Pozytywny wpływ ćwiczeń śródlekcyjnych na sprawność umysłową uczniów w przyswajaniu i opanowaniu materiału nauczania
Magdalena Ganczarska
Organizacja pracy umysłowej ucznia w systemie lekcyjnym często powoduje występowanie objawów znużenia i zmęczenia, w wyniku czego bardzo poważnie obniża się sprawność umysłowa uczniów w przyswajaniu
i opanowaniu podawanego przez nauczyciela materiału nauczania.
W celu przeciwdziałania tym negatywnym zjawiskom zachodzi konieczność stosowania podczas zajęć 2-5 minutowych przerw na prowadzenie ćwiczeń śródlekcyjnych.
Miejscem ćwiczeń śródlekcyjnych są pomieszczenia, w których odbywają się lekcje- zajęcia z uczniami. Ćwiczenia śródlekcyjne należy prowadzić przy otwartych oknach, bez względu na porę roku.
Naszym zadaniem jest stworzenie pewnych warunków na lekcjach, które pozwolą zrelaksować uczniów, odprężyć nerwowo i psychicznie, ożywić układ wegetatywny oraz zmysły (oczy i uszy), pobudzić układ oddechowy i krążenia, a przede wszystkim skorygować postawę ciała.
Nie wolno zapominać o jeszcze jednej, bardzo ważnej zalecie tych ćwiczeń: wyrabiają one trwały nawyk stosowania aktywnego wypoczynku w toku pracy umysłowej, nauki w szkole i w domu.
Aspekt ten jest bardzo ważny, ponieważ pozwala na utrzymanie zdrowia przez całe życie.
Ćwiczenia śródlekcyjne są także sprzymierzeńcem nas-nauczycieli. Mobilizują bowiem uczniów do pracy i podnoszą efekt lekcji. A przecież tylko pełna sprawność fizyczna ucznia jest podstawowym warunkiem powodzenia
w nauce.
Należy zastanowić się w jakich momentach lekcji należy rozpocząć zajęcia śródlekcyjne?
Sygnałem do rozpoczęcia ćwiczeń są zaobserwowane przez nauczyciela objawy zmęczenia uczniów: spadek percepcji, rozmowa, wiercenie się, oznaki niepokoju lub apatii. Czas tych objawów zależy od: wieku uczniów, stopnia wdrożenia do obowiązków szkolnych, charakteru lekcji, warunków higienicznych w sali lekcyjnej, miejsca lekcji w planie, czy wreszcie pory roku.
Jak wynika z rozwoju psychofizycznego człowieka, u uczniów w wieku 7-10 lat obserwuje się przemożną tendencję do ogromnej ruchliwości oraz przewagę procesów pobudzenia nad hamowaniem. Ponad to zajęcia w szkole dla uczniów klas pierwszych są zupełnie nowym doświadczeniem. Jak wynika bowiem z przeprowadzonych badań najwięcej sytuacji stresowych w życiu dzieci i młodzieży związanych jest ze szkołą.
Ruchliwe dzieci nie umiejące usiedzieć na jednym miejscu zostają
w pewnym sensie przypisane ławce szkolnej, która zmusza je do siedzenia przez 45 minut. Często zdarza się w pierwszej klasie na początku roku szkolnego niemożność utrzymania przez nauczyciela dyscypliny. Spowodowane jest to faktem, że u 7- latka motoryczność ma charakter totalny, a ruch jest najważniejszą potrzebą fizjologiczną.
Zachowanie dzieci szczególnie w klasach 1-3 nauczyciele powinni zaakceptować i jako pedagodzy starać się wyjść naprzeciw potrzebom ruchowym ucznia.
W klasach tych proponowaną metodą prowadzenia ćwiczeń śródlekcyjnych jest metoda zabawowa. Metodę ścisłą należy wprowadzać stopniowo łącząc ją w dalszym ciągu ze wspólną zabawą, która dostarczy wiele emocji i uśmiechu na twarzy uczniów.
Przykładowy zestaw ćwiczeń śródlekcyjnych dla klas młodszych.
Ćwiczenie 1.
„ Piłka skacze”- dzieci w postawie stojąc podskakują w miejscu imitując ruchy piłki.
Ćwiczenie 2.
„ Rozwieszanie bielizny”- uczniowie stojąc w rozkroku unoszą ramiona w górę.
Ćwiczenie 3.
„ Chodzenie po schodach”- podnoszenie i opuszczanie kolan w postawie stojąc.
Ćwiczenie 4.
„Drzewa na wietrze”- skłony tułowia z ramionami trzymanymi w górze
w płaszczyźnie czołowej.
Ćwiczenie 5.
„ Wróbelki pijące wodę”- skłony tułowia w przód w pozycji siedzącej.
Ćwiczenie 6.
„ Latające ptaszki”- ruchy ramion naśladujące wzbijającego się ptaka w pozycji siedzącej.
Ćwiczenie 7.
„ Rozwijający się kwiatek”- dzieci naśladują cykl wzrostu roślinki przechodząc od pozycji siedzącej do stojącej z ramionami wyciągniętymi w górę.
Ćwiczenie 8.
Ćwiczenie oddechowe z piórkiem lub watką. Uczniowie starają się jak najdłużej utrzymać piórko lub kawałek waty w powietrzu dmuchając w nie od dołu.
Ćwiczenia śródlekcyjne nie są przeznaczone wyłącznie dla uczniów najmłodszych. Swoją funkcją mają również służyć uczniom starszym
i młodzieży, a także ludziom dorosłym pracującym często w pozycji siedzącej. Błędem nauczyciela było by sądzić, że uczniowie klas starszych są przystosowani do ciągłego przebywania w ławkach, że są zdolni do przyswajania nauki przez ciągłe 45 minut.
Owszem- ich możliwości percepcyjne, zdyscyplinowanie i umiejętność skoncentrowania się pozwalają nauczycielowi przeprowadzić lekcję bez jakiejkolwiek „mikropauzy”. Tylko czy w takiej sytuacji cele lekcji zostaną zrealizowane? I czy w tym momencie nie zapominamy, że uczniowie szczególnie w wieku dojrzewania są również narażeni na pojawienie się lub pogłębienie istniejących już wad kręgosłupa?
W Polsce liczba dzieci i młodzieży posiadających wady postawy ciągle wzrasta. Koniecznością staje się więc stosowanie ćwiczeń korygujących postawę ciała oraz zapobiegających powstawaniu tych wad.
Zastosowanie znajdzie tutaj program profilaktyki ochrony kręgosłupa opracowany przez Kempfa. Są to ćwiczenia rozluźniające kręgosłup po dłuższym przebywaniu w pozycji siedzącej.
Ćwiczenie 1- „ Oddychanie”
Usiądź wygodnie, oprzyj się i zamknij oczy. Połóż obie ręce na brzuchu tak, aby końce palców obu dłoni stykały się. Oddychaj głęboko, równomiernie i na 1-2 minuty świadomie wprowadź się w stan rozluźnienia. Spróbuj zrobić wydech przez „brzuch” aż do dna miednicy.
Ćwiczenie 2- „Rozluźnienie ramion”
Zwiń dłonie w pięści i naciskaj nimi na uda. Utrzymaj napięcie przez około
6 sekund, pamiętając o równomiernym oddechu. Potem rozluźnij się i spróbuj poczuć, co się dzieje z rękami i ramionami (około 30 sekund ). Odczuj świadomie różnicę między stanem napięcia a rozluźnienia.
Ćwiczenie 3- „Rozluźnienie twarzy”
Napnij wszystkie mięśnie twarzy przez zaciśnięcie zębów, ściśnięcie policzków, zmrużenie oczu i zmarszczenie czoła. Utrzymaj napięcie przez około 6 sekund. Rozluźnij się i przez następne 40 sekund chłoń rozluźnienie.
Ćwiczenie 4 - „Rozluźnienie karku”
Przyciągnij trochę podbródek do piersi i dociśnij lekko plecy do oparcia krzesła. Utrzymaj napięcie przez około 6 sekund. Następnie rozluźnij się
i poczuj, co dzieje się z mięśniami karku.
Ćwiczenie 5 -„ Rozluźnienie barków i tułowia”
Ściągnij razem łopatki, napnij mięśnie brzucha i pośladki. Utrzymaj napięcie przez 6 sekund, a następnie rozluźnij się.
Ćwiczenie 6 -„Rozluźnienie nóg”
Oprzyj się obydwiema stopami o podłoże i napnij wszystkie mięśnie nóg. Utrzymaj napięcie przez 6 sekund, rozluźnij się i świadomie poczuj różnicę między stanem napięcia i rozluźnienia.
Ćwiczenie 7 -„Podróż przez ciało”
Prześledź w myśli drogę rozluźnienia kolejnych partii ciała, które pokonałeś
i poczuj jakie są poszczególne części ciał: lekkie czy ciężkie? Czy czujesz różnicę w porównaniu ze stanem przed ćwiczeniami?
Bardzo istotną rolę wśród ćwiczeń śródlekcyjnych odgrywają ćwiczenia oddechowe. Pozwalają one bowiem dotlenić komórki organizmu, działają relaksująco i odprężająco. Oddychanie jest najważniejszą funkcją naszego organizmu. Gdy jest prawidłowe zabezpiecza nas przed wieloma chorobami, podnosi siły witalne i zapewnia długowieczność.
Według filozofii Wschodu, człowiek umiejący kontrolować oddychanie potrafi wyleczyć choroby, zwiększyć swój potencjał umysłowy, wzmocnić charakter oraz pokonać wszelkie nerwice.
W warunkach naturalnych człowiek oddychał prawidłowo, jednak wraz
z postępem cywilizacji sposób oddychania zmienił się radykalnie na niekorzyść. Jako nauczyciele powinniśmy uczyć zasad prawidłowego oddechu poprzez odpowiednie ćwiczenia.
Prawidłowe oddychanie polega na umiejętności maksymalnego rozszerzenia płuc i nabrania jak największej ilości powietrza. Rytm oddechu odzwierciedla stan naszych uczuć. Dzieci zdenerwowane łapią powietrze bardzo szybko, przestraszone zatrzymują je w płucach, a zrelaksowane oddychają głęboko
i regularnie.
Prawidłowy oddech składa się z trzech elementów:
- wdechu, który należy brać przez nos
- wydechu, który wykonuje się przez usta
- przerwy przed wydechem
Prawidłowy oddech powinien być rytmiczny i głęboki. Podczas wdechu mięśnie klatki piersiowej powinny być naprężone. W miarę jak wypuszczamy powietrze z płuc, rozluźniamy mięśnie brzucha. Kiedy powietrze zostanie usunięte, wszystkie mięśnie powinny być zupełnie rozluźnione.
Jeżeli nauczymy uczniów oddychania torem piersiowo - brzusznym to
w trudnych chwilach łatwiej im będzie rozładować stres i napięcie psychiczne. To z kolei pozwoli im na wyciszenie i pełną relaksację.
Ważne jest też opanowanie przez uczniów przemiennego oddychania obu nozdrzami, które w końcowym efekcie ma doprowadzić do umiejętności wciągania powietrza prawym nozdrzem i wypuszczania lewym.
Pobudza to oddychanie nosem i wpływa pozytywnie na czynność mózgu.
Nauczamy tego w następujący sposób: palec wskazujący przyłóż do nasady nosa pomiędzy brwiami. Kciukiem prawej dłoni na przemian zamykaj najpierw prawe, następnie lewe nozdrze. Najpierw następują trzy oddechy przez prawe nozdrze, następnie trzy przez lewe. Druga część ćwiczenia polega na wdychaniu powietrza jednym nozdrzem, a wydychaniu drugim. Prawe nozdrze wykonuje wdech a lewe wydech.
Ćwiczenie 1
Wciągnij powietrze za pomocą wdechu pełnego, zatrzymaj je w płucach przez kilka sekund. Ułóż wargi jak do gwizdania, nie wydymaj policzków i bardzo energicznie wypuść powietrze przez otwór między wargami.
Ćwiczenie 2
Wdychając powoli powietrze, unieś w górę wyprostowane ramiona i napnij mocno ich mięśnie. Rozluźniaj je opuszczając ręce podczas wydechu.
Ćwiczenie 3
To samo ale ze wspięciem na palce.
Ćwiczenie 4
Skręć głowę mocno w prawo i wciągając powietrze napnij mięśnie szyi. Wypuszczając powietrze rozluźnij się i wróć do poprzedniej pozycji. Zrób to samo skręcając głowę w lewo a następnie przyciągając ją do klatki piersiowej.
Ćwiczenie 5
Wciągnij powietrze do klatki piersiowej a następnie „ przepchnij” je do brzucha tak aby zrobił się wypukły.
W celu zredukowania napięcia wywołanego przez stres można stosować techniki relaksacyjne. Relaks rozumiany jest jako forma odprężenia, której towarzyszy rozluźnienie mięśni oraz zmniejszenie do minimum aktywności myślowej. Pod względem fizjologicznym istota relaksu polega na zmniejszeniu dopływu impulsów do ośrodkowego układu nerwowego w celu zapewnienia mu optymalnych warunków odpoczynku. Taki stan można osiągnąć poprzez możliwie pełne rozluźnienie mięśni oraz odizolowanie się od bodźców środowiska.
Uczniowie wewnętrznie spokojni, pewni siebie, żyjący w harmonii, łatwiej poradzą sobie z trudnymi sytuacjami, które spotykają w szkole.
Na skutek rozluźnienia napięć, wyciszenia myśli, odsunięcia trosk możliwe jest zlikwidowanie wielu blokad umysłowych, psychicznych i duchowych.
Nieumiejętność prawidłowego rozluźniania się stanowi dla wielu ludzi bardzo istotny problem, który często może być przyczyną zaburzeń psychosomatycznych.
Jak wykazują badania, nawet krótkie i okazjonalnie prowadzone ćwiczenia relaksacyjne przynoszą oczekiwane efekty. Na przykład po zastosowaniu muzyki w połączeniu z ćwiczeniami relaksacyjnymi liczba błędów popełnianych w czasie pisania dyktanda spada o 33 %
Do znanych technik relaksacyjnych należą: technika relaksacji wg Jakobsona; wg Wintreberta; wg G. Alexander; trening autogenny J. H. Schultza.
Stosowanie tych technik nie jest łatwe i nie zawsze nadają się do przeprowadzenia w czasie lekcji. Poleca się stosowanie krótszych ćwiczeń odprężających. Wprowadzenie tych ćwiczeń do codziennej praktyki pedagogicznej, może sprawić, że uczniowie będą chętniej przychodzić do szkoły, bez lęku podejmować nowe zadania i uzyskiwać lepsze wyniki w nauce.
Oto niektóre z nich:
Ćwiczenie 1 - „Przeciąganie się”
Na pewno obserwowaliście kiedyś kota, jak zachowuje się po przebudzeniu. Przeciąga się i pręży wszystkie części ciała. Spróbuj przeciągać się jak ten kot. Wyciągnij ramiona ( po 10 sekund ). Rozciągnij się dokładnie. Jeśli masz ochotę na ziewanie, to ziewaj. Poruszaj wszystkimi napiętymi mięśniami, wczuj się w swoje ciało.
Ćwiczenie 2 - „Pisanie nosem”
W czasie tej zabawy można odprężyć szyję i kark. Wyobrażamy sobie, że nasz nos to ołówek, którym można pisać. Zwracamy głowę w lewą stronę
i zaczynamy pisać swoje imię ( około 10 sekund ). Ruchy powinny być powolne. Teraz można narysować wielką spiralę, zaczynając od lewej a potem
od prawej strony. Spróbuj narysować wielką ósemkę lub kwiatek ołówkiem znajdującym się na końcu nosa.
Ćwiczenie 3 - „Drzewo”
Stajemy pewnie obiema nogami na ziemi, czujemy, że jesteśmy z nią związani jak drzewo korzeniami. Zamknij oczy, wyobraź sobie, że jesteś drzewem wyrastającym z ziemi. Podnieś ręce i wyobraź sobie, że to są konary i gałęzie drzewa. Z korzeni płynie świeża siła i energia do każdej gałązki i liścia. Teraz opuść ręce, rozkoszuj się uczuciem, jak dobrze być drzewem związanym korzeniami z ziemią, wyrastającym prosto w górę, bez wysiłku i trudu, luźno
i swobodnie. Otwórz oczy, rozejrzyj się wokół, poczuj odprężenie, jakie ogarnęło twoje ciało.
Ćwiczenie 4 - „ Obserwacja oddechu ''
Kiedy oddychamy prawidłowo, wówczas dostarczamy organizmowi sił i energii z powietrza. Usiądź lub połóż się wygodnie ( około 20 sekund ). Zamknij oczy, wypuść całe napięcie z ciała. Obserwuj jak oddychasz. Podnieś rękę do nosa
i wyobraź sobie, że trzymasz w niej bukiet pachnących kwiatów. Oddychaj spokojnie i miarowo. Połóż rękę na brzuchu i poczuj, jak podnosi się przy każdym wdechu, a opada przy wydechu. Wsłuchaj się w swój oddech. Jest jak morskie fale, przychodzi i odchodzi. Na koniec poruszaj palcami, potrzyj dłońmi o siebie. Otwórz oczy i rozejrzyj się wokół.
„ Zdrowie oznacza zdrowy umysł, zdrowe ciało i może być osiągnięte przez takie kierowanie codziennym życiem aby było zgodne z naturalnymi prawami, co zapewni równowagę między rozmaitymi siłami organizmu i środowiska”
Hipokrates.