PRZEDMIOT I ZADANIA GEOGRAFII GOSPODARCZEJ

Geo - gr. Opis ziemi, pojecie wprowadzone prze Eratostenesa w III w.p.n.e. Geografia bada środowisko życia i działalności człowieka. Zajmuje się analizą powłoki Ziemi, przestrzennym zróżnicowaniem elementów powłoki ziemskiej, badaniem relacji środowisko - człowiek.

Środowisko geograficzne to zespół elementów przyrodniczych i antropogenicznych. Stanowi ono tło wszelkich procesów społeczno gospodarczych występujących we współczesnym świecie. Środowiskiem geograficznym rządzą prawa poszczególnych elementów (przyrody, ekonomiczne etc.).

Geografia gospodarcza bada i tłumaczy zróżnicowanie przestrzenne zjawisk społeczno gospodarczych.

Przedmiotem badań geografii gospodarczej jest system środowisko przyrodnicze - człowiek. Podsystemy, którymi zajmuje się geografia gospodarcza to: podsystem przyrody, ludnościowy, gospodarki.

Człowiek użytkuje środowisko:

• Wybiera lokalizacje

• Buduje miasta

• Kształtuje regiony społeczno - gospodarcze

• Organizuje sieć łączności

Przedmiot badań geografii gospodarczej znajduje się na pograniczu różnych nauk przyrodniczych. Geografia gospodarcza podzielona jest na dyscypliny szczegółowe.

Istnieją tendencje badawcze do specjalizacji oraz do kompleksowości (do całościowego ujmowania zjawisk).

Istnieje wiele kierunków naukowych tzw. szkół geograficznych: kierunek regionalny, ekologiczny, przestrzenny.

Geografia gospodarcza stosuje metody i modele matematyczno statystyczne.

Geografia gospodarcza pełni funkcje poznawczą oraz praktyczną (diagnostyczna, optymalizacyjna, prognostyczna, kulturalno - wychowawcza).

Geografia jest nauką interdyscyplinarną.

Nauki pokrewne geografii to: ochrona środowiska, gospodarka przestrzenna, planowanie przestrzenne.

Dyscypliny szczegółowe geografii: min. Geografia ludności, osadnictwa, przemysłu, turystyki, komunikacji etc.

System przyrodniczy - człowiek to wzajemne relacje między elementami przyrodniczymi a człowiekiem gospodarującym w środowisku.

Perspektywy geograficzne w gospodarce - spojrzenie na gospodarkę rozpatrywanie jej w aspekcie przestrzennym pojawia się w badaniu relacji między środowiskiem a działalnością człowieka.

Przestrzeń geograficzna - stanowi element środowiska przyrodniczego; jest to podłoże działalności człowieka. Teren przeznaczony do dyspozycji człowieka jest ograniczony, stawia opór działalności ludzkiej, jest zróżnicowana pod względem cech naturalnych i antropogenicznych. Musi być regulowana prawnie i administracyjnie, a wykorzystywana musi być zgodnie z przekonaniami moralnymi. Należy zachować ład przestrzenny.

Ład przestrzenny - pożądany stan zagospodarowania przestrzeni, w którym funkcjonowanie gospodarki i społeczeństwa przebiega w sposób optymalny, z możliwie najmniejszą liczbą konfliktów między podmiotami i nie prowadzi do degradacji środowiska przyrodniczego.

Podstawowe elementy struktury przestrzennej ze względu na ich formę.

• Elementy strefowe - obszary leśne, rolne, nieużytki etc.

• Elementy liniowe - linie energetyczne, drogi etc.

• Elementy punktowe - ogniska życia społeczno - gospodarczego.

Przestrzenne ograniczenia rozwoju społeczno - gospodarczego wiążę się z cechami przestrzeni. Wynikają z tego, że sama przestrzeń jest ograniczona, jest dobrem rzadkim. Stwarza to ograniczenia:

• Niedobór wolnych terenów dla różnych działalności;

• Ograniczenia występujące przy nadmiernym rozwoju terenów miejskich zbyt intensywnie zagospodarowanych;

• Ograniczenia wynikające z przestarzałego lub niedostatecznego zagospodarowania przestrzennego miast i regionów - infrastruktura techniczna;

• Immobilność niektórych zasobów przestrzeni;

• Opór przestrzeni - bariery przyrodnicze.

Lokalizacja - umiejscowienie określonej działalności w określonym miejscu; wybór miejsca do prowadzenia działalności; efekt końcowy dążeń ludzkich do zaspokojenia swoich potrzeb.

1. Aspekt czynnościowy - wybór miejsca, zasady i procedura wyboru miejsca.

2. Aspekt rezultatowy - wynik przeprowadzonej procedury, końcowy efekt.

Miejsce lokalizacji musi stwarzać określone korzyści sprzyjające rozwoju danej działalności - korzyści obszaru, które tworzą wartość lokalizacji danego miejsc. Czynniki korzyści obszaru:

• Środowiskowe - ogół warunków naturalnych występujących w danym miejscu.

• Przestrzenne - tworzące wymiary przestrzeni (odległość, położenie, dostępność).

• Związane z działalnością człowieka:

• Ekonomiczne - wyposażenie w infrastrukturę;

• Społeczne - cechy społeczeństw demograficzne i kulturowe, postawy oraz aktywność;

• Kulturowe

• Polityczne - ustrój i stabilność polityczna.

Miejsca, które mają czynniki sprzyjające różnym działalnością gospodarczym rozwijają się szybciej - nisze atrakcyjności.

Korzyści obszaru zmieniają się w czasie wraz ze zmianami politycznymi, ekonomicznymi, a także wraz z wyczerpaniem lub odkryciem złóż surowców mineralnych.

Do danego miejsca przyciąga krajobraz, infrastruktura, siła robocza, stosunki polityczne, stan środowiska naturalnego etc.

UŻYTKOWANIE ZIEMI

1. Sposób zagospodarowania zmienia się w sposób selektywny - zmiany koncentrują się w regionach dogodnych do zasiedlenia.

2. formy użytkowania ziemi:

• grunty orne 10.5%

• użytki zielone (łąki, pastwiska) 25.5%

• lasy 30%

• pozostałe grunty nieuprawiane 34%

(osiedla, tereny przemysłowe, wody, nieużytki)

3. Struktura form użytkowania ziemi zależy od czynników przyrodniczych (rzeźba, klimat, wody..) oraz od czynników pozaprzyrodniczych (poziom rozwoju gospodarczego, gęstość zaludnienia, tradycje, historia..).

4. Zróżnicowanie form użytkowania ziemi w skali kontynentów.

• Najwięcej gruntów ornych a Azji i Europie.

• Najwięcej lasów w Ameryce Pd.

• Najwięcej łąk i pastwisk w Australii.

• Najwięcej nieużytków w Afryce.

5. Użytkowanie ziemi jest coraz intensywniejsze i zachodzi w sposób wieloraki.

• Równoległe - pewien obszar używany jednocześnie na kilka sposobów np. rolniczo, rekreacyjnie i leśno jak dolina rzeczna.

• Sektorowe - przestrzeń dzielona na części, gdzie każda cześć ma tylko jedno zastosowanie.

6. Tendencje zmian użytkowania ziemi w krajach słabiej rozwiniętych odbywają się na większą skalę - zmiany są bardziej widoczne, zwiększona liczba użytków rolnych, zagospodarowanie nieużytków.

7. Tendencje zmian w krajach wysoko rozwiniętych - struktura jest tam ustabilizowana, stały wzrost terenów zurbanizowanych, umiarkowany wzrost terenów leśnych i transportowych, zmniejszenie terenów leśnych przez intensyfikację.

ROZPATRYWANIE UŻYTKOWANIA ZIEMI W SKALI MIKRO np. w mieście

1. Kategorie użytków miejskich:

• Tereny zabudowy mieszkaniowej

• Tereny przemysłowo - składowe

• Tereny komunikacyjno - techniczne

• Strefy usługowe

• Tereny rekreacyjno - wypoczynkowe

• Użytki rolne

• Nieużytki sztuczne i naturalne

Podział poszczególnych kategorii zależy od funkcji miasta, jego wielkości oraz stopnia rozwoju gospodarczego.

Rodzaj użytkowania ziemi w mieście zależy od wartości gruntów miejskich. Największą wartość mają tereny śródmieścia, wartość spada w miarę przesuwania się ku peryferiom. Rozkład modyfikują czynniki: obecność głównych arterii komunikacyjnych oraz skrzyżowania tych arterii.

Rozmieszczenie różnych działalności miejskich czyli ich lokalizacji zależy od:

• Rodzaju działalności;

• Zagospodarowania przestrzennego terenu;

• Możliwości finansowych inwestora.

TEYTORIA I GRANICE

Terytorium - obszar ziemi o określonych granicach; teren wyodrębniony ze względu na jakieś charakterystyczne cechy (np. geograficzne, etnograficzne, językowe) RÓWNIEŻ obszar, wobec którego może być egzekwowane prawo własności lub zwierzchności, którego granice mogą być określone (np. gospodarstwo rolne, miasto, państwo).

Geografia zajmuje się przede wszystkim terytorium jako państwem i regionem administracyjnym.

Państwo - suwerenna organizacja polityczna społeczeństwa zajmującego określone terytorium o określonych granicach; społeczeństwo+władza+terytorium; jako organizacja polityczna ma do wypełnienia szereg funkcji - dbanie o rozwój gospodarczy i społeczny, o porządek, o bezpieczeństwo, o stosunki międzynarodowe, o ułatwianie sprawowania władzy w regionach).

Terytorium państwa - obszar podległy suwerennej władzy państwa, obejmujący określony ląd z wodami śródlądowymi, morzem przybrzeżnym oraz przestrzenią powietrzną położoną nad lądem i morzem, a także część podziemną znajdującą się pod tym obszarem.

Państwa są terytorium o najbardziej zaznaczonej odrębności, którą określają cechy narodowe, kulturowe, polityczno-administracyjne, poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, cechy środowiska przyrodniczego. Państwa różnią się między sobą w zakresie tych cech - państwa jednonarodowe i wielonarodowe, wysoko i słabo rozwinięte, demokratyczne i totalitarne, nizinne i górskie.

Oprócz państw suwerennych (ok. 197) istnieją terytoria niesamodzielne i zależne (31) oraz terytoria autonomiczne (8).

Autonomia - prawo do samodzielnego rozstrzygania spraw wewnętrznych jakiejś zbiorowości, narodu osiadłego w innym państwie, miasta, instytucje (Palestyna, Grenlandia).

Z terytorium ściśle wiąże się problem granic, które określają zasięg terytorialny państwa:

• Stabilne (trwają przez wieki) i zmienne (często podlegają zmianom wskutek różnych działań);

• Lądowe i morskie (konwencja praw morza);

• Wyprzedzające (ustalane przed zasiedleniem, np. USA i Kanada) i następcze (ustalane po zasiedleniu, np. Indie i Pakistan).

Znaczenie granic zmienia się (rola prawno - administracyjna).

Plusy strefy przybrzeżnej +ochrona wojskowa, +surowce z dna morza, +rybołówstwo, +turystyka.

LUDNOŚĆ JAKO PODMIOT GOSPODARUJĄCY W PRZESTRZENI

Działając w przestrzeni człowiek znacząco wpływa na nią; wpływ zależy od liczby ludności i jej rozmieszczenia, cech strukturalnych ludności (wiek, płeć, wykształcenie), cech ekonomicznych (zatrudnienie) oraz tendencji rozwoju ludzkości.

Liczba ludności i jej rozmieszczenie -liczba ludności tale wzrasta i jest rozłożona w sposób nierównomierny. W najbardziej zaludnionych państwach mieszka ok. 60% ludności świata.

1. Azja 3.9mld

2. Afryka 870mln

3. Europa 726mln

4. Ameryka Północna i Środkowa 512mln

5. Ameryka Południowa 367mln

6. Australia i Oceania 32.6mln

1. Chiny 1.3mld = 26% ludności świata

2. Indie 1.1mld = 16.6% ludności świata

3. USA 300mln

4. Indonezja 222.6mln

5. Brazylia 180mln

Czynniki decydujące o rozmieszczeniu ludności na świecie.

• Przyrodnicze - wody, gleby, klimat, odległość od morza (tzw. czynniki pierwotne);

• Ekonomiczne - przemysł, poziom rozwoju gospodarczego, rozwinięta infrastruktura, możliwość kooperacji, chłonne rynki zbytu etc;

• Polityczne - polityka demograficzna i migracyjna państwa, konflikty zbrojne;

• Społeczno -kulturowe - wierzenia religijne, tradycje rodzinne, preferowany model rodziny, wykształcenie, aspiracje.

CECHY STRUKTURALNE LUDNOŚCI

• Cechy demograficzne - wiek, płeć.

• Cechy ekonomiczne - aktywność zawodowa, struktura zatrudnienia (czyli zasoby pracy i ich wykorzystanie).

• Cechy społeczno-kulturowe - narodowość, religia, język, poziom wykształcenia.

Ekonomiczne grupy wiekowe:

	Wiek przedprodukcyjny - dzieci i młodzież, 0-19 lat;	Wiek produkcyjny - dorośli, 20-59(64) lat;	Wiek poprodukcyjny - osoby starsze, pow. 60/65 lat.
Indie	45%	50%	5%
Japonia	20%	61%	20%
Polska	25%	62%	13%

Graficznym obrazem struktury ludności według wieku i płci jest piramida wieku. Charakterystyczne typy struktur wiekowych ludności:

• Typ progresywny - młodość demograficzna; duży udział roczników najmłodszych
  40-50%, stosunkowo duży udział grupy produkcyjnej 40-50%, bardzo niski udział ludności poprodukcyjnej 5-6%; np. kraje afrykańskie, kraje eksplozji demograficznej, Albania, Indie.

• Typ regresywny - starość demograficzna; niski udział roczników najmłodszych
  20-30%, duży udział grupy produkcyjnej 54-60%, stosunkowo duży udział grupy poprodukcyjnej 12-20%; np. Japonia, kraje Europy Zachodniej, kraje postkomunistyczne.

• Typ stacjonarny - dojrzałość demograficzna; typ pośredni między progresywnym a regresywnym; np. Australia, USA, Irlandia, Polska.

Na strukturę wiekową ma wpływ przyrost naturalny oraz czynniki polityczne, głównie wojny.

Typowe kształty piramid:

	Typ młodości demograficznej: Szeroka podstawa, ostry wierzchołek; Jest to efekt eksplozji demograficznej i niskiej przeciętnej trwania życia.
	Typ starości demograficznej: Zwężona podstawa, rozbudowany wierzchołek; Efekt niskiego przyrostu naturalnego oraz długiej przeciętnej trwania życia.

Wskaźnik feminizacji - liczba kobiet przypadająca na 100 mężczyzn.

Wskaźnik maskulinizacji - liczba mężczyzn przypadająca na 100 kobiet.

W skali świata jest lekka nadwyżka mężczyzn, lecz ogólnie panuje równowaga.

Wskaźnik feminizacji różni się w różnych grupach wiekowych: 0-19 lat - więcej kobiet,
20-60 lat - więcej mężczyzn, pow. 60 lat - więcej kobiet.

Polska - więcej kobiet.

Kraje słabo rozwinięte - więcej mężczyzn.

Miasta - więcej kobiet.

Wieś - wyrównane.

CECHY EKONOMICZNE LUDNOŚCI

Podział ludności ze względu na aktywność zawodową:

• Aktywni zawodowo - pracujący + bezrobotni;

• Bierni zawodowo - osoby na utrzymaniu innych (dzieci + młodzież) oraz posiadający własne nie zarobkowe źródło utrzymania (renciści, emeryci, posiadający akcje i obligacje).

Miarą aktywności jest wskaźnik aktywności zawodowej czyli % aktywnych zawodowo w liczbie ludności w wieku 15 lat i powyżej.

Wielkość wskaźnika aktywności zawodowej zależy od;

• Struktury wieku ludności;

• Dynamiki gospodarki (podaż pracy);

• Aktywności zawodowej kobiet;

• Aspiracji społeczeństwa (poziomu wykształcenia);

• Sytuacji ekonomicznej rodziny;

• Systemu edukacji;

• Granicy wieku emerytalnego;

• Postaw wobec pracy.

W krajach wysoko rozwiniętych aktywność zawodowa jest wysoka, ok. 70%. W krajach postkomunistycznych aktywność jest również wysoka ze względu na wzmożoną aktywność zawodową kobiet. Najniższe wskaźniki są w krajach słabo rozwiniętych - 30-40%. W Polsce wskaźnik utrzymuje się na poziomie 55%, ale zauważalna jest tendencja spadkowa.

Podział pracujących ze względu na sektor zatrudnienia:

• sektor I - rolnictwo i leśnictwo;

• sektor II - przemysł i budownictwo;

• sektor III - usługi.

Struktura zatrudnienia w sektorach pozwala określić poziom rozwoju kraju oraz charakter jego gospodarki. Wyodrębnić można w tym zakresie:

• fazę przedindustrialną z przewagą zatrudnionych w sektorze I (kraje bardzo łabo rozwinięte, kraje Trzeciego Świata);

• fazę industrialną z przewagą zatrudnionych w II sektorze (kraje postkomunistyczne);

• fazę postindustrialną z przewagą zatrudnionych w III sektorze (kraje wysoko rozwinięte).

	I sektor	II sektor	III sektor
USA	3%	22%	75%
Indie	61%	19%	20%
Polska	19.3%	28.6%	52.1%
Bułgaria	14%	50%	36%
Kenia	80%	7%	13%

Zmiany struktury zatrudnienia w skali globalnej.

Im większe zatrudnienie w usługach, tym większe PKB. Im udział rolnictwa w zatrudnieniu wyższy, tym niższe PKB.

Na rozwój usług wpływa zapotrzebowanie na nie gospodarki i społeczeństwa. Rozwój usług jest ściśle związany z potrzebami działów produkcyjnych.

CECHY SPOŁECZNO-KULTUROWE LUDNOŚCI

1. Językowe, etniczne, narodowościowe, religijne, kulturowe, poziom wykształcenia.

2. Dla rozwoju gospodarki istotne znaczenie ma poziom wykształcenia, który stwarza możliwości:

• Lepszego wynagrodzenia,

• Większej efektywności pracy,

• Większej przedsiębiorczości, innowacyjności,

• Lepszej jakości rynku pracy,

• Wyższej efektywności gospodarki.

3. Obecnie inwestowanie w człowieka uważa się za najważniejszy czynnik wzrostu i postępu społeczno-gospodarczego, a wiedzę za podstawowy zasób ekonomiczny.

4. Poziom wykształcenia jest dodatnio skorelowany z wielkością PKB na 1 mieszkańca.
   

Poziom wykształcenia na świecie jest zróżnicowany. W krajach wysoko i średnio rozwiniętych poziom wykształcenia jest zdecydowanie wyższy niż w krajach słabo rozwiniętych. W krajach wysoko rozwiniętych jest zdecydowanie wyższe zapotrzebowanie na wykształconych pracowników; jest małe zapotrzebowanie na pracowników fizycznych o niskim wykształceniu. Prace fizyczne bardzo często powierzane są imigrantom.

Mierniki poziomu wykształcenia.

• Przeciętna długość trwania czasu nauki;

• Odsetek osób z określonym typem wykształcenia wśród ludności powyżej 15 roku życia;

• Wskaźnik liczby uczniów/studentów na 10tys mieszkańców - jest on wyższy dla kobiet niż dla mężczyzn,

USA	700
Kanada	600
Kraje skandynawskie	500
Polska	500
Chiny	50

• Wskaźnik skolaryzacji - odsetek osób objętych nauką w odpowiednich szkołach w danej grupie wiekowej; wskaźnik netto obejmuje tylko młodzież szkolną; wskaźnik brutto obejmuje oprócz młodzieży również dorosłych uzupełniających swoje wykształcenie; I st. - poziom podstawowy, II st. - średnie wykształcenie, III st. - szkoły wyższe; wskaźnik jest wyższy dla kobiet niż dla mężczyzn, np. w Polsce studiuje i uczy się 34.5% ludności, w czym jest 40% ogółu kobiet oraz 30% ogółu mężczyzn;

• Wskaźnik alfabetyzacji - odsetek ludności powyżej 15 lat, którzy piszą i czytają we własnym języku; mierzy analfabetyzm pierwotny powodowany brakiem dostępu do oświaty podstawowej; wskaźnik jest nawet czterokrotnie niższy dla kobiet niż dla mężczyzn; analfabetyzm wtórny - mimo znajomości pisma ludzie nie rozumieją słowa pianego, największy odsetek wśród ludzi starszych, ok. 3mln w Niemczech i w Polsce; na świecie jest obecnie ok. 870mln analfabetów, co daje 14% ludności świata.

Afryka	40%
Azja	25%
Ameryka Łacińska	10%
Kraje wysoko rozwinięte	1%

W krajach średnio rozwiniętych występuje niekorzystne zjawisko drenażu mózgów - ludność wykształcona wyjeżdża do krajów wysoko rozwiniętych w celu znalezienia lepiej płatnej i bardziej satysfakcjonującej pracy w swoim zawodzie.

TENDENCJE ROZWOJU LUDNOŚCI

Model wzrostu liczby ludności w czasie - model przejścia demograficznego (tzw. transformacja demograficzna, cykl demograficzny, model nożyc demograficznych) - przedstawia kolejne fazy przechodzenia ludności od fazy prymitywnej do rozwiniętej.




Faza I - wysokostacjonarna, prymitywna

• Stopa urodzeń ok. 40‰

• Stopa zgonów - waha się, ok. 35‰

• Stan liczebny ludności w miarę stabilny;

• Średni wiek poniżej 45 lat, dzietność kobiet ok. 10;

• Liczba ludności stabilizowana jest przez konflikty i wojny, choroby zakaźne, bardzo niski stan świadomości ludzkiej;

• Obecnie występuje w bardzo nielicznych społecznościach, np. ludy afrykańskie żyjące z dala od cywilizacji.

Faza II - wczesnego rozrostu, eksplozji demograficznej.

• Stopa urodzeń ok. 40‰

• Stopa zgonów - następuje wyraźny spadek liczby zgonów;

• Rozwój medycyny, leki, antybiotyki;

• Spadek śmiertelności niemowląt;

• Bardzo gwałtowny wzrost liczby ludności;

• Tradycje i wierzenia w dalszym ciągu kształtują życie ludzkie;

• Występowanie np. Indie, Meksyk, Bangladesz, Nigeria, RPA, Pakistan.

Faza III - późnego rozrostu, implozji demograficznej.

• Stopa urodzeń - bardzo wyraźny spadek liczby narodzin;

• Stopa zgonów ok. 12‰;

• Liczba ludności wzrasta ale powoli;

• Dalszy postęp w medycynie, wzrost poziomu dobrobytu, przemiany mentalne, praca zawodowa kobiet;

• Występowanie np. Chiny, Brazylia, Argentyna, Indonezja.

Faza IV - niskostacjonarna, dojrzałości demograficznej.

• Stopa urodzeń waha się na poziomie 12‰, czasem jest niższa od stopy zgonów;

• Stopa zgonów ok. 12‰;

• Liczba ludności stabilna, notowany niewielki przyrost;

• Zmiana modelu rodziny - 2+1 lub brak dzieci;

• Najpierw kariera, później rodzina;

• Średnia długość życia pow. 65 lat, dzietność kobiet poniżej 2;

• Występowanie np. USA, Europa zachodnia.

Spojrzenie perspektywiczne - faza V - regres demograficzny.

• Ujemny przyrost naturalny;

• Spadek liczby ludności;

• Występowanie TERAZ np. Rosja, Włochy, Bułgaria, Niemcy.

Czynnikami wpływającymi na transformację demograficzną są:

• Rozwój medycyny, higieny i opieki zdrowotnej;

• Rozwój gospodarczy;

• Wzrost świadomości społecznej;

• Wzrost poziomu wykształcenia.

Twierdzenia o przyszłości ludzkości, o przyszłym stanie i strukturze ludności na określonym terytorium w określonym momencie są niezbędne dla planowania przestrzennego rozwoju gospodarki, z punktu widzenia rynku pracy (zasoby siły roboczej), dla planowania inwestycji, budownictwa mieszkalnego, sieci transportowych, usług. Dają również przesłanki dla polityki demograficznej.

Punktem wyjścia dla przewidywania przyszłości ludności jest analiza stanu obecnego.

STAN OBECNY

• W wielu krajach o różnych poziomach rozwoju gospodarczego szybko maleje dzietność kobiet.

• Ponad 1/3 państw świata notuje co roku spadek liczby ludności.

• Europa to pierwszy kontynent, na którym obserwuje się stabilizację, a nawet lekki spadek liczby ludności.

• Stagnacja, a nawet regres demograficzny, obserwowane są w krajach wysoko rozwiniętych.

• Bardzo szybko maleje liczba ludności w krajach Europy Wschodniej.

• Niekontrolowany proces eksplozji demograficznej obserwuje się w krajach słabo rozwiniętych. Znaczny przyrost liczby ludności np. w Nigerii, Pakistanie, Indonezji, Bangladeszu, Indiach.

PROGNOZA NA XXI WIEK.

• Liczba ludności nie przekroczy 8-9mld.

• Spadek liczby urodzeń na całym wiecie, szczególnie w Europie i Japonii.

• spadek liczby ludności poprzedzony stabilizacją - przyczyną będzie wzrost wykształcenia.

• Największa dynamika wzrostu ludności w Afryce, ale tempo spadnie - będzie 2 razy niższe niż obecnie, a ustabilizować się powinno w 2070 roku. Również dynamiczny przyrost liczby ludności w Azji Południowo-Zachodniej i Ameryce Środkowej.

• W I połowie XXI wieku liczba mieszkańców Europy zmaleje o 10%.

• Zmiana proporcji zaludnienia na kontynentach: Azja z 60% do 57% ludności świata, Afryka z 13% do 25% ludności świata; najwięcej ludzi będzie w Indiach, Chiny spadną na 2.miejsce.

• Wzrosną dysproporcje w liczbie ludności między krajami bogatymi a krajami biednymi - obecnie jak 1:5, w przyszłości jak 1:10.

• Coraz większa rozbieżność pomiędzy obszarami o największej liczbie ludności, a obszarami największego rozwoju gospodarczego.

• Najszybszy wzrost ludności w krajach najbiedniejszych, które nie są w stanie wchłonąć takiej liczby ludności - pogrążenie gospodarcze.

• Postęp procesu starzenia się ludności w krajach wysoko rozwiniętych.

• Wzrost śmiertelności w II połowie XXI wieku szczególnie w Europie Zachodniej, Japonii, w Chinach, USA oraz w niektórych państwach Azji.

Największy wpływ na zmiany liczby i struktury ludności mają sytuacja społeczno gospodarcza, polityka kraju, poziom opieki zdrowotnej, struktura wieku, polityka demograficzna państwa, zmiany w sferze wartości i obyczajów.

PROBLEMY WYŻYWIENIA

Tendencja wzrostowa - żywność w przeliczeniu na 1 mieszkańca wzrasta. Jednak są duże różnice w skali świata - przejedzenie i marnowanie żywności w KWR, głód w KSR.

Wystarczająca ilość wyżywienia na dobę to taka, która dostarcza organizmowi 2300-2700 kcal oraz zawiera 50-80g białka. Zależy to od klimatu, płci, pracy, wieku etc.

Ze względu na wyżywienie wyróżnia się grup krajów:

• O wyżywieniu obfitym

Więcej niż 2700kcal, więcej niż 80g białka; KWR, arabskie kraje naftowe, większość KŚrR (Polska, Czechy, Rosja, Węgry).

• O wyżywieniu skromnym ale wystarczającym

Białko i kcal w granicach normy; bogatsze KSR, Rumunia, Argentyna, Albania, Brazylia, Chiny, Meksyk, Ukraina, Algieria, RPA, Białoruś.

• O wyżywieniu niedostatecznym - strefa niedożywienia

2000-2300kcal, poniżej 60g białka; KSR (Indonezja, Wietnam, Madagaskar, Nigeria, Ekwador, Kolumbia). Jeśli stan niedożywienia trwa długo to prowadzi to do upośledzenia fizycznego i umysłowego, szczególnie szkodliwe dla dzieci.

• O wyżywieniu niedostatecznym

Poniżej 2000kcal, poniżej 50g białka; najbiedniejsze KSR, zwłaszcza kraje Afryki międzyzwrotnikowej (Czad, Mali, Etiopia, Sudan, Malawi, Mozambik) oraz Azji (Afganistan, Bangladesz, Kambodża).

Przyczynami głodu są złe warunki klimatyczne, wojny, klęski żywiołowe, prymitywna gospodarka rolna.

Indie - nie ma głodu, statystycznie sytuacja się poprawia po zielonej rewolucji; jednak zróżnicowanie kastowe powoduje że wielu ludzi cierpi głód.

800mln ludzi cierpi głód - najwięcej w krajach o największym zatrudnieniu w rolnictwie; 1 rolnik w Afryce może wyżywić 2 osoby (rolnictwo prymitywne), 1 rolnik w Ameryce Północnej - ponad 50 osób.

Teoria Malthusa o wzroście liczby ludności i ilości produkowanej żywności nie sprawdziła się w Europie, ale w Afryce tak.

Maltuzjanizm, teoria przeludnienia, sformułowana przez T.R. Malthusa w 1798 teoria głosząca istnienie stałej dysproporcji pomiędzy tempem wzrostu ludności a tempem wzrostu produkcji żywności. Opierała się na twierdzeniu, że liczba ludności rośnie w postępie geometrycznym (podwajając się, co 25 lat), a ilość produkowanych środków żywności - w postępie arytmetycznym (zwiększa się stale o tę samą ilość), co musi prowadzić do przeludnienia.

Przywracanie równowagi dokonuje się jego zdaniem poprzez represję natury (głód, pomory i epidemie, wojny). Cywilizacja może zastąpić te niehumanitarne metody hamowania wzrostu ludności wstrzemięźliwością moralną ludzi ("powstrzymywanie się od małżeństwa, połączone z czystością"), zanim nie będą oni w stanie zapewnić bytu rodzinie (jako duchowny sprzeciwiał się wszelkim innym metodom regulacji urodzin).

Teoria Malthusa jest błędna zarówno w części dotyczącej wzrostu ludności (traktuje go jedynie jako efekt instynktu płciowego, pomijając inne czynniki, zwłaszcza ekonomiczne i kulturowe), jak i w części dotyczącej wzrostu ilości żywności (nie uwzględnia zmian warunków jej wytwarzania, zwłaszcza postępu technicznego w rolnictwie). Nie wyklucza to jednak faktu, że niektóre słabo rozwinięte gospodarczo kraje mogą przejściowo znaleźć się w tzw. pułapce maltuzjańskiej.

Przyczyny głodu:

• Zacofanie gospodarcze

• Zła polityka gospodarcza dyskryminująca rolnictwo (mała wydajność rolnictwa, prymitywne rolnictwo)

• Niekorzystna struktura agrarna

• Niekorzystna struktura upraw (rządy dyktatorski - zbyt duży % powierzchni uprawnej pod używki na eksport)

• Złe warunki klimatyczne (pustynnienie, erozja)

• Eksplozja demograficzna (przyrost naturalny przewyższa przyrost żywności)

• Brak stabilizacji politycznej (konflikty zbrojne)

• Tradycje (brak tradycji gromadzenia zapasów żywności - w dobrych latach nie gromadzi się zapasów i żywność jest zjadana lub się marnuje).

Straty w skali świata - 30% produkcji zbożowej, 40% warzyw i owoców.

Głównym powodem jest nierównomierne rozmieszczenie zasobów ziemi, technologii i kapitału.

Należy dążyć do łagodzenia nierówności przez wprowadzanie nowych technologii do krajów zacofanych w celu poprawy produkcji.

Możliwości poprawy sytuacji żywnościowej świata:

• Intensyfikacja produkcji rolnej w gospodarkach prymitywnych

1. Wzrost plonów - zabiegi agrotechniczne, chemiczne, nowe odmiany roślin (zielona rewolucja w latach 70. - Azja Pd. Wsch., Indie, Indonezja, Chiny, Pakistan, Ameryka Łacińska, Meksyk, Brazylia).

2. Wzrost wydajności pracy - mechanizacja, lepsza organizacja pracy w rolnictwie.

• Zmiany w strukturze agrarnej - scalanie gruntów, zmiany własnościowe

• Marikultura - wykorzystanie możliwości produkcyjnej mórz i oceanów

• Zagospodarowanie nieużytków (Brazylia, Indie, Chiny, USA, Zach. Syberia, Pn. Australia.

• Długotrwała pomoc finansowa, techniczna i organizacyjna dla KSR

• Rozwój oświaty

• Rozwój badań naukowych (żywność modyfikowana genetycznie, nowe technologie upraw)

• Lepsze sposoby przechowywania i dystrybucji żywności

• Lepsza polityka cenowa na produkty rolne

• Zmiana modelu i produkcji żywności - ograniczenie spożycia mięsa

• Ograniczenie tempa przyrostu ludności

USA dostarcza ½ pomocy żywnościowej.

1/12 ludności świata choruje z niedożywienia, w tym 160mln dzieci poniżej 5 roku życia.

Według danych WHO 1/3 ludności jest dobrze odżywiona, 1/3 jest niedożywiona, 1/3 cierpi głód.

Co roku z głodu umiera 15mln dzieci, jest to przyczyna 55% zgonów dzieci.

1 pocisk rakietowy pozwala na wyżywienie szkoły pełnej głodnych dzieci przez 5 lat po 1 posiłku dziennie.

MIGRACJE

• Są to ruchy wędrówkowe ludności;

• przejaw mobilności ludzi (ludność mobilna, ludność zasiedziała);

• proces przemieszczeń przestrzennych powodowany różnymi przyczynami obejmującymi zmiany miejsca zamieszkania osób, które przenoszą się z miejsca urodzenia (odpływu) do miejsca przeznaczenia (napływu);

• ważny czynnik kształtujący zmiany liczby ludności danego obszaru (przyrost rzeczywisty);

• emigrant - osoba opuszczająca

• imigrant - osoba przybywająca

• reemigrant - emigrant powracający do kraju ojczystego

• repatriant - osoba uprzednio zmuszona do opuszczenia kraju (wojny, religia, polityka) powracająca teraz do kraju ojczystego.

Cechy migracji jako procesu przestrzennego

• ciągłość

• niejednokierunkowość (wyjazdy - powroty)

• nierównomierne natężenie w czasie

• różny zasięg przestrzenny

Fale migracji

1. odkrycia geograficzne - zasiedlanie obu Ameryk

2. kryzysy gospodarcze - nasilenie wyjazdów Europejczyków do Ameryki

3. wojny światowe

4. kolonizacje/dekolonizacje

Migracje są konsekwencją różnic istniejących w warunkach gospodarczych, społecznych, kulturowych, politycznych, cywilizacyjnych, środowiskowych między dwoma obszarami przestrzeni geograficznej.

Florydyzacja - ludzie starsi (emeryci i renciści :P) wyjeżdżają do ciepłych miejsc i krajów (w USA na Florydę) => migracje ku wybrzeżom.

Czynniki migracji:

• wypychające - głód, przeludnienie, bezrobocie etc

• przyciągające - możliwość zatrudnienia, lepsze warunki życia, podnoszenie kwalifikacji zawodowych etc.

Strumień migracyjny - grupa migrantów, która ma wspólne miejsce pochodzenia i przeznaczenia; na ogół kierują się z obszarów o niższym poziomie życia do obszarów o wyższym poziomie życia.

Podział migracji ze względu na:

1. zasięg przemieszczenia (terytorium) - wewnętrzne i zewnętrzne

2. czas trwania - stałe, czasowe (okresowe, sezonowe), wahadłowe

3. przyczyny - dobrowolne, przymusowe

4. kierunek migracji - miasto-wieś, wieś-miasto, miasto-miasto, wieś-wieś

5. sposób organizacji - indywidualne, grupowe, spontaniczne, planowane, legalne, nielegalne.

Przyczyny migracji.

• Ekonomiczne - praca, warunki życia, kariera, KSR - praca i środki do życia, KŚrR i KWR - chęć podniesienia standardu życia

• Polityczne - wojny, prześladowania, zmiany rządów i granic

• Społeczno-kulturowe - religijne, kulturowe, etniczne, językowe, rodzinne, naukowe

• Demograficzne - przeludnienie

Bariery migracji

• Odległość

• Restrykcje wobec migrantów

• Ograniczona mobilność (wiek, wykształcenie, zdrowie, rodzina, pieniądze)

Dane o migracjach bierzemy ze spisów powszechnych oraz bieżących restrykcji meldunkowych.

Mierniki migracji M - migracje, N - napływ, O - odpływ

• Saldo migracji (migracja netto) M = N - O

• Obrót migracyjny (migracja brutto) M = N + O

• Natężenie migracji - wskaźnik przemieszczeń na 1000 mieszkańców w danej jednostce czasu (przeważnie rok) - wskaźnik ruchliwości, mobilności przestrzennej.

Pośrednie skutki migracji

• Demograficzne - zmiany przyrostu naturalnego i zmiany struktury wieku/płci ludności; regiony napływu to ludność młodsza, regiony odpływu to ludność starsza

• Ekonomiczne - napływ do regionów bardziej rozwiniętych; regiony napływu to wzrost dochodów globalnych, tworzenie dodatkowego popytu na dobra i usługi, zwiększenie zasobów siły roboczej, wzrost konkurencji na rynku pracy; regiony odpływu to straty „lepszej” ludności na rynku pracy (młodych i wykształconych ludzi), spadek bezrobocia, starzenie się społeczeństwa (młodzież wyjeżdża).

• Społeczno-kulturowe - problemy integracji ludności napływowej i miejscowej, ścieranie się kultur i języków, mieszanie się kultur (kultura masowa), zdobywanie wiedz o innych kulturach, kształtowanie się tolerancji, większe możliwości kształcenia dla emigrantów, zmiany w strukturze narodowej, etnicznej i religijnej.

Migracje międzynarodowe

• Masowość - wiek XX wiekiem migracji; rocznie w migracjach międzynarodowych bierze udział do 120mln ludności (2% ludności świata); ludność kieruje się z KSR do KWR oraz do krajów OPECu.

• Migracje ekonomiczne w KSR dotyczą ludności biednej (chęć zdobycia podstawowych środków do życia). W KŚrR dotyczą ludności, która chce zdobyć lepsze wykształcenie, podnieść standard życia, zrealizować aspiracje i ambicje.

• Przyczyny migracji bardzo często występują wspólnie

• Obecnie migracje ekonomiczne są migracjami czasowymi bez zamiaru osiedlenia się na stałe.

Główne obszary napływowe

• USA i Kanada (ludność z Ameryki Środkowej i Pd, Europy Środkowej i Wsch., z Azji, z Dalekiego Wschodu)

• Europa Zach.(ludność z Afryki Pn., z Azji Pd.-Zach., z Europy Środkowej i Wsch., z krajów bałkańskich)

• Region Oceanii (Azja Pd.-Wsch., Europa)

• Kraje naftowe Zat. Perskiej (kraje wokół - znaczenie regionalne)

Głównymi obszarami odpływu są Afryka, Azja Pd.-Wsch., Ameryka Łacińska.

Wyraźny wpływ migracji na strukturę ludności w kraju napływowym.

Zacieranie się podziału na kraje emigracyjne i imigracyjne - do KŚrR napływa ludność z KSR i innych KŚrR => kraj dawniej emigracyjny jest obecnie również krajem imigracyjnym.

Obecnie nastąpiła zmiana struktury etniczno-rasowej większej części ludności migracyjnej - kiedyś migrowała ludność biała, teraz również kolorowa.

Kierunki ruchu migracyjnego w przyszłości

1. z Pn. na Pd.

2. z Wsch. Na Zach.

3. coraz więcej osób związanych z migracją siły roboczej wysoko wykwalifikowanej

4. równolegle do migracji ludzi będą się odbywać migracje miejsc pracy

Czynniki intensyfikujące ruchy migracyjne

• dynamiczny rozwój środków transportu

• rozwój środków masowego przekazu (szybszy przepływ informacji)

• szybki przyrost ludności w KSR

• globalizacja gospodarcza

• coraz większa świadomość różnic dziejowych, cywilizacyjnych, warunków życia między KSR a KWR

• czynniki historyczne - posiadanie za granicą rodziny, przyjaciół, którzy wcześniej wyemigrowali

MIASTO JAKO SYSTEM

Miasta odgrywają bardzo dużą rolę w komunikacji.

Kryteria identyfikacji miast

• prawno-administracyjne; miasto = miejscowość o nadanych prawach miejskich

• wielkościowo-statystyczne; miasto = miejscowość o przekroczonym progu liczby ludności

• funkcyjno-ekonomiczne; miasto = miejscowość o przewadze ludności zatrudnionej w sektorach pozarolniczych, struktura musi być zróżnicowana i o szerokim zasięgu przestrzennym

• przestrzenno-techniczne; miasto = miejscowość o zwartej zabudowie, bogatej infrastrukturze, rozwiniętej komunikacji

Miasta są obszarami o najwyższej koncentracji ludności, działalności społeczno-gospodarczej, o największej intensywności przekształceń środowiska i zabudowy. Miasta są skupiskami problemów - ekonomicznych, społeczno-gospodarczych, ekologicznych.

Elementami systemu-miasta są ludność, tereny, infrastruktura oraz elementy gospodarcze, społeczne kulturowe.

Pomiędzy elementami miasta zachodzą relacje tworzące określoną strukturę. Elementy wchodzą w relację z otoczeniem; w przypadku systemu miejskiego tworzą go:

• środowisko przyrodnicze

• środowisko społeczno-geograficzne (inne miasta i regiony, system prawny, system administracyjny, gospodarka państwa)

Elementy systemu miejskiego rozpatruje się zwykle z punktu widzenia:

1. funkcji, jakie spełniają

2. trwałego zagospodarowania, jakie tworzą (infrastruktura)

3. relacji, jakie między nimi zachodzą

STRUKTURA FUNKCJONALNA MIAST I BAZY EKONOMICZNEJ

• funkcje, które miasto spełnia, działalności pozarolnicze

• funkcje mają duże znaczenie - charakterystyka miasta z punktu funkcji dominujących

Główne funkcje miasta to:

• przemysłowa

• usługowa

• administracyjno-polityczna

• kulturalna

• naukowa

• rekreacyjno-wypoczynkowo-turystyczna

• transportowa

• komunikacyjna

Gdy funkcje się rozwijają to dochodzi do wzrostu ich złożoności, a następnie do dywersyfikacji, czyli do zmiany zróżnicowania struktury funkcjonalności miasta. Jest to zjawisko korzystne - większe zróżnicowanie uodparnia miasto na wahania koniunktury i struktury gospodarczej oraz sprzyja wzajemnym relacjom między podmiotami gospodarczymi, co przyczynia się do większej przedsiębiorczości i rozwojowi.

Funkcje miasta nie są stałe - mogą się zmieniać i znikać. Miasto jest systemem dynamicznym.

Koncepcja bazy ekonomicznej miasta opiera się na założeniu, że funkcje miasta dzielą się 2 grupy ze względu na zasięg funkcji:

1. egzogeniczne - zewnętrzne; funkcje pełnione wobec ludności obszarów zewnętrznych (f. miastotwórcze, podstawowe, ponadlokalne); dla gospodarki narodowej; => mają na celu eksport, przetwarzanie i dystrybucję informacji o większym zasięgu, obsługę ludności mieszkającej poza miastem. Np. przemysł, placówki naukowe, placówki ochrony zdrowia.

2. endogeniczne - wewnętrzne, funkcje wykonywane w celu zaspokojenia potrzeb własnych ludności (uzupełniające, obsługowe, lokalne)=> związane z obsługą ludności miejskiej i rynku miejskiego. Np. gospodarka komunalno-mieszkaniowa, szkoły.

Istnieje ścisły związek obu grup funkcji - f. egzogeniczne dają podstawy rozwoju miasta, powodują wzrost liczby ludności oraz wzrost zapotrzebowania, przez co pobudzają f. endogeniczne, które muszą zaspokoić zapotrzebowanie. Dobrze rozwinięte f. endogeniczne przyciągają nowe inwestycje, przez co wspierają f. egzogeniczne.

Wraz z rozwojem f. egzogenicznych funkcje te się różnicują i powstają:

• f. standardowe - powszechne

• f. wyspecjalizowane - unikalne, charakterystyczne tylko dla danego miasta, tworzą jego wizerunek.

KORZYŚCI AGLOMERACJI

• korzyści koncentracji płynące z tego, czym są miasta (skupiska ludności, podmiotów gospodarczych i społecznych, infrastruktury).

• Korzyści wynikające z ulokowania zakładu w dużych miastach wielu różnorodnych czynników i warunków sprzyjających rozwojowi miasta.

Elementami określającymi warunki życia i prowadzenia biznesu w miastach są infrastruktura techniczna i społeczna (sieć usług, sklepów, budownictwo mieszkalne i biurowe). Są to czynniki przyciągające ludzi i inwestorów do miasta, tzw. Siły aglomeracyjne.

Korzyści aglomeracji

• Mniejsze koszty inwestycyjne

• Dostęp do infrastruktury technicznej i lepsze jej wykorzystanie

• Dostępność komunikacji i mniejsze koszty transportu

• Ułatwiony dostęp do wykwalifikowanej kadry pracowników i zasobów siły roboczej

• Dostęp do rozbudowanego zaplecza usługowego

• Chłonne rynki zbytu

• Możliwość specjalizacji produkcji

• Łatwość nawiązania współpracy kooperacyjnej między zakładami

Postaciami korzyści aglomeracji są: korzyści skali (wewnętrzne wobec zakładu), lokalizacji i urbanizacji (zewnętrzne względem zakładu).


Korzyści skali - korzyści z tytułu zwiększenia produkcji, im większa produkcja tym mniejsze koszty jednostkowe.

Produkcja A - koszty maleją przy małym wzroście skali.

Produkcja B - duża obniżka kosztów następuje dopiero po dużym wzroście skali.

Korzyści lokalizacji - wynikają ze skupienia na niewielkim obszarze wielu przedsiębiorstw działających w tej samej lub pokrewnej dziedzinie gospodarki. Polegają na możliwości korzystania z ukształtowanego i wyspecjalizowanego w danej dziedzinie rynku pracy, szerokich możliwościach współpracy przedsiębiorstw, możliwości korzystania z wyspecjalizowanych w danej dziedzinie instytucji obsługowych. Korzyści lokalizacji obniżają w znacznym stopniu koszty własne produkcji.

Korzyści urbanizacji - wynikają z powiązań między różnymi dziedzinami gospodarki w mieście. Polegają na możliwości korzystania z infrastruktury technicznej i społecznej istniejącej w mieście, łatwiejszej dostępności do rynków zbytu, udogodnieniach transportowych i redukcji kosztów transportu, możliwości korzystania z zasobnego i zróżnicowanego rynku pracy. Korzyści urbanizacji w znacznej mierze obniżają koszty budowy nowego zakładu.

Spadek korzyści aglomeracji następuje gdy jest nadmiernie ulokowane, przeciążone miasto. Po przekroczeniu pewnego progu rozwojowego korzyści zaczynają się przeradzać w niekorzyści. Wynikają one z pojawienia się ograniczeń:

• Brak terenów budowlanych i rekreacyjnych

• Wyczerpanie się rezerw wydajności urządzeń i wyczerpanie się przepustowości sieci magistralnych

• Patologie społeczne

• Problemy integracji ludności napływowej z miejscową

• Przeludnienie - brak mieszka, obniżenie poziomy usług publicznych

• Nieodpowiednia struktura zagospodarowania terenów, krępująca rozwój inwestycji w mieście

• Zanieczyszczenie środowiska i hałas

Mimo progów i ograniczeń miasta są w dalszym ciągu bardzo atrakcyjne dla inwestorów.

URBANIZACJA JAKO PROCES CZASOPRZESTRZENNY

• Proces koncentracji ludności w miastach

• Proces przemian ekonomicznych, społecznych, kulturowych, przestrzennych wykraczający poza granice miast

Płaszczyzny urbanizacji

1. demograficzna - wzrost liczby ludności miejskiej i zmiana struktury demograficznej

2. ekonomiczna - wzrost udziału liczby zatrudnionych w sektorach pozarolniczych oraz postępujące różnicowanie się zawodów pozarolniczych

3. przestrzenna - ekspozycja przestrzenna miasta, powstawanie rozległych stref zurbanizowanych, powiększanie się przestrzeni kształtowanej na wzór miejski

4. społeczna - upowszechnianie się miejskiego stylu i modelu życia

Podstawowym miernikiem urbanizacji jest % ludności miejskiej w stosunku do ogólnej liczby ludności.

Na przykładzie miast obserwujemy jak zmienia się urbanizacja w czasie i przestrzeni.

Fazy procesu urbanizacji

1. urbanizacja - wzrost liczby ludności w mieście, najszybszy w centrum (KSR w Azji i Afryce)

2. suburbanizacja - wzrost liczby ludności w aglomeracji, najszybszy na peryferiach -> ekspansja przestrzenna (Chiny, Indie, Ameryka Łacińska)

3. dezurbanizacja - spadek liczby ludności w miastach, odpływ głównie z centrum => kryzys śródmieścia (Europa Zach. i Śr.-Wsch., Japonia, zachodnie USA)

4. reurbanizacja - przebudowa miast, głównie centrum, ponowny napływ ludności do centrum (Londyn, Genewa, Pn.-Wsch. USA)




przemieszczanie się ludności wewnątrz układu miejskiego w poszczególnych fazach urbanizacji

Cechy współczesnych procesów urbanizacyjnych

• przyspieszenie tempa rozwoju urbanizacji w skali świata i jego silne zróżnicowanie regionalne (różnice między KWR i KSR)

• gwałtowny rozwój urbanizacji w KSR => ekspansja miejska

• duże zróżnicowanie regionalne poziomu urbanizacji na świecie

• tworzenie się i rozwój złożonych form przestrzennych i funkcjonalnych urbanizacji (aglomeracje, konurbacje, megalopolis, metropolie)

Tempo urbanizacji jest wyższe niż przyrostu naturalnego na świecie




Główne formy osadnictwa miejskiego

1. miasto

2. zespół miejski

• aglomeracja monocentryczna
  

• aglomeracja policentryczna
  

• megalopolis - wielki zespół miejski

Aglomeracja - złożony układ jednostek osadniczych powiązanych ze sobą funkcjonalnie i przestrzennie. A. monocentryczna (Warszawa, Londyn), A. policentryczna (Trójmiasto, Bradford).

Konurbacja - zespół miast i osiedli położonych blisko siebie, równorzędnych co do wielkości i pełnionych funkcji, ukształtowany zwykle na terenach uprzemysłowionych, powiązanych ze sobą infrastrukturą i funkcjami (Zagłębie Ruhry, GOP).

Megalopolis - wielka forma osadnicza, rozległa strefa zurbanizowana, która powstaje w wyniku łączenia się sfer dużych miast i aglomeracji, charakterystyczna dla KWR (Wielkie Jeziora w USA, Kalifornia, Japonia - Nippon, Zachodnia Europa - Beneluks).

Metropolie - wielomilionowe aglomeracje o zasięgu międzynarodowym i światowym, które koncentrują znaczną część ludności i potencjału gospodarczego danego kraju (nawiązują relacje między sobą). Ich rola wzrasta, gdyż są one ośrodkami dynamiki gospodarczej, technologicznej, kulturowej, zarówno w regionie jaki i w szerszej skali przestrzennej.

Są to węzły globalnych połączeń sieci (różnego rodzaju powiązań gospodarczych, społecznych, kulturowych, technologicznych).

Najważniejsze cechy metropolii

• obecność pochodzących z zagranicy czynników produkcji, inwestycji, siły roboczej
  (migrantów o wyższych kwalifikacjach), towarów i usług

• są siedzibą zagranicznych firm i instytucji (banki, placówki dyplomatyczne), filii międzynarodowych przedsiębiorstw

• bezpośrednie połączenie siecią transportową i komunikacyjna z zagranicą (system autostrad, szybkiej kolei, lotniska międzynarodowe) => szybkie przemieszczanie do innych metropolii => połączenia z zagranicą są lepsze i szybsze niż z miejscami w kraju i regionie

• rozwinięty sektor usług dla klientów zagranicznych (luksusowe hotele, centra kongresowe, banki zagraniczne, zagraniczne szkoły i uniwersytety) i wysoki poziom świadczonych usług

• regularnie organizowane międzynarodowe spotkania różnego typu (wystawy, kongresy, festiwale, imprezy artystyczne i sportowe).

Nowy Jork, Tokio, Londyn, Meksyk, Sao Paulo, Pekin, Bombaj.

W KWR metropoliami są największe miasta, których rolą jest utrzymywanie kontaktów ze światem. Rozwój wielkich miast jest konsekwencją rozwoju gospodarczego.

Rozwój miast w KSR polega na rozwoju demograficznym.

Mega miasto = zespół miejski = aglomeracja

Mega miasto to miasto o liczbie ludności pow. 10mln, jest ich ok. 20 na świecie. Podanie precyzyjnej liczby ludności jest niemożliwe - ludność wymyka się spod kontroli i jej liczbę można jedynie szacować.

Nowy Jork, Tokio, Bombaj, Sao Paulo, Pekin, Meksyk, Rio de Janeiro, Seul.

Większość mega miast jest położona w KSR i KŚrR

• szybkie tempo urbanizacji demograficznej (żywiołowy napływ ludności wiejskiej, wzrost przyrostu naturalnego)

• prymat miasta największego - występowanie miast dominujących w systemie osadniczym kraju, którego rozwój jest niezrównoważony; brakuje pośredniej wielkości miast - jest mega miasto i małe miasteczka. W mega mieście jest ok. 60-70% ludności miejskiej kraju.

• Nierównowaga społeczno-gospodarcza miast, której przejawami są bezrobocie, patologie, brak mieszkań, dzielnice ubóstwa.

• Duży stopień zanieczyszczenia środowiska

• Problemy z zaopatrzeniem w wodę pitną

• Złe warunki sanitarne, szczególnie w dzielnicach ubóstwa

• Ogromne kontrasty społeczne - niewielka liczba bogatych, ok. 2/3 ubogich i nędzarzy.

Zróżnicowanie urbanizacji na świecie (dotyczy aspektu demograficznego)

• Poniżej 40% = niski poziom urbanizacji

Azja Pd.-Wsch., Afryka Śr., nieliczne kraje Ameryki Łacińskiej

• 40-60% = średni poziom urbanizacji

Afryka Pn. i Pd. (RPA, Tunezja, Algieria), kraje w okolicach Równika, Płw. Bałkański, Portugalia

• 60-80% = wysoki poziom urbanizacji

Ameryka Pn., Australia, kraje Ameryki Łac., Europa Śr.-Wsch., Azja Pn., Argentyna, Meksyk

• Powyżej 80% = bardzo wysoki poziom urbanizacji

Europa Zach.

Kontynenty o minimalnym wskaźniku urbanizacji to Afryka, Azja Pd.-Wsch.

Kontynenty o maksymalnym wskaźniku urbanizacji to Europa i Ameryka Pn.

W KWR urbanizacja jest kontrolowana - poziom urbanizacji jest wyrównany.

W KSR zróżnicowanie urbanizacji jest bardzo duże - od kilkunastu % w Afryce do kilkudziesięciu % w Ameryce Łac. (urbanizacja pozorna, hiperurbanizacja, nadurbanizacja - wysoki poziom wskaźnika urbanizacji, urbanizacja w aspekcie demograficznym, ale nie ma rozwoju gospodarczego).

POLSKA - 61%

URBANIZACJA WSI

• Urbanizacja wkracza na tereny wiejskie, proces urbanizacji wsi określany jest jako semiurbanizacja (urbanizacja pośrednia) - forma przejściowa pomiędzy miastem a wsią

• Proces suburbanizacji prowadzi do zacierania różnic między miastem a wsią (w KWR różnic już nie widać, w KSR istnieją bardzo duże, przepaście)

• Proces urbanizacji wsi przejawia się w zmianach strukturalnych:

zmiana struktury zawodowo-ekonomicznej wsi - coraz więcej ludności pracuje poza I sektorem, ludność dojeżdża do pracy do miasta (II i III sektor) => migracje wahadłowe. Część ludności to ludność dwuzawodowa (pracuje w rolnictwie i w zawodzie pozarolniczym). Proces aktywizacji zawodowej kobiet poprawia sytuację ekonomiczną przez dochody z pracy poza I sektorem.

zmiany w strukturze funkcjonalnej wsi - w ramach wsi pojawiają się na małą skalę zawody pozarolnicze (drobny przemysł, usługi, handel), funkcje administracyjne (wsie gminne), przetwórstwo produktów rolnych. Wieś z monofunkcyjnej przekształca się w wielofunkcyjną. Rozwój agroturystyki i agrobiznesu (zdrowa żywność).

zmiany w strukturze przestrzennej wsi - powstają nowe budynki przypominające w wyglądzie i wyposażeniu budynki miejskie. Następuje poprawa infrastruktury wiejskiej.

zmiany w strukturze społeczno-kulturowej - przejmowanie cech życia miejskiego rozpowszechniane przez ludzi młodych.

• Zmiany są najbardziej widoczne w strefach wpływu dużych miast przy głównych szlakach transportowych.

REGIONY EKONOMICZNE

Region = część obszaru; zwarty obszar przestrzeni, względnie jednorodny w zakresie ściśle określonych kryteriów (dotyczy cech lub powiązań tego obszaru).

Znaczenie regionu

• Narzędzie działania - część obszaru wydzielona w celu konkretnego działania, zarządzania w przestrzeni, np. regiony administracyjne, regiony dyrekcji PKP, diecezje kościelne, okręgi wyborcze.

• Przedmiot poznania - wynik badań i poznawania jakiegoś obszaru, np. region dojazdów do pracy, wpływów miasta, upraw pszenicy.

Region pod względem strukturalnym

• Powierzchniowe (jednolite, strefowe) - mające ten sam charakter na całym obszarze. Wydziela się je ze względu na podobieństwo cech, np. region upraw, demograficzny, społeczno-gospodarczy.

• Węzłowe (funkcjonalne) - wydzielone z przestrzeni ze względu na swą wewnętrzną strukturę i organizację. Elementami tej struktury są węzeł (ognisko) i zaplecze (obszar wpływu węzła powiązany z nim siecią relacji), np. obszar rynkowy miasta, obszar państwa, województwa, aglomeracji.

Regionalizacja - podział obszaru na pewne charakterystyczne części czyli regiony; rozumienie czynnościowe (procedura podziału) i rzeczowe (efekt końcowy podziału, np. mapa).

Istotą regionalizacji jest redukcja nieskończonej liczby indywidualnych miejsc w przestrzeni do skończonej liczby jednostek przestrzennych, regionów => sposób porządkowania przestrzeni.

Etapy regionalizacji

1. nie mam bo ktoś mnie zagadał i nie dosłyszałam…

2. wybór cech, zależy ocelu przeprowadzenia regionalizacji

3. wybór metody regionalizacji mającej ustalić stopień podobieństwa

4. wyznaczanie granic regionu

5. wykreślenie mapy

Mierniki badające i oceniające poziom rozwoju społecznego

1. ekonomiczne

• PKB/ 1 mieszkańca, jego dynamika i struktura wytwarzania podawana w odniesieniu do sektorów gospodarki

• PKB wg parytetu siły nabywczej waluty (PPP)

• Struktura zatrudnienia ludności wg sektorów (dużo w usługach - wysoki rozwój, dużo w rolnictwie - niski rozwój)

• Struktura towarowa handlu zagranicznego (eksport surowców, import gotowych produktów - nisko rozwój; import surowców, eksport produktów - wysoki rozwój)

• Wartość eksportu

2. demograficzne

• przeciętna trwania życia

• umieralność niemowląt

• struktura wiekowa społeczeństwa

• społeczne

• wskaźnik alfabetyzacji

• wskaźnik skolaryzacji (liczba uczących się)

• dobowe spożycie kalorii i białka

• liczba lekarzy/ 1000 mieszkańców

Miarą syntetyczną łączącą w/w mierniki jest wskaźnik rozwoju społecznego HDI zaproponowany przez ONZ. Zawiera on:

• oczekiwaną długość trwania życia

• wskaźnik edukacji i poziomu wykształcenia

• PKB/1 mieszkańca wg PPP

Wartość HDI jest podawana w przedziale 0-1 i dzieli kraje na trzy grupy:

1. KWR o HDI ≥ 0,8 (Luksemburg, Japonia, USA, Norwegia, Polska - 0,833)

2. KŚrR o HDI (0,501; 0,799) (Chiny, Indie, Ukraina)

3. KSR o HDI ≤ 0,5 (Etiopia, Nigeria, Bangladesz, Nepal Irak, Afganistan)

Np. Arabia Saudyjska wg PKB jest na 45. miejscu w rankingu najlepiej rozwiniętych państw świata, wg HDI jest na miejscu 71. Bogactwo jest w udziale wąskiej grupy społecznej, nie przedkłada się na całe społeczeństwo.

Polska wg PKB jest na miejscu 53, wg HDI na miejscu 37.

Udział w tworzeniu światowego PKB

1. USA

2. Japonia

3. Niemcy

4. Wielka Brytania

5. Francja

6. Chiny (ze względu na potencjał gospodarczy i ludnościowy oraz dynamiczny rozwój gospodarczy)

ROLA USŁUG W GOSPODARCE ŚWIATOWEJ

Usługi - III i IV sektor gospodarki narodowej, obejmujący świadczenia osób/instytucji na rzecz innych osób/instytucji. Służą zaspokajaniu potrzeb społecznych i gospodarczych, nie tworzą bezpośrednio nowych produktów. Dział gospodarki o najwyższej dynamice rozwoju.

Cechy charakterystyczne usług

• Bardzo duże zróżnicowanie gałęziowe

• Duża rozpiętość wynagrodzeń

• Zatrudnienie w usługach jest jednym z mierników rozwoju gospodarczego

• Czynnik pobudzający rozwój wielu dziedzin gospodarki

• Najwyższa chłonność zatrudnień

• Usługi wyższego rzędu (edukacja, sektor badawczo-rozwojowy) przyczyniają się do rozwoju gospodarki opartej na wiedzy

Przyczyny rozwoju usług

• Postęp technologiczny (spadek zatrudnienia w przemyśle i rolnictwie)

• Rozwój urbanizacji (rozwój miejskich usług tj. handlu, gospodarki mieszkaniowej, transportu publicznego)

• Rosnące zapotrzebowanie na usługi zarówno ze strony gospodarki jak i społeczeństwa.




- zmiana warunków bytowych i stylu życia ludności (potrzeba wykształcenia, kultury, rekreacji, opieki medycznej)	- rosnący podział pracy duża specjalizacja procesu produkcji
- wzrost mobilności społeczeństwa (usługi hotelarskie, turystyka, rozrywka, usługi gastronomiczne)	- potrzeba usług związanych z organizacją, zarządzaniem, wymianą informacji, reklamą, ubezpieczeniem.

Usługi dzielą się na wiele rodzajów ze względu na obrane kryteria. Unia Europejska przedstawiła podział usług ze względu na świadczeniobiorcę.

1. Usługi dla producentów i biznesu

• Transport i gospodarka magazynowa

• Pośrednictwo finansowe

• Obsługa nieruchomości

• Wynajem maszyn i sprzętu

• Informatyka i działalność pokrewna

• Prowadzenie prac badawczo-rozwojowych

• Pozostała działalność związana z prowadzeniem interesów

• Usługi dla konsumentów indywidualnych

MATERIALNE - usługi podstawowe

• Handel i naprawy

• Hotele i restauracje

• Transport pasażerski i łączność

• Usługi osobiste (fryzjer, kosmetyczka etc)

• Działalność komunalna

NIEMATERIALNE - usługi wyższego rzędu

• Edukacja

• Ochrona zdrowia i opieka socjalna

• Rekreacja, kultura, sport

3. Usługi ogólnospołeczne

• Administracja publiczna i ochrona narodowa

• Działalność organizacji członkowskich (związki zawodowe, organizacje polityczne)

• Organizacje i zespoły międzynarodowe

Ponad 70% ludności zatrudnionej w usługach - KWR i państwa o rozwiniętej turystyce.

Poniżej 30% ludności zatrudnionej w usługach - Afryka (oprócz PN.) i Azja Pd.

GLOBALIZACJA GOSPODARKI

Globalizacja - oznacza rozwój tj. rozszerzanie i intensyfikację więzi produkcyjnych, handlowych, finansowych, informacyjnych między podmiotami gospodarczymi w skali światowej (przedsiębiorstwa, państwa, regiony, miasta); procesy integracyjne w skali całego świata; zbiór różnych procesów (globalizacja społeczna, kulturowa, polityczna…)

W płaszczyźnie ekonomicznej proces globalizacji to integrowanie się gospodarek krajowych w ogólnoświatowy system gospodarczy.

Uwarunkowania procesów gospodarczych

• Liberalizacja międzynarodowych stosunków gospodarczych

• Swoboda przepływu kapitału

• Neutralizacja odległości poprzez rozwój telekomunikacji, informacji i transportu

• Rozwój gospodarki informacyjnej opartej na wiedzy

Podstawą procesu globalizacji ekonomicznej jest działalność najpotężniejszych organizacji świata (korporacji transnarodowych => ich rola jest dominująca w procesie globalizacji). Mają one jednostkę zarządzającą oraz filie na całym świecie. Głownie są to przedsiębiorstwa w branży motoryzacyjnej, informacyjnej.

Wśród krajów uczestniczących w procesie globalizacji największe znaczenie mają kraje triady - grupa wiodących ekonomicznie krajów Ameryki Pn., Europy Zach. i Azji Wsch.

Najważniejsze cechy globalizacji

• Wielowymiarowość (przebiega jednocześnie na kilku płaszczyznach)

• Złożoność (obejmuje wiele różnorodnych procesów)

• Integracja międzynarodowej działalności poprzez wzrost intensywności powiązań

• Międzynarodowa współzależność

• Silny związek z postępem nauki, techniki i organizacji

• Kompresja (kurczenie się) czasu i przestrzeni

• Poszerzający się międzynarodowy zakres działalności gospodarczej

Skutki globalizacji

• Zmiany przestrzennej organizacji produkcji

• Zmiany sieci rynków finansowych

• Rosnący popyt na nowe typy produkcji i usług

• Zwiększona innowacyjność gospodarki

• Wzrost znaczenia wielkich aglomeracji w gospodarce światowej

• Zmiany w strukturze zatrudnienia (wzrost w usługach, spadek w rolnictwie i przemyśle)

• Wzrost zapotrzebowania na siłę roboczą z wyższym wykształceniem i kwalifikacjami

• Powstawanie coraz większych dysproporcji w rozwoju poszczególnych stron świata = ujemna strona globalizacji





30




---