDNOŚCIOWE) ŚWIATA:

- ekumena obszar zaludniony i zagospodarowany)

- subekumena ( obszar niezaludniony ale zagospodarowany, np. pustynia Gibsona, tajga syberyjska, tajga kanadyjska)

- anekumena ( obszar niezaludniony i niezagospodarowany, np. Antarktyda, wysokie strefy gór, wielkie pustynie: Sahara, Gobi)

Ewolucyjny rozwój gatunku ludzkiego:

10 tys. Lat p.n.e.-1mln Ludzi żyło na świecie

5 tys. Lat p.n.e. – 15 mln ludzi żyło na świecie

2 tys. Lat p.n.e. – 50 mln ludzi żyło na świecie

0 - 150 mln ludzi żyło na świecie

1000 lat n.e.-275 mln ludzi żyło na świecie

W 1600 r.- 500mln ludzi żyło na świecie

w 1830 r. – 1mld ludzi żyło na świecie

w 1930 r. – 2mld ludzi żyło na świecie

w 1960 r. – 3mld ludzi żyło na świecie

w 2011 r. – 7mld ludzi żyło na świecie

w przyszłości:

w 2050 r. – 9mld ludzi

w 2600 r. – ( będą tylko miejsca stojące)

przyrost naturalny- (od liczby zgonów – liczbę urodzeń)

przyrost migracyjny- ( od liczby tych co przyjechali - liczbę tych co wyjechali)

przyrost rzeczywisty – ( przyrost naturalny + saldo migracji ( przyrost migracyjny))

0 – śr. Długość życia to 23 lata

1900 r. – śr. Długość życia to 45 lat

2000 r. – śr. Długość życia to 77 lat

Przyczyny przyrostu migracyjnego:

- poszukiwanie pracy,

- poszukiwanie godnych warunków życia.

Kierunki przyrostu migracyjnego:

- granice kraju ( ze wsi do miast), ( poszukiwanie lepszych warunków życia)

- granice międzynarodowe ( z biednych regionów do bogatych, dobrze zurbanizowanych, które dają godne życie) np. z Afryki do : Europy( glównie zachodniej), Ameryki, Azji.

URBANIZACJA

(UMIASTOWIENIE, UPRZEMYSLOWIENIE)

DEMOGRAFICZNA PRZESTRZENNA

(coraz więcej ludzi mieszka ( zajmują coraz większą

W miastach) powierzchnię, rozbudowują się)

EKONOMICZNA KULTUROWA

( zmienia się struktura ( zmienia się miejsce życia,

Zawodowa) warunki życia, wartości i oblicze kulturowe kraju)

Wykład 6. 6.11.12r.

Wydarzenie: wybory prezydenckie w USA

Problem głodu, przeludnienia:

1mld ludzi żyje na granicy ubóstwa

3 mld ludzi żyje za ok. 2 dolary dziennie

200mln chińczyków żyje za ok. 1 dolar dziennie

50 tys. Ludzi na dobe umiera z powodu głodu w Afryce

50 mln ludzi umiera z głodu w ciągu roku- na świecie

W latach 1960-1961- umarło około 9 mln ludzi

W Etiopii, Nigerii i Indiach – 1mln ludzi umarło przez rok

W Korei północnej 1995-2000r. z głodu umarło ok. 3 mln ludzi

( W Korei północnej jadano trawę na śniadanie)

Kuba –kraj reżimowy:

-1kg ryżu kosztuje 10$

- miesięczny dochód średnio wynosi 10$

- korzystanie z zasobów morza w celu przeżycia

Aby poprawić/uniknąć problemu głodu należy/ można:

-ograniczyć dynamikę przyrostu naturalnego (np. wprowadzenie modelu 2+1)

- intensyfikacja (zwiększenie) produkcji żywności

- ograniczenie wydatków na zbrojenia

Inne problemy:

-brak opieki społecznej

- brak wykształcenia

- bezrobocie

Wykład 7. 13.11.12r

Kształtowanie systemu osadniczego w przestrzeni geograficznej

Kryteria, które musiałyby zaistnieć do osiedlania się:

-dostęp do wody,

- ukształtowanie terenu,

- dostęp do zasobów kopalnych,

- unikanie warunków : ekstremalnych, niekorzystnych

Charakter systemu osadniczego:

System osadniczy-stanowi zbiór jednostek osadniczych określonego obszaru pozostających w relacjach o charakterze interakcji, w którym funkcjonują mechanizmy społeczne i gospodarcze zapewniające stabilizację jego tożsamości i struktury.

Struktura jednostek osadniczych- kryterium złożoności

Jednostki osadnicze:

- Elementarne( najbardziej proste)

- proste ( pojedyncze; np. miasta)

- złożone ( aglomeracje)

- wielokrotnie złożone ( konurbacje)

Integracja procesów społeczno- ekonomicznych w przestrzeni:

Proces migracji- (przemieszczanie się ludzi w przestrzeni)

-najważniejsze są na bazie ekonomicznej

- kierunek migracji( z regionów biednych do bogatych, gdyż lepsze warunki do życia)

Proces urbanizacji – ( umiastowienie, rozbudowanie miast)

- pojedyncze miasta

- kolejne miasta( zespoły miejskie – aglomeracja miejska;np. warszawa

-konurbacja( w skład wchodzą miasta duże(>100 tys. Ludzi)np. Górnośląski Zespół

Miejski – (13 miast; Górnośląski Okręg Przemysłowy GOP)

-megalopolis( zespół miejski w skład którego wchodzi kilka miast wielkich ponad 1mln mieszkańców)

Proces industrializacji- (proces uprzemysłowienia)

Baza ekonomiczna i struktura funkcjonalna miast

Baza ekonomiczna miast – wszelkie usługi ( sektor usługowy- obejmuje usługi bytowe i wyższego rzędu)

Wykład 8. 20.11.12r.

Zasoby i czynniki rozwoju społeczno- gospodarczego

1. zasoby ludzkie (pracy)- gr. Wieku przedprodukcyjnego 0-18 lat

- gr. Wieku produkcyjnego 18-67

- gr. Wieku poprodukcyjnego >67 (emeryci, renciści)

2. zasoby naturalne:

Zewnętrzne: woda, gleby, rośliny

Kopalne : występują w głębi ziemi: węgiel, rudy

UWARUNKOWANIA DETERMINUJĄCE ROZWÓJ TO:

-kapitał ludzki( zasoby ludzkie)

- kapitał przyrodniczy (powierzchnia danego kraju, woda, gleby, klimat)

- zasoby kopalne

- kapitał społeczny

- kapitał rzeczowy ( infrastruktura, ośrodki)

- kapitał finansowy ( dochody, oszczędności, rezerwy)

1. Zasoby ludzkie ( stan ilościowy i jakościowy)

2. zasoby naturalne

( na świecie 20% ludności świata zużywa aż 80% zasobów naturalnych; ok. 300 osób na świecie dysponuje majątkiem polowy całości)

Ograniczoność zasobów naturalnych (powierzchniowych i głębinowych)

- wody mamy coraz mniej i gorzej jakościowa

- coraz mniej lasów (wykorzystujemy więcej niż się odnawia)

- wykorzystujemy glebę i jej jakość podlega degradacji

Zasoby nieodnawialne:

- ropa naftowa, ruda, węgiel

-zasoby kopalne wyczerpują się i są na wyczerpaniu

Źródła niekonwencjonalne( przyszłościowe)

-helioenergetyka( energia słoneczna)

- eoliczna energia ( wiatrowa)

-hydroenergetyka( energia wodna)

- geotermiczna energia ( energia ziemi)

- energia atomowa

- biomasa

Zasoby, które determinują życie, czynniki:

-poziom kultury i oświaty,

- ochrona zdrowia,

- techniki i technologii,

- poziom cywilizacji,

- poziom świadomości

Kształtowanie systemu osadniczego:

W 2005 r. liczba mieszkańców we wsi i w miastach wyrównała się

Wiejski system osadniczy- ustępuje na rzecz miejskiego systemu . liczba mieszkańców wsi jest niższa niż 50% i nadal się pogłębia. Na wsi mieszka ok. 10% ludności.

Wsie przyjmują cechy miejskie ( umiastawiają się); wieś zurbanizowana przypomina małe miasteczka.

Wykład 9. 27.11.12

Przestrzenna polaryzacja gospodarki rolnej na tle uwarunkowań

Polaryzacja-to różnorodność, zróżnicowanie czegoś, jakiegoś zjawiska w przestrzeni.

Tła uwarunkowań:

- klimatyczne,

- położenie,

- polityka ludzi.

Warunki klimatyczno- glebowe determinują strukturę roślinną i zwierzęcą

Czynniki produkcji:

1. Wykształcenie

( 60% rolników- nie posiada wykształcenia rolniczego)

Struktura użytkowania ziemi

	razem	Grunty orne i sady	Łąki i pastwiska	lasy	pozostałe
świat	34,1%	10,9%	23,2%	30,1%	35,8%
polska	59,0%	46,0%	13,0%	28,7%	12,3%

Analiza:

- w Polsce większy % użytkowania ziemi niż na świecie

- grunty orne i sady stanowią większość

- pozostałe (inne uprawy i nieużytki, obszary zabudowane)

2.rozmieszczenie przemysłu na tle uwarunkowań:

1. każdy z przemysłu ma swoje kryteria

-baza surowcowa( każdy przemysł bazuje na surowcach)

- baza kopalna ( ropa, ruda- buduje się tam gdzie to występuje)

- baza surowcowa ( importowana i miejscowa)

- woda( bez wody nie ma działalności

-zasoby ludzkie ( pracy) ( albo są albo trzeba wykształcić)

- rynek zbytu( będzie zbyt albo nie )

Wykład 10. 04.12.12r.

REGION EKONOMICZNY

Region- (kategoria przestrzenna) zespół potencjalnych ( możliwych prawdopodobnych) sił przyrody(szata roślinna, woda, zasoby kopalne), któremu człowiek przez racjonalne użytkowanie nadaje indywidualne piętno.

Przez region ekonomiczny należy rozumieć:

-stanowiący część większej całości zespół elementarnych jednostek przestrzennych, którego części składowe powiązane są między sobą i ze środowiskiem przyrodniczym relacjami współwystępowania i współzależności.

Region ekonomiczny ma różne oblicza:

1. region strefowy (jednostka przestrzenna o jednorodnych (porównywalnych) cechach; np. strefa lasu, góry, pola uprawne, pustynie).

2. region węzłowy ( obszar ciążeń lub powiązań ekonomicznych z ośrodkiem centralnym; Białystok oddziałuje na zewnątrz).

3. region kompleksowy (terytorialnie wykształcony kompleks produkcyjny o określonej specjalizacji)

TYPY REGIONU EKONOMICZNEGO:

1. region wysokorozwinięty i rozwijający się ( są w najlepszej sytuacji, dobre warunki klimatyczne, dobre położenie(Europa zachodnia), dobrze zorganizowana gospodarka, ludzie żyją na dobrym poziomie).

2. regiony opóźnione w rozwoju ( regiony nierozwinięte i wymagające aktywizacji zasobów: pracy, przyrody, mieszczą się też regiony depresyjne( położone na granicy państwa), 1000-ce ha leży odłogiem lub objęte gospodarką ekstensywną(małe nakłady pracy).

3. regiony zacofane gospodarczo ( to jest większość państw 3-go świata i wszystkie kraje 4-go świata, są w najtrudniejszej sytuacji).

Z regionem ekonomicznym wiąże się polityka regionalna.

Polityka regionalna- w jej zakres wchodzą działania władz państwowych i działań lokalnych( samorząd terytorialny) , obliczone na ożywienie, stymulowanie i generowanie inicjałów gospodarczych oraz wszelkich form przedsiębiorczości skierowanych na wzrost gospodarki narodowej i poziomu życia ludności w układzie terytorialnym.

Obok polityki regionalnej jest polityka euro regionalna.

polityka euro regionalna- polega na zarządzaniu w ramach euroregionu występujących na granicy co najmniej 2 państw.

Wykład 11. 11.12.12r.

PODŁOŻE I ZNACZENIE PRZEMIAN POLITYCZNO- GOSPODARCZYCH PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ

1.Przemiany na świecie

2. przemiany w Europie

Przyczyny zmian mapy polityczno- gospodarczej świata:

- ruchy narodowo- wyzwoleńcze

- konflikty zbrojne

- uwarunkowania religijne; konflikty na tle wierzeń

- rozpad państw( np. Jugosławia, Czechosłowacja, ZSRR, NRP

W okresie powojennym skutkiem zmian układu sił było powstanie:

-bloku kapitalistycznego

- bloku socjalistycznego

- państwa trzeciego świata

GŁÓWNE CECHY PAŃSTW KAPITALISTYCZNYCH ( 235 PAŃSTW):

- demokracja,

- samorządność terytorialna

- przyzwolenie dla własności prywatnych,

- planowanie zdecentralizowane

- tendencje integracyjne , np. NATO (1949r.)

1. 1950 r. –R. Szuman , Europejska Wspólnota Gospodarcza powstała w celu koordynowania rozwoju interesów gospodarczych państw członkowskich. Należało do niej 6 państw. Na bazie EWG powstała UE, w której w skład wchodzi 27 państw.

2. NATO (1949r.) obrona interesów i bezpieczeństwa państw członkowskich.

Kraje kapitalistyczne wysoko rozwinięte : USA, Japonia, Niemcy, Kraj skandynawskie, Kraje weno luksu, Kanada, Australia.

Wykład 12. 18.12.12r.

KRAJE OBOZU SOCJALISTYCZNEGO:

-Powstanie państw nastąpiło po II wojnie Światowej, a ustrój socjalistyczny po I wojnie Światowej.

-Lata 40 XX wieku –rozwój

-powstaje blok państw o wspólnych cechach

Cechy dla ustroju socjalistycznego:

- brak własności prywatnej,

- dominuje przemysł,

- wszystko idzie na rzecz państwa,

- centralizm demokratyczny,

- tendencje integracyjne, np.

*powołanie do życia w 1949r. Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej( RWPG)

RWPG -upada w grudniu 1991r.

*powołanie do życia Układu Warszawskiego w 1955r.(obrona interesów wspólnoty)

*1698r. –Czechosłowacja (interwencja sił Układu Warszawskiego)

Do 1980r. –integracja bloku socjalistycznego

1982r. – L. Breźniew umiera

Od 1985r. następuje uchylenie drzwi demokracji , M. Gorbaczow ogłasza jawność i reformy na początku swojej kadencji.

Po 1980r.- dezintegracja (stopniowe rozluźnienie i rozpad bloku socjalistycznego i upadek Związku Radzieckiego)

Druga połowa XX w. – powstały relikta:

-Korea północna

- Kuba, Chiny

PAŃSTWA 3-GO ŚWIATA:

GENEZA-był świat kolonialny , po II wojnie światowej było 100 państw należących do 3-go świata, co stanowiło ¾ ludności świata. Po wojnie kolonialny świat zaczął rozpadać się, upadają kolonie, następnie zdobywanie względnej suwerenności przez byłe kolonie: Francji, Włoch, Niemiec, Holandi.

1885r.- na konferencji w Berlinie postanowiono o rozbiorze Afryki.

1960r.- ONZ( rezolucja kolonializmu), rozpad koloni.

Neokolonializm- zależność państw powstałych poprzez rozpad koloni od państw zamożnych.

Dekolonializm- wyłaniają się kraje 4-go świata na gruzach 3-go świata.

Wykład. 13, 15.01.2013r.

PODŁOŻE I ZNACZENIE – GRUNT EUROPY ŚRODKOWEJ( PRZEDE WSZYSTKIM POLSKI)

1943r.- konferencja w Teheranie( celem była wstępna organizacja ładu w powojennym stanie)

1944r.- na Ziemi Chełmskiej zostaje ogłoszony Manifest lipcowy (bo 22 lipca)- został opracowany w Moskwie przez Stalina; zbiór zasad ustrojowych dla powojennej Polski.

1945r.(luty)- konferencja Jałtańska ( postanowiono o podziale łupów dla państw koalicyjnych)

8 maj 1945r.- koniec wojny

Lipiec-sierpień 1945r.- konferencja w Poczdamie:

-Polska zostaje przesunięta ze wschodu na zachód;

-straciliśmy prawie 75tys. Ziem;

-odzyskaliśmy dostęp do Bałtyku i Śląsk;

- zmieniło się nasze położenie geopolityczne;

- na zachodzie utworzono Niemiecką Republikę Radziecką.

CZYNNIKI DETERMINUJĄCE PRZEMIANY I ROZWÓJ W POLSCE:

1. CZYNNIKI STYMUJUJĄCE (warunkujące, korzystne, wspomagające przemianę i rozwój)

-zasoby ludzkie

- zmiana położenia geograficznego,

- odzyskanie dostępu do Bałtyku i Śląska,

- położenie geopolityczne,

- zasoby naturalne: -powierzchniowe(zasoby gleby, lasu, wody, świata fauny i flory)

- głębinowe( kopalne, mineralne)- mamy duże zasoby miedzi, żelaza, węgla.

-Współpraca międzynarodowa,

2. CZYNNIKI HAMUJĄCE PRZEMIANY I ROZWÓJ( na przestrzeni okresu powojennego):

- totalitarna( polegająca na rozwiązaniach siłowych) i hegemonistyczna( zwierzchnia, nadrzędna, kierownicza rola) rola związku Radzieckiego

- strata zasobów ludzkich,

- straty ludnościowe( poprzez migracje),

- bezrobocie,

- zadłużenie,

- zatrute, zanieczyszczone wody.