KONCEPCJA PRAWA WG CYCERONA:

- koncepcja polis,

- państwo jest sprawą ludu, czyli ogólne zgromadzenie zespolone na podstawie uznania wspólnego prawa i dla pożytku wynikającego dla całej wspólnoty,

- państwo to naród,

- przemiany koncepcji nastąpiły w pryncypacie i dominacie,

IDEAŁ POLITYKA:

- życie wg cnót,

- polityk powinien posiadać władze i szanować cnotę mądrości,

- przestrzeganie zasad współżycia międzyludzkiego,

- polityk wydaje polecenia i zakazy ale sam musi też przestrzegać zasad prawa,

- wypełnianie swoich zadań z zachowaniem umiaru,

- powinien cechować się skromnością i spokojem.

OBOWIĄZKI POLITYKA:

- senator powinien brać udział w posiedzeniach senatu,

- powinien wypowiadać się w kwestiach merytorycznych z umiarkowaniem,

- powinien charakteryzować się znajomością państwa i prawa,

- unikanie stosowania przemocy i gwałtu,

- przestrzeganie zasad moralnych i nienaganna obyczajowość

PRZYWARY POLITYKÓW:

- są czasem złym przykładem dla społeczeństwa,

- brak wiedzy o stanie państwa,

- nadmierne zabieganie o urzędy i stosowanie przekupstwa,

- chciwość polityków,

- zaspokajanie potrzeb tylko nielicznych grup społecznych,

- stosowanie niedozwolonych metod socjotechnicznych,

- dostosowywanie retoryki politycznej wyłącznie do populistycznych potrzeb społecznych

USTRÓJ RZYMU:

I okres KRÓLEWSKI - od 753rpne do 510(509)r. P.n.e. - od założenia Rzymu przez Romulusa do wypędzenia królów etruskich

II okres REPUBLIKI - od 510(509)r. P.n.e. do 27rpne - od wypędzenia królów do początku pryncypatu

III okres PRYNCYPATU - od 16.01.27rpne do 284r - Oktawian otrzymał zaszczytny przydomek Augustus (Wspaniały)

IV okres DOMINATU - od 284r - wraz z objęciem przez Dioklecjana urzędów

KRÓLESTWO - gospodarka oparta na rolnictwie i hodowli, wymiana handlowa.

KRÓL - REX

-najwyższa władza - IMPERIUM, wspierany przez Senat, władza nad wojskiem, wymiarem sprawiedliwości, władza kapłańska, nie była to władza absolutna

-władza obieralna

-miał prawo pobierać daniny na potrzeby prowadzenia wojny, ogłaszał pobór i dowodził wojskiem

-urząd mógł zostać opróżniony jedynie w wyniku śmierci króla, następce wybierano podczas Zgromadzenia Ludowego

-w okresie bezkrólewia senat powoływał co 5 dni INTERREXA, aż do wyboru nowego króla. Podczas bezkrólewia część władzy królewskiej przechodziła na PATRES - przywódców rodów (GENS) tworzących senat

SENAT:

-członkowie to PATER FAMILIAS, wybrani przez króla, około 100 członków, później 300

-organ doradczy

-zatwierdzał uchwały kurialne obywateli

ZGROMADZENIA KURIALNE:

-COMITA CURIATA - uprawnienia religijne, administracyjne, militarne, polityczne

-przewodniczył CURIO MAXIMUS

-uchwalano ustawy ważne dla społeczeństwa i podejmowano czynności cywilnoprawne min. Sporządzano testamenty, dokonywano adopcji

KLASY SPOŁECZNE:

- 3 TRIBUS - ROMANES (Latynowie), LUCERES (Etruskowie), TITIES (Sabinowie)

- 1 TRIBUS = 10 CURIAE = 100 GENTES = 300 FAMILIAE

-Reforma SERWILUSZA TULIUSZA - końcówka okresu królewskiego: nowy podział społeczeństwa - cenzus majątkowy - 5 klas majątkowych:

1- min. 20 jugerów ziemi, wystawiała 80 centurii ciężkozbrojnej piechoty (hełm, tarcza, pancerz, nagolenniki, napierśnik, włócznia i miecz) + 18 centurii jazdy (equites)

2- min. 15 jugerów ziemi, wystawiała 20 centurii ciężkozbrojnej piechoty (hełm, tarcza, nagolenniki, napierśnik, włócznia i miecz)

3- min. 10 jugerów ziemi, wystawiała 20 centurii ciężkozbrojnej piechoty (hełm, tarcza, napierśnik, włócznia i miecz)

4- min. 5 jugerów ziemi, wystawiała 20 centurii lekkozbrojnej piechoty (włócznia i oszczep)

5- min. 2 jugery ziemi, wystawiała 30 centurii zbrojnych tylko w proce i kamień

REPUBLIKA:

RYS HISTORYCZNY - 3 podokresy:

1)od upadku królestwa do wojen punickich

-wzrost gospodarczy, terytorialny i demograficzny Rzymu, handel ograniczony do wymiany dóbr podstawowych

-wojna z Gallami w 386, zwycięstwo nad Latynami i rozwiązanie Związku Latyńskiego w 338

-podbój nowych terenów w tym Sycylii

-walka plebejuszy z patrycjuszami spowodowana różnicami w położeniu społecznym i prawnym; secesja jako instrument polityki nacisku, efektem było zrównanie uprawnień w zakresie prawa prywatnego i publicznego - LEX HORTENSIA z 286rpne - prawo plebejskie obowiązuje również patrycjuszy

2)od wojen punickich do śmierci Gaiusza Semproniusza - młodszego z braci Grakchów.

-dalszy rozwój terytorialny i demograficzny Rzymu

-zanik podziałów społecznych i powstanie nowej arystokracji - NOBILITAS,

-nowe konflikty społeczne

-Rzym staje się supermocarstwem

-rozwój handlu rzemiosła, Rzym jako centrum handlowe uwczesnego świata

-rozwój latyfundiów i zmiany w rolnictwie

3)od Grakchów do upadku republiki:

-niedostosowanie administracji do imperialnych dążeń państwa

-podział elit rządzących na OPTYMATÓW i POPULARÓW

-reformy państwa - agrarne i społeczne

-zmiana systemu głosowania z jawnego na tajne,

-ochrona obywateli przed samowolą urzędników

-powstanie AGITACJI - LIBERTAS.

REPUBLIKA:

-władza w rękach urzędników, sprawowana kadencyjnie - 1 rok, bezpłatnie na zasadach kolegialności - min. 2 urzędników posiadających te same uprawnienia (jeden ma prawo sprzeciwu do drugiego - INTERCESSIO).

-POTESTAS - władza wszystkich urzędników -prawo wydawania EDYKTÓW (tylko urzędnicy wyżsi, a z niższych edyl kurulny), zwoływania zgromadzeń ludowych i plebejskich, zwoływania senatu, nakładania kar pieniężnych

-IMPERIUM - władza KONSULA, PRETORA, DYKTATORA i MAGISTER EQUITUM - oprócz wyżej wym. mogli stosować środki przymusu bezpośredniego - aresztowanie, zatrzymanie, chłosta

-CURSUS HONORUM - zasady kariery urzędniczej, ustalona hierarchia urzędów: wejście do Senatu jedynie poprzez sprawowanie określonych urzędów, zachowanie ustalonej hierarchii, zachowanie odstępu czasowego pomiędzy sprawowaniem poszczególnych urzędów, posiadanie określonego wieku przez kandydata na dany urząd.KOLEJNOŚĆ: KWESTOR(31 lat)- EDYL(37) - PRETOR(40) - KONSUL(43)

-odpowiedzialność cywilna i karna za szkody wyrządzone podczas sprawowania urzędów, mogli zostać pociągnięci do odpowiedzialności podczas kadencji z wyjątkiem KONSULA I CENZORA (dopiero po upływie kadencji)

- MAGISTRATUS - podział na urzędników wyższych - MAGISTRATUS MAIORES (konsul, pretor, dyktator) i niższych - MAGISTRATUS MINORES.

URZĘDNICY WYŻSI - MAGISTRATUS MAIORES - władza imperium:

1. DYTATOR - DICTATOR:

-urzędnik nadzwyczajny powoływany jedynie w sytuacjach zagrożenia państwa

-kadencja trwała tylko 6m-cy, wyjątkowo dłużej

-powoływany spośród konsulów zatwierdzonych przez Senat, do zadań militarnych

-nominacja musiała być zatwierdzona przez senat

-IMPERIUM MAIUS - władza dyktatora, mógł ją wykonywać dopiero po udzieleniu mu LEX CURIATA,

-była możliwość nadzwyczajnego mianowania dyktatora na polu walki - bez „formalności”

-miał uprawnienia cywilne, administracyjne i sądownicze

-decyzje podejmował samodzielnie

-prawo do orszaku z 24 liktorów

2. KONSUL - CONSUL:

-min. 43 lata, kadencja 1 rok,

-jednocześnie było powoływanych 2 konsulów o takich samych uprawnieniach,

-wybierany na Zgromadzeniach Centurialnych którym przewodniczył urzędnik ranga wyższą lub taką samą (czyli dyktator lub konsul)

-władza IMPERIUM - wojskowa, cywilna i sądownicza

-w zakresie wł. Sądowniczej ograniczało go tzw. PROVOCATIO AD POPULUM - obywatele mogli odwoływać się od jego wyroków śmierci czy chłosty do zgromadzeń ludowych

-wybierany zawsze 15 marca

-zakres władzy podobny do władzy królewskiej

-władza kolegialna, drugiemu konsulowi przysługiwało INTERCESSIO - sprzeciw wobec decyzji współurzędującego, potem zmieniono to przez wprowadzenie zasady samodzielnego sprawowania władzy przez miesiąc

-prawo do orszaku z 12 liktorów z rózgami - FASCES, prawo do noszenia purpurowej togi w uroczystości, do zasiadania na SELLA CURULIS

3. PRETOR MIEJSKI - PRAETOR URBANUS:

-min. 40 lat, kadencja 1 rok

-władza wojskowa, sądownicza, administracyjna i cywilna

-prawo przewodzenia Zgromadzeniu Ludowym podczas wybierania urzędników niższych

-prawo wydawania edyktów w zakresie władzy sądowniczej, decydował o wszczęciu procesu lub odrzuceniu pozwu

-władza ograniczona do miasta Rzymu

-prawo do noszenia purpury w określone dni i w czasie wjazdu triumfalnego, do zasiadania na STELLA CURULIS i do orszaku liktorów niosących FASCES

PRAETOR PEREGRINUS:

-od 242rpne, powołany do rozstrzygania sporów pomiędzy obcokrajowcami, lub pomiędzy obcokrajowcami a obywatelami rzymskimi

URZĘDNICY NIŻSI - MAGISTRATUS MINORES - bez władzy Imperium:

1. KWESTOR - QUAESTORES:

-min. 30 lat, prowadził procesy przeciwko oskarżonym o morderstwo

-sprawował piecze nad kasą państwową, w szczególności nad przychodami i wydatkami Senatu

-pod ich opieką znajdowały się teksty uchwalonych ustaw i uchwał Senatu

-miano Kwestorów posiadali również urzędnicy posyłani przez Senat do prowincji

-odpowiedzialni przed konsulami

-od IIIwpne liczba ich została zwiększona z 4 do 8, za czasów SULLI do 20 a CEZAR podniósł do 40

-istnieli również inni Kwestorzy którzy sprawowali piecze nad np. akweduktami lub administracją w wojsku

2. CENZOR - CENSORES:

-wybierani co 5 lat na 1,5 roku na Zgromadzeniach Centurialnych

-przeprowadzali spis ludności - CENSUS POPULI - przedstawiali go senatorom lub wyższym urzędnikom

-spis dokumentował stan majątku, liczbę dzieci

-kontrolował moralność obywateli - nieprzestrzeganie zasad moralnych groziło niesławą

-osobnym zadaniem było układanie i przeglądanie listy senatorów

3. EDYL - AEDILES:

-4 równocześnie, min. 37 lat, przed objęciem stanowiska 2 letnia przerwa.

-EDYLOWIE PLEBEJSCY - spośród plebejuszy, piecza nad świątyniami

-EDYLOWIE KURULNI - tylko patrycjusze - piecza nad miejscami i placami publicznymi - targowiska, wyposażeni we władzę policyjną, mieli możliwość stosowania przymusu bezpośredniego - COERCITIO, na targowiskach byli uprawnieni do sprawdzania miar i wag, posiadali uprawnienia sądownicze co do sporów na targowiskach. Instrumentem władzy był EDYKT. Zakazywali gier hazardowych, organizowali rozrywki publiczne.

TRYBUNI LUDOWI:

-Urzędnicy powoływani dla ochrony niższych klas społecznych

-wybierani przez Zgromadzenie Plebejskie

-ich liczba zależała od potrzeb mas plebejskich

-do ich zadań należała obrona plebejuszy przed nadużyciami władzy ze strony najwyższych urzędników

-prawo do aresztowania i umieszczenia w więzieniu

-prawo do występowania z oskarżeniem przeciwko byłym urzędnikom

-mogli zgłaszać na Zgromadzeniach Plebejskich projekty ustaw

-skazywali na kary pieniężne patrycjuszy i plebejuszy

SENAT:

-organ doradczy i decyzyjny

-senatorów wyznaczał CENZOR

-kompetencje dot. Wszystkich spraw państwowych, finansów publ, ogłoszenie poboru wojskowego, wypowiedzenie wojny, administrowanie Italią i prowincjami

-przyjmował i wysyłał delegacje posłów, posłów wybierano spośród stanu senatorskiego, delegacje składały się z 2 do 5 osób, czasem nawet 10.

-ustalał kalendarz

-Wprowadzał podatki

-mianował dowódców legionów

-wysyłał wysłanników podczas operacji wojskowych

-inicjowanie kolegiów kapłańskich do wydawania stosownych dekretów

-przynależność do stanu senatorskiego nobilitowała senatora i jego rodzinę

ZGROMADZENIE LUDOWE - COMITIA:

1. ZGROMADZENIE KURIALNE - COMITIA CURIATA:

-najstarsze z pozostałych

-zwoływane przez urzędników posiadających IMPERIUM

-zadania: ogłaszanie wojny, pokoju, wybór najwyższych urzędników, dokonywanie najważniejszych aktów prawnych, sporządzanie testamentów

2. ZGROMADZENIA CENTURIALNE - COMITIA CENTURIATA:

-wprowadzone podziałem na centurie ze wzg. Na status społeczny

-powstałe wraz z pojawieniem się pieniądza bitego w Rzymie

-zarówno patrycjusze jak i plebejusze

-zadania: wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych zagrożonych karą śmierci, wybór urzędników wyższych

3. ZGROMADZENIA TRYBUSOWE - COMITIA TRIBUTA:

-podstawą tu było miejsce zamieszkania a nie cenzus majątkowy,

-zwoływane przez konsula lub pretora,

-Uprawnienia ustawodawcze w niewielkim zakresie oraz prawo nakładania kar pieniężnych

-prawo dokonywania wyboru niższych urzędników - magistratus minores

ZGROMADZENIA PLEBEJSKIE - CONCILIA PLEBIS:

-dla plebejuszy, w celu wyboru urzędników plebejskich

-tworzenie prawa dla plebejuszy - potem prawo to obowiązywało również patrycjuszy

-prawo do wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych mniejszej wagi

PODZIAŁ TERYTORIALNY:

-podstawową zasadą w okresie republikańskim była dwutorowość administrowania terytoriami zależnymi od Rzymu. Inne zasady zarządzania obowiązywały w Italii inne zaś w prowincjach.

ITALIA:

-Istniejące miasta powiązane ze sobą były przymierzami, początkowo strony przymierza były równe ale w miare rosnącej potęgi Rzym poprzez takie przymierza uzależniał narody od siebie.

-Narody które nie chciały się podporządkować Rzymowi po podbiciu były traktowane jak niewolnicy, pozbawieni własnych praw i autonomii

-od IIIw miasta położone wokół Rzymu zwłaszcza w Lacjum były administracyjnie włączane do Rzymu lub zachowywały częściową autonomię - takie miasta zaczęto nazywać MUNICYPIAMI, w municypiach na dawnych terenach Etrusków istniał urząd dyktatorów, w innych na wzór konsulów utworzono urząd DUOWIRÓW.W każdym z nich funkcjonował senat, curia lub ordo decurionum

-innym typem kolonizacji były KOLONIE - miasta tworzone od początku, w których osiedlali się mieszkańcy Rzymu i Lacjum - posiadały one organizacje na wzór Rzymu.

PROWINCJE:

-były poza Italią, powstały na podstawie ustawy LEX DATA, grunty należały do narodu Rzymskiego, znoszono autonomie poszczególnych narodów i wprowadzano organizację jednolitą dla całego danego terenu.

-prowincje obłożone były podatkiem od gruntów lub dziesięciną

-na czele prowincji stał konsul lub pretor piastujący urząd w Rzymie.

-instrumentem zarządcy był edykt, miał on do dyspozycji wojsko.

PRYNCYPAT - od 16.01.27r. pne:

-istnienie podwójnej administracji państwa - obok adm. Republikańskiej powstała nowa adm. Zalezna od cesarza. Stworzenie Cesarstwa Rzymskiego, zastąpienie urzędników wybieranych urzędnikami mianowanymi

-16.01.27rpne OKTAWIAN otrzymał przydomek AUGUSTUS - wspaniały

PRINCEPS

-pierwszy obywatel, senator

-stworzył własną administrację wzorowaną na wojskowej, stworzenie sądownictwa cesarskiego

-dwoistość administracji pozwoliła na scentralizowanie władzy i skupieniu jej w rękach cesarza i jego administracji

-August otrzymał prawo układania listy senatorów, uprawnienia trybuna ludowego, miał nietykalność osobistą, prawo zwoływania Zgromadzeń Ludowych i występowania na nich z wnioskami, prawo sprzeciwu wobec uchwał senatu i innych urzędników, prawo do stosowania środków przymusu bezpośredniego - COERCITIO, decydował o wojnie i pokoju, o zakładaniu kolonii, przyznawał obywatelstwo rzymskie, tworzył prawo, za życia wyznaczał swego następcę

-w 23r senat przyznał Augustowi władzę PROKONSULARNA - władza nad całym terytorium rzymskim, a w 12r został najwyższym kapłanem - władza sakralna

-jego władze określano - IMPERIUM MAIUS INFINITUM

CURATORES:

- odpowiadali za bezpieczeństwo na głównych drogach tranzytowych w Italii, za budowle publiczne np. świątynie, za stan kanalizacji, za bezpieczeństwo nad Tybrem

-wszyscy CURATORES tworzyli kolegium w którym obowiązywała odpowiednia hierarchia, pochodzili oni ze stanu senatorskiego.

-najważniejszy był Curatores AQUARUM - odpowiedzialny za zaopatrzenia Rzymu w wodę pitną

-mieli prawo noszenia togi, zasiadania na krześle z kości słoniowej i byli poprzedzani w mieście przez orszak urzędników pomocniczych, a poza miastem przez liktorów

PRAEFECTI:

-duża ilość urzędników o różnych kompetencjach

-wybierani spośród kwitów

-praefecti saturni - mianowani przez Princepsa w liczbie 3, sprawowali piecze nad kasą państwową

PRAEFECTUS URBI

-dowodził 4 kohortami uzbrojonych ludzi, niewielkie uprawnienia sądownicze, kontrola nad bankierami

-bezpieczeństwo w mieście, najwyższa władza policyjna, mógł stosować przymus, mógł wyzwalać niewolników

PRAEFECTUS VIGILUM

-odpowiadał za gaszenia pożarów w Rzymie i za bezpieczeństwo miasta w nocy.

-ścigał sprawców podpaleń, mógł kazać chłostą

PRAEFECTUS ANNONAE

Odpowiadał za dostawy żywności do Rzymu, kontrolował rynek zbożowy, zajmował się dystrybucją taniego lub darmowego zboża

PRAEFECTUS AEGYPTI

-prefekt ustanowiony do zarządzania Egiptem, szerokie uprawnienia w tym sądownicze

PRAEFECTUS PRAETORIO

-odpowiadał za bezpieczeństwo osobiste cesarza, z czasem nabrał ogromnego znaczenia i zaczęto uważać go za drugą najważniejszą osobę w państwie, dowodził jednostkami stacjonującymi w Italii, urząd ten piastowali najwięksi prawnicy rzymscy.

LEGATI AUGUSTI PRO PREATORE:

-reprezentowali władzę cesarza w prowincjach

-mianowani i odwoływani przez cesarza

-wydawali edykty o charakterze generalnym i abstrakcyjnym, administracyjnym

-byli instytucją apelacyjną dla wyroków wydanych przez sądy municypalne

-mogli wymierzać kary, łącznie z karą śmierci, za wyjątkiem obywateli rzymskich

-uprawnienia związane z kultem publicznym w prowincjach, zarządzanie administracją publiczną

KANCELARIA CESARSKA:

-stanowiła najważniejszą część administracji cesarskiej

-zajmowała się przygotowaniem wszystkich czynności cesarza prywatnych jak i publicznych - porównać można ją z kancelarią prezydenta

-urzędnicy kancelarii mianowani i odwoływani byli przez cesarza

-dzieliła się na 7 departamentów

CONSILIA PRINCIPIUM

-organ doradczy cesarza

-wydawał wyroki potem potwierdzał je sam cesarz, mogli wychodzić z propozycją konstytucji

-cesarz za każdym razem mógł zmieniać skład

-zasiadali przedstawiciele senatu, kwitów, najbliższej rodziny cesarza, a także eksperci z danej dziedziny

DOMINAT od 284r - wraz z objęciem przez Dioklecjana urzędów:

-wprowadził cesarz Dioklecjan

-cesarz uważany był za władcę i boga, panował z łaski bożej - DOMINUS ET DEUS

-przy cesarzu istniała Rada Cesarska członkami byli wyżsi dostojnicy i senatorowie

-Dioklecjan dokonał podziału cesarstwa na część wschodnią i zachodnią

-na czele każdej z prefektur stał PREFECTUS PRAETORIO

-prefektury dzieliły się na diecezje, na których czele stali mianowani przez cesarza VICARII

-DUX sprawował władzę wojskową

SENAT W RZYMIE I KONSTANTYNOPOLU:

-Senat w Konstantynopolu utworzył Konstantyn, początkowo posiadał niewielkie znaczenie, jednak Senat Rzymski zaczął tracić na znaczeniu

-godność senatora nabywało się bądź przez urodzenie z ojca senatora, bądź też w drodze nominacji cesarskiej

-senatorowie dzielili się na 2 kategorie - senatorów rzeczywistych mających prawo udziału w senacie oraz tych którzy posiadali jedynie tytuł senatora nadany jako wyróżnienie

DEFENSOR CIVITATIS:

-porównać go można z urzędem RPO

-powoływany celem ochrony najuboższych przed nadużyciami ze strony urzędników i osób zamożnych

-wybierany ze stanu senatorskiego przez miejscowego biskupa, niższy kler, wybitnych obywateli.

-wybór musiał zatwierdzić PRAEFECTUS PRAETORIO, w V w wprowadzono wybór przez całą ludność miasta, ale taki wybór musiał być zatwierdzony przez cesarza

-defensor przyjmował skargi od ludności i przedstawiał je namiestnikom

-sprawował sądownictwo w drobnych sprawach cywilnych oraz karnych

PRAWO MUNICYPALNE:

DEKURIONI:

-mogą nim być osoby wolno urodzone, posiadająca cenzus majątkowy, określony wiek

-wojny zmusiły panujących do nakładania na społeczeństwo coraz to większe obciążenia fiskalne. Odpowiedzialnością za to obciążeni byli właśnie Dekurioni

-musieli oni niejednokrotnie pokrywać koszty z własnej kieszeni, ich ranga społeczna malała, a sam urząd nie stanowił już przywileju lecz obciążenie.

-spowodowało to porzucanie urzędów, podejmowanie zajęć które ze względu na swój charakter nie były godne piastowanego urzędu

-do zadań ich należało stanowienie prawa lokalnego w formie dekretów, dekrety te następnie publicznie odczytywano, odczytanie następowało w dniu zatwierdzenia dekretu

-dekret musiał być zatwierdzony przez jednego z duowirów

-wybierani byli przy pomocy instrumentu zwanego COOPTATIO - dobieranie, kandydat musiał być obywatelem i posiadać odpowiedni cenzus majątkowy, musiał być wolno urodzonym i pełnoletnim (25lat)

- z ORDO DECURIONUM można było zostać wydalonym za kradzież

-urzędu tego nie mógł sprawować gladiator, również osoba zlicytowana

DUOWIROWIE:

-najwyższy organ wykonawczy w Municypium, organ o najszerszych uprawnieniach

-urząd ten odpowiadał urzędowi konsula w Rzymie

-Duowirów było 2

-byli wybierani spośród dekurionów na 1 rok

-musieli po wyborze złożyć przysięgę na Jowisza

-Zadania: byli odpowiedzialni za bieżące prowadzenie spraw publicznych, sprawowali pieczę nad dzierżawami publicznymi, mieli prawo udzielania koncesji na dzierżawę podatków, prac publicznych itp.

EDYLOWIE:

-było ich 2

-pierwsi mianowani zawsze przez cesarza na podstawie edyktu, następni wyznaczani przez duowirów

-Zadania: sprawowanie kontroli nad dostarczeniem produktów żywnościowych, sprawowanie pieczy nad budynkami sakralnymi, miejscami świętymi, łaźniami miejskimi, mogli mianować sędziów jednostkowych i sądy kolegialne

KWESTOROWIE:

-mianowani na podstawie edyktu lub dekretu cesarza, następni byli mianowani zgodnie z przepisami ustawy municypalnej

-Zadania: troska o skarbiec municypalny, sprawowali pieczę nad kultem, publicznymi placami i rozrywką, prawo do pobierania podatków, mogli posługiwać się niewolnikami w wypełnianiu zadań.

Praefectus

Prefekci byli urzędnikami nadzwyczajnymi, ustanawianymi tylko w specyficznych przypadkach, zasadniczo w celu zastąpienia duowirów. Osoba taka musiała mieć ukończone 35 lat i powinna być wybrana spośród dekurionów, powinna złożyć przysięgę na Jowisza, boskiego Augusta i na bogów domowych.Mianowany prefekt, dopóki nie powrócił któryś z duowirów, miał te same uprawnienia co duowirowie, z wyjątkiem mianowania drugiego prefekta lub nadania obywatelstwa rzymskiego. Uprawnienia te należały wyłącznie do kompetencji duowirów. Z uwagi na to, że pełnił funkcję zastępcy, prefekt nie mógł opuszczać municipium na dłużej niż jeden dzień.

PRZYSIEGA SKŁADANA PRZEZ DUOWIRÓW,EDYLÓW I KWESTORÓW po dokonanym wybo­rze lub po mianowaniu a przed objęciem urzędu, w ciągu 5 dni, winni złożyć przysięgę na Jowisza, boskiego Augusta i innych cesarzy, że spoczywające na nich obowiązki zapisane w ustawie municypalnej oraz sprawy należące do dobra wspólnego municipium będą wypełniali uczciwie, oraz że nie będą podejmowali działań podstępnych przeciwko prawu oraz dobru wspólnemu municipium. Na podstawie tej przysięgi byli oni zobowiązani do uniemożliwienia innym urzędnikom - magistratus podejmowania decyzji, wyrażania opinii czy wydawania wyroków niezgodnych z ustawą municypalną lub dobrem wspólnym mieszkańców tego municipium. W konsekwencji duowirom, edylom i kwestorom przysługiwało pra­wo veta wobec decyzji kolegi w urzędzie.

ZŁOŻENIE ZABEZPIECZENIA PRZEZ UBIEGAJĄCYCH SIĘ O URZĘDY PUBLICZNE

Kandydaci ubiegający się o urząd duowira, edyla lub kwestora w dniu zwołania zgromadzenia ludowego, a przed rozpoczęciem procedury głosowania, zobowiązani byli do złożenia zabezpieczenia (praedes) w kasie municipium. Było to gwarancją bezpieczeństwa dla środ­ków publicznych, którymi dany urzędnik miał dysponować w okresie pełnienia funkcji. W ten sposób zabezpieczano się na wypadek defraudacji pieniądza publicznego przez urzędnika. Gdyby zabezpieczenie nie było wystarczające, to można było ustanowić zabezpieczenie na nieruchomościach kandydata. Brak zabezpieczenia mógł skutkować tym, że prowadzący zgro­madzenie nie uznał wyboru kandydata na urząd.

PEŁNOMOCNICY MUNICIPIUM

Reprezentacja municipium w sprawach sądowych należała do kompetencji dekurionów. Ci jednak mogli to zadanie powierzyć któremuś z deku-rionów lub też ustanowić legata. Oprócz tych sposobów reprezentacji sądo­wej municipium istniała możliwość ustanowienia pełnomocnika municipium ds. procesowych. Prawo ustanowienia takiego pełnomocnika mieli deku-rionowie. Jego zadaniem było podejmowanie czynności procesowych oraz występowanie z powództwami do sądów lub też reprezentowania municipium w procesach wytoczonych przeciwko miastu.Funkcja pełnomocnika była odpłatna.

ZADANIA PUBLICZNE - Pieczę na realizacją zadań publicznych sprawowali duowirowie. Do zadań publicznych municipium zaliczano sprawy związane z budową lub przebudową ulic, dróg publicznych, oczyszczaniem rzek, fos czy kanali­zacji. Realizacja zadań publicznych narzucała również na mieszkańców municipium, tak obywateli — municipes, jak i tylko mieszkających w nim - incolae, określone obowiązki publiczne. Stąd ci, którzy zamieszkiwali w municipium lub tylko w jego granicach, bądź posiadali grunt, zobo­wiązani byli do świadczenia pracy przy budowlach obronnych. Obowiązek ten dotyczył osób, które ukończyły 15, a nie ukoń­czyły 60 lat.Wyrządzenie szkody os. prywatnym podczas prowadzania robót publicznych rodziło roszczenie naprawcze ze strony poszkodowanego wobec municipium. Szkoda ta musiała być pokryta z pieniędzy znajdujących się w kasie miejskiej.Bezpośredni nadzór nad robotami publicznymi sprawowali edylowie.

ZGROMADZENIA LUDOWE - comitia-

Obok dekurionów, organem kolegialnym municypiów były zgromadzenia ludowe - comitia.Odbywały się wg podziału lokalnej społeczności na kurie, który dokonywany był przez duowirów. Jednym z głównych zadań był wybór magistratus. Wyboru nowych magistratus dokonywano albo po upływie kadencji, alb w przypadku opróżnienia urzędu w trakcie kadencji. Wyborczym zgromadzeniom ludowym przewodniczył najstarszy wiekiem z urzędujących duowirów. Głosowania odbywały się zgodnie z podziałem na kurie; do głosowania służyły tabliczki. Ci, którzy zostali wybrani, obejmowali urząd na jeden rok. Natomiast w przypadku wyborów uzupełniających, wybrany pozostawał na urzędzie jedynie do końca kadencji.

FINANSE PUBLICZNE MUNICIPIUM- WYDATKI PUBLICZNE - Odpowiedzialny za stan finansów publicznych był kwestor. To on sprawował bezpośrednią pieczę nad kasą gminną. Wydatki publiczne przeznaczone były przede wszystkim na utrzymanie urządzeń publicznych, takich jak drogi gminne, wiadukty, akwedukt budynki publiczne. Wśród wydatków publicznych szczególne miejsce zajmowały wydatki na rzecz kultu, zabaw publicznych oraz na rzecz zorganizowania systemu darmowego żywienia dla najuboższych. Ilość środków które winny być wydatkowane na ten cel, ustalali duowirowie. Wielkość wydatków publicznych oraz sposób rozdysponowania tych środków mi siał być przedłożony jak najszybciej dekurionom.

KONTROLA NAD FINANSAMI PUBLICZNYMI należała do dekurionów i duowirów. Jednak duowir, mający prawo zwoływania posie­dzenia dekurionów, mógł zaproponować dekurionom osoby pełniące funkcje kontrolerów czy rewizorów, którzy mogli sprawować nadzór nad zarządem finansami publi. Wybór takiej osoby dokonywał się na podstawie uchwały dekurionów, podjętej głosami co najmniej 2/3 wszystkich obecnych. Wybrana osoba była zobowiązana do złożenia przysięgi rzetelnego wykonywania swoich obowiązków.

ORGANIZACJA WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI w municypiach opierała się na wzorach rzymskich. Podstawową cechą tego wymiaru sprawiedliwości było rozgraniczenie spraw podlegających organom lokalnym, najczęściej duowirom, od spraw zarezerwowanych dla namiestników prowincji, czy Rzymowi. Organem sprawującym nadzór nad przebiegiem wymiaru sprawiedliwości byli duouwiri iure dicundo, którzy wyznaczali sędziów dla poszczególnych procesów.

ZAKRES WŁAŚCIWOŚCI SĄDÓW MUNICYPIALNYCH.

Przed sądami municypalnymi mogły toczyć się wyłącznie sprawy prywatne, mające miejsce pomiędzy municipes lub incolae, mieszkającymi w danym municipium. Był to zatem proces prywatny, toczony we własnym imieniu lub imieniu innego mieszkańca, w ramach procesu prywatnego. Sąd danego municipium musiał być właściwy ze względu na przedmiot sporu, a więc rozstrzygać mógł tylko te sprawy, które wydarzyły się w granicach tego municipium, oraz ze względu na wartość

przedmiotu sporu. Sądy municypialane rozstrzygały spory o mniejszej wartości ekonomicznej, w przypadku miasta granicą było 1000 sesterców. Niezależnie od wymienionych kryteriów, określających właściwości sądów lokalnych, istniał również cały szereg wyłączeń spraw zarezerwowanych dla zarządcy prowincji. I tak, przed sądem municypalny nie mogły toczyć się sprawy mające rozstrzygać o czyjeś wolności lub niewoli, sprawy, których wartość przekraczała 1000 sesterców, spraw w których została uczyniona sponsio, sprawy karne związane z użyciem siły, np. napad z użyciem broni, sprawy wynikające ze spółki, sprawy dotyczące czynności mandatu, jeżeli jednej ze stron stawiany był zarzut podstępu, sprawy dotyczące nadużyć przy umowie depozytu czy opieki.

KWALIFIKACJE SĘDZIÓW

Sędziowie, arbitrzy lub recuperatores byli wyznaczani przez duowitów iure dicundo. Wyboru dokonywano z listy sędziów znajdującej się w municipium. Tak wybrany sędzia mógł rozpocząć proces - iudicium. W każdym municipium istniał album sędziów. Wyboru sędziów do albumu dokonywali duowirowie w ciągu 5 kolejnych dni, poczynając od dnia, w którym zyskiwali władzę nad wymiarem sprawiedliwości. Sędziowie byli wybierani spośród dekurionów w liczbie usta­lonej przez namiestnika prowincji. Kandydat na sędziego winien mieć ukończone co najmniej 25 lat oraz posiadać odpowiedni majątek w wysokości nie mniejszej niż 5000 sesterców, przy czym nie musiał go posiadać osobiście; wystarczyło, że było on we władaniu jego ojca, dziadka, a nawet pradziadka. Ów majątek miał być gwarancją niezależności sędziego w wydawanych wyrokach.Kandydat na sędziego nie powinien mieć więcej niż 60 lat.

DEFINICJA PRAWA

Na określenie prawa Rzymianie stosowali określenia ius albo lex ; Pierwsze z nich było szersze treściowe i oznaczało cały system prawa rzymkiego albo jego poszczególne części, np. prawo narodów - ius gentium, prawo cywilne - ius ciuile. Natomiast za pomocą terminu lex określano konkretne normy prawne, np. uchwalone przez zgromadzenia ludowe lub wydane przez cesarza. Początkowo pojęcie ius było używane zamiennie z pojęciem fas oznaczającym normy prawa religijnego. Dopiero w dobie laicyzacji prawa nastąpiło rozgraniczanie tych dwóch pojęć. Ius oznaczało zatem prawo ludzkie, tak podmiotowe jak i przedmiotowe czy materialne, zaś fas oznaczało wyłącznie prawo religijne, prawo boskie. Przeciwstawieniem po­jęcia ius była iniuria, a więc postępowanie niezgodne z prawem czy też działanie bezprawne, natomiast przeciwstawieniem fas było nefas, czyli po­stępowanie świętokradcze, naruszające normy prawa religijnego. Jedyną znaną, właściwą definicją prawa jest definicja Celsusa, który pisał, że ius est ars boni et aequi tzn.prawem nazywamy sztukę czynienia tego co dobre i słuszne.

PR. NATURALNE A PR. POZYTYWNE

Prawo winno być dostosowane do formy ustrojowej, stąd Cyceron mówi, że do formy państwa przystosować winniśmy całokształt praw. Norm prawnych nie powinno się ograniczać wyłącznie do prawa pisanego, bowiem wypływają one również z prawa zwyczajowego, które jest odbiciem prawa naturalnego.

W prawie naturalnym odzwierciedla się najwyższy rozum, tzn. można powiedzieć najdoskonalsza logika, która nakazuje czynić dobrze a unikać złych postępków. Cyceron zauważa, że to prawo naturalne, choć jest wspólne wszystkim ludziom, to jednak przez poszczególnych ludzi może być różnie odbierane. Grecy uważali, że prawo naturalne nakazuje przede wszystkim oddać każdemu, co mu się słusznie należy, a więc istotą pra­wa naturalnego jest słuszność, natomiast w prawie rzymskim chodzi o właściwe wybieranie norm prawa naturalnego. Odkrywanie praw natury i budowanie w oparciu o nie systemu prawa pozytywnego daje możliwość budowania przez człowieka społeczności. Jednostki żyjące w niej są powiązane ze sobą więzami prawa. Ale w społeczności żyje również wiele zwierząt, jednak w odróżnieniu od społeczno­ści ludzkiej, zwierzęta prowadzą życie wspólne z konieczności, dla zaspokojenia swoich najistotniejszych potrzeb. Zwierzęta kierują się jedynie prawami natury, bez budowania systemu prawa pozytywnego. Człowiek zaś tworzy społeczność z własnej woli.

Prawo pozytywne wg Cycerona prawo pozytywne zostało wynalezione w celu zapewnienia ludziom bezpieczeństwa, a państwu pomyślności. Prawo stanowione jest swego rodzaju sztuką polegającą na wybieraniu tego, co sprawiedliwe i słuszne od tego, co jest dla człowieka zgubne. Prawo stanowione winno obowiązywać wszystkich obywateli, a zatem nie powinno zawierać przywilejów dla jakichkolwiek grup społecznych czy pojedynczych osób.

SPRAWIEDLIWOŚĆ sprawia, że ludzie stają się prawi, tzn. nie szkodzą sobie nawzajem, chyba że ktoś byłby do tego zmuszony przez wyrządzoną krzywdę. Sprawiedliwość powoduje, że ludzie szanują również zasady własności. Rzeczy wspólne traktują tak jak wspólne, a rzeczy prywatne pozostawiają do wyłącznej dyspozycji właściciela. Przyczyną niesprawiedliwości może być również opieszałość, gnuśność, lenistwo lub inne subiektywne powody. Szczególnym rodzajem niesprawiedliwości jest zaniechanie działań dobrowolnego, inaczej mówiąc obowiązki wykonywane są tylko pod przymusem. Wielką szkodę wyrządzają w ten sposób politycy i elity intelektualne.

POJĘCIE PR. RZYMSKIEGO- rozumie się przede wszystkim system prawa obowiązujący w Starożytnym Rzymie, tj. od jego początków do końca panowania Justyniana. Prawo rzymskie, w szczególności od III wieku przed Chrystusem, było rzeczywistością dynamicznie rozwijającą się. Pojęcie „prawo rzymskie" może oznaczać dyscyplinę prawno-naukową oraz przedmiot wykładany na wydziałach prawa, głównie w Europie Za­chodniej i Środkowej, a ostatnio również w krajach byłego Związku Radzieckiego. Nauczanie pr. rzymskiego zostało zapoczątkowane już w Starożytnym Rzymie, jako prawa obowiązującego, np. w szkołach pra­wa w Bejrucie, Antiochii, Konstantynopolu czy Rzymie. Współcześnie zaś przedmiot ten przynależy do materii historycznych, wspomagających po­znawanie prawa pozytywnego.

CHARAKTERYSTYKA PRAWA:

-nie znano koncepcji polityki legislacyjnej państwa,

-Rzymianie nie posługiwali się również pojęciem systemu prawa ani też nie stworzyli koncepcji systemu prawa.

-Na przestrzeni wielowiekowego rozwoju tego prawa doszło do faktycznego zbudowania takiego systemu.

-Charakterystyczną cechą prawa rzymskiego jest jego kazualność,

-Konsekwencją kazuistyki był brak przejrzystości i spójności systemu prawa rzymskiego,

-Próbę przezwyciężenia wad wynikających z systemu prawa kazuistycznego przyniosły ze sobą wpływy filozofii greckiej na prawników.

-Wpływ filozofii greckiej, zwłaszcza myśli stoickiej i pitagorejskiej, sprawił, prawnicy sami zaczęli systematyzować prawo i definiować pojęcia, istotne dla całego systemu np: Instytucje Gajusa.

-Ujednoliceniem poglądów prawniczych, były ustawy o cytowaniu. Najważniejsza dyspozycja tych ustaw dotyczyła wskazania 5 najważniejszych prawników: Gajusa, Papiniana, Ulpiana, Paulusa i Modestyna.

-Podstawowym mechanizmem porządkowania systemu prawnego była abrogacja, czyli uchylenie dawnej aktu prawnego po wydaniu nowego. Abrogacja była jednak aktem rzadko stosowanym, w okresie republikańskim panowała duża niechęć do zmiany obowiązującego prawa.

-Abroga­cja mogła dotyczyć całego aktu prawnego albo jego części, wówczas mówi­ło się o subrogacji.

PODZIAŁ PR. RZYMSKIEGO

1.publiczne- zawiera normy ustrojowe państwa. Zaliczano: pr. sakralne, pr. kapłańskie, pr. dotyczące urzędów i urzędników (magistratus)

2.prywatne- normy regulujące stosunki między obywatelami. Składa się z:

- norm prawnych pochodzących z pr. naturalnego (ius naturale)- przykładem instytucji prawno-naturalnej jest łączenie się istot żywych w pary z tą jednak różnicą, że tylko związek mężczyzny z kobietą nazywa się małżeństwem, bowiem tylko oni są w stanie nie tylko wychować dzieci ale również je wyedukować.

- pr. narodów (ius gentium)- charakteryzuje się tym, że je normy prawne stosowane są przez wszystkie narody. Do instytucji prawa narodów Hermogenianus zalicza: prawo wojenne, sposoby ustalania granic, położenie budynku, handel, umowa kupna sprzedaży, najmu i inne kontrakty, z wyjątkiem tych, które są właściwe prawu cywilnemu.

- pr. cywilne (ius civile)- było właściwe wyłącznie dla obywateli rzymskich. Do niego należały te normy, które nie były zaliczane ani prawa naturalnego, ani do prawa narodów.

Prawo dzieli się również na:

1.pisane

2.niepisane.

SYSTEMATYZACJA PR. RZYMSKIEGO

Każdy system prawa musi posiadać wewnętrzną systematykę. Najbardziej znanym podziałem systematyzującym prawo rzymskie był po­dział prawa przekazany przez Gajusa.

Wg niego prawo odnosi się albo

-do osób - zawiera normy prawne określające przede wszystkim sytuację prawną człowieka. Określa ono, kogo można uważać za wolnego, a kogo za niewolnika. Prawo dotyczące osób reguluje również sposo­by wyzwalania niewolników, określa sposoby nabycia obywatelstwa, zasady podległości władzy ojcowskiej, legitymację dzieci, zasady pokrewieństwa i powinowactwa, zasady zawierania małżeństw, przeprowadzania rozwodów, sporządzenia testamentu, zakres władzy ojcowskiej i władzy męża nad żoną, zasady opieki nad nieletnimi, kobietami i cudzoziemcami. Prawo dotyczące osób znajdowało się w pierwszej księdze Instytucji.

-albo do rzeczy- obejmowało drugą i trzecią księgę Instytucji. Ta część prawa obejmowała pr. rzeczowe i zobowiązania. Znalazło się tam wyjaśnienie takich pojęć jak rzecz, prawo własności, posiadanie, prawa rzeczowe, zobowiązanie, kontrakty, delikty, odpowiedzialność kontraktowa ideliktowa i inne.

-albo do postępowań lub powództw- W ostatniej księdze Instytucji była mowa o prawie procesowym, a dokładniej mówiąc, o skargach. W tej części podane zostały formuły procesowe, zasady ich wytaczania i wiele innych procesowych problemów.

PERIODYZACJA HISTORII PR. RZYMSKIEGO:

W literaturze romanistycznej przyjmuje się podział prawa rzymskiego na trzy okresy:

-okres pr. rzym. przedklasycznego- zamykało się w granicach czasowych pomiędzy początkami Rzymu a końcem republiki, ok. 30 roku przed Ch., było powiązane z gospodarką rolno-towarową, z tym jednak, że okres ten należy podzielić jeszcze na dwa podokresy. Cezurą czasową są wojny punickie, czyli III wiek. W tym pierwszym podokresie gospodarka była dosyć prosta, niewymagająca zbyt skomplikowanych rozwiązań prawnych. Najważniejszą potrzebą było zapewnienie bezpieczeństwa prawnego, zwłaszcza w okresie przed spisaniem prawa, tj. przed ustawą XII tablic z 450-449 roku przed Ch. Momentem przełomowym dla rozwoju prawa rzymskiego w tym pierw­szym okresie były wojny punickie, które toczyły się w III wieku przed Chrystusem. Wojny te doprowadziły nie tylko do rozszerzenia granic pano­wania Rzymu czy wzrostu demograficznego, ale również do wzrostu gospo­darczego. Sam Rzym stał się centrum ówczesnego świata, a tym samym centrum handlowym i finansowym. Konieczne zatem było nowe prawo, dostosowane do wymogów ekonomicznych. Pierwszym znaczącym zwiastunem zachodzących przemian w systemie prawa było stopniowe odrzucanie kon­cepcji powiązania systemu prawa świeckiego z prawem sakralnym. W kon­sekwencji sami kapłani najpierw podali do wiadomości publicznej kalen­darz sądowy, a następnie zaczęli nauczać prawa publicznie. W konsekwencji już pod koniec republiki występuje dobrze rozwinięta świecka jurysprudencja.

-okres klasyczny - który trwał od początków pryncypatu do końca epoki Sewerów,

-charakteryzował się wysokim rozwojem myśli prawniczej.

-w tym okresie wypracowano najwspanialsze rozwiązania, nowe instytucje prawne, które przetrwały do czasów współ­czesnych i znajdują się w wielu współczesnych kodeksach prawa cywilne­go.

-W tym okresie istniały cztery główne źródła tworzące prawo, tj. pre­tor, senat, cesarz i prawnicy.

-Wysoki poziom prawa był niewątpliwie efektem jego dobrej znajomości przez organy stosujące prawo, zwłaszcza przez sądy.

- w początkach okre­su klasycznego spotyka się tzw. szkoły prawa, w których studenci pozna­wali tajniki prawa.

-poklasyczne (zwane wulgarnym) -charakteryzował się znacznym obniżeniem poziomu znajomości prawa przez organy stosujące prawo, zwłaszcza przez sądy. Stąd prawo to zwane jest również wulgarnym, czyli pospolitym, dostosowanym do poziomu przeciętnego obywatela.

-Przyczyn takiego stanu rzeczy było wiele. Najważniejsza z nich to nadanie przez Karakalle w 212 roku obywatelstwa wszystkim mieszkańcom imperium.

-Konsekwencją tego edyktu było obowiązkowe stosowanie prawa rzymskiego przez wszystkich mieszkańców, nawet tych, którzy mieszkali w odległych prowincjach, zgodnie z zasadą personalności obowiązywania prawa w starożytności, znajomość prawa rzymskiego przez mieszkańców odległych prowincji była niewielka lub żadna. To samo dotyczyło urzędników i sędziów stosujących prawo. Inną przyczyną zdewaluowania się prawa rzymskiego były naleciałości, mianowicie ludy mieszkające w odległych prowincjach, np. Mezopotamii, Azji Mniejszej czy w Egipcie, dalej stosowały swoje prawo, dostosowując je nieco do prawa rzymskiego.

Prawo justyniańskie - Nową epoką w okresie prawa poklasycznego było panowanie Justyniana, który postanowił przywrócić prawu rzymskiemu jego klasyczną postać. W tym celu powołał komisję złożoną z najwybitniejszych profesorów prawa: pochodzącego z Bejrutu Doroteusa czy Teofila z Konstantynopola oraz z prawników praktyków, np. Tryboniana. Justynian postawił przedową komisją zadanie skodyfikowana prawa cesarskiego oraz zebrania w jedną całość dzieł jurysprudencji. Owocem pracy tejże komisji w latach 527-534 były Instytucje Justyniańskie, podręcznik do prawa, Digesta, zbiór pisma prawników, Kodeks Justyniański, zbiór konstytucji od Hadriana do Justyniana, i Nowele.Dzieło Justyniańskie zostało w wiekach średnich określone jako Corpus luris Cwilis, w odróżnieniu od zbioru prawa kanonicznego - Corpus luris Canonicis.

ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA

Tradycyjnie źródła prawa dzieli się na źródła poznania prawa i źródła powstawania prawa.Głównym źródłem poznania prawa rzymskiego, zarówno w jego prywaty-stycznej części, jak i prawa publicznego są źródła pisane, tak prawnicze, jak i literackie. Prawo rzymskie można też poznać z dzieł literackich, które przetrwa­ły do współczesnych czasów. Należy jednak mieć na uwadze to, że wiado­mości o prawie zawarte w dziełach literackich nie były pisane przez praw­ników, a zatem informacje te nie zawsze zawierają dokładne dane o przepisach i instytucjach prawnych. Prawo rzymskie może być poznawane również z inskrypcji. Nie tylko współcześnie umieszcza się na domach, mostach czy innych obiektach różnego rodzaju napisy czy epitafia.

W końcu źródłem poznania prawa rzymskiego są papirusy. Papirus jeden z najstarszych materiałów piśmienniczych, znany był też w Staro­żytnym Egipcie.

Źródła stanowiące prawo

Najprostszym sposobem przedstawie­nia problematyki źródeł stanowienia prawa jest zaproponowany przez Gajusza, który mówi, że prawa ludu rzymskiego składają się z ustaw, uchwał zgromadzeń ludowych, uchwał senatu, konstytucji cesarskich, edyktów tych urzędników, którzy mają prawo ich wydawania, oraz pism prawników. Najstarszym organem stanowiącym prawo były zgromadzenia kurial­ne, które uchwalały ustawy. Wątpliwe jest, aby uprawnienia ustawodaw­cze posiadał również król. W tym najstarszym okresie historii Rzymu największe znaczenie miało prawo zwyczajowe, prawo niepisane oraz pra­wo religijne. Następnie uprawnienia ustawodawcze zdobyły nowe zgromadzenia ludowe, jak zgromadzenia centurialne i trybusowe. Obok zgromadzeń ludowych prawo tworzyły również zgromadzenia plebejskie.

Ustawy - legs

Projekt ustawy przygotowywany był przez urzędnika posiadającego uprawnienie zwoływania zgromadzenia ludowego. Możliwa była również inicjatywa obywatelska, czyli grupa obywate­li uprawnionych do brania udziału w zgromadzeniach ludowych przygoto­wywała taki projekt, który był następnie przedstawiany na comitia przez przewodniczącego zgromadzenia. Ustawy uchwalane na zgromadzeniach ludowych zwane były lex rogata, w przeciwieństwie do ustaw - poleceń wydawanych przez magistratus w ramach swojego imperium - lex data. Ustawa była nazywana imieniem urzędnika, który przewodniczył zgro­madzeniu. W tytule ustawy znajdowała się ponadto data i miejsce wyda­nia oraz rodzaj zgromadzenia ludowego. Następnie była część zasadnicza ustawy, czyli część zawierająca treści normatywne. Według współczesnej nomenklatury była to ta część normy prawnej, która zawierała dyspozycję, W końcowej części mogła znajdować się sankcja. Nie była to jednak obo­wiązkowa część ustawy, stąd ustawy dzieliły się na doskonałe , to jest takie, które przewidywały również sankcję nieważności dzia­łania sprzecznego z dyspozycją normy prawnej, ustawy mniej doskonałe, to jest takie, które zawierały sankcję, ale czyn­ności dokonane wbrew postanowieniom ustawy były ważne. W końcu były ustawy niedoskonałe, to jest takie, które nie posiadały żadnej sankcji. Sankcje skierowane były przede wszystkim do adresata nor­my prawnej, który był określany najczęściej abstrakcyjnie. Były zatem prze­widziane sankcje dla senatorów, sędziów czy innych urzędników.

Prawo pretorskie

Każdy nowo wybrany pretor, na podstawie posiadanego prawa wydawania edyktów, wydawał edykt. Zawartość edyktu nie była jednak za każdym razem nowa, nowo wybra­ny pretor zwykle przejmował edykt poprzednika, dokonując jednocześnie przeglądu treści, w celu jej uaktualnienia. Stąd edykt ten zaczęto nazy­wać edyktem przechodnim. Zatem każdy kolejny pretor nie rewolucjonizował prawa, lecz bazując na tradycji swoich po­przedników przyczyniał się do permanentnej ewolucji przede wszystkim systemu ochrony prawnej. W oparciu o edykt pretorski powstało wewnątrz systemu prawa rzymskiego tzw. prawo pretorskie.

Uchwały senatu

Uprawnienia ustawodawcze senat nabył pod koniec republiki w obli­czu powolnego zaniku zgromadzeń ludowych. Senat stał się w ten sposób organem reprezentującym interesy społeczeństwa. To wystarczyło, aby na drodze zwyczajowej senat przejął na siebie uprawnienia ustawodawcze. Nie było zatem żadnego aktu konstytucyjnego, na który senat mógł się powołać, usprawiedliwiając swoje nowe uprawnienia. To właśnie mogło być przyczyną owych wątpliwości co do legalności wydawania ustaw rów­nież przez senat. Ustawy uchwalane przez senat nazywane były senatus consulta. Logiczną konsekwencją przejęcia uprawnień legislacyjnych przez se­nat było zachowanie podobnej techniki legislacyjnej, jaka była stosowana na zgromadzeniach ludowych. Senatus consulta były bowiem również pro­ponowane przez jednego z senatorów, którego imieniem później taką usta­wę nazywano. Oprócz nazwy ustawa senatu zawierała datę wydania. Część zawierająca postanowienia nazywała się dyspozycje. Na końcu mo­gły znajdować się sankcje.

Jurysprudencja

Największy wkład w rozwój prawa rzymskiego wnieśli prawnicy rzym­scy. Ich działalność można podzielić na kilka okresów. Najstarsza z nich była Jurysprudencja kapłańska. Pierwszymi prawnikami byli kapłani, zajmujący się prawem sakral­nym. Ówczesne prawo było ich wspólnym dziełem. Przedmiotem zainteresowania jurysprudencji kapłańskiej były przede wszystkim sprawy boskie. Kapłani zajmowali się nie tylko regulacją stosunku czło­wieka z bóstwami, ale również odczytywaniem woli bogów wobec całej spo­łeczności, zawieraniem przymierzy z innymi narodami, a więc prawo sa­kralne było wewnętrznie połączone z prawem publicznym. Osobną grupę piśmiennictwa jurysprudencji rzymskiej stanowiły mo­nografie, czyli dogłębne opracowania kwestii prawnych. Szczególną częścią piśmiennictwa prawniczego były instytucje, traktowane jako podręczniki do nauczania prawa.

Konstytucje:

Prawo cesarzy do stanowienia prawa miało swoje źródło w nabytej władzy wydawania edyktów. Działalność ustawodawcza cesarza datuje się od czasów Augusta. Z początku cesarze w sposób ograniczony i nieśmiały korzystali z tego uprawnienia. W konsekwencji stopniowo ograniczano władzę ustawodawczą pretora i se­natu.

W praktyce kancelarii cesarskiej wytworzyły się zasadniczo cztery for­my konstytucji, a mianowicie: reskrypty, edykty, dekrety i mandaty.

Reskrypty

Reskrypty były najstarszą formą konstytucji cesarskich i wydawane były na prośbę osób publicznych lub prywatnych w celu rozstrzygnięcia konkretnego stanu prawnego lub faktycznego. Reskrypty zatem mogły być kierowane przez cesarza do zarządców prowincji lub innych urzędni­ków. W tych przypadkach najczęściej chodziło o rozstrzygnięcie kwestii z zakresu prawa publicznego bądź administracyjnego. W reskrypcie cesarz traktował ów opis jako hipotetyczny stan faktyczny i do niego dostosowywał rozwiązanie. Sędzia po otrzymaniu reskryptu sprawdzał, czy stan faktyczny przedstawiony w reskrypcie zgadza się z rzeczywisto­ścią. Jeżeli tak, to aplikował rozwiązanie z reskryptu.

Edykty

Edykty były wydawane przez cesarza na podstawie przysługującego mu prawa ich wydawania. Również w tym okresie edykty zachowały charakter norm ogólnych, zarówno pod względem materii re­gulowanej, jak i pod względem adresatów. Edykty były adresowane do całego społeczeństwa lub do jego poszczególnych grup.

Mandaty

Aktami prawnymi o charakterze ogólnym były również mandata, z tą jednak różnicą, że były one skierowane do wysokich urzędników prowin­cjonalnych. Zawierały wskazówki, a tym samym określały zakres i treść władzy przysługującej tym urzędnikom. Według instrukcji zawartej w mandatach urzędnicy ci wypełniali powierzone sobie obowiązki. Mandaty były zatem wewnętrznymi aktami prawnymi administracji cesarskiej.

-Dekrety

Ostatnią formą konstytucji były dekrety, zawierające wyroki sądowe wydane przez cesarza czy to w pierwszej, czy w drugiej instancji. W swo­ich rozstrzygnięciach cesarz nie był związany dotychczasowym prawem i dlatego w dekretach można było stosować inne rozwiązania prawne, wpływając tym samym na rozwój prawa.

WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI

Pierwszym i najważniejszym zadaniem państwa w granicach swego terytorium jest niedopuszczanie do używania przemocy jednego człowie­ka nad drugim oraz rozstrzyganie pretensji wnoszonych przez jednego obywatela przeciw innemu na wcześniej przez wszystkich ustalonych za­sadach. Pr. rzymskie nawet po okresie swego największego rozwoju jawiło się jako system niedoskonały, pełen luk i niedomówień, z dużą ilością przestarzałych już norm. Pretorzy umiejętnie stosując procesowe i poza-procesowe środki ochrony uzupełniali prawo w sytuacji braku odpowied­niej normy. Ochrona procesowa była, więc zindywidualizowana i pozosta­wiona w dużej mierze dyskrecjonalnej władzy pretorów.

Jurysdykcja świecka- w okresie imperialnym istniała reguła mówiąca, że w pełni ważny proces cywilny może mieć miejsce tylko w Rzymie. Proces cywilny poza granicami pomerium, na przykład za kradzież, nie był traktowany jako proces w sensie prawnym. Po zdominowaniu terytoriów zamorskich, konieczne stało się ustanowienie trybunałów lokalnych dla zamieszkujących je obywateli. Uprawnienia jurysdykcyjne posiadali równocześnie namiestnicy wojskowi. Dowódca wojsko­wy miał prawo sądzenia nie tylko żołnierzy, ale również osoby cywilne znajdujące się pod jego jurysdykcją Środki przymusu urzędnika w sprawowaniu powierzonej mu władzy wojskowej były prawie nieograniczone, ale w sferze cywilnej napotykał na poważne ograniczenia; nadal przeważało antyczne prawo obywate­la dające możliwość osądzenia jego winy przez inne osoby, posiadające status- obywatelski.

Zakres jurysdykcji kapłanów- Odmiennie wyglądała sprawa przestępstw i uchybień religijnych, przeciw którym nie występowało państwo, ale obciążały jedynie sumienie przestępcy. W stosunku do nich normy i tradycje kultywowane głównie przez kolegia najwyższych kapłanów stanowiły w pewnym sensie oddzielne prawo (ius pontificium) - tzw. prawo kapłańskie. Kolegium kapłańskie, w razie potrzeby, stanowiło również trybunał mający wyjaśnić fakty przy użyciu metod bardziej lub mniej procesowych przede wszyst­kim, sytuacjach samooskarżenia i ustalenia, czy możliwe jest odkupie­nie winy i przebłagania obrażonego bóstwa. Tego rodzaju procesy miały ważną rolę w okresie gdy religijność była znaczniej żywa, nigdy jednak nie miały bezpośredniego wpływu na życie polityczne obywateli.

Pretura - pierwotnie organizacja i dbałość o funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości należały do króla i konsula.Jednak obowiązki sędziowskie i administracyjne pociągały za sobą niedogodności., dlatego ustanowiony został urząd pretora miejskiego- praetor urbanos. Do kompetencji należało rozstrzyganie sporów prywatnych między obywatelami. Był to niezależny urząd.Pretor został zwolniony z obowiązku kolegialności i zmuszony do stałego przebywania w granicach miasta. Przez ponad wiek był jedynym urzędem sprawującym władzę sądowniczą. Dopiero ostatnich dwóch stuleciach republiki pomnożono urząd, częściowo przez podział odbywających się w stolicy procesów na różne kategorie, a częściowo poprzez utworzenie trybunałów dla terytoriów zamorskich.

Rozwój systemu wymiaru sprawiedliwości

W pierwszej fazie rozwoju cywilizacji rzymskiej (okres plemienny) obywatele sami wymierzali sprawiedliwość przy pomocy członków swojej rodziny lub rodu. Stopniowo zanikało zjawisko samosądów wraz z rozwojem instytucji społecznych i państwowych. Proces ten można było już zauważyć w połowie V w p.n.e. gdy w ustawie XII tablic wzmiankuje się o alternatywnym stosowaniu kary cielesnej z porozumieniem się poszkodowanego i sprawcy co do wysokości odszkodowania(pacta).

Wymiaru sprawiedliwości w okresie państwowym

Starożytni Rzymianie doszli do wniosku, że wymierzanie sprawiedliwości musi przejść z rąk pokrzywdzonego w ręce osób lub instytucji niezaangażowanych bezpośrednio w konflikt. Na przestrzeni czternastu wieków istnienia Rzymu wykształciły się 3 typy procesu:

-proces legisakcyjny,

-proces formułkowy,

-proces kognicyjny (w tym wykształciły się proces reskryptowy, sumaryczny i episcopalis audientia).

Procesu legisakcyjny i formułkowy - cechami charakterystycznymi był podział postępowania procesowego na dwie części tj. in iure (etap ten toczył się przed konsulem, a później przed pretorem) i apud iudicem (etap ten toczył się przed sędzią jednostkowym). Wezwanie sądowe w procesie miało charakter prawny. Sędzią była osoba prywatna ciesząca się dobrą opinią w społeczeństwie, wymagano od niej obywatelskiej uczciwości.

W procesie kognicyjnym te etapy zanikły, toczył się tylko przed urzędnikiem cesarskim. Wezwanie sądowe było czynnością sądową. Proces toczył się cały przed sędzią, który był urzędnikiem cesarskim. Wydawał wyroki nie w imieniu narodu, lecz w imieniu cesarza.

W procesie cywilnym, niezależnie od jego typu, można wyróżnić kilka faz. Pierwszą z nich było sprecyzowanie przedmiotu procesu, drugą - osądzeni, zaś trzecia to egzekucja. Swoich racji poszkodowany mógł też dochodzić na drodze administracyjnej poprzez żądanie od pretora interdyktu (postępo. interdyktalne) lub żądanie przywrócenie do stanu pierwotnego.

Najstarszą formą procesu cywilnego, istniejącego już w okresie przed ustawa XII tablic, był proces legisakcyjny (Legis acitiones). Zniesiono go dopiero w roku 17 przed Chrystusem. Ten typ procesu był powią­zany z religią i pierwotnym typem gospodarki towarowo-rolniczej. Zatem był prosty w swej strukturze i zbudowany na wzór formuł modlitewnych, co dawało gwarancje bezpieczeństwa prawnego,wszystkich czynności sądowych dokonywano ustnie. Legis actio było solennym przedstawieniem własnego prawa, wypowiadanym przed urzędnikiem według określonego schematu, którego strony nie mogły same stworzyć ani zmienić. Interwencja urzędnika była prawie „symboliczna"; zapoznawał się z istotą sporu, eliminował spory pozorne, a strony przedstawiały przed nim swoje pretensje bez wskazywania konkretnych faktów. Urzędnik nie wydawał sentencji, ale ograniczał się jedynie do sprawowania kontroli nad deklaracjami stron i do próby ich pogodzenia. Końcową decyzję podejmował jednak nie urzędnik, ale wybrany przez niego sędzia, będący osobą prywatna. Egzekucja z biegiem czasu została przesunięty z osoby dłużnika na jego majątek.

Proces formułkowy (per formulas)- Nawiązanie intensywnych relacji z ludami ościennymi oraz działalność jurysdykcyjna pretora peregrynów (w kontrowersjach pomiędzy obywatelami rzymskimi i obcymi przybywającymi do Rzymu) doprowadziła do stworzenia procedury per formulas dostępnej tak dla obywateli, jak i cudzoziemców, zapewniając ochro­nę procesową właściwie w każdej sytuacji życiowej.

Istotnym elementem procesu tego była sama formuła zbudowana z intentio (pozwany przedstawiał swoje roszczenia), demonstratio (znajdował się opis stanu faktycznego), condemnatio (przytaczano podstawę prawną rozstrzygnięcia i polecenie skierowane do sędziego jednostkowego aby ten rozstrzygnął spór) i adiudicatio (nadzwyczajna część formuły procesowej, umieszczana tylko w powództwie o zniesienie współwłasności.

Proces kognicyjny (extra ordinem)- zwany pierwotnie nadzwyczajnym, pojawił się wpierw poza Rzymem, w 342 r. formalnie wyparł proces formułkowy. Pierwotnie służył rozwiązywaniu problemów dotyczących państwa. Za czasów Augusta ten rodzaj procesu zaczęto stosować również do rozstrzygania sporów prywatnych. W procesie tym nie występował podział procedury na dwa etapy. Proces w całości odbywał się przed jednym urzędnikiem państwowym. Funkcjo­nariusz ten ponadto dysponował szeroką władzą w celu ustalenia stanu faktycznego. Nie wymagano też obecności pozwanego, wystarczał fakt powiadomienia go o wszczęciu procesu.

Nowością w procesie kognicyjnym była możliwość wniesienia apelacji tj. odwołania się od wyroku sądu niższej instancji do urzędnika wyższego szczebla, a zwłaszcza do samego cesarza. Ponadto wyrok nie polegał już jedynie na zapłaceniu określonej sumy pieniężnej, pozwany był zobowiązany do świadczenia należności w naturze, zaś świadczenie pieniężne mo­gło być stosowane tyłku, gdy spełnienie świadczenia w naturze nie było możliwe. Wykonanie wyroku zlecano odpowiednim organom pań­stwowym. W okresie cessarstwa rozwijała się też infrastruktura powstały budynki sądowe wraz z aparatem sądowniczym.

W okresie po klasycznym, w ramach procesu kognicyjnego, wykształ­ciły się nowe formy postępowania sądowego, takie jak:

-proces resksryptowy - w epoce klasycznej każda ze stron, albo sam funkejonariusz mógł zwrócić się bezpośrednio do cesarza o zbadanie sprawy. Jeżeli ten zgodził się, rozpa­trywał problem, a następnie na reskrypcie dawał swą odpowiedź, Pozwany - jedynie przedstawiając dowody sprzeczne z faktami podanymi przez powoda - mógł wpłynąć na zmianę decyzji, oddalając sugestię zawartą w reskrypcie princepsa.

-sumaryczny - procedura ta polegała na bardziej pobieżnej analizie faktów, skróceniu czasu i wykluczeniu zbyt skomplikowanych środków dowodo­wych. Postępowanie to było stosowane jednak tylko w przypad­kach nieskomplikowanych, których rozstrzygnięcie mogło być dokonane w oparciu u domniemanie. Np:kwestia przynawania alimentów.

-episcopalis audientia procedura sądowa powierzona jurysdykcji biskupów w końcu III wieku po Chrystusie. Kościół już od samego początku - o czym świadczą Dzieje Apostolskie - posiadał swój własny wymiar sprawiedliwości. Chrześcijanie toczący spór rozstrzygali go właśnie przed trybunałem biskupa. Rozstrzygnięcia tychże sporów nie rodziły jednak skutków cywilnych.

PRAWO KARNE I PROCES KARNY

W odróżnieniu od prawa prywatnego, rzymskie prawo karne rozwijało się w ścisłym związku z formami ustrojowymi państwa. Początkowo wspólnota gminy rzadko zajmowała się przestępstwami jednostek, pozostawiając bezpośrednio uwikłanym w konflikt wybór sposobu uregulowania zatargu i tylko w szczególnych przypadkach interweniowały instytucje państwowe, tj. król, poprzez emanację leges, które można zebrać w dwie grupy:

- normy, które nakazywały lub zakazywały pewnych aktów, zawierające kary o charakterze religijnym; za wyrządzone szkody, obrazę, naruszenie relacji z członkami rodziny, sąsiadami itd. Karą najczęściej była ofiara przebłagalna ze zwierząt lub pieniędzy przeznaczona dla obrażonego bóstwa; czasami płaciło się życiem.

- normy, regulujące zasady odwetu przez osoby poszkodowane W niektórych przypadkach, np. morderstwa, również krewni osoby zamordowanej otrzymywali prawo zabicia mordercy.

Interwencje władzy państwowej miały charakter administracyjny i związany z potrzebą utrzymania porządku. Realizowane byty przez kompetentnych urzędników (np. edylów) jedynie w przypadkach zabójstwa wolnego człowieka, zdrady stanu i może niektórych przestępstw związanych z kultem; innymi słowy w przypadkach, kiedy przestępstwa dotyczyły bezpośrednio ogółu społeczności.

Przejściu od monarchii do republiki towarzyszyło rozdzielenie funkcji religijnych od polityczno-militarnych, poprzednio skupionych w ręku władcy. Miało to uchronić przed jakimikolwiek próbami despotyzmu i tyranii, temu celowi miało też służyć przyznanie prawa odwoływania się do decy­zji zgromadzonego ludu przeciw sentencjom i rozkazom najwyższych urzędników, nakładających najcięższe kary. Skazani na śmierć przez urzędnika posiadającego imperium mogli pro­sić o regularny proces w obecności obywateli zebranych na komicjach.

W okresie republikańskim pr. karne uległo znacznemu rozwojowi. Prymitywne prawo osobistej zemsty poszkodowanego klanu zastąpiły działania ścigające aparatu państwowego, które cieszyły się ogólnym uznaniem. Kompetencjami w wymierzaniu kar obdarzono praetor urbanos, który brał osobisty udział jedynie w procesach osób o pozycji społecznej a osobom klas niższych pozostawiono kompetencjom tresviri capitales. Rozgraniczono również przestępstwa publiczne (czyny prawem zaka­zane, godzące w interes społeczności, były ścigane w ramach odrębnych procedur, a kary miały charakter osobisty) od prywatnych(tj. czyn prawem zakazany, naruszający interes pojedynczego obywatela. Poszkodowany mógł dochodzić odszkodowania na drodze procesu cywilnego). W tych przypadkach w po­stępowaniu dowodowym często stosowano tortury. W funkcji oskarżyciela występował urzędnik państwowy, któremu przy tej okazji towarzyszył prywatny obywatel, reprezentujący społeczeństwo.

Znaczącym impulsem w przemianach procesu karnego stało się persecutio przestępstw nieznanych do tej pory (np. wymuszanie łapówki przez urzędnika, szkody wyrządzane ludności miast i państw sprzymierzonych i podległych Rzymowi przez urzędników). A ponieważ przestępstwa tego typu często popełniali gubernatorzy prowincji, arystokracja senatorska (z której wywodzili się funkcjonariusze) była zainteresowana bezpośrednim prowadzeniem tych procesów, odbierając kompetencje w tej materii zgromadzeniom centurialnym i przenosząc je na sądy przysięgłych przez nich samych kontrolowane.

Rozwój pr. karnego w okresie pryncypatu i dominatu. Tendencja ogólna ewolucji prawa karnego okresu imperialnego pole­gała na podporządkowaniu nowych niedozwolonych czynów antycznym in­stytucjom prawa karnego (crimina). W okresie monarchii absolutnej:

-w stosunku do wieku klasycznego, typologia przestępstw znacznie się rozrosła;

-generalnie kary zostały znacznie zaostrzone;

-jako przestępstwo traktowano wszelkie wykroczenia przeciwko pra­wu prywatnemu i publicznemu;

- państwo całkowicie zastrzegało sobie możliwość karania.

3

---