Podziękowania składam pani Urszuli Kubiak,

panu Józefowi Kluczyńskiemu, szczególne podziękowania promotorowi profesorowi Zygmuntowi Babińskiemu

za udzieloną pomoc w napisaniu pracy.

Spis treści

Wstęp.

Woda należy do najważniejszych substancji występujących w przyrodzie. Jej znaczenie jest niezwykle różnorodne i nieporównywalne z innymi substancjami. Jest nieodzownie potrzebna człowiekowi do życia, a strata przez organizm już około 1/5 ogólnej masy wody powoduje śmierć. Człowiek, jeśli nie odnawia w swym organizmie zapasów wody przez picie, umiera po kilku lub kilkunastu dniach.

Dla człowieka, tak w jego życiu codziennym jak i w gospodarce, postępie technicznym i rozwoju kultury materialnej, woda stanowi element szczególnej wagi. Na najniższym szczeblu rozwoju pierwotny człowiek używał wody jako środka zaspokajającego pragnienie i podtrzymującego funkcje życiowe. Z biegiem czasu poznawał coraz to inne wartości wody. Dlatego też rozwój kultury i postęp techniczny łączy się z coraz szerszym wykorzystaniem zasobów wody.

W codziennym życiu używamy wody do utrzymywania czystości ciała, naczyń których używamy, pomieszczeń w których przebywamy lub pracujemy. Szczególne znaczenie ma woda w szpitalnictwie. Zapotrzebowanie ludności na wodę do celów bytowo- gospodarczych zależy od wielu czynników, przede wszystkim jednak od poziomu cywilizacyjnego społeczeństwa i wyposażenia domów mieszkalnych w urządzenia wodociągowe i sanitarne. „Średnio wynosi ono na wsi 30-50 l/d na jednego mieszkańca, w miastach 90-225 l/d” (Pazdro, 1983).

Nie sposób pominąć roli, jaką woda odgrywa w najrozmaitszych gałęziach przemysłu, których jest największym konsumentem. Zużycie jej w nich jest bardzo różne, zależy od procesów produkcyjnych, aparatury, maszyn i innych urządzeń. I tak na przykład „na wyprodukowanie 1 kg papieru potrzeba 400-800 l wody, 1 kg cukru- 100l, 1 hektolitra piwa- 500 l, 1t kauczuku syntetycznego- 80 m³, 1t kwasu siarkowego- 10 m³,1t włókna syntetycznego- 1000 m³, do rafinacji 1t ropy naftowej- 15 m³, do wygarbowania 1 dużej skóry- 2 m³ itd.” (Pazdro, 1983).

Wody podziemne są szeroko wykorzystywane do zaopatrzenia ludność i przemysłu. Jest rzeczą oczywistą, że nie można ich eksploatować bez należytego rozpoznania ilości i jakości wody, którą się czerpie.

Cel i zakres pracy

Celem pracy jest przedstawienie metod ochrony ujęć wód podziemnych przez wprowadzenie stref ochronnych oraz prowadzenie monitoringu osłonowego.

Charakter oceny jest skierowany ku potrzebom praktyki, a jego celem jest określenie potrzeby funkcjonowania stref ochronnych oraz monitoringu. Porównane zostają ujęcia „Krzywe Błota” i „Zazamcze” nie tylko pod względem jakości wydobywanej wody , ale również ich stref ochronnych. Przedstawiona jest historia włocławskich wodociągów i ujęć wód podziemnych. W pracy zawarta jest charakterystyka środowiskowe miasta Włocławek oraz ujęć komunalnych. Zostają porównane wyniki prac monitoringowych z lat 1998 i 2001.

1. Rys historyczny ujęć włocławskich

„Najprzód kanały czyli rury, które ze swymi arteriami, do wodociągu dochodzącymi, niemałym kosztem tymże obywateli miejskich założone, z fundamentów na nowo założone zostały, całej gminie z wolnym wyrębem sośniny, na rury tegoż wodociągu zdatnej, z wiedzą i wolą starosty naszego włocławskiego z naszych czyli kościoła naszego katedralnego lasów i borów dajemy i na wieczne czasy zezwalam. Tymi słowami w ustawie porządkowej z roku 1577, zatwierdzonej przez Stefana Batorego, biskup kujawsko-pomorski, a późniejszy prymas, Stanisław Karnkowski nadawał mieszczanom włocławskim prawo korzystania z urządzeń wodociągowych i czerpania drzewa z lasów biskupich na ich konserwację” (Czarnecki, 1937).

Dawne wodociągi zaopatrywały w wodę obecną część Starego Miasta położoną nad Wisłą, a więc Stary Rynek i przyległe do niego ulice. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że pierwsze wodociągi projektował Mikołaj Kopernik. Nie można jednak stwierdzić, czy wodę czerpano wówczas wprost z Wisły czy ze źródeł.

Rury którymi doprowadzano wodę były drewniane i układane na głębokości około 1,7m. Wiadomo, że od 1790 funkcjonowały źródła wody w punkcie skrzyżowania ulic Lęgskiej i Towarowej skąd doprowadzono wodę do Starego Rynku. Poniższa fotografia prezentuje rurę wykopaną na skrzyżowaniu tych ulic.

Fot.1. Rura ze skrzyżowania ulic Łęgska- Towarowa. Archiwum MPWIK

Łączna długość rur wynosiła 420 m. Jak wspomniano wcześniej, były one drewniane a połączenia wykonane z obręczy żelaznych. Okaz taki, wykopany przy ulicy Lęgskiej, znajduje się obecnie w zbiorach Muzeum Włocławka, lecz z powodów niemożności utrzymania tego okazu musiano wkopać go ponownie. Jak wynika z informacji udzielonych przez pracownika działu Archeologicznego Muzeum Włocławka rura wykonana była najprawdopodobniej z sosny a przed wkopaniem była obkładana mchem. Podobny egzemplarz przedstawiony jest na fotografii 2.

Fot.2. Rura drewniana. Archiwum MPWIK we Włocławku.

Jedne z pierwszych badań hydrogeologicznych we Włocławku przeprowadzał w latach 1913-1914 znany w całej Europie inż. Linley, ale nie ukończył ich z powodu wybuchu wojny światowej, w czasie której zmarł. W 1916 roku badania hydrogeologiczne w dolinie rzeki Zgłowiączki rozpoczęli Niemcy. Prace te również nie zostały ukończone. Dopiero w 1923 roku profesor Uniwersytetu Warszawskiego dr Jan Lewiński dokonał wspólnie z inż. J. Sułkowskim licznych wierceń w promieniu 30 km od Włocławka. Dzięki tym badaniom, prowadzonym na zaproszenie władz miejskich ustalono, że Włocławek posiada obfite i zdrowe poziomy wodonośne. Studnia i badania dały w wyniku projekt budowy, wodociągów dla miasta Włocławek.

Definitywnym momentem rozstrzygającym powstanie wodociągów włocławskich to lata 1930-35. W latach tych, pod kierownictwem inż. R. Koskowskiego przystąpiono do budowy ujęcia, stacji pomp i uzdatniania wody na „Krzywych Błotach” tj. w tym rejonie gdzie dr Lewiński wskazał na istnienie najbardziej bogatych źródeł wody. Odwiercone tam zostały 2 studnie do głębokości 80m, o wydajności 80m³ (archiwum MPWIK). śążź©mmmmmmmmm

Fot..3. Opuszczenie smoka ssącego. Archiwum MPWIK we Włocławku.

Powyższa fotografia wykonana na terenie obecnego ujęcia „Krzywe Błota”, obrazuje opuszczania smoka ssącego.

Orzeczenia prof. Lewińskiego odnośnie ujęcia zamykało się w zdaniu „poziom wodonośny jest najgrubszy i najbardziej przepuszczalny w okolicach Krzywych Błot i tu powinien być on ujęty w szereg studzien usytuowanych w poprzek do kierunku spływu” (archiwum MPWIK Włocławek). Fotografia 4 prezentuje jedno z pierwszych pompowań wody na terenie obecnego ujęcia „Krzywe Błota”.

Fot..4 Jedno z pierwszych pompowań wody na ujęciu „Krzywe Błota”. Archiwum MPWIK we Włocławku.

Zakończenie prac budowlanych przy stacji pomp uzdatniania wody oraz hydroforni wraz z rurociągami ssącymi i tłocznymi nastąpiło w 1935 roku. W tym, że roku również nastąpiło przyjęcie przez władze miasta stacji uzdatniania wody, przestawione na fotografii 5. „W pierwszym roku pracy wodociągu zarejestrowano pobór wody w wysokości 25770 m³ .Dalszy rozwój wodociągów do roku 1939 tj. do wybuchu II wojny światowej sprowadzał się do budowy sieci wodociągowej rozdzielczej. Do końca roku 1939 wybudowano łącznie 21,5 km sieci. W latach 1936-1939 wybudowano sieć wodociągową na ulicach: Bechiego, Rolińskiego (Sempołowskiej), na (Mickiewicza), Nowomiejska, Al. Chopina, Polna (Purmana), Cichej, Starodębskiej, Słowackiego Toruńskiej” (Wróblewski, 2000)

Fot.5. Komisja przyjmująca stację pomp -Krzywe Błota.(Archiwum MPWIK we Włocławku).

Ważnym momentem w historii wodociągów włocławskich była decyzja Ministerstwa Gospodarki Komunalnej z 1955 roku, powołująca od 01.01.1956 roku jednobranżowego Miejskiego Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji we Włocławku. Od tego momentu następuje także dynamiczny rozwój przemysłu a w ślad za tym i nowych osiedli mieszkaniowych, co spowodowało gwałtowny wzrost zapotrzebowania na wodę. Jak wynika z ryc.1 zapotrzebowania mieszkańców na wodę rosło do roku 1989.

Ryc.1. Produkcja wody w latach 1934-2000. (Prezentacja…, 2001)

W końcu lat sześćdziesiątych, z powodu stale rosnącego zapotrzebowania mieszkańców Włocławka na wodę, powstała koncepcja budowy drugiego ujęcia komunalnego. Zlokalizowano je w lesie otaczającym dzielnicę „Zazamcze”. Eksploatację ujęcia rozpoczęto dopiero w 1979 roku. Rozpoczęto również pracę na innych ujęciach. W połowie lat siedemdziesiątych badania przeprowadzono na ujęciu „Józefowo”. Ujęcie zlokalizowano na terenie otaczającym miasto od wschodu kompleksem leśnym. W kwietniu 1979 roku już w trakcie trwania prac na terenie ujęcia, w wyniku uchwał Wojewódzkich Rad Narodowych we Włocławku i Płocku, utworzono na tym terenie Włocławsko- Gostyniński Park Krajobrazowy” (Studium warunków…, 1992). Rok 1982 był rokiem rozpoczęcia prac na ujęciu „Zawiśle”. Ujęcie powstało w celu uzupełnienia wody w „zbiornikach retencyjnych MPWIK na ulicy Chełmickiej” (Studium warunków…, 1992). Wobec deficytu wody we Włocławku podjęto decyzję o rozbudowie i wprowadzeniu go do potrzeb komunalnych. Ostatnim ujęciem, na którym były prowadzone badania, było ujęcie „Michelin”.

W roku 1992 do eksploatacji miały być wprowadzone ujęcia „ Michelin” oraz „ Józefowo”, ale z powodu spadającego zapotrzebowania na wodę pozostały one jedynie ujęciami zabezpieczającymi miasto Włocławek na przyszłość w zaopatrzenia w wodę (tzw. ujęcia perspektywiczne). Spadek sprzedaży oraz odprowadzanych ścieków przedstawia ryc. 2.

Ryc.2. Sprzedaż wody i odprowadzane ścieków. (Prezentacja…, 2001)

„Dla potrzeb miasta Włocławek eksploatowane są obecnie trzy ujęcia komunalne o zatwierdzonych zasobach eksploatacyjnych: „Krzywe Błota”-2050m³/h, „Zazamcze”- 455m³/h oraz „Zawiśle” 350m³/h” (Kubiak, 2001).

2. Charakterystyka środowiska przyrodniczego ujęć

Najczęściej środowisko przyrodnicze uważane jest za „otoczenie człowieka, umożliwiające jego byt, rozwój. Niektóre ze składników tego otoczenia jest bezpośrednio wykorzystywane przez człowieka, decydują o jego życiu (powietrze- oddychanie, pokarm- rośliny, zwierzęta, woda). Inne w sposób pośredni wpływają na funkcjonowanie człowieka: typ i żyzność gleby wyznaczają zakres upraw i plonowanie, masa i rodzaj substancji odżywczej decydują o kierunkach i intensywności hodowli zwierząt, rozmieszczenie surowców mineralnych determinuje często lokalizację przemysłu, a kierunki wyjazdów turystycznych określają między innymi cechy klimatu danego regionu” (Dysarz, 1994).

1. Lokalizacja miasta i ujęć

„Po pierwszej, nieudanej próbie lokalizacji miasta w 1256 roku Włocławek otrzymał drugi przywilej lokacyjny od biskupa Macieja z Gołańczy (Golaczeńskiego) herbu Topór, wydany dnia 8 września 1339 r (Włocławek…, 1989). Oryginał przywilejów nie zachował się do naszych czasów, gdyż jak pisze monografista miasta ks. Dr Michał Morawski (w 1933) już w XIV w. dyplom lokacyjny był „podówczas podniszczony mocno”. Na prośbę Katarzyny, wdowy po wójcie Dubasławie w roku 1417 z polecenia biskupa Jana Pelli sporządzony został urzędowy odpis, który jednak nie jest kopią oryginału, lecz wyciągiem najistotniejszych kwestii z dyplomu lokacyjnego, Ale i ten dokument nie istnieje. Przytoczony in extenso tekst przywileju sporządzony został, już tym razem jako wierna kopia, z dokumentu z 1417 r. dopiero 18 listopada 1501 r. W takim brzmieniu podany został w „Rozporządzeniach Komisyi Dobrego Porządku w mieście Włocławku w roku 1787 uczynionym” (Włocławek…,1989)

Włocławek położony jest nad Wisłą i jej lewobrzeżnym dopływem Zgłowiączką, na 19^o04' długości geograficznej wschodniej i 52^o39,5' szerokości geograficznej północnej. Wisła dzieli Włocławek na dwie części, jedynym ujęciem zlokalizowanym na prawobrzeżnej dzielnicy jest najmłodsze ujęcie „Zawiśle”. Wszystkie inne ujęcia zlokalizowanie są na lewobrzeżnej części Włocławka. Ujęcie „Krzywe Błota” znajduje się około 2 kilometrów na południe od centrum miasta, „Zazamcze” jest usytuowane w lesie otaczającym osiedle Zazamcze około 2,5- 3 kilometrów od centrum miasta. Ostatnie dwa ujęcia (perspektywiczne) „Michelin” oraz „Józefowo” zlokalizowane są w większej odległości od centrum miasta, i tak ujęcie „Michelin” zaprojektowane zostało w celu dostarczania wody dla oddalonej o około 5 kilometrów od centrum dzielnicy Michelin- Mielęcin. Ujęcie „Józefowo” obecnie znajduje się na terenie Włocławsko- Gostynińsko Parku Krajobrazowego.

2. Budowa geologiczna i warunki hydrogeologiczne

Czwartorzęd w którym aktualnie żyjemy jest młodszym okresem

Kenozoiku, trwającym około miliona lat. Dzieli się na dwie epoki: starszą- plejstocen (epoka lodowcowa) oraz holocen (epoka polodowcowa), obejmującą ostatnie 12 tys. lat (Encyklopedia…, 1973). W plejstocenie klimat ulegał wielokrotnym wahaniom z powodu sześciu wielkich ochłodzeń (glacjał) i ociepleń (interglacjał). W okresie ostatnich czterech ochłodzeń w strefie umiarkowanej rozwinęły się wielkie zlodowacenia kontynentalne. W czwartorzędzie ukształtowały się współczesne zarysy mórz i ich stref przybrzeżnych. Między innymi w holocenie powstało Morze Bałtyckie

Budowa geologiczna terenu miasta Włocławek jest bardzo złożona. „Na utworach jurajskich zalega gruba warstwa osadów dolnokredowych, na które nakładają się utwory piaskowcowe z wkładami iłów. Przykrycie tej warstwy stanowią pokłady żwirowo- piaskowe, na których spoczywa dość wyrównana warstwa czarnych iłów z wkładami czarno- brunatnego pirytu. Wierzchnią warstwę stanowią utwory trzeciorzędowe w postaci formacji lignitowej (piaski z pokładami torfowymi oraz węgla brunatnego)” (Włocławek…, 1989). Pozostałością epoki polodowcowej są położone na obszarze miasta jeziora Grzywno i Rybnica. W odróżnieniu od żyznych czarnoziemów pobliskiej wysoczyzny kujawskiej- stąd nazwa Kujaw Czarnych, okolice Włocławka zwane są Kujawami Białymi ze względu na mało urodzajne gleby piaszczyste.

W okolicach Włocławka brak jest istotniejszych surowców naturalnych poza pokładami torfu i węgla brunatnego. Niewielka miąższość tych pokładów czyni ich szerszą eksploatację nieopłacalną. W pobliskim Wieńcu znajdują się złoża wód siarczanowych, eksploatowanych dla celów leczniczych.

Ryc. 3. Przekrój geologiczne przez wgłębne struktury województwa włocławskiego. Według Karnkowskiego P. (1979). („Środowisko…”, 1997)

Czwartorzędowe piętro wodonośne stanowi obecnie podstawę zaopatrzenia w wodę Włocławka i okolic.

Jego miąższość jest zróżnicowana, maksymalne wartości stwierdzono w obrębie Doliny Wisły i związane są z rynnami erozyjnymi, wypełnionymi utworami klastycznymi. Miąższość utworów wodonośnych waha się tam od 50 do 70 m, maksymalnie sięga 90 m.

Występowanie utworów wodonośnych w obrębie czwartorzędu nie stwierdzono w strefie brzeżnej wysoczyzny Pojezierza Dobrzyńskiego (poza rejonem Szpetala Górnego), gdzie miąższość warstwy sięga około 150 m (ryc.4).

Ryc.4. Przekrój hydrogeologiczny ujęcia „Zawiśle”. (źródło MPWIK Włocławek).

W dolinie Wisły w pasie przyległym do Wisły, w rejonie centrum miasta Włocławek i ujścia Zgłowiączki, warstwy wodonośne występują okresowo - głównie po okresie intensywnych opadów atmosferycznych.

Obszar ten, w wyniku systematycznego obniżenia się poziomu lustra wody, ma tendencje do rozszerzania się. Zasilanie odbywa się w wyniku opadów atmosferycznych oraz przez dopływ od strony wysoczyzny Kujawskiej. Osią drenażu jest Wisła i Zgłowiączka. Znaczną część wód przejmują komunalne ujęcia wody „Krzywe Błota” oraz „Zazamcze”.

Jedynym ujęciem, które pobiera wodę z piętra kredowego jest ujęcie „Zawiśle”. W utworach kredowych można wyróżnić generalnie cztery warstwy wodonośne. Omówienie warunków hydrogeologicznych piętra kredowego jest bardzo trudne z powodu „zapadania utworów ku północnemu wschodowi, dużemu zróżnicowaniu facjalnego utworów dolnej kredy powodujące znaczne zróżnicowanie miąższości i rozprzestrzeniania utworów wodonośnych” (Studium…, 1992).

3. Hydrologia

Włocławek położony jest w przeważającej części na lewym brzegu Wisły i rozciąga się około 18 km wzdłuż jej biegu. Po wybudowaniu w latach 1962- 1970 stopnia wodnego- wahania wody uległy złagodzeniu.

Fot 6. Stopień wodny we Włocławku ( Internet- d), (20.01.2003)

„Amplituda rocznych wahań zwierciadła wody sięgała 6 m, a średnie roczne przepływy wahały się od 540 do 1440 m³/s, zaś średni stan wody kształtował się na rzędnej 45,6 m npm. Przegrodzenie rzeki zaporą spowodowało utworzenie sztucznego zbiornika o długości 60 km, średniej szerokości 1210 m i średniej głębokości 5,5 m. Obecnie średnie przepływy Wisły wynoszą 880 m³/s. Spiętrzenie spowodowało podniesienie poziomu wody o 10,7 m tj rzędnej 57,3 m npm.

Przez miasto przepływają dwie rzeki, które wpadają do Wisły w mieście, są to Zgłowiączka- 64 km długości w granicach miasta oraz Zuzanka- 54 km. Dodatkowo, w granicach miasta występują takie cieki wodne jak: Struga Kujawska, Struga Rybnicka i Zofijka. System wód powierzchniowych wzbogaca również około 14 zbiorników wodnych w tym 3 jeziora: Rybnica, Czarne, Grzywno oraz niewielkie oczko Dziemionek, a także 11 mniejszych zbiorników wodnych w większości sztucznych w tym 5 w biegu i na odnogach rzeki Zuzanki (Włocławek…, 2000).

4. Klimat

Klimat Włocławka wchodzi w skład środkowej dzielnicy klimatycznej, nad którą ścierają się różnorodne masy powietrza. Klimat miasta łączy cechy klimatu morskiego Europy Zachodniej i klimatu lądowego Europy Wschodniej. Powoduje to dużą zmienność i różnorodność typów pogody, szczególnie zimą i na początku wiosny (Włocławek…, 1989).

Średnie temperatury roczne nie wskazują odchyleń od średnich krajowych i jak przedstawia ryc.6 wynoszą one 7,5- 8^oC Opady atmosferyczne kształtują się poniżej normy krajowej i często nie przekraczają 500 mm (ryc.5). Pokrywa śniegowa utrzymuje się przeciętnie ponad 60 dni. Średnia dni z opadami wynosi 140.

Ryc. 5.Średnia roczna opadów ( wieloletnia). Według IMGW. (internet-b), (25.01.2003)

Porównując wyniki z lat 1992 (Studium…, Gdańsk, 1992) i 2000 (Włocławek…, 2000) nie obserwuje się duży zmian i na przykład średnia temperatura w pierwszym roku wynosiła 7,9^oC zaś w drugim 8,0^oc. Jeżeli chodzi o średnią wieloletnią temperaturą z miesiąca stycznia to jest duża różnica 1,6^oC (1992) i - 3,5^oC (2000). Najcieplejszym miesiącem jest lipiec i w obu latach temperatury są zbliżone do ciebie 18,5^oC oraz 18,7^oC.

Ryc. 6. Średnia roczna temperatura w Polsce ( wieloletnia). Według IMGW. (internet- b), (25.01.2003)

Jak w większości miast tak i we Włocławku występują zjawiska wymiany powietrza. „Miejska wymiana powietrza” powstaje w wyniku przegrzania klimatu miasta względem otoczenia oraz zjawisko „bryzy” polega ona na wymianie powietrza pomiędzy lądem a wodę. Zjawiska te są spowodowane są występowaniem dużych ośrodków przemysłowych, słabej izolacji budynków oraz odbijanie się promieni słonecznych od budynków (materiały budowlane). „Oba te procesy mogłyby funkcjonować na korzyść miasta, gdyby nie fakt, że dystans między centrum miasta a terenami leśnymi jest zbyt duży i zjawiska pozytywnie ujawniają się jedynie na jego obrzeżach. W kilku miejscach, między lasami a zabudową mieszkaniową zlokalizowane są dodatkowo zakłady przemysłowe uniemożliwiające utrzymywanie się prawidłowych procesów przewietrzania. Skąd konieczne są działania zmierzające do budowy korytarzy powietrznych- ciągów zieleni umożliwiających przewietrzanie miasta” (Włocławek…, 2000).

5. Roślinność

„Lasy otaczające miasto Włocławek należą do promocyjnego kompleksu leśnego uznawanego w projekcie zadań rządowych kraju” („Włocławek…”, 2000). Ryc.7 prezentuje zasięg promocyjnych kompleksów leśnych województwa kujawsko- pomorskiego.

Lasy pokrywają 22,4% terenu miasta, stanowiąc zwartą otulinę głównie od strony południowej. Od strony północnej miasto otacza zalesiona wysoka krawędź Wysoczyzny Dobrzyńskiej. Jedynie tereny przyległe do Wisły od strony zachodniej i wschodniej pozbawione są kompleksów leśnych. Częściowo miasto ze swymi zainwestowaniem wkracza w tę otulinę, pozostawiając szerokie pasma lasu, oddzielając m.in. osiedle Południe od osiedla Michelin.

Ryc. 7. Leśne kompleksy promocyjne województwa Kujawsko- Pomorskiego. (Internet-a), (28.01.03)

W granicach administracyjnych miasta Włocławka znajdują się lasy, będące w gestii różnych administratorów, a stanowiące własność Skarbu Państwa, miasta oraz osób prywatnych. „Lasy Skarbu Państwa, będące w Zarządzie Lasów Państwowych, administrowane są przez Nadleśnictwo Włocławek (1272,15 ha) oraz Nadleśnictwo Kowal (666,75 ha)” (Włocławek…,2000).

Ryc. 8. Lesistość gmin (dane z roku 2000). (Internet- a), (25.01.2003)

Lasy komunalne składają się z oddzielnych kompleksów o łącznej powierzchni 206,22 ha, w tym powierzchnia leśna 162 ha, powierzchnia nie leśna 47,82 ha.

Pod względem jakości siedlisk dominują jednogatunkowe drzewostany roślinne z domieszką brzozy i sporadycznie dębu czerwonego.

Panującym gatunkiem lasotwórczym tutejszych drzewostanów jest sosna pospolita, tworząc na siedlisku boru świeżego i boru mieszanego świeżego jednogatunkowego monokultury z niewielką domieszką brzozy. Na siedliskach lasów świeżych i lasów mieszanych przeważają drzewostany wielogatunkowe i wielopiętrowe. Jako gatunki główne dominuje sosna z udziałem dębu. W domieszce na tych siedliskach występują najczęściej brzoza, buk, lipa i grab. W obniżeniach spotykamy olszę, z jesionem i brzozą omszoną (Włocławek…, 2001).

Tereny zieleni wypoczynkowo- wycieczkowe i turystyczne, znajdują się głównie na obszarach leśnych i przywodnych. Promień obsługi dla tych terenów nie powinien przekraczać więcej niż 2 km. Brak wyznaczonych i oznakowanych tras spacerowych na obszarach leśnych, bezpośrednio przylegających do osiedli, przyczynia się do sukcesywnego niszczenia szaty roślinnej, a zwłaszcza runa i podszycia.

3. Strefy ochrony ujęć wody

Większość poziomów wodonośnych nie posiada odpowiedniej izolacji. Zanieczyszczenia mają więc ułatwioną drogę migracji z powierzchni terenu w głąb warstwy wodonośnej, co stopniowo pogarsza ich jakość.

Już w samej istocie pojęcia zasobów eksploatacyjnych mieści się postulat ich ochrony albo inaczej mówiąc, celowego i ekonomicznego gospodarowania nimi. Ochronę tę można rozpatrywać w aspekcie ilościowym i jakościowym.

Ochrona ilościowa zasobów polega na prawidłowej ich eksploatacji w taki sposób, aby zachowana była równowaga między ilością czerpanej wody a zasilaniem, aby nie następowało trwałe nadmierne obniżenie zwierciadła wody. Ochrona jakościowa, którą polega na zabezpieczenie wód przed zanieczyszczeniem lub skażeniem.

Źródła zanieczyszczenia wód podziemnych mogą być różne. Najczęściej występującymi źródłami wg (J. Pilcha i Z. Płóchniewskiego, 1973, Pazdro, 1983) może być zły stan sanitarny na wsi, odprowadzanie nie oczyszczonych ścieków komunalnych do gruntu, emisja substancji szkodliwych z dymami kominów fabrycznych, składowanie w nieodpowiedni sposób odpadów przemysłowych, lokalizacja w nie odpowiednim miejscu śmietnisk, nieszczelne instalacje kanalizacyjne i stosowanie przez rolników coraz większych ilości nawozów sztucznych.

1. Pojęcia podstawowe

Każde ujęcie wód podziemnych musi być obowiązkowo chronione. Ujęcia zostają otoczone strefą ochronną, która składa się z dwóch terenów- ochrony bezpośredniej i pośredniej.

Encyklopedyczny słownik sozologiczny określa strefę ochrony bezpośredniej jako obszar „gdzie znajduje się ujęcie lub źródło wody podziemnej oraz obiekty służące bezpośrednio do jej poboru, i gdzie zabronione jest osiedlanie się, uprawianie rolnictwa i ogrodnictwa, wprowadzanie pojazdów, zrzutu ścieków oraz składowanie odpadów” (Internet- c).Natomiast strefę ochrony pośredniej jako obszar „ obejmujący zbiornik wody podziemnej lub jego część oraz tereny przyległe, gdzie zakazane jest m.in. zrzucanie ścieków, składowanie odpadów, eksploatacja kopalin, kąpiele, pojenie bydła w zbiornikach wód powierzchniowych ze względu na możliwość zanieczyszczenia wód lub zmiany ich zasobów”(Internet- c). Z kolei T. Błaszczyk (1986) określa strefę ochronną ujęć jako teren pełniący „ funkcję terenu ochrony bezpośredniej jest całkowite zabezpieczenie urządzeń służących do ujęcia wody oraz pompowni i zbiorników wody czystej przez prawidłowe wykonawstwo techniczne urządzeń oraz zamknięcie terenu dla osób postronnych(…)Teren ochrony bezpośredniej nie powinien przekraczać maksymalnie pasa o szerokości 20 m (…) Teren ochrony pośredniej powinien uwzględniać ochronę biologiczną, chemiczną i zasobową”.

„Granice stref ochronnych zależą od wielu czynników. Przy ich wyznaczaniu uwzględnia się: ukształtowanie terenu, jego budowę geologiczną, głębokość i rozprzestrzenianie utworów wodonośnych, głębokość eksploatowanych poziomów wodonośnych, zasoby eksploatacyjne, wielkość poboru wody, zagospodarowanie terenu otaczającego ujęcie” (Pazdro Z, 1983). Z cytatu możemy wywnioskować, że wyznaczanie granic terenów ochronnych jest zadaniem hydrogeologicznym. Dla każdego ujęcia wyznacza się indywidualnie, stąd przebiegają one w różnych odległościach od miejsca poboru wody.

„Strefa ochronna jest to obszar poddany zakazom i ograniczeniom w użytkowaniu gruntów i korzystaniu z wody, obejmujący ujęcia wody, zbiornik wody stanowiący źródło wody dla jej poboru lub jego cześć oraz tereny przylegające do ujęcia i zbiornika wody” (Gabryszewski, 1985).

Pomimo tego, że większość definicji stref ochronnych jest podobna do siebie moim zdaniem najbardziej trafną jest definicja ze „Słownika Hydrogeologicznego” (Internet, c). W nim zapisane jest, że strefa ochronny ujęć jest to „ obszar poddany nakazom, zakazom i ograniczeniom w zakresie użytkowania gruntów i korzystania z wody, obejmujący ujęcie wody, źródło lub jego część oraz grunty do nich przyległe. Dzieli się na -teren ochronny bezpośredniej i teren ochronny pośredniej (wewnętrznej- biologicznej, zewnętrznej- chemicznej i ilościowej). Ustanawia się je dla ujęć i żródeł wody, służących do zbiorowego zapatrzenia ludność w wodę do picia i potrzeb gospodarstw domowych oraz do produkcji artykułów żywnościowych i farmaceutycznych. Jeżeli czas przepływu wody od granicy obszaru zasilania do ujęcia jest dłuższy od 25 lat, strefy ochronne winny obejmować obszar wyznaczony 25-letnim czasem wymiany wody w warstwie wodonośnej”. Z definicji terenu ochrony bezpośredniej wynika, że jest to „ obszar, na którym usytuowane jest ujęcie wody oraz otaczający je pas gruntu o szerokości od 8 do 20 m, zależnie od charakteru i rodzaju ujęcia. Dopuszczalne jest wyznaczanie gruntu terenu ochrony bezpośredniej o innej szerokości, jeżeli jest to uzasadnione ukształtowaniem i zagospodarowaniem terenu otaczającego ujęcie” (Internet, c). Teren ochrony pośredniej dzieli się na dwie strefy wewnętrzną i zewnętrzną. „Wewnętrzny teren ochrony pośredniej obejmuje obszar wyznaczony 30-dniowym czasem przepływu wody w warstwie wodonośnej do ujęcia. Zewnętrzny teren ochrony pośredniej obejmuje obszar spływu wód do ujęcia, w tym obszar zasilania. Jeżeli jednak czas przepływu wody do granic ujęcia jest dłuższy od 25 lat, granice terenu wyznacza się w odległości 25-letniego czasu wymiany wody w warstwie wodonośnej. Zewnętrzny teren ochrony pośredniej obejmuje obszar ochrony jakościowej i ilościowej (zasobowej) ujęcia” (Internet, c).

Ujęcia wody dla wodociągów komunalnych wymagają ochrony sanitarnej. Pobierana woda powinna być chroniona przed przypadkowym lub złośliwym zanieczyszczeniem, jej czystość powinna być gwarantowana. Im lepsza, mniej zanieczyszczona będzie woda w ujęciach, tym mniej będzie ona wymagać zabiegów poprawiających jej jakość.

2. Akty prawne

Strefy ochronne ujęć wody określane są ściśle przez odpowiednie akty prawne. Opisane są one w Dzienniku Ustaw nr. 115 z dnia 11 października 2001 roku w dziale III. Dotyczy on ochronny wód. Rozdział 2 mówi, iż w celu zapewnienia odpowiedniej jakości wody ujmowanej do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia oraz zaopatrzenie zakładów wymagających wody wysokiej jakości, a także ze względu na ochronę zasobów wodnych mogą być ustanawiane strefy ochronne ujęć wody oraz obszary ochronne zbiorników wód śródlądowych.

Dopuszcza się ustanowienie strefy ochronnej obejmującej wyłącznie teren ochrony bezpośredniej, jeżeli jest to uzasadnione lokalnymi warunkami hydrogeologicznymi.

Na terenie ochrony bezpośredniej ujęć wód podziemnych zabronione jest użytkowanie gruntów do celów niezwiązanych z eksploatacją ujęcia wody.

Na terenie ochrony bezpośredniej ujęć wód należy:

1. odprowadzać wody opadowe w sposób uniemożliwiający przedostawania się ich do urządzeń służących do poboru wody,

2. zagospodarować teren zielenią,

3. odprowadzać poza granicę terenu ochrony bezpośredniej ścieki z urządzeń sanitarnych,

4. ograniczyć do niezbędnych potrzeb przebywanie osób niezatrudnionych przy obsłudze urządzeń służących do poboru wody.

Teren ochrony bezpośredniej należy ogrodzić, a jego granice przebiegające przez wody powierzchniowe oznaczyć za pomocą rozmieszczonych w widocznym miejscu, stałych znaków stojących, na ogrodzeniach oraz na znakach należy umieścić tablicę zawierające informacje o ujęciu wody i zakazie wstępu osób nieupoważnionych.

Na terenie ochrony pośredniej może być zabronione lub ograniczone wykonywanie robót oraz innych czynności powodujących zmniejszenie przydatności ujmowanej wody lub wydajność ujęcia, a w szczególności:

1. wprowadzenie ścieków do wód lub do ziemi,

2. rolnicze wykorzystanie ścieków,

3. przechowywanie lub składowanie odpadów promieniotwórczych,

4. stosowanie nawozów oraz środków ochrony roślin,

5. budowa autostrad, dróg oraz torów kolejowych,

6. wykonywanie robót melioracyjnych oraz wykopów ziemnych,

7. lokalizacja zakładów przemysłowych oraz ferm chowu lub hodowli bydła,

8. lokalizacja magazynów produktów ropopochodnych oraz innych substancji, a także rurociągów do ich transportu,

9. lokalizowanie składowisk odpadów komunalnych lub przemysłowych,

10. mycie pojazdów mechanicznych,

11. urządzanie parkingów, obozowisk oraz kąpielisk,

12. lokalizowanie nowych ujęć wody,

13. lokalizowanie cmentarzy oraz grzebania zwłok zwierząt.

Na terenie ochrony pośredniej ujęcia wody podziemnej, oprócz zakazów lub ograniczeń, może być zabronione lub ograniczone:

1. wydobywanie kopalin,

2. wykonywanie odwodnień budowlanych lub górniczych.

Wniosek o ustanowienie strefy ochronnej ujęcia wody zawiera:

1. uzasadnienie potrzeby ustanowienia strefy ochronnej oraz propozycje granic wraz z planem sytuacyjnym,

2. charakterystykę techniczną ujęcia wody,

3. propozycję nakazów, zakazów i ograniczeń dotyczących użytkowania gruntów oraz korzystania z wód na terenie ochronny pośredniej.

Do wniosku o ustanowienie strefy ochronnej ujęcia wody podziemnej dołącza się dokumentację hydrogeologiczną.

Na właścicieli gruntów położonych na terenie ochrony pośredniej może być nałożony obowiązek stosowania odpowiednich upraw rolnych lub leśnych, a także zlikwidowanie nieczynnych studni oraz, na ich koszt, ognisk zanieczyszczeń wody.

Na obszarach ochronnych można zabronić wznoszenia obiektów budowlanych oraz wykonywania robót lub innych czynności, które mogą spowodować trwałe zanieczyszczenie gruntów lub wód, a w szczególności lokalizowania inwestycji zaliczanych do przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko.

Za szkody poniesione w związku z wprowadzeniem w strefie ochronnej zakazów, nakazów lub ograniczeń w zakresie użytkowania gruntów lub korzystania z wód właścicieli nieruchomości położonej w tej strefie przysługuje odszkodowanie od właścicieli ujęcia wody.

Obszary ochronne ustanawia się na drodze rozporządzenia, dyrektora Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej, na podstawie planu gospodarowania wodami na obszarze dorzecza, wskazując zakazy, nakazy lub ograniczenia oraz obszary, na których obowiązują.

1. Agenda 21 a ochrona zasobów wód pitnych.

„Agenda 21 jest to zbiór zaleceń i wytycznych dotyczących działań, które powinny być podejmowane na przełomie XX i XXI wieku w celu zapewnienia trwałego i zrównoważonego ekorozwoju, określenie ich harmonogramów i niezbędnych środków finansowych. Program ten opiera się na aktywności społeczności lokalnych samorządów terytorialnych” (Jabłoński, 1995).

Agenda 21 jest najbardziej znaczącym dokumentem ustanowionym w czasie Konferencji Narodów Zjednoczonych na temat środowiska i rozwój, która odbyła się w Rio de Janeiro pod nazwą Szczyt Ziemi, w czerwcu 1992roku. „Sformułowane zostały zasady trwałego i zrównoważonego rozwoju, tzn. takiego, który zapewni sprawiedliwe zaspokojenie przyszłych pokoleń. Zasady te były rozpatrywane nie tylko w wymiarze globalnym, ale po raz pierwszy w skalach regionalnych i lokalnych” (Jabłoński Z., 1995r).

Agenda 21 dzieli się na cztery sekcje:

1. Wymiar społeczny i ekonomiczny- dotyczy wzajemnych zależności między środowiskiem a ubóstwem, zdrowiem, handlem, zadłużeniem, konsumpcją i demografią.

2. Konserwacja i gospodarka zasobami, tj. sposoby, jakimi zasoby naturalne, w tym ziemia i morze, energia i odpady muszą być zarządzane, aby zapewnić zrównoważony rozwój.

3. Umocnienie roli znaczących grup społecznych w pracy na rzecz zrównoważonego rozwoju.

4. Środki realizacji i rola różnych rodzajów działalności rządowej i pozarządowej, w tym źródła i sposoby finansowania.

W sekcji II przedstawiono działanie na rzecz takich elementów środowiska naturalnego jak zlewnie rzek, pustynie czy atmosfera, oraz rezultaty różnych form działalności ludzkiej, jak dostarczanie energii, urbanizacja czy gospodarka odpadami. Właśnie w sekcji II w rozdziale 18 „ochrona zasobów świeżej wody - zintegrowana gospodarka zasobami wodnymi” opisane są problemy z ochroną wód pitnych (świeżych). Świeża woda jest niezbędna dla wszystkich rodzajów życia i do większości ludzkiej działalności. Wymagania w tym zakresie wzrastają. Aby zapobiec brakowi wody, zatrucia źródła i, w konsekwencji, zatrzymaniu rozwoju, konieczne jest gospodarowanie wodą w sposób zintegrowany i całościowy. Podstawowym celem musi być zaspokojenie podstawowych potrzeb człowieka i zachowanie ekosystemów. Ponadto, zużycie wody powinno podlegać opłatom.

Do roku 2000 państwa powinny opracować narodowy program działań w zakresie gospodarki wodą, na podstawie podziału na zlewnie główne i cząstkowe, oraz skuteczne programy użytkowania wody. Mogą one łączyć w sobie planowanie użytkowania zasobów wodnych, użytkowania ziemi, inne działania na rzecz rozwoju i konserwacji, zaspokajanie potrzeb odbiorców przez systemy opłat i systemy prawne oraz ochronę wody, wielokrotne z niej korzystanie i zawracanie obiegów wody.

Rządy powinny pomóc zagwarantować krajom dostęp do technologii i ekspertyz pozwalających na oszacowanie i planowanie zasobów wód.

Rolnictwo, leśnictwo, ścieki i nawadnianie lub też systemy energetyczne- to wszystko może wpływać na ilość lub jakość świeżej wody albo niszczyć ekosystemy wody. Państwa powinny kontrolować zatrucie biegów wodnych i warstw wodonośnych, wspierać stosowanie procesów oczyszczania, stosowania środków ostrożności w gospodarce wodnej, odnawianie zniszczonej zlewni, chronić tereny bagienne, wprowadzić obowiązek wstępnej oceny ekologicznej przedsięwzięć mogących zagrozić czystości zasobów wodnych, rozwijać i promować „czyste” technologie.

„ 80% wszystkich chorób i ponad jedna trzecia przypadków śmierci w krajach rozwijających się spowodowane są skażoną wodą. Pomimo międzynarodowych wysiłków, jedna trzecia ludności w krajach rozwijających się nie ma dostępu do świeżej wody i kanalizacji. Trochę dla wszystkich nie więcej dla niewielu- taka powinna być zasada przyszłych działań” (Szczyt …, 1993).

Władze lokalne i państwowe powinny podtrzymywać rozwój poprzez rozsądną, ze względu na środowisko, gospodarkę zasobami wodnymi do użytku w miastach. Mogą to być działania obejmujące ochronę zasobów wodnych przed ich wyczerpaniem, skażeniem i degradacją, opłaty za korzystanie z wody na potrzeby inne niż podstawowe, gospodarkę zasobami wodnymi na skalę całych miast oraz poprawę stanu kanalizacji.

Wodą trzeba zarządzać w sposób całościowy tak, aby zaopatrzyć ludność wiejską w wodę pitną i kanalizację oraz zmaksymalizować plony, nie powodując przy tym zniszczenia środowiska. Ryzyko, którego trzeba unikać, polega na zniszczeniu ekosystemów wodnych.

Zmiany klimatyczne mogą wpływać na świeżą wodę na wiele sposobów: np. przez zmniejszenie ilości opadów atmosferycznych i wzrost temperatury na terenie już zagrożonym suszą, zwiększenie ilości opadów na terenie dotkniętym wymywaniem gleb, zasolenie czystej wody podziemnej na skutek podniesienia się poziomu morza lub też przez częste stany ekstremalne pogody i częste klęski żywiołowe. Niezbędny jest wyższy poziom wiedzy i lepsze zrozumienie konsekwencji społecznych i ekonomicznych oraz odpowiednie plany postępowania w nagłych wypadkach.

„Niezwykle ważnym komponentem Agendy 21 jest harmonogram działań w kontekście ściśle określonych zaleceń programowych. Z niego wynika, że każda gmina, będąca wyznacznikiem społeczności lokalnej ma obowiązek przygotować własny program działań w zakresie ochrony środowiska zgodnie z kierunkami strategicznymi Agendy 21” (Jabłoński, 1995).

Z treści Agendy 21 wynika ponadto, że większość jej postanowień nie jest możliwa do zrealizowania bez poważnego zaangażowania się władz lokalnych. Jednym z najważniejszych zagadnień dla władz lokalnych związanym z zasobami wód podziemnych jest to, że planowanie korzystania z zasobów wodnych musi odbywać się z uwzględnieniem granic zlewni lub warstw wodonośnych, nawet jeśli ich granice nie pokrywają się z granicami administracyjnymi.

1. Strefy ochronne we Włocławku

Strefy ochronne ujęcia „Krzywe Błota” zostały ustalone według decyzji wydanej przez wojewodę Włocławskiego nr OS-II-6210-14/92/93 z dnia 3 marca 1993roku, która orzeka ustanowienie dla ujęcia „Krzywe Błota” we Włocławku strefę ochronną (ryc.9). Pomimo tego, że zostały one ustanowione na podstawie przepisów z 1974 roku nie różnią się one w żaden sposób od tych aktualnych.

Na podstawie powyższej decyzji ustala się, że w skład strefy ochronnej ujęcia wody „Krzywe Błota” wchodzą tereny ochrony bezpośredniej ujęcia obejmujące grunt, na którym jest usytuowanie ujęcia oraz otaczający je pas gruntu o szerokości 8-10 m, licząc od zarysu budowli i urządzeń służących do poboru wody.

Teren ochrony pośredniej dzieli się na teren ochrony wewnętrznej, przylegający do terenu ochrony bezpośredniej, obejmujący powierzchnię równą 0,9 km² i składającą się z dwóch części, zachodniej o powierzchni 0,65 km² i wschodniej o powierzchni 0,25 km².

Teren ochrony pośredniej zewnętrznej, obejmujący obszar o powierzchni 15,2 km², którego granice wyznaczają ulice: Noakowskiego, Wiejska, Okrzei, Polskiej Organizacji Wojskowej, M. Reja, J. Bojańczyka, Szczęśliwa, Chmielna, Reymonta, Żytnia, Zielna następnie w obrębie Lasów Państwowych granica dochodzi do m. Jedwabna i na zachód do północnej granicy osiedla Mielęcin, skąd biegnie na północ do ulicy Noakowskiego.

Podobna decyzja została wydana w stosunku do ujęcia „Zazamcze”(OS-II-6210-16/93/94) (ryc.9). Na jej podstawie zastał ustalony teren ochrony bezpośredniej identyczny jak dla ujęcia „Krzywe Błota”, oraz teren ochrony pośredniej zewnętrznej, obejmujący obszar o powierzchni 6,8 km², którego północną granicą jest linia kolejowa relacji Toruń-Włocławek i ulica Toruńska, następnie w kierunku południowym ulica Promienna, Budowlanych, Wieniecka, Rysia, Lisek, południową stanowi rzeka Zgłowiączka po ulicę Gołębią, a południowo-zachodnią i zachodnią dukty Lasów Państwowych.

Dwa największe ujęcia wody, o których mowa mają decyzje ważne do momentu wyeksploatowania zasobów, przy jednoczesnym przestrzeganiu zaleceń. Wszystkie strefy powinny być oznakowane i na przykład strefa ochrony pośredniej oznakowane są tablicami o wymiarach 40 x 70 w kolorze czerwonym z białymi napisami, zaś strefy pośrednie zewnętrzne tablicami w kolorze żółtym z napisami czarnymi. Dotyczy to tylko terenów zabudowy miejskiej.

Obydwa największe ujęcia we Włocławku posiadają strefy ochrony bezpośredniej. Ze względu na to, że ujęcie „Krzywe Błota” znajduje się na gruncie mniej szczelnym niż inne ujęcia musi posiadać dwie strefy pośrednie: wewnętrzną i zewnętrzną. Ujęcie „Zazmcze” posiada tylko strefę pośrednią zewnętrzną (ryc.9).

Ryc. 9. Strefy ochronne komunalnych ujęć wody. (Prezentacja…, 2001)

Oprócz wyżej wymienionych ujęć Włocławek posiada jeszcze jedno używane ujęcie „Zawiśle” zlokalizowane na terenie prawobrzeżnej dzielnicy- Szpetal Dolny. Ze względu na niewielką przepuszczalność materiałów, na których znajduje się ujęcie poza wygrodzoną wokół studni strefy ochrony bezpośredniej, nie ma potrzeby wytyczenia strefy ochrony pośredniej (ryc. 10).

Ryc.10. Przekrój hydrogeologiczny. (Prezentacja…, 2001)

.

Nie wymienione jeszcze ujęcia „Michelin” i „Józefowo” są ujęciami perspektywicznymi i stanowią przyszłościową rezerwę wody pitnej dla mieszkańców Włocławka. Dla tych ujęć wyznaczono jedynie orientacyjne granice zewnętrznego terenu ochrony pośredniej, aby zapobiec lokalizacji na tym terenie obiektów uciążliwych dla środowiska. Szczegółowe granice tych stref zostaną wyznaczone z chwilą podjęcia decyzji o eksploatacji ujęć.

W obrębie stref ochronnych, poza zabudową miejską - na terenach zalesionych, istnieją obecnie właściwe, naturalne warunki ochrony. Natomiast w granicach stref ochronnych na terenie miasta, zostały zewidencjonowane wszystkie obiekty szkodliwe, dla których określono stopień zagrożeń dla wód podziemnych. Została stworzona lista przedsiębiorstw mogących ujemnie wpływać na wody podziemne. Przedsiębiorstwa zostały podzielone, ze względu na stopień zagrożenia dla wód podziemnych: 1-bardzo silne zagrożenie, 2-silne zagrożenie, 3-zagrożenie, 4-umiarkowane zagrożenie. Przedsiębiorstwem które stanowiło jedno z największych zagrożenie dla ujęcia „Krzywe Błota” była nieistniejąca już Spółdzielnia Transportu Wiejskiego ( 1-stopień zagrożenia).Zlokalizowana ona była około 120 m od studni. Dla ujęcia „Zazamcze” nie zidentyfikowano przedsiębiorstwa stanowiącego pierwszy stopień zagrożenia. Sukcesywnie przedsiębiorstwa otrzymują zalecenia opracowania oddziaływania na środowisko (Studium…, 1992).

Na całym obszarze stref ochronnych istnieje zakaz budowy obiektów mogących ujemnie wpływać na środowisko, natomiast zgoda na lokalizacje nowych inwestycji poprzedzana jest opracowaniem raportu oddziaływania na środowisko.

Do oceny funkcjonowania stref ochrony na ujęciach „Krzywe Błota” oraz „Zazamcze” służy prowadzony we Włocławku monitoring lokalny.

4. Monitoring lokalny

„Z uwagi na narastający ogólnoświatowy problem zagrożenia wód podziemnych, spowodowany zarówno świadomą długofalową działalnością człowieka, jak i różnego typu wypadkami i awariami, istnieje pilna konieczność określenia strategii ochronny wód oraz racjonalnego nimi gospodarowania. Podstawowym elementem pozwalającym na realizację powyższego celu jest dobrze zaprojektowanie i funkcjonujący monitoring wód podziemnych” (Witkowski, 1993).

Najprostszym określeniem monitoringu jest uznanie jego za „kontrolno-decyzyjny system oceny dynamiki antropogenicznych przemian w wodach podziemnych. Polega na prowadzeniu w wybranych charakterystycznych punktach, pomiarów i badań stanu zwierciadła wód podziemnych i ich jakości oraz interpretacji ich wyników w aspekcie ochrony środowiska wodnego. Celem monitoringu jest wspomaganie działań zmierzających do likwidacji lub ograniczenia ujemnego wpływu czynników antropogenicznych na wody podziemne” (Internet, c).

1. Państwowy Monitoring Środowiska

Prowadzenie badań jakości środowiska ma długą tradycję lecz wprowadzenie dopiero Państwowego Monitoringu Środowiska stworzyło jednolity i spójny system badań i oceny elementów środowiska. „Państwowy Monitoring Środowiska jest systemem pozyskiwania, gromadzenia, przetwarzania i udostępniania informacji o środowisku. Realizacja PMŚ przebiega w oparciu o wieloletnie programy zatwierdzane przez kierownictwo Ministerstwa Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Pierwszy program obejmował lata 1992-1993, drugi 1994-1997” (Program…, 1993) . Wszystkie badania biorące udział w programie monitoringowym muszą spełniać pewne kryteria. Dotyczy to głównie cykliczności pomiarów oraz ujednoliceniu metod, sprzętu i interpretacji wyników.

Oprócz głównych funkcji program państwowego monitoringu środowiska posiada szereg funkcji dodatkowych. Poprzez bogaty zasób informacji o zmianach zachodzących w środowisku stał się narzędziem pozwalającym na prawidłową ocenę realizowanej polityki ekologicznej nie tylko na szczeblu krajowym, ale również regionalnym i lokalnym.

Program PMŚ na lata obecne został zmodyfikowany przy kontynuacji głównych kierunków. Przy modyfikacji uwzględniono w szczególności:

1. Skutki zmian prawnych regulacji krajowych,

2. Proces integracji z Unią Europejską,

3. Konieczność zwiększenia efektywności działań,

4. Możliwości finansowania,

5. Zwiększenia zapotrzebowania na bieżącą informację.

Celem Państwowego Monitoringu Środowiska jest systematyczne informowanie administracji rządowej i samorządowej oraz społeczeństwa o:

1. stanie środowiska w Polsce,

2. przyczynach zmian jakościowych zachodzących w środowisku,

3. występujących trendach jakości wszystkich komponentów środowiska,

4. ocena skuteczności zrealizowanych programów ochrony środowiska na każdym szczeblu zarządzania,

5. dotrzymywania norm jakości środowiska oraz identyfikacji obszarów występowania przekroczeń,

6. powiązaniach przyczynowo- skutkowych, występujących pomiędzy emisją i imisją w celu określenia trendów zmian środowiska oraz przewidywanych prognoz przy uwzględnieniu wskaźników rozwoju społeczno-gospodarczego kraju.

Państwowy Monitoring Środowiska zapewnia jednocześnie dostarczanie informacji dla potrzeb opracowania zagospodarowania przestrzennego. Ze względu na kończący się proces integracji Polski z krajami UE, w którym znaczącą rolę będą stanowiły badania i oceny stanu środowiska, właśnie system PMŚ zapewni porównanie informacji o stanie środowiska w Polsce z danymi europejskimi.

Państwowy Monitoring Środowiska jest systemem składającym się z bloków i podsystemów. Tabela 1 przedstawia strukturę organizacyjną Państwowego Monitoringu Środowiska. System został podzielony na trzy bloki: Jakość Środowiska; Emisja oraz Oceny i Prognozy. Pomiędzy nimi zachodzi ścisła relacja. Dwa pierwsze bloki mogą samodzielnie zbierać informacje, a jednocześnie ich konstrukcja zapewnia dostarczania niezbędnych danych dla bloku Oceny i Pomiary. Ostatni blok będzie zapewniał najwyższy poziom przetwarzania informacji.

Blok Jakość Środowiska obejmuje badania związane z pozyskiwaniem i gromadzeniem danych o wskaźnikach i parametrach charakteryzujące komponenty środowiska. Zakres pomiarowy obejmuje niezbędny obszar badań każdego komponentu środowiska i wyników, dla realizacji których został powołany PMŚ.

W bloku Jakość Środowiska będą wykonywane badania w następujących podsystemach

1. monitoring powietrza,

2. monitoring wód powierzchniowych,

• rzek

• jezior

• zbiorników zaporowych

• Morza Bałtyckiego

3. monitoring wód podziemnych,

4. monitoring gleb,

5. monitoring hałasu,

6. monitoring promieniowania jonizującego,

7. monitoring lasów,

8. monitoring przyrody,

9. zintegrowany monitoring środowiska przyrodniczego

Tabela 1. Struktura Organizacyjna Państwowego Monitoringu Środowiska „Program…”, PIOŚ, 1998r.

Wody podziemne mają duże znaczenie jako źródło zaopatrzenia ludności w wodę pitną. Działalność człowieka stwarza dla nich duże zagrożenie, dlatego istotne jest śledzenie zmian jakości wód podziemnych.

W sieci krajowej monitoring wód podziemnych realizowany będzie w oparciu o sieć obserwacyjną, składającą się z około 700 punktów badawczych. Są to studnie wiercone, piezometry, studnie kopane i źródła, które ujmują różne poziomy użytkowe. Ilość badanych punktów sieci krajowych może ulec zmianom ze względów technicznych (głównie uszkodzenia i awarie studni powodują, że nie zawsze jest możliwe pobranie próbek wody do badania).

W ramach badań składu i właściwości fizyko-chemicznych wód oznacza się 37 wskaźników: „ arsen, amoniak, azotany, azotyny, bor, bar, chlorki, chrom, cyjanki, cynk, fluorki, fosforany, glin, kadm, lit, magnez, mangan, miedź, nikiel, odczyn, ołów, potas, przewodność elektryczną właściwą, krzemionkę, siarczany, stront, suma substancji rozpuszczalnych, sód, twardość ogólną, wapń, wodorowęglany, rozpuszczony węgiel organiczny, żelazo węglany, zasadowość mineralną i zasadowość ogólną” („Program…”, 1993). Pomiary i badania wykonywane są raz w roku.

4.2 Rodzaje monitoringu

Sieć krajowa Monitoringu Jakości Zwykłych Wód Pitnych jest jednym z dziewięciu podsystemów bloków monitoringu jakości środowiska. Funkcjonuje ona od 1991 roku i jest eksploatowana przez Państwowy Instytut Geologiczny. Jej celem jest wspomaganie działań zmierzających do likwidacji lub ograniczenia ujemnego wpływu czynników antropogenicznych na zwykłe (słodkie) wody podziemne, służące do zaopatrzenia ludności i przemysłu.

Zadaniem monitoringu o zasiągu ogólnokrajowym jest dostosowanie danych dla ocen zmiany stanu i jakości wód na obszarze Polski. Znaczne odległości pomiędzy posterunkami oraz zróżnicowanie obserwowanych poziomów wodonośnych i systemów krążenia powoduje, że w oparciu o sieć krajową nie ma możliwości przeprowadzenia analizy regionalnych warunków hydrogeologicznych obejmujące wszystkie poziomy wód podziemnych.

Monitoring regionalne służy do rozpoznawania i stałej kontroli stanów i jakości wód w obrębie obszaru administrowania wodą, systemu wodonośnego, zbiornika o zasięgu regionalnym.

Monitoringiem regionalnym ilości i jakości wód podziemnych obejmowane są w pierwszej kolejności główne zbiorniki wód podziemnych, które ze względu na swoje położenie i udokumentowane zasoby dyspozycyjne stanowią podstawowe źródła zaopatrzenia w wodę. Monitoring regionalny organizowany jest również w obrębie głównych użytkowych poziomów wodonośnych jednostek hydrogeologicznych. Sieci regionalne tworzą i finansują terenowe organy administracji państwowej w ścisłej współpracy z koordynatorem monitoringu krajowego.

Monitoring lokalny obejmuje swoim zasięgiem konkretny obiekt i jego otoczenie, a jego zadaniem rozpoznanie i śledzenie zmian stanów i jakości wód, ze szczególnym uwzględnieniem zagrożeń pochodzących od stwierdzonych lub potencjalnych ognisk zanieczyszczeń, mogących mieć wpływ na jakość wód podziemnych, w celu przeciwdziałania ewentualnych ujemnym skutkom ich zanieczyszczenia. Monitoring taki należy organizować wokół obiektów, które mogą stanowić zagrożenie dla środowiska oraz dla obszarów wymagających specjalnych ochrony w zakresie ilości lub jakości wód, np. parków narodowych lub krajobrazowych, wydzielonych stref ochrony wód.

Monitoring lokalny może być tworzony wokół konkretnych ujęć wody w formie sieci osłonowej. Jego zadaniem jest wtedy stała kontrola jakości wód podziemnych, dopływających do ujęcia w celu zapewnienie odpowiedniej jakości (i ilości) wody przeznaczonej dla zaopatrzenia ludności lub przemysłu. Monitoring ten powinien swoim zasięgiem obejmować strefę ochrony ujęcia, a w szczególności znajdujące się w jej obrębie potencjalne lub rzeczywiste ogniska zanieczyszczeń.

„Monitoringiem osłonowym ujęcia wód podziemnych nazywamy systemem stałego śledzenia ilościowych i jakościowych zmian podziemnych w strefie ochronnej i w samym ujęciu, w celu kontroli skuteczności ich ochrony oraz podejmowania przedsięwzięć zabezpieczających gwarantowanych, ciągły standard zaopatrzenia” ( Macioszczyk 1994, Kazimierski, 1999)

W świetle tej definicji głównym zadaniem monitoringu osłonowego jest nie tylko śledzenie stanu i jakości wód w studniach ujęcia, lecz również w obrębie strefy dopływu wód, a szczególności w strefie ochronnej ujęcia.

Celem prowadzenia monitoringu osłonowego jest ochrona ilości i jakości ujmowanych wód podziemnych, a w przypadku pojawienia się zagrożeń, dostarczenie z odpowiednim wyprzedzeniem w miarę pełnej informacji o rodzaju zagrożeń, ich zasięgu i dynamice.

Dla potrzeb monitoringu została wprowadzona klasyfikacja wód podziemnych. Zostały one podzielone na cztery grupy :

• klasa Ia- wody najwyższej jakości, o naturalnym chemiźmie, w pełni odpowiadające wymogom sanitarnym, nadaje się do picia bez uzdatniania,

• klasa Ib- wody wysokiej jakości, nieznacznie zanieczyszczone, o naturalnym chemiźmie, odpowiadające normom dla wód wykorzystywanych do celów pitnych i gospodarczych, wymaga ewentualnego okresowego uzdatniania,

• klasa II- wody średniej jakości, zanieczyszczone, wymagające uzdatniania, o naturalnym chemiźmie, jak również zmienione antropogenicznie,

• klasa III- wody niskiej jakości, których cechy fizyczne i zawartość podstawowych wskaźników zanieczyszczeń znacznie przekracza normy obowiązujące dla wód podziemnych.

Aby wody zostały zaliczone do odpowiedniej klasy „ dopuszcza się przekroczenie wartości granicznych trzech wskaźników. Przekroczenie musi mieścić się w granicach przyjętych dla bezpośrednio niższej klasy jakości” (Klasyfikacja…, 1993). Najbardziej niebezpieczne jest przekroczenia wskaźników toksycznych, którymi są uznane: „ antymon, arsen, azotany, azotyny, cyjanki, fenole, fluor, chrom, glin, kadm, miedź, nikiel ołów, pestycydy, rtęć, selen, siarkowodór, srebro” (Klasyfikacja…, 1993).

1. Monitoring włocławskich ujęć

Przez pierwszy rok funkcjonowania monitoringu we Włocławku (1994) prowadzony był systemem zleconym, a jego wykonawcą, wyłonionym na drodze przetargu, był Państwowy Instytut Geologiczny w Warszawie, który był wówczas jednocześnie koordynatorem prac monitoringowych w skali kraju. Samodzielne wykonywanie badań Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji we Włocławku rozpoczęło od 1995 roku.

„Kilkuletnie badania monitoringowe wykazują systematyczne pogorszenie się jakości wody podziemnej głównie w zakresie parametrów takich jak: amoniak, siarczany, chlorki- świadczące o ewidentnym wpływie antropopresyjnym” (Kubiak, 1998).

Monitoring lokalny we Włocławku prowadzony jest w sposób ciągły dla dwóch komunalnych ujęć wód podziemnych „Krzywe Błota” i „Zazamcze”, dla których zostały ustanowione strefy ochrony sanitarnej pośredniej. Dla trzeciego komunalnego ujęcia „Zawiśle” nie było potrzeby ustanawiania stref ochronnych, a tym samym i prowadzenie monitoringu z uwagi na bardzo dobre naturalne warunki ochrony wód (duża miąższość utworów izolujących poziom wodonośny).

Porównując wyniki badań monitoringowych z lat 1998 i 2001 można zauważyć jak to zostało przedstawione powyżej, niewielkie pogorszenie się jakości pobieranej wody. I tak w roku 1998 na ujęciu „Zazamcze” dominującą klasą jakości wód była klasa II (44%), na drugim miejscu klasa III (38%) a na trzecim klasa Ib (18%). A więc tylko w 38% stwierdzono wodę o jakości gorszej niż wody średniej jakości. Natomiast wyniki z roku 2001 przedstawiają się w następujący sposób : dominującą klasą była klasa III (45%), na drugim miejscu jest klasa II (35%), a na trzecim Ib (5%). W stosunku do lat poprzednich jakość wody pobieranej na ujęciu „Zazamcze” uległa nieznacznemu pogorszeniu. Dawniej dominującą była klasa II, natomiast klasa III znajdowała się na drugim miejscu. Parametry powodującymi zaliczenie wód do klas niższych jest przekroczenie stężenia żelaza i manganu. Jednak dają się one łatwo usunąć w procesach uzdatniania.

Ujęcie „Krzywe Błota” zawsze posiadało gorsze wyniki monitoringowe w porównaniu z ujęciem „Zazamcze”, gdyż posiada ono nieciągłą izolację od powierzchni terenu. Zanieczyszczenia mają, więc ułatwioną drogę migracji w głąb do warstwy wodonośnych- co przy bezpośrednim sąsiedztwie zabudowy miejskiej, zakładów przemysłowych, stacji paliw itp. stwarza zagrożenie degradacji jakości wody podziemnej. W roku 1998 przeważającą klasą jakości wód na ujęciu „Krzywe Błota” była klasa III- woda niskiej jakości (77%), tylko w 19% stwierdza się wody klasy II i w 2% klasy Ib. W roku 2001 dominująca klasą była klasa III, ale porównując z wynikami w 1998 roku nastąpiło zmniejszenie wartości z 77% do 40,7%. Następnie klasa II (15,2%) tu nastąpiło niewielkie pogorszenie. Do wód wysokiej jakości Ib zaliczono 6,8% (ponowny wzrost). Niepokojącym jest fakt, że aż 37,3% zaliczono do wód pozaklasowych, na co decydujący wpływ, podobnie jak na ujęciu „Zazamcze”, miała zbyt wysoka zawartość żelaza i manganu (ryc. 11).

Ryc. 11. Zawartości żelaza- maj 1997r. („Prezentacja…”, 2001).

Od dłuższego czasu czynnikiem najbardziej wpływającym na jakość wód podziemnych we Włocławku była zawartość żelaza w surowej wodzie. Rycina 12 prezentuje zmiany wartości stężenia żelaza na trzech ujęciach włocławskich („Krzywe Błota”, „Zazamcze” i „Zawiśle”).

Ryc. 12. Zawartość żelaza w surowej wodzie (mg/dm³).(„ Prezentacja…”, 2001)

Następnym parametrem powodującym pozaklasowość wód jest wysokie stężenie w wodzie amoniaku. „Wysokie stężenie amoniaku odzwierciedla niewątpliwie silny wpływ antropopresji na ujęcie. Dawniej obecność wód pozaklasowych obserwowano w punktach obserwacyjnych na terenie osiedla mieszkaniowego Południe, w obrębie ujęcia. Obecnie, co jest niepokojące, pozaklasowość wód spowodowana wysokim stężeniem amoniaku zaobserwować można również w studniach głębinowych zlokalizowanych na północno- zachodnich obrzeżach ujęcia” ( Kubiak, 2001). Bezpośrednio z ujęciem „Krzywe Błota” sąsiadują tereny, które stosunkowo niedawno były skanalizowane, dawniej w powszechnym użyciu były przydomowe, często nieszczelne szamba. Wysokie stężenia amoniaku świadczą o wyraźnym wpływie antropogenicznej działalności człowieka na jakość wód podziemnych.

Na obu ujęciach tj. „Krzywe Błota” oraz „Zazamcze” w ujmowanej wodzie prawie powszechny jest niedobór fluoru. Natomiast za pozytywne uznać fakt, że w żadnym z otworów nie stwierdzono przekroczeń wskaźników o charakterze toksycznym.

„ Za pozytywny objaw należy uznać fakt, że w rejonie lokalizacji studzien eksploatacyjnych, w obrębie ujęcia „Zazamcze”, występują wody klasy II (wody średniej jakości), natomiast w obrębie ujęcia „Krzywe Błota” położone jest w strefie kontaktu wód II i III klasy. Fakty te świadczą o pozytywnym funkcjonowaniu stref ochronnych” (Kubiak, 1998).

Wysokie stężenie zawiązków siarczanowych na terenie zurbanizowanym może świadczyć o dużym wpływie czynników antropogenicznych na wody podziemne (ryc.13).

Mapa13. Hydroizohipsy ujęć wody we Włocławku- kwiecień 1995r. (źródło „Prezentacja…”2001)

Cała strefa ochrony ujęcia znajduje się na terenie 25-letniego spływu wód do ujęcia, z tego powodu powoli będzie się pogarszała jakość wód na ujęciach, szczególnie dotyczy to ujęcia „Krzywe Błota”. Na ryc. 14 przedstawione są kierunki spływu wód do ujęcia „Krzywe Błota”. Przerywaną czerwoną linią pokazana jest strefa ochronna pośrednia ujęcia.

Ryc. 14. Kierunki spływów wód do ujęcia „Krzywe Błota”. (archiwum MPWIK)

Żadne z wartości monitoringowych nie posiada zmian w zależności od pór roku. Jedynym takim wskaźnikiem jest stężenie CL^-. Spowodowane to jest najprawdopodobniej zimowym posypywaniem jezdni solą.

Woda pobierana z warstw wodonośnych i dostarczana mieszkańcom Włocławka, podlega procesom uzdatniania i jej jakość odpowiada normom polskim, Unii Europejskiej i Światowej Organizacji Zdrowia (WHO)

Zakończenie.

Zanieczyszczenie wód Wisły i Zgłowiączki oraz bardzo korzystne warunki hydrogeologiczny spowodowały, że wszystkie ujęcia komunalne we Włocławku eksploatują wody podziemne. Jedynie nieliczne zakłady przemysłowe, które posiadają wydziały o dużej wodochłonności, czerpią wodę z wód powierzchniowych.

Na dzień dzisiejszy czynne są trzy komunalne ujęcia: „Krzywe Błota” i „Zazamcze”- eksploatują czwartorzędowe piętro wodonośne oraz „Zawiśle”- eksploatuje kredowe piętro wodonośne. Włocławek posiada jeszcze dwa ujęcia perspektywiczne: „Michelin” oraz „Józefowo”, również mogą eksploatować czwartorzędowe piętro wodonośne.

Od roku 1990 obserwuje się spadek produkcji wody, która do roku 1989 systematycznie rosło (maksymalnie 16,8 mln m³), w roku 2000 wynosiła już tylko około 10 mln m³. Głównymi czynnikami składającymi się na spadek zapotrzebowania na wodę, są ograniczenie: zużycia wody zarówno przez odbiorców komunalnych jak i przemysł, zwiększenie udziału wód powierzchniowych w zaopatrzeniu zakładów przemysłowych oraz ochronę jakości wody dotychczas eksploatowanej.

Najdogodniejsze warunki do ochrony jakości wód podziemnych, szczególnie przed zanieczyszczeniami antropogenicznymi panuję na terenie wysoczyzny morenowej Pojezierza Dobrzyńskiego. „Na niej zlokalizowane jest ujęcie „Zawiśle”, miąższość utworów słabo - i nieprzepuszczalnych przekracza ta 100 m” ( Studium…, 1992). Znacznie gorsze warunki panuję na obszarze Doliny Wisły z powodu występowania utworów przepuszczalnych, które z jednej strony ułatwiają zasilanie opadami atmosferycznymi, z drugiej strony ułatwiają przenikanie zanieczyszczeń.

Utrzymanie stosunkowo dobrej jakości wody na ujęciach należy zawdzięczać temu, że znaczna część obszaru zasilania ujęcia pokryta jest lasem, gdzie szata roślinna oraz warstwa gleby stanowi filtr wychwytujący zanieczyszczenia. W miarę ilości odpompowywanej wody, powiększaniu się terenów zurbanizowanych oraz zabudowy terenu w pobliżu ujęć (a w konsekwencji zwiększenie dopływu do ujęć wód zanieczyszczonych), jakość wód na ujęciach będzie się pogarszać.

Spis fotografii, map oraz tabel

Spis fotografii:

1. Rura ze skrzyżowania ulic Łęgska- Towarowa…………………….7

2. Rura drewniana……………………………………………………..8

3. Opuszczenie smoka ssącego………………………………………...9

4. Jedno z pierwszych pompowań na ujęciu „Krzywe Błota”………..10

5. Komisja przyjmująca stację pomp „Krzywe Błota”……………….11

6. Stopień wodny we Włocławku…………………………………….21

Spis tabel:

1. Struktura organizacyjna Państwowego Monitoringu Środowiska…46

Spis map:

1. Produkcja wody…………………………………………………….12

2. Sprzedaż wody i odprowadzanie ścieków…………………………14

3. Przekrój geologiczny przez wgłębne struktury województwa włocławskiego……………………………………………………...18

4. Przekrój hydrogeologiczny ujęcia „Zawiśle”……………………...19

5. Średnia roczna opadów (wieloletnia)………………………………22

6. Średnia roczna temperatur (wieloletnia)…………………………...23

7. Leśne kompleksy promocyjne województwa kujawsko- pomorskiego………………………………………………………..25

8. Lesistość gmin (dane z roku 2000)………………………………...26

9. Strefy ochronne komunalnych ujęć wody…………………………39

10. Przekrój hydrogeologiczny ujęć włocławskich……………………40

11. Zawartość żelaza- maj 1997……………………………………….52

12. Zawartość żelaza w surowej wodzie(mg/dm³)……………………..53

13. Hydoizohipsy ujęć wody we Włocławku- kwiecień 1995…………54

14. Kierunki spływu wody do ujęcia „Krzywe Błota”…………………55

Bibliografia.

Błaszczyk T., 1986, „Wody podziemne- zagrożenia i ochrona”, Warszawa, s.108.

Czarnecki P., 1937, „Wodociągi, kanalizacja i drogi we Włocławku”, Włocławek, s.7.

„Decyzja o ustanowieniu stref ochronnych dla ujęcia „Krzywe Błota” nr OŚ-II-6210-14/92/93”, 1993. Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji, Włocławek

„Decyzja o ustanowieniu stref ochronnych dla ujęcia „Zazamcze” nr OŚ-II-6210-16/93/94”, 1994. Miejskie Przedsiębiorstwo Wodociągów i Kanalizacji, Włocławek.

Dysarz R., 1994, „Podstawy wiedzy o środowisku przyrodniczym”, Bydgoszcz, s. 5.

Dziewiński J., 1993, „Encyklopedyczny słownik sozologiczny”, Kraków.

„Encyklopedia Powszechna PWM”, 1973, Warszawa

Gabryszewski T., 1985 „Ujęcia wód podziemnych”, Warszawa, s. 297.

Hordejuk T., 1993, „Krajowy monitoring wód podziemnych - organizacja, główne wyniki prac i badań”, materiały na X sympozjum „Biologia i monitoring wód podziemnych” Częstochowa.

Internet-

a) www.lasypanstwowe.gov.pl

b) www.mos.gov.pl

c) www.mos.pl/dg/slownik/

d) www.wloclawek.pl

Jabłoński Z., 1995 „O idei ekorozwoju (rozwój zrównoważony)”, Toruń, s. 35.

Kazimierski B., 1999, „Monitoring osłonowy ujęć wód podziemnych”, Warszawa, s. 22.

„Klasyfikacja jakości wód podziemnych dla potrzeb monitoringu środowiska”,1993, PIOŚ, Warszawa, s.6.

Kubiak U., 2001 „Informacje z przeprowadzenia w 2001 roku monitoringu osłonowego ujęć wód podziemnych (Krzywe Błota i Zazamcze)”, Włocławek.

Kubiak U., 1998, „Monitoring lokalny stref ochronnych ujęć wody (Krzywe Błota i Zazamcze) we Włocławku na dzień 16.02.1998”, Włocławek.

Macioszczyk A., 1993, „Monitoring jakości wód podziemnych w strefach ochronnych ujęć”, materiał na XI sympozjum „Strefy ochronne ujęć i głównych zbiorników wód podziemnych”, Częstochowa.

Macioszczyk T., 1994, „Monitoring osłonowy ujęć wód podziemnych oraz monitoring produkowanej wody”, materiał na XIII sympozjum „Problem wykorzystania wód podziemnych w gospodarce komunalnej”, Częstochowa.

Pazdro Z., 1983, „Hydrogeologia ogólna”, Warszawa, s. 540.

„Prezentacja multimedialne MPWIK we Włocławku”, 2001, przygotował Kandyba S., Włocławek.

„Program państwowego monitoringu środowiska na lata 1998-2002”, 1993, PIOŚ, Warszawa.

.

„Studium warunków hydrogeologicznych i sozologicznych wraz z projektem stref ochronnych komunalnych ujęć wody miasta Włocławek”, 1992, Gdańsk.

„Szczyt w Rio'92- przewodnik dla samorządów”, 1993, Wrocław, s. 35.

„Środowisko przyrodnicze w województwie Włocławskim”, 1997, Włocławek, s. 51.

Witkowski A., 1993, „Problem z monitoringiem wód podziemnych”, materiały na X sympozjum „Problem wykorzystania wód podziemnych w gospodarce komunalnej”, Częstochowa.

„Włocławek- przewodnik turystyczny”, 1989, Włocławek, s.9.

„Włocławek- studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego”, 2000, Włocławek, s.46.

Wróblewski W., „65-lat wodociągów włocławskich”, 2000, Włocławek, s.20.

25

---