Romańszczyzna i gotyk jako style architektoniczne.
Cechy architektury romańskiej-wstęp
Na bazie wzorów rzymskich, karolińskich, bizantyjskich, a nawet islamskich wyrósł w architekturze średniowiecznej styl zwany romańskim.
Choć termin „sztuka romańska” wprowadzono w XIX wieku, to sam styl pojawiła się w XI wieku i trwał do połowy XIII.
Warto zaznaczyć, że nie we wszystkich krajach rozwijał się w tym samym czasie.
Pojawił się na terenie Francji, a dzięki szlakom kupieckim i pielgrzymim rozprzestrzenił w całej Europie, stając się jednym z przejawów jej jedności.
W Polsce rozwój architektury romańskiej przypada na XII i XIII wiek. Wybudowano wówczas liczne kościoły, okazałe katedry i kolegiaty oraz benedyktyńskie i cysterskie opactwa.
Podstawowym tworzywem w architekturze romańskiej były wielkie ciosane bloki kamienne, a w rejonach gdzie brakowało kamienia budowano z dość drogiej cegły.
Cechy sztuki romańskiej były następujące:
sztuka miała charakter sakralny,
w pierwszym okresie rozwoju stylu romańskiego Kościoły budowano na planie koła (rotundy), a następnie krzyża,
budowla miała system nawowy (tzn. nawa główna i dwie nawy boczne), zakończone poprzecznym transeptem oraz prezbiterium, (gdzie przebywał chór) i absydą, skierowaną na wschód,
układ świątyni miał charakter halowy lub bazylikowy,
mury były grube, masywne, nadawały budowli charakter obronny,
sklepienia miały charakter kolebkowy, beczkowy, krzyżowy lub płaski - ten najczęściej w świątyni halowej np.: w Rawennie,
okna budowano stosunkowo niewielkie, wzmocnione dodatkowo wewnętrznymi kolumnami.
Zastosowanie biforium (łac. biforia - dwudrzwiowy) tzn. arkadowych okien lub przezroczy podzielonych na dwie części oraz triforium okien lub przezroczy podzielonych na trzy. Takie triforium umieszczano także w grubości muru i wejściach wewnątrz kościoła.
sklepienia, otwory okienne, portale (obramowane wejścia do świątyni) wykańczały łuki (niepełne koła),
podczas budowy stosowano jeden powtarzający się moduł, co dawało poczucie porządku i proporcjonalności,
wewnątrz kościoła romańskiego panował półmrok, ze względu na małe okna,
wnętrza były bardzo skromnie zdobione,
zastosowanie wewnętrznych kolumn, podtrzymujących np.: sklepienia. Kolumny były proste, grube i mało ozdobne.
Architektura romańska
Podstawowymi cechami wyróżniającymi architekturę romańską od stylów wcześniejszych i późniejszych to addycyjność brył i separatyzm wnętrz.
Pierwszy termin oznacza, że budynek romański składa się z prostych brył geometrycznych (prostopadłościanów, walców i półwalców) zestawionych ze sobą z wyraźnym wyróżnieniem każdej z nich (bez płynnego ciągłego przechodzenia jednej w drugą), nakrytych osobnymi dachami.
We wnętrzu odzwierciedla to druga z powyższych cech - poszczególne części przestrzeni (nawy, kruchty, chóry, absydy) mieszczące się w widocznych od zewnątrz osobnych bryłach, są wyraźnie oddzielone od siebie różnicami wysokości, nadprożami, łukami, rzędami kolumn itp.
Plan budynku romańskiego często jest oparty na siatce powielanych kwadratów, a proporcje brył i wnętrz budowli romańskich są oparte na prostych zależnościach arytmetycznych - np. nawa główna zwykle jest dwukrotnie szersza niż nawy boczne, długość nawy bocznej jest wielokrotnością (np. pięciokrotnością) jej szerokości, wysokość naw bocznych jest zwykle połową wysokości budynku, itp.)
Niektórzy przypuszczają, że zależności takie są wynikiem teologicznej interpretacji fragmentów Pisma Świętego, głoszącego, że Bóg urządził świat "według liczby i miary".
W budowlach romańskich występuje szereg zdobniczych elementów wystroju charakterystycznych dla tego stylu (gzymsy arkadowe, biforia i triforia, typowe głowice i bazy kolumn i inne).
Budownictwo sakralne
Kościoły romańskie planowane były na rzucie prostokąta lub krzyża łacińskiego z prezbiterium zakończonym półkolistą absydą.
Zazwyczaj orientowano je wzdłuż osi wschód-zachód. Były to kościoły bazylikowe lub halowe.
Mniejsze budowle czasem rozwiązywano też na planie centralnym - krzyża greckiego lub rotundy.
Wieże występowały także na zakończeniach naw poprzecznych, po bokach prezbiterium lub fasady.
Spotykane są także kościoły dwuchórowe (posiadające absydy z przodu i z tyłu kościoła).
Dach rozwiązywano jako więźbę dachową widoczną z wnętrza kościoła albo zasłoniętą płaskim, drewnianym stropem.
Najczęściej jednak były to sklepienia kolebkowe nad nawami głównymi oraz krzyżowe nad nawami bocznymi. (Zastosowanie sklepień poprawiało akustykę pomieszczeń, co było istotne przy śpiewach chóralnych w kościołach zakonnych oraz zwiększało bezpieczeństwo budowli w przypadku pożaru).
Sklepienia kolebkowe opierano na stosowanych już znacznie wcześniej gurtach - żebrach wzmacniających sklepienie i pozwalających na zmniejszenie jego ciężaru.
Sklepienia naw bocznych, po zastosowaniu dodatkowych filarów zagęszczających podział przęseł miały mniejszą rozpiętość.
Kapitele występujące w okresie romańskim mają kształt kostki z zaokrąglonymi dolnymi krawędziami, kielicha lub odwróconego ostrosłupa.
Mury nabierają grubości - co można częściowo tłumaczyć potrzebą obronności - ale przede wszystkim potrzebą wzniesienia budowli solidnej i masywnej.
Dwuspadowy dach zastąpił solidny strop lub sklepienie.
Sklepienie to może być kopułą, która ma kształt połowy kuli; może też być kolebką - tak nazywa się sklepienie o kształcie przekrojonego na pół walca; może być wreszcie sklepieniem, które powstaje z przenikania się pod kątem prostym dwóch kolebek krzyżowym o tej samej średnicy.
Styl romański lubował się więc w miękkich, pełnych łukach sklepieniach, tzw. kolebkowych i krzyżowych.
Sklepienia te wspierają się na filarach albo kolumnach, równie potężnych i solidnych jak mury.
Wspomniane filary i kolumny z kolei łączą się z okrągłymi łukami arkad.
Dzięki temu nawy boczne nie są już oddzielnymi korytarzami, ale zespalają się z nawą środkową, znacznie teraz szerszą.
W ten sposób wnętrze kościoła zaczęło stanowić swoistą całość. Nie należało jednak ono do miejsc przyjemnych, raczej było mroczne, sprzyjające atmosferze skupienia i modlitwy. Nawet stosunkowo niewielkie, miękko zaokrąglone okna przepuszczając mało światła, potęgowały sprzyjający zadumie półmrok.
Główne cechy architektury gotyckiej to:
- cienkie, wysokie mury
- strzelistość budowli
- duże okna
- jako materiał budowlany - cegła
- budowle na planie krzyża łacińskiego
- sklepienia krzyżowo-żebrowe
- zastosowanie przypór i łuków przyporowych
- wprowadzenie ogromnych i różnobarwnych witraży w oknach (bardzo ` charakterystyczne okrągłe - rozety)
- wysokie, strzeliste wierze
- konstrukcja szkieletowa
- skomplikowana bryła budowli
- rozbudowane prezbiterium (z połączonymi kaplicami)
- duża ilość ozdób i dekoracji
- wnętrze często bardzo ciemne, z przebłyskami światła padającymi jedynie przez witraże.
GOTYK
To styl w architekturze i innych dziedzinach sztuk plastycznych (rzeźbie, malarstwie i sztuce sepulkralnej), który powstał i rozwinął się w połowie XII wieku we Francji i swoim zasięgiem objął zachodniochrześcijańską Europę.
Powstanie gotyku związane jest z rozwijającą się pod koniec średniowiecza kulturą dworską, rycerską i mieszczańską.
Gotyk dzieli się na trzy okresy, których czas trwania jest różny dla poszczególnych państw:
gotyk wczesny
gotyk dojrzały
gotyk późny zwany płomienistym (flamboyant)
HISTORIA POWSTANIA GOTYKU
Gotyk powstał około 1120 roku we Francji, następnie był stopniowo przejmowany przez pozostałe państwa (najwcześniej, ok. 1175 przez Anglię, po 1200 roku przez Niemcy).
Miejscem narodzin gotyku był region Ile-de-France,
jednak pewne rozwiązania konstrukcyjne umożliwiające jego powstanie (np. sklepienie krzyżowo-żebrowe) zaczęły pojawiać się już na przełomie XI i XII wieku w Normandii (Évreux, Jumièges, Lessay), północnych Włoszech (kościoły w Rivolta d'Adda i w Mediolanie) i Anglii (katedra w Durham, lata budowy 1093-1128).
Etapy bezpośrednio poprzedzające ukształtowanie się architektury gotyckiej mogą ilustrować kościoły klasztorne w Saint-Germer-de-Fly (dep. Oise) i Saint Martin-des-Champs (Paryż).
ARCHITEKTURA GOTYCKA
Umacnianie się władzy świeckiej, królewskiej i książęcej, a także rozkwit administracji i handlu, a w ślad za tym powstanie większych miast - to wszystko sprawiło, że w architekturze gotyku kościół stracił swoje bezwzględne panowanie..
Kościoły gotyckie, sięgając wysokością swoich wież nieraz do ponad stu metrów
Dumne i majestatyczne budowle w przeciwieństwie do romańskich są lekkie, strzeliste, pną się wysoko w górę, często zwieńczone są wysokimi, smukłymi wieżami niejednokrotnie ze strzelistymi hełmami.
Stabilność i trwałość tak ogromnych budowli zapewnia system filarowo-żebrowy.
Wewnętrzna nawa główna oraz boczne wspierały się na licznych, wysokich i smukłych filarach.
U szczytu filaru z kolei ceglane lub kamienne łuki zwane żebrami, łączą się ze sobą po przekątnej.
Każda czwórka filarów u góry powiązana jest więc na krzyż. Przestrzenie między żebrami sklepienia wypełniają wklęsłe trójkąty z cegły lub kamienia, tzw. wysklepki.
BUDOWNICTWO SAKRALNE
Bazyliki i hale mają znacznie wydłużony kształt i zakończone są podłużnymi prezbiteriami.
Układ wzbogacają obejścia i wieńce kaplic.
Fasadę zamyka jedna lub (częściej) dwie wieże.
Czasem spotykane są także rozwiązania, w których zastosowano dwie wieże na zakończeniach transeptu albo obok niego.
W Anglii powtarzane jest rozwiązanie znane z okresu romańskiego - wieża na skrzyżowaniu nawy głównej i poprzecznej.
Cechą najbardziej charakterystyczną dla gotyckich kościołów jest ich ogrom i strzelistość..
BUDOWNICTWO ŚWIECKIE
Rozbudowa miast i siedzib władców to przede wszystkim doskonalenie ich funkcji obronnych, które musiały zabezpieczyć ich mieszkańców przed coraz to doskonalszymi technikami oblężniczymi.
Okres gotyku to nie tylko udoskonalenie machin oblężniczych, ale i w jego schyłkowym okresie pojawienie się artylerii.
Mury obronne wieńczy krenelaż, a obronę ułatwiają hurdycje, zastąpione w XIV wieku machikułami.
Na znaczeniu tracą donżony.
W drugiej połowie XV wieku, w dolnej partii murów pojawiają się otwory strzelnicze dla ustawionej po jej wewnętrznej stronie dział artyleryjskich.
Coraz większe znaczenie w zabudowie miast mają ratusze, siedziby władzy miejskiej.
Wraz z rozwojem pełnionych funkcji budowle są rozbudowywane. W podziemiach coraz częściej lokowane są więzienia i izby tortur, a w nadziemnych częściach budowli sale sądownicze.
Na obrzeżach miast powstają szpitale, budowane najczęściej przez bractwo Św. Ducha (rzadziej zajmują się tym inne zakony). W szpitalach oprócz jednej czy też dwóch izb dla chorych mieści się kaplica, sale dla zakonników i pomieszczenia gospodarcze.
Domy bogatszych mieszczan w końcowej fazie gotyku to budowle złożone z dwóch części połączonych niewielkim dziedzińcem.
Część frontowa mieści na parterze pomieszczenia przeznaczone dla klientów, a na piętrze izby mieszkalne właściciela.
Za podwórkiem, w części tylnej, lokowane są zazwyczaj na parterze składy, stajnie, wozownie.
Piętro zajmują pomieszczenia dla służby
Początkowo były to budynki drewniane w całości lub budowane z kamienia albo cegły, w części dolnej z piętrem w konstrukcji drewnianej.
Powtarzające się pożary zmusiły do zastąpienia drewna materiałami niepalnymi.
ARCHITEKTURA GOTYCKA-KOSCIÓŁ
Wnętrze kościoła rozjaśniono znacznie większymi oknami
W gotyku zajmują one często całą niemal wysokość ściany, a u góry kończy je łuk ostry.
Charakterystyczne dla gotyckiej katedry są też okna wysokie i smukłe, które były doskonałą okazją dla wszystkich artystów specjalizujących się w dziedzinie witrażu, czyli obrazów robionych z maleńkich kawałków kolorowego szkła.
Typowa katedra reprezentuje typ trzynawowej (wyjątkowo 5) bazyliki z półkolistym chórem, z obejściem otoczonym wieńcem kaplic, z fasadą zachodnią dwuwieżową mającą zwykle trzy portale, nad którymi mieści się ogromna rozeta. I to właśnie wielobarwna rozeta i liczne witraże sprawiają, że wnętrze kościoła wypełnione tęczowym światłem wywiera do dnia dzisiejszego niezwykłe wrażenie.
6