55. O federalistyczn膮 formu艂臋 pa艅stwa
W艣r贸d podstawowych sformu艂owa艅 „Zasady federalnej" (Principejed臋ratif), w kt贸rych Proudhon zawar艂, jak s膮dzi, „sum臋 ca艂ej swojej wiedzy konstytucyjnej", znajduj臋 nast臋puj膮ce zdania:
„W ka偶dym ze sfederowanych pa艅stw utworzy膰 rz膮d zgodnie z prawem rozdzia艂u organ贸w w艂adzy; to znaczy: rozdzieli膰 w zakresie w艂adzy wszystko, co da si臋 rozdzieli膰, okre艣li膰 wszystko, co da si臋 okre艣li膰, przydzieli膰 poszczeg贸lnym organom lub urz臋dnikom wszystko, co mo偶e zosta膰 podzielone i okre艣lone, i nie pozostawia膰 nic w stanie nierozdzielenia".
Proudhon zamierza zatem ograniczy膰 uprawnienia pa艅stwa (czy te偶 w艂adzy centralnej) „do zwyk艂ej roli wysuwania og贸lnych inicjatyw, utrzymywania wzajemnych gwarancji i kontroli". Ograniczanie rozdzia艂u w艂adzy wy艂膮cznie do cz艂onk贸w gabinetu wydaje mu si臋 brakiem dojrza艂o艣ci.
„Zarz膮dzanie krajem nie powinno by膰 rozdzielane (...) tylko pomi臋dzy siedmiu lub o艣miu wybranych (tj. cz艂onk贸w rz膮du), ale pomi臋dzy poszczeg贸lne prowincje i gminy. W przeciwnym razie 偶ycie polityczne przeniesie si臋 ze stref najdalej odsuni臋tych ku jednemu centralnemu punktowi, a nar贸d dotkni臋ty tak膮 chorob膮 przerostu g艂owy ulegnie marazmowi."
Nie pozostawia膰 nic w sferze nierozdzielenia. Oto wielka maksyma, kt贸ra sprzeciwia si臋 w ca艂o艣ci pewnemu 艣wiatu: 艣wiatu jednej i niepodzielnej republiki jakobin贸w, przed艂u偶aj膮cemu j膮 cesarstwu Napoleona i wie艅cz膮cym j膮 totalitaryzmom XX wieku.
Proudhonowi nie chodzi wi臋c ani o to, aby decentralizowa膰, ani roz艂adowa膰 koncentracj臋 (czy to nie to samo?), ani by przekaza膰 w r贸偶ne r臋ce uprawnienia w艂adzy centralnej. Ale ca艂kiem wyra藕nie: pragnie rozdziela膰, roz艂膮cza膰, rozbija膰 na cz臋艣ci.
Tylko 偶e Proudhon ma na my艣li rozdzielanie, rozbijanie na cz膮stki pomi臋dzy r贸偶ne p艂aszczyzny w skali geograficznej, takie jak gmina, prowincja (region), ograniczone przestrzennie federacje, wreszcie federacje federacji (jak Europa).
A trzeba p贸j艣膰 jeszcze dalej.
1. W艂adza polityczna mo偶e doskonale przyj膮膰 struktur臋 proudhonowsk膮, co jednak nie przes膮dza jeszcze o strukturach wymiany oraz o rozmieszczeniu produkcji ekonomicznej ani instytucji spo艂ecznych czy kulturalnych.
2. Modu艂y czy polityczne jednostki podstawowe oraz ich struktury nie musz膮 si臋, w zasadzie, pokrywa膰 z modu艂ami czy podstawowymi jednostkami ekonomicznymi (b膮d藕 kulturalnymi); mog膮 si臋 nak艂ada膰 na siebie cz臋艣ciowo, przecina膰 si臋 na r贸偶ne sposoby, czasami jedne mog膮 obejmowa膰 drugie. Niewykluczone, 偶e w bliskiej przysz艂o艣ci regiony polityczne b臋d膮 pojmowane jako „miejsca przeci臋cia" fakt贸w ekonomicznych, etnicznych, spo艂ecznych i kulturalnych z r贸偶nych obszar贸w, co wyznaczy specyficzno艣膰 region贸w.
Pa艅stwo Narodowe powinno zosta膰 roz艂o偶one i odrzucone. Wewn膮trz powstan膮 wtedy regiony, na zewn膮trz - federacja.
Trzeba zachowa膰 pa艅stwo, ochrania膰 narody, ale zburzy膰 Pa艅stwa Narodowe.
Pa艅stwa nie nale偶y niszczy膰, ale uczyni膰 je s艂u偶ebnym.
Pa艅stwo nale偶y rozbi膰 na cz臋艣ci przydzielaj膮c jego funkcje r贸偶nym p艂aszczyznom decyzyjnym, tak aby nabra艂o zdolno艣ci s艂u偶enia 偶ywym jednostkom obywatelskiej aktywno艣ci i aby mog艂a by膰 poddane kontroli u偶ytkownik贸w. Rozbi膰 na cz臋艣ci i przydzieli膰 jego funkcje poczynaj膮c od p艂aszczyzny gminy i przedsi臋biorstwa a偶 po p艂aszczyzn臋 kontynentu; na niej agendy federalne typu Wsp贸lnoty Europejskiej, maj膮ce swoje siedziby w r贸偶nych miastach kontynentu b臋d膮 mia艂y za zadanie uzgadnia膰 i harmonizowa膰 wielkie publiczne przedsi臋wzi臋cia.
My艣l臋 tu o przedsi臋wzi臋ciach politycznych w prawdziwym znaczeniu tego s艂owa: dotycz膮cych ekonomii, ekologii, zaludnienia i transportu, szkolnictwa wy偶szego i bada艅 naukowych, milicji czy policji federalnej oraz og贸lnych stosunk贸w z innymi federacjami w skali kontynentalnej. (Prosz臋 zauwa偶y膰, 偶e nie m贸wi臋 o stosunkach z „zagranic膮" czy o sprawach „zagranicznych": s膮 to s艂owa, kt贸re nale偶y wykluczy膰 z politycznego s艂ownictwa Europy sfederowanej, u progu ery zjednoczonego 艣wiata.)
Cia艂o kolegialne grupuj膮ce kierownik贸w i ludzi odpowiedzialnych za te agendy czy departamenty tworzy艂oby Rad臋 federacyjn膮, czy te偶 rz膮d europejski.
Regiony - w zale偶no艣ci od kryterium decyduj膮cego o ich uformowaniu - podlega艂yby odpowiednio jednej z federalnych agend.
„Czy mam ci to narysowa膰?". Nie by艂oby to takie 艂atwe. Prosz臋 na przyk艂ad spr贸bowa膰 wyobrazi膰 sobie przestrzennie podan膮 powy偶ej definicj臋 mojej osobistej sytuacji. Przynale偶no艣膰 jakiego艣 elementu do dwu zbior贸w (w moim wypadku by艂yby to „Szwajcaria" i „frankofonia") jest jeszcze stosunkowo 艂atwa do wizualnego wyobra偶enia, ale je艣li b臋dziemy mie膰 trzy albo cztery zbiory, zaczynaj膮 si臋 trudno艣ci, a powy偶ej tej liczby rzecz staje si臋 niewykonalna. A przecie偶 w konkrecie 偶yciowym 艂atwa do zrozumienia - zw艂aszcza dla m艂odego pokolenia.
Euklidesowska geometria p艂aszczyzn, obowi膮zuj膮ca mierniczych, by艂a wystarczaj膮ca dla Pa艅stwa Narodowego (a nawet dla mi臋dzypa艅stwowych federacji) XIX wieku. Sytuacja Europy stu region贸w i wymogi wielowymiarowego organizowania powi膮za艅 pomi臋dzy nimi podlegaj膮 j臋zykowi teorii zbior贸w (takie poj臋cia jak zawieranie, wy艂膮czanie, przecinanie, dope艂nianie, punkty w臋z艂owe, punkty skupienia itd.). A przecie偶 w m艂odym pokoleniu nauczanie matematyki w najni偶szych klasach rozpoczyna si臋 w艂a艣nie od teorii zbior贸w. Podobnie, dla u艂o偶enia bilansu scentralizowanego pa艅stwa wystarcza艂 kalkulator, podczas gdy tylko komputery umo偶liwi膮 uwzgl臋dnienie dziesi膮tk贸w parametr贸w wyra偶aj膮cych sytuacj臋 regionu, zar贸wno spo艂eczn膮, jak ekonomiczn膮, kulturaln膮 i techniczn膮. Ale przecie偶 komputery mamy! M贸wi艂em ju偶 kiedy艣 o tym, 偶e pe艂ny federalizm sta艂 si臋 mo偶liwy dopiero od momentu pojawienia si臋 komputera. Obiekcja m贸wi膮ca o „zbyt du偶ym skomplikowaniu" jest wi臋c w rzeczywisto艣ci anachroniczna.
Rozpatrzmy najprostszy przyk艂ad „regionu na rozdro偶u", kt贸ry od swoich obywateli wymaga uruchomienia wielorakich zobowi膮za艅. Tzw. Regio Basiliensis rozci膮ga si臋 na na tereny trzech|kr膮j贸w; s膮 to: Bazylea i jej hinterlandw Szwajcarii, Haut-Rhin we Francji i land Badenia w RFN. Nic na 艣wiecie nie zdo艂a pewnie przeszkodzi膰 obywatelom tego regionu ekonomicznego w politycznym „przywi膮zaniu" do jednego z trzech narod贸w, dla kt贸rych Regio jest przeci臋ciem czy te偶 skrzy偶owaniem dr贸g. Op贸r niekt贸rych umys艂贸w wobec akceptacji takiej wolno艣ci (czy odmienno艣ci) zobowi膮za艅 wykazuje pewien brak albo op贸藕nienie w zakresie edukacji demokratycznej. („Tego, co nie obowi膮zuje wszystkich, w spos贸b ujednolicony i nie pozostawiaj膮cy wyboru, nie nale偶y bra膰 serio" my艣l膮 wszyscy jakobini oraz ich „podkomendni", kt贸rych 艣wi臋tym patronem by艂 Ma艂y Kapral.)
Wydaje si臋 oczywiste, 偶e dotycz膮ce region贸w pole bada艅, zarysowane tymi kilkoma przyk艂adami, dopiero czeka na analiz臋. Nale偶a艂oby zacz膮膰 od poczynienia niezb臋dnych rozr贸偶nie艅 w艂adzy uznawanej za pa艅stwow膮. Nast臋pnie zbada膰, czy wyr贸偶nione w wyniku takiej analizy zakresy w艂adzy wymagaj膮, czy te偶 nie, koordynacji, w jakiej formie i w jakich 艣ci艣le okre艣lonych domenach.
Czy na przyk艂ad Wsp贸lny Rynek, kt贸ry jest w艂adz膮 ekonomiczn膮, powinien stawia膰 sobie cele polityczne, czy te偶 pozostawia膰 trosk臋 o nie b膮d藕 to jakiej艣 innej agendzie federalnej utworzonej na bazie region贸w z definicji politycznych (albo etnicznych, albo kulturalnych), b膮d藕 jakiemu艣 cia艂u skupiaj膮cemu wszystkie wyspecjalizowane agendy w 艂onie rz膮du federalnego, co jest formu艂膮 wykonawcz膮 w Szwajcarii?
To pewn膰, 偶e Wsp贸lny Rynek b臋dzie wci膮偶 zagro偶ony przez Pa艅stwia Narodowe; i to tak d艂ugo, jak d艂ugo nie wyrzekn膮 si臋 one „totalitaryzmu" w zakresie swojej w艂adzy i nie zrezygnuj膮, jako ca艂o艣ci polityczne, ze swoich „praw" ekonomicznych, kt贸re sobie uzurpuj膮 niczym dawni „baronowie rabusie"; a tak偶e jak d艂ugo nie powstanie federalna w艂adza polityczn膮 w skali kontynentu.
Jakie zwi膮zki istniej膮 - lub jakich nale偶a艂oby sobie 偶yczy膰 - mi臋dzy ekonomi膮 a uniwersytetem? Albo mi臋dzy formu艂ami obywatelskiego uczestnictwa a urbanistyk膮? Nietrudno by艂oby wymienia膰 kolejne tego typu problemy, kt贸re powinny by膰 rozwi膮zywane na szczeblu gminy, regionu, narodu, federacji i kontynentu.
P艂aszczyzna „narodowych" federagi region贸w stanowi kolejne pole badawcze. Chodzi艂oby tu o zwi膮zki pomi臋dzy regionami wyzwolonymi spod dotychczasowej w艂adzy Pa艅stwa Narodowego, ale kt贸re uwa偶a艂yby za po偶膮dane swobodne wi臋zi typu narodowego, politycznego, poddawane od czasu do czasu pewnym rewizjom i - oczywi艣cie - nie wy艂膮czaj膮ce wi臋zi ekonomicznych, spo艂ecznych czy kulturalnych istniej膮cych niezale偶nie od tych pierwszych. W wyniku mieliby艣my wtedy niew膮tpliwie nie jedn膮 Europ臋 region贸w, ale pewn膮 ich ilo艣膰, rozmaicie definiowalnych i w zwi膮zku z tym o trudnych do wykre艣lenia granicach, niemal niemo偶liwych do narysowania...
W ko艅cu jednak ka偶dy z nas wie doskonale, wobec jakiego spo艂ecze艅stwa ma obowi膮zki finansowe, gdzie p艂aci podatki, kto nale偶y do jego parafii i jakie krajobrazy s膮 mu drogie. I nikt nie wymaga, 偶eby to wszystko by艂o wpisane w granice p艂aszczyzn malowanych okre艣lonymi kolorami i nie wykracza艂o poza granice francuskiego Hexagonu, angielskiej wyspy, w艂oskiego buta czy iberyjskiej byczej sk贸ry.
Zak艂adaj膮c, 偶e agendy ekonomiczne pozostan膮 w Brukseli, a Trybuna艂 Praw Cz艂owieka — w Luksemburgu; inne organizmy mog艂yby obra膰 sobie za siedzib臋 np. Nice臋, Mediolan, Monachium czy Wiede艅 i (albo) Szwajcari臋. Od r. 1964 proponowa艂em, aby Szwajcaria zosta艂a federalnym Dystryktem europejskim (odpowiednikiem Washington D.C.) i aby wi臋kszo艣膰 federalnych agend europejskich mia艂a swoje siedziby w Zurychu, Bazylei i Lozannie; Genewa sta艂aby si臋 miastem mi臋dzynarodowym, a Berno — federalnym miastem szwajcarskim (por. La Suisse ou rhistoire d'un peuple heureux („Szwajcaria czyli historia szcz臋艣liwego ludu"), Paris 1965, Lausanne, 1969