M. Scheler: O zjawisku tragiczności
tragiczność - istotny pierwiastek świata;
tragiczność nie jest specyficznie estetycznym zjawiskiem;
tragiczny - to cecha zdarzeń, losów, charakterów, którą w nich samych spostrzegamy, tragiczny - to pewna własność świata, a nie naszego „ja” i jego uczuć, przeżyć, strachu. Tragiczność to nie estetyczność, a kategoria;
należy odróżnić od przeżyć akty duchowe, przy pomocy których poznaje się to, co tragiczne - te akty to przedmiot teorii przeżycia tragiczności;
nie można utożsamiać tragiczności jako fenomenu z metafizycznymi i religijnymi interpretacjami;
tragiczność - stałe i potężne wrażenie (wrażenie jako przedmiotowy jakościowy niesubiektywny rys świata), które sprawiają pewne rzeczy i które może ulegać różnym interpretacjom;
tragiczność - to też coś, co jest na powierzchni rzeczy, poza nią - niewidzialna harmonia, w której roztapia się to, co tragiczne.
TRAGICZNOŚĆ I WARTOŚCI:
wszystko tragiczne - obraca się w dziedzinie wartości i stosunków między nimi, w świecie pozbawionym wartości nie ma tragedii;
tragiczność nie jest wartością, ale pojawia się na przedmiotach, ludziach, rzeczach za pośrednictwem wartości;
podłożem tragiczności są wartości, ich stosunki, musi być działanie; w nieruchomym świecie wartości brak tragiczności. Tragiczność jawi się w dziedzinie ruchu wartości - muszą istnieć zdarzenia, wypadki, by pojawiła się tragiczność. Jednym z warunków pojawienia się tragiczności jest czas;
w świecie nieprzestrzennym są możliwe tragedie. W bezczasowym - nie;
tragiczny - to zawsze określenie działalności, czynnej lub biernej;
żeby pojawiło się coś tragicznego - działalność musi mieć kierunek, wiodący do zniszczenia pozytywnej wartości, o pewnej określonej wysokości. Siła, która niszczy, musi przedstawiać sobą jakąś wartość pozytywną;
zawsze jakaś wartość musi ulec zniszczeniu, by się pojawiło coś tragicznego. Ale to nie zniszczenie jest tragiczne, a kierunek działania, zmierzającego do zniszczenia przy pomocy podmiotów jakichkolwiek niższych lub równie wysokich - nigdy wyższych wartości pozytywnych (nie może być tak, że dobry zwycięża, a zły upada);
czynnik niszczący - podmiot wysokiej wartości pozytywnej;
w tragiczności - siły niszczące wyższą wartość pozytywną mają źródło w podmiotach wartości pozytywnych, najlepiej tragedia - gdy podmioty równie wysokich wartości muszą się wzajemnie znieść, gdy każdy ma słuszność i reprezentuje równie wzniosłe prawo;
tragiczny - spór między dodatnimi wartościami a ich podmiotami;
wszystko co tragiczne, jest smutne 1) jako zdarzenie, 2) w uczuciu człowieka;
s. 63 nie wszystko, co smutne i do smutku nastrajające, ma charakter tragiczny. Każda śmierć jest sama przez się czymś smutnymi zasmuca zazwyczaj pozostałych, na pewno jednak nie każda śmierć jest tragiczna;
smutek tragiczny wolny jest od oburzenia, nagany, podniecenia - właściwa mu jest cicha i spokojna wielkość, pokój i równowaga duchowa;
smutek tragiczny jest chłodny, nachodzi nas z zewnątrz, za pośrednictwem duszy, domagają się go postaci i zdarzenia tragiczne;
dwoisty rys tragiczności - każde zdarzenie smutne ma charakter przykładu na pewien istotny rys świata; w każdym prawdziwie tragicznym zdarzeniu wychodzimy półświadomie przez samo zdarzenie;
właściwość świata w zdarzeniu tragicznym jest nam obecna na podstawie przeczucia w samym zdarzeniu, nie w wywnioskowanych zeń przyczynach;
smutek ma głębię i nieprzewidywalność, nie jest to smutek „z powodu”. Ma głębię - bo przedmiot tragiczności jest zawsze dwojaki - raz to zdarzenie stojące przed oczami, dwa - budowa świata, której przykładem jest zdarzenie;
s. 67 - zdarzenie tragiczne zjawia się zawsze jako coś, co ma za podłoże pewną budowę świata;
nieuchronność zdarzenia - kolejny istotny rys - wtedy smutek jest wolny od podniecenia i wrażeń cielesnych, jest połączony z zaspokojeniem;
smutek jest wolny od wszystkiego, co można nazwać bolesnym, zawiera rezygnację, ukojenie, pogodzenie się z losem.
WĘZEŁ TRAGICZNY:
jeśli ma być spór między podmiotami wysokich wartości dodatnich i ma zginąć jeden z podmiotów - gdy podmioty wartości nie stanowią różnych zdarzeń, a zlewają się w jedno;
s. 70 - 71 gdzie bezpośrednio przeżywamy działalność, która, realizując wysoką wartość, równocześnie i w tym samym akcie działania podkopuje warunek jej istnienia lub też innej z nią związanej wartości, tak wrażenie tragiczności jest najpełniejsze i najczystsze;
węzeł tragiczny - nierozerwalne połączenie, które w dynamicznej jedności tragicznego działania przysługuje 2 szeregom przyczynowym - stwarzającemu wartości i niszczącemu je;
kolebka tragiczności - szczególny związek między stosunkami wartości a stosunkami przyczynowymi; przyczynowy bieg rzeczy nie troszczy się o wartości (dopiero fakt, że „słońce przyświeca i dobrym i złym” umożliwia tragedię);
s. 73 - 74 to, co tragiczne, jest nam więc tylko wówczas dane, jeżeli zajmujemy taką postawę, że nasze spojrzenie duchowe spoczywa w jednym, niepodzielnym akcie zarówno na przyczynowości rzeczy, jak na wymogach stawianych przez same wartości;
w niezawisłości 2 prawidłowości - ostatnie tło tragedii. Tragiczność pojawia się, gdy niezawisłość staje się widoczna;
konieczność wewnętrzna zniszczenia wartości - polega na trwałej naturze rzeczy, ludzi itd., doznających losu tragicznego;
bohater tragiczny - to nie ten, kto się z góry poddaje. Dopiero gdy zwalcza się katastrofę, a ona i tak nadejdzie - sytuacja tragiczna;
katastrofa = wzniosła konieczność. Konieczność tragiczna jest ponad wolnością;
paradoks w tragiczności - unicestwienie wartości wydaje się konieczne, ale i tak zachodzi w sposób nieobliczalny;
pozorny pomyślny zwrot na krótko przed katastrofą - częsty chwyt;
unicestwienie wartości NIE tragiczne - to z winy działania / zaniedbania i to, którego można było uniknąć;
tragiczne jest dopiero wtedy, kiedy każdy do końca wypełni swój obowiązek, a mimo to zdarzy się katastrofa;
wobec zbrodni tragicznej musi zamilknąć etyczna i prawna ocena;
wina tragiczna - wina, o którą nie można nikogo obwinić;
tragiczny bohater nie zawinia swojej winy, a popada w winę;
wina tragiczna - nie ma od niej ucieczki, każdy z możliwych wyborów jest obarczony winą;
wina moralna - leży w akcie wyboru. Wina tragiczna - ma źródło już w sferze tego, co można wybrać;
tragiczność - uniwersalna a nie specyficznie ludzka;
wina tragiczna nie jest warunkiem zjawiska tragicznego, a jednym z rodzajów tragiczności i punktem kulminacyjnym tragiczności.
1