Wykład 2 8.10.2007

Państwo polskie posiadało na przestrzeni dziejów rozmaite formy.

Forma państwa - sposób organizowania się centralnego aparatu państwa, władz centralnych. Określa stosunek władzy centralnej do lokalnej.

Dwie podstawowe formy państwa to:

- republika - współcześnie dominująca forma - władze pochodzą z wyboru (niekoniecznie wszystkie, ale niektóre)

- monarchia - głową państwa jest osoba, która posiada władzę tytułem dziedziczenia

a) absolutna

b) patrymonialna - pojmowanie państwa jako ojcowizny z (łac. „patrymonium”) dynastii panującej.

Monarchia patrymonialna w Polsce

W Polsce trwała od początku rozbicia dzielnicowego Bolesława Krzywoustego (chyba ) aż do 1320r. czyli koronacji Władysława Łokietka

Państwo jako takie nie ma osobowości, nie może nabywać praw ani zaciągać zobowiązań. Do Państwa odnoszą się reguły prawa spadkowego.

Ziemi nie dziedziczyły kobiety. Dziedziczyli tylko synowie, w równych częściach bez względu na wiek. Reguły te były przenoszone na państwo, każdy syn miał posiadać swoją dzielnicę.

Dominuje zasada dziedziczenia tronu z elementami elekcyjności (tzn. poprzez popieranie przez możnych niektórych pretendentów do tronu lub gdy wymarła linia rodu).

Władca, który był tyranem na skutek prawa oporu mógł zostać pozbawiony władzy (np. Mieszko III).

Władca mógł dysponować swoimi ziemiami, mógł ją sprzedawać itd.

Granica pomiędzy administracją prywatną a publiczną była nieostra ze względu na nieuregulowany charakter urzędów i urzędników. Byli oni powoływani przez władcę wedle życzenia. Ich status był określany w praktyce, często decydował o tym władca. Władca mógł każdemu zlecić wszystko co chciał. Podobnie nieuregulowana była kwestia uposażenia. Do dyspozycji władcy trzeba było być cały czas i nierzadko wydawać podczas służby własne pieniądze licząc na późniejszą hojną nagrodę.

Elementy publiczno-prawne:

- wiece ludności wolnej zwoływane w celu uzyskania poparcia dla trudnych decyzji

- pomocniczo stosowana elekcyjność

Kolejną cechą administracji tych czasów było to, że rządy sprawował osobiście władca.

Ogół praw monarchy określano mianem - ius ducare (???) - prawo książęce:

- władza zwierzchnia w tym władza sądowa nad ludnością

- prawo poboru danin, żądania posług

- panujący posiadał monopole czyli zastrzeżone dla niego dziedziny działalności gospodarcze czyli regalia:

- regal górniczy

- regale mennicze - prawo bicia monety

- regale związane z użytkowaniem ziemi - rybołówstwa, polowania, młynne, targowe

- regale ziemi

Wszystkie tereny niezamieszkane, puste, nieużytki są własnością panującego. Wychodzono z założenia, że pierwotnie wszystkie tereny należały do władcy, który dopiero uwłaszczał duchowieństwo, rycerstwo i ludność.

W miarę rozwoju państwa prawo książęce z czasem jest uszczuplane poprzez:

- immunitety np. sądowe.

- prawo oporu (np. Władysław II, Mieszko II, Mieszko Stary)

Władca w państwie był:

- wodzem - faktycznie dowodził w bitwie, brał udział w walkach. Utrzymywał także stały i liczny oddział zbrojny. Oddział ten był jednocześnie aparatem przymusu. Istnienie takiego aparatu jest to cecha administracji państwowej.

- zarządza państwem

- reprezentuje na zewnątrz

- prowadzi politykę zagraniczną

- obsadza stanowiska centralne i terenowe - ma dużą swobodę

- wywiera znaczny wpływ na obsadę wyższych stanowisk duchownych

- wiele spraw załatwia bezpośrednio ale może wyręczać się też urzędnikami

- realizował pewną działalność gospodarczą (czerpał zyski ze swojej ziemi, lasów i innych dzierżawionych lub zagospodarowanych włości) W tamtych czasach zyski były to generalnie towary.

- najwyższym sędzią - należy to do istoty władzy monarszej

- prawodawcą - chociaż władcy rzadko wydawali ustawy, najczęściej ustnie na wiecach. Prawo w postaci ustaw odgrywało bardzo małą rolę. Przewodnią rolę pełniło prawo zwyczajowe na drodze akceptacji go przez sądy. Dopiero Kazimierz Wielki podniósł rangę ustaw.

Sposób sprawowania władzy przez władcę:

- realizuje swoją władzę pozostając w ustawicznym ruchu, podróżując - jeśli pojawia się gdzieś władca tam władza urzędników i sądów chwilowo ustaje, chyba że władca zdecydował inaczej. Władca przebywając długo w jednym grodzie był przyczyną zawyżenia cen żywności. Przy dużym popycie władcy, dworu i świty jedzenia było mało a potrzeby okolicznej ludności dokładnie takie jak były.

Nie było mowy o stolicy w obecnym znaczeniu tego słowa. Wyróżniamy od innych w tamtych czasach miejsca koronacji, pochówku władców a także miejsca zwoływania wieców.

Podstawa materialna władzy monarszej:

Skarb państwa zasilały:

- daniny

- służebności - obowiązek ludności naprawy drogi, oddania władcy środków transportu

- z tytułu regaliów (produkcja górnicza, opłaty z tytułu otwarcia młyna, karczmy)

- wybijanie monety - przymusowo wymieniano monety stare (zbierane z powrotem do skarbu) na nowe (często zmniejszając ilość wartościowego kruszcu)

- cła - oprócz granicznych nazywano tak także opłaty od obrotu

- wpływy z kar sądowych (władca dzielił się nimi z sędzią!)

- własna gospodarka panującego w majątkach ziemskich - dwory monarsze (rozumiane jako całe ośrodki gospodarczy), które nie podlegały zarządcy grodu lecz odrębnym urzędnikom

Wszystkie dochody szły do jednego skarbu, z którego czerpano zarówno na wydatki państwowe jak i na potrzeby prywatne władcy. Jedność skarbu będzie utrzymywać się do XVI w.

Urzędy:

Geneza urzędów jest sporna. Jedni badacze uważają, że państwa słowiańskie nie były zdolne same wytworzyć urzędów i zapożyczyły urzędy z monarchii frankońskiej i karolińskiej. Obecnie przeważa pogląd, że podobne potrzeby spowodowały podobieństwo urzędów a nazwy musiały być takie same ze względu na obowiązujący język urzędowy czyli łacinę.

Dwór monarszy:

- homes pałacowy (od „homes palatinus”, „homes” - urzędnik) - wojewoda (na zachodzie majordomus):

- dowodził wojskiem - władca jedną częścią a wojewoda drugą

- zastępuje panującego w różnych dziedzinach sprawowania władzy:

- sądownictwo

1

---