ROZDZIAŁ I

OGÓLNE WIADOMOŚCI O PRAWIE

1.ISTOTA PRAWA

Rozróżniamy następujące nauki prawne:

• Prawo przedmiotowe

• Prawo podmiotowe

Prawo przedmiotowe jest podstawowym pojęciem w naukach prawnych- zasady postępowania ustalone aktem normatywnym.

Prawo podmiotowe- przysługująca określonemu podmiotowi prawa możność domagania się od innego podmioty prawa pewnego zachowania się (oddania pieniędzy, udzielenia urlopu).

Egzekwowanie praw podmiotowych może następować na drodze prawnej.

Prawo-to zespół norm wydanych lub usankcjonowanych przez państwo i zagwarantowanych przymusem państwowym.

Cele prawa państwowego: określenie nakazów, zakazów, mechanizmów reglamentacyjnych, bezpieczeństwo wewnętrzne i sprawiedliwość społeczna.

Akty niższej rangi niż konstytucja nie mogą naruszać powyższej zasady.

Powstanie norm prawnych:

1. Wydawanie (ustanawianie) przez państwo- państwo działając poprzez upoważniony do tego organ tworzy nową, nie istniejącą przedtem normę.

2. Sankcjonowanie- państwo normę stosowaną dotychczas zwyczajowo uznaje za obowiązująca poprzez działalność organów stosujących prawo, które zwyczajem zaczynają się posługiwać jak prawem. Wiele norm zwyczajowych, moralnych i innych uzyskało w ten sposób rangę norm prawnych.

Integralną cechą prawa jest przymus. Stanowiący zabezpieczenie jego przestrzegania. Przymusem zaś dysponuje państwo, które stwarza w tym celu specjalny aparat, zwany aparatem przymusu.

Przestrzeganie prawa nie jest więc uzależnione od dobrej woli obywatela. W razie potrzeby państwo- działając przez odpowiedni w danej sytuacji organ- fizycznie zmusza do podporządkowania się jego woli.

Prawo stanowi uporządkowany zbiór norm. Uporządkowanie prawa wyraża się w podziale na gałęzie, w ramach których występują instytucje prawne.

2. PRAWO A MORALNOŚĆ

Czynniki kształtujące postępowanie:

1. czynniki prawne- normy prawne

2. czynniki pozaprawne -normy obyczajowe, towarzyskie, sportowe, moralne i inne.

Ważną rolę odgrywają normy moralne.

Moralność- ukształtowany w procesie długotrwałego rozwoju społeczeństwa zespół norm postępowania, według których ocenia się określone zachowanie jako dobre lub złe.

Normy moralne pozwalają ocenić wzajemne zachowanie się ludzi, zachowanie się wobec społeczeństwa, wobec państw, a także postępowanie wobec przyrody. Przeprowadza się także moralną ocenę intencji człowieka.

W każdym społeczeństwie istnieje zespół norm moralnych wspólnych dla całego społeczeństwa. Są to tzw. elementarne normy moralne.

Z punktu widzenia określonej moralności można następująco sklasyfikować normy prawne:

• Moralnie pozytywne- nakazują ten sam sposób postępowania co moralność, np. kradzież

• Moralnie negatywne- norma prawna moralnie negatywna

• Moralnie obojętna- dziedziny nie objęte moralnością, np. normy prawne regulujące sprawozdawczość, sporządzanie bilansu, zasady ruchu drogowego itp.

Różnica między prawem a moralnością:

• Do przestrzegania norm prawnych służą środki przymusu aparatu państwowego, a do przestrzegania norm moralnych skłania ludzi presja wywierana przez opinię publiczną, a także wpojone w trakcje wychowania nawyki, sumienie i inne bodźce.

• Normy prawne mają charakter dwustronny, a moralne jednostronny. Z normy prawnej wynika więc dla jednej strony obowiązek, a dla drugiej zaś prawo. Normy moralne nakładają tylko obowiązki, nie dając innym osobom prawa żądania wypełnienia tych obowiązków

• Normy prawne odnoszą się tylko do czynów i słów człowieka, czyli działań dostrzegalnych zmysłami przez innych ludzi, nie zajmują się natomiast sferą psychiki. Moralność ingeruje także w dziedzinę myśli i uczuć. Np. nienawiść nie jest przestępstwem, może jednak stanowić przekroczenie normy moralnej.

• Normy prawne regulują bardzo dokładnie postępowanie człowieka. Moralność jest nieprecyzyjna, wskazuje często ogólny kierunek postępowania.

3. ŚWIADOMOŚĆ PRAWNA

Świadomość prawna to ocena obowiązującego prawa przez społeczeństwo i postulaty dotyczące zmiany prawa w pożądanym przez społeczeństwo kierunki.

Świadomość prawna to zbiór wszystkich norm. Im większa jest różnica między prawem, które istnieje, a takim, które zdaniem społeczeństwa powinno istnieć, tym większa rozbieżność między prawem i świadomością prawną.

4. PRAWORZĄDNOŚĆ

Praworządność to taki stan faktyczny, w którym podstawowe dziedziny stosunków społecznych są uregulowane przepisami prawnymi i przepisy te są przez organy państwowe ściśle przestrzegane.

Elementy praworządności: 1

1. istnienie stosunkowo szerokiej regulacji prawnej, obejmującej wszystkie istotne dziedziny życia

2. przestrzeganie prawa przez wszelkie organy publiczne- organa państwowe mogą działać tylko na podstawie obowiązujących przepisów i w zakreślonych przez nie granicach.

Naruszenia przepisów prawnych przez organy państwowe nie można usprawiedliwić żadnymi względami.

Materialne gwarancje praworządności- warunki dla wprowadzenia pełnej praworządności stwarzane przez ustroje współczesnych państw.

Aparat państwowy powinien stworzyć taki system kontroli poszczególnych organów, by uniemożliwić naruszenie prawa. System taki składa się z poszczególnych form społecznej kontroli.

5.NORMA PRAWNA

Norma prawna - wynikająca z przepisów reguła postępowania, wydana lub usankcjonowana przez państwo, zagwarantowana przymusem państwowym. Element prawa regulujący treść określonego stosunku prawa (np. art., ust. Prawnych itp.)

Cechy normy prawnej:

• ma charakter ogólny, nie indywidualizuje osoby, ma które ciąży wynikający z niej obowiązek. Każdy kto znajdzie się w sytuacji opisanej przez normę, ma obowiązek zachować się tak jak norma nakazuje.

• Norma prawna ma charakter dwustronny- z każdej normy wynika dla jednej strony obowiązek, a dla drugiej prawo, będące korelatem tego obowiązku.

• Norma prawna jest zagwarantowana przymusem państwowym, stosowanie się do niej nie jest więc zależne od woli zainteresowanych osób.

Budowa normy prawnej:

• Hipoteza- każda norma prawna znajduje zastosowanie tylko w pewnej sytuacji

• Dyspozycja- ta cześć normy prawnej, która wskazuje obowiązujący- w dane sytuacji- sposób zachowania (co należy zrobić, a co jest zabronione)- kluczowa cześć normy

• Sankcja- mówi, jakie ujemne skutki pociągnie za sobą niezastosowanie się do dyspozycji. Sankcji nie można utożsamiać z karą. Jedynie w normach prawa karnego sankcja przybiera postać kary.

6. NORMY PRAWNE BEZWZGLĘDNIE I WZGLĘDNIE OBOWIĄZUJĄCE

W systemie prawnym występują dwa rodzaje norm prawnych, które różnią się między sobą charakterem i mocą obowiązującą:

-normy bezwzględnie obowiązujące-imperatywne

-normy względnie obowiązujące- dyspozytywne

Normy imperatywne- zawierają niepodważalny nakaz państwa, od wypełnienia którego nie można się uchylić. Każde odstępstwo od nakazanego sposobu postępowania jest naruszeniem prawa. Normy imperatywne obowiązują bezwzględnie- bez względu na wolę zainteresowanych osób. Występują one przede wszystkim w takich gałęziach prawa jak prawo konstytucyjne, administracyjne, finansowe, karne.

Normy dyspozycyjne- strony umowy zobowiązane są w trakcje jej wykonania postępować zgodnie z normami dyspozytywnymi tylko wtedy, gdy spraw, których norma dotyczy, nie uregulowały inaczej w umowie. Odnoszą się do pewnej sytuacji, ale znajdują zastosowanie tylko wtedy, gdy zainteresowane osoby nie umówiły się inaczej. Zasada swobody umów- wolno się umówić o wszystko, z wyjątkiem tego co jest zabronione w umowie- są to tzw umowy nienazwane.

Przepisy semiimperatywne- przepisy dotyczące umów konsumenckich, określają one pewne minimalne standardy lub na poziomie wyższym, ale nigdy nie mogą być na poziomie niższym.

Definicja legalna- definicja, której zastosowanie zawarte jest w jakimś przepisie- normy prawnej.

Zwroty niedookreślone- niedbalstwo, lekkomyślność, staranność, niebezpieczeństwo, katastrofa itp.

Trzeba znaleźć odpowiedź na pytanie, czy nastąpiło niedbalstwo, niebezpieczeństwo- odpowiedź na to pytanie musi znaleźć ten kto problem rozważa.

7. PRZEPIS PRAWNY

Akt normatywny składa się przepisów prawnych.

Przepis- elementarna część ustawy lub innego aktu normatywnego. Przepisem jest więc artykuł, paragraf, punkt, ustęp itp.

Przepis nie musi pokrywać się z normą prawną. W większych aktach normatywnych przepisy są pogrupowane na księgi, części, działy itp. Pomaga to w odszukaniu potrzebnego przepisu. Bez takie systematyki posługiwanie się aktem normatywnym o dużej objętości byłoby bardzo trudne.

Niektóre akty normatywne zaopatrzone są także we wstęp, zawierający określone deklaracje ustawodawcy, zwłaszcza wyjaśnienie celu, w jakim akt został wydany. Jest to preambuła.

8. STOSUNEK PRAWNY

Stosunki społeczne są bardzo zróżnicowane, występują tu stosunki krótko i długotrwałe, jedne stosunki społeczne rozwiązują się łatwo, a rozwiązanie innych jest trudne, a czasami niemożliwe. Stosunek społeczny zachodzi między co najmniej dwoma osobami, z których przynajmniej jedna oddziałuje na drugą lub których postępowanie wobec siebie albo innych osób jest w jakiś sposób uregulowane.

Stosunki stanowione- tetyczne- stosunki społeczne, których dotyczy jakaś norma postępowania (prawna, moralna itp.). Wskazuje ona uczestnikom stosunku jakie mają wobec siebie obowiązki i jakie prawa

Pozostałe stosunki społeczne, do których nie odnosi się żadna reguła postępowania noszą nazwę stosunków faktycznych.

Stosunkiem prawnym jest stosunek społeczny uregulowany przez prawo.

Osoby lub grupy osób uczestniczące w stosunku prawnym nazywają się podmiotami lub stronami stosunku prawnego. W każdym stosunku uczestniczą przynajmniej dwa podmioty.

Istota stosunku prawnego- podmiot stosunki prawnego może żądać od drugiego podmiotu określonego zachowania i sam może wobec niego postępować w określony sposób.

W każdym stosunku prawnym występuje pięć elementów:

- prawo podmiotowe

- obowiązek odpowiadający prawy podmiotowemu

- podmiot prawa

- podmiot obowiązku

- przedmiot stosunku prawnego (to o co w danym stosunku chodzi)

W stosunku prawnym stykamy się z prawem podmiotowym.

Prawo podmiotowe- przysługująca określonemu podmiotowi prawa możność domagania się od innego podmiotu prawa pewnego zachowania się (oddania pieniędzy itp.)

Egzekwowanie praw podmiotowych może następowana drodze prawnej.

9. ZDARZENIE PRAWNE

Zdarzenie prawne- każde zdarzenie pociągające za sobą powstanie, zmianę lub rozwiązanie stosunku prawnego.

Norma prawna ustala, że przewidziany na niej obowiązek określonego zachowania się różnych podmiotów prawa owbec siebie powstaje dopiero wtedy, gdy zajdzie pewne zdarzenie wskazane przez normę prawną, które nazywamy zdarzeniem prawnym.

Zdarzeniem prawnym jest wszystko, co powoduje nałożenie na podmiot prawa (człowieka, osobę prawną) tych obowiązków i praw, które są przewidziane w normie prawnej.

Zdarzenie prawne- zdarzenie wywołujące skutki prawne (powstanie, zmiana lub rozwiązanie stosunku prawnego)

10. PODZIAŁ ZDARZEŃ PRAWNYCH

Zdarzenie sensu stricte- w ścisłym tego słowa znaczeniu (śmierć, grad niszczący ubezpieczone zasiewy).

Różnica między zdarzeniami, a działaniami jest taka, że pierwsze są niezależne, a drugie zależą od woli człowieka.

11. STOSOWANIE PRAWA

Stosowanie prawa jest często mieszane z przestrzeganiem prawa.

Przestrzeganie prawa- takie postępowanie obywateli i organów państwowych, które jest zgodne z obowiązującymi przepisami.

Stosowanie prawa- posługiwanie się przez organy publiczne przepisami prawnymi jak instrumentami, służącymi do podejmowania decyzji.

Formy stosowania prawa:

- ustalenie istnienia (lub braku) między stronami stosunku prawnego i sprecyzowanie jego treści- sąd

lub organ administracji państwowej autorytatywnie stwierdza, że między stronami istnieje (lub nie) stosunek prawny o określonej treści i że w związku z tym strony mają wobec siebie taki to a takie prawa i obowiązki

- stworzenie (zniesienia, zmiana) między stornami nowego stosunku prawnego- wskutek wydania przez organ państwowy aktu prawnego, nienormatywnego (akt administracyjny, orzeczenia sądowe) między stronami powstaje nowy stosunek prawny, bądź też stosunek już poprzednio istniejący ulega likwidacji lub zmianie

Kwalifikacja prawna- ustalenie właściwej normy prawnej. Kwalifikacja niektórych stanów faktycznych jest trudna, wymaga dobrej znajomości przepisów i właściwego ich rozumienia. Niekiedy zachodzi potrzeba ustalenia, czy odszukane przepisy jeszcze obowiązują.

12. WYKŁADNIA PRAWNA

1. Pojęcie wykładni prawa

Wykładnią czyli interpretacją prawa jest zespół czynności zmierzających do ustalenie właściwej treści norm prawnych zawartych w przepisach.

Wątpliwości powodujące konieczność posługiwania się wykładnią wywołane są różnymi przyczynami:

• Popełnione przy formułowaniu przepisów błędy językowe (użycie wieloznacznych wyrazów i sformułowań, wadliwa budowa zdań, błędy interpunkcyjne itd.)

• Rozbieżność między dramatycznym sformułowaniem normy a celem, dla realizacji którego powołana jest norma lub akt normatywny

• Zmiana ustroju społeczno-gospodarczego lub politycznego i inne poważne zmiany w stosunkach społecznych, które narzucają konieczność odmiennego rozumienia niektórych norm prawnych.

• Ogólny (abstrakcyjny) charakter norm prawnych mogący powodować wątpliwości, czy norma odnosi Siudo konkretnego stanu faktycznego.

Zmiana sensu norm prawnych, dokonane w drodze wykładni, nie mogą przekraczać pewnych granic. W drodze interpretacji nie można nadać normie treści sprzecznej z jej wyraźnym brzemieniem (interpretacja contra legem).

2. Rodzaje wykładni ze względu na podmiot

Przyjmując za kryterium podziału organ lub osobę doknującą wykładni wyróżniamy

• Wykładnie autentyczną

• Wykładnie legalną

• Wykładnię praktyczną

• Wykładnie doktrynalną

Wykładnia autentyczna- wykładnia dokonywana przez ten sam organ, który wydał interpretowany przepis. Wykładnia autentyczna ma charakter obowiązujący i nie można od niej odstąpić.

Wykładnia legalna- dokonywana przez organ państwowy, któremu to zdanie zostało specjalnie powierzone, z reguły w konstytucji. Organem tym może być prezydent, sąd najwyższy itp. Wykładnia legalna ma charakter obowiązujący.

Wykładnia praktyczna- wykładnia dokonywana przez orgań państwowy w toku stosowania prawa, przy rozstrzyganiu konkretnych spraw. Wykładnią praktycznązajmują się organy wymiaru sprawiedliwości i organy administracji państwowej. Podstawowe znaczenie ma wykładania sądowa. Decyduje o tym fakt, że sądy są organami fachowymi, znającymi prawo, o dużym autorytecie.

Szczególne miejsce zajmuje wykładnia dokonywana przez Sąd Najwyższy i to zarówno w zwykłych orzeczeniach wydawanych w toczących się sprawach, jak i w specjalnych formach. Do specjalnych form wykładni Sądu Najwyższego należy przede wszystkim uchwalanie tak zwanych zasad prawnych. Wykładnia Sądu Najwyższego odgrywa bardzo poważną rolę. Wpływa ona na ujednolicenie orzecznictwa sądów na terenie całego kraju.

Wykładnia sądowa mie ma charakteru obowiązującego (z wyj. Zasad prawnych uchwalanych przez Sąd Najwyższy które wiążą sądy). Sądy są związane jedynie wykładnią sądy wyższej instancji w konkretnej sprawie.

Wykładnia doktrynalna- (naukowa) zawarta jest w naukowej literaturze prawniczej: monografiach, artykułach, recenzjach itp. Nie ma charakteru obowiązującego, ale jej znaczenie jest duże. Szczególną rolę odgrywa w momencie zmian przepisów, przyczyniając Siudo ukształtowania się do nowego prawa w myśl swoich założeń.

3. Rodzaje wykładni ze względu na metodę

Ze względy na stosowaną metodę wyróżnia się:

- wykładnię słowną

- wykładnię celowościową

- wykładnię systematyczną

- wykładnie historyczną

Wykładnia słowna - (gramatyczna, językowa, werbalna) polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez analizę struktur językowych przepisów, znaczenia poszczególnych wyrazów i zwrotów, zastosowanie interpunkcji itd.

Wykładnia celowościowa- (teologiczna, funkcjonalna) polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez określenie celu, dla którego normy tez ostały wydane.

Wykładnia systematyczna- polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez określenie miejsca, jakie dana norma zajmuje w ramach aktu normatywnego czy w ramach całego ustawodawstwa.

Wykładnia historyczna- polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych za pomocą materiałów historycznych. Podaje się analizie przepisy obowiązujące poprzednio w danym zakresie, wyciąga się wnioski z okoliczności towarzyszących powstawaniu aktu prawnego (uzasadnienie projektu, stenogramy sejmowe, głosy w dyskusji). Wykładnia historyczna jest stosowana najczęściej w literaturze naukowej

4. Rodzaje wykładni ze względy na wynik:

Z punktu widzenia rezultatu, jaki przynosi wykładnia, wyróżnia się:

- wykładnię rozszerzającą

- wykładnie ścieśniającą

- wykładnie stwierdzającą

Wykładnia rozszerzająca- występuje wtedy, gdy dana wykładnia nakazuje interpretowaną normę rozumieć i stosować szerzej niżby to wynikało z wykładni słownej.

Wykładnia ścieśniające- występuje wtedy, gdy dana wykładnia każe interpretowaną normę rozumieć węziej niż to wynika z wykładni słownej.

Wykładnia stwierdzająca- (adekwatna)- taka interpretacja, która nakazuje normę rozumieć dokładnie tak samo, jak wykładani słowna.

13. ŹRÓDŁA PRAWA

1.Pojęcie źródeł prawa

Źródeł prawa w teorii prawa bywa odnoszone do różnych zjawisk związanych z tworzeniem i obowiązywaniem prawa.

Źródłem prawa jest sformalizowany akt władzy państwowej zawierający przepisy prawne.

Dla oceny charakteru aktu organu Państwowego jako źródła prawa istotna jest jego forma. Prawem jest bowiem tylko taka wola państwa, która przejawiła się w wymaganej formie i odpowiednim trybie. Jeśli minister wyda rozporządzenie, opublikowane następnie w Dzienniku Ustaw, to tworzy w ten sposób prawo. Jeśli natomiast te same decyzje przekaże społeczeństwu w przemówieniu telewizyjnym, nie spowoduje żadnych skutków prawnych, decyzje te nie będą prawem. Decyduje o tym forma, w jakiej przejawia się wola organu państwowego.

Źródłami powszechnie obowiązującego prawa polskiego sa:

• Konstytucja

• Ustawy

• Ratyfikowanie umowy międzynarodowe

• Rozporządzenia

• Akty prawa miejscowego

Od chwili wejścia Polski Do Unii Europejskiego do źródeł prawa polskiego zostały włączone także: tzw. Pierwotne prawo wspólnotowe oraz niektóre akty tzw. Prawa pochodnego.

Źródła prawa tworzą hierarchicznie zbudowany system, w którym każde źródło ma swoje miejsce.

Źródło prawa niższego szczebla nie może zawierać przepisów sprzecznych z Preisami wyższej rangi, na przykład rozporządzenie nie może naruszać przepisów ustawy.

Warunkiem wejścia w życie ustaw, rozporządzeń i aktów prawa miejscowego jest ich ogłoszenie. Ogłasza się także niektóre umowy międzynarodowe.

Poza prawem powszechnie obowiązującym, zawartym w wymienionych wyżej źródłach, jest jeszcze tzw. Prawo wewnętrzne:

• Uchwały Rady Ministrów

• Zarządzenia premiera i ministrów wydane na podstawie ustaw

• W języku potocznym przez źródła prawa rozumie się często także organy promulgacyjne (Dziennik Ustaw, Monitor Polski, dzienniki urzędowe itp.) w których odnośne przepisy zostały ogłoszone

Mech

Mechanizm kontroli prawa w Polsce

Kontrola - Trybunał Konstytucyjny (15 sędziów przez 9 lat )- niezawiśli - nie mogą prowadzić działalności gospodarczej , nie mogą pełnić funkcji zawodowych oprócz profesury na wyższych uczelniach .

Orzeka - o zgodności ustaw , umów - przepisy podstawowe (R.M. z ustawami międzynarodowymi) -orzekanie powszechnej skargi.

3. Ustawa

1. Przedmiot ustawy

Do wydawania ustawy upoważniony jest , z istotnym udziałem Senatu . Sejm jest jedynym organem mającym prawo stanowienia ustawy i prawa temu nie może przekazać innemu organowi państwowemu .

Na podstawie szeregu przepisów konstytucji oraz praktyki konstytucyjnej można sformułować kilka bardziej szczegółowych zasad określających przypadki , w których wymagane jest wydanie ustawy :

• Wydanie ustawy konieczne jest w przypadku ustanawiania obowiązków prawnych obywateli (przepisy prawne w sprawie nowych podatków i innych danin publicznych , przepisy dotyczące granic wolności obywateli itp… )

• Forma ustawy jest niezbędna w przypadku regulowania najważniejszych zagadnień organizacyjno - ustrojowych organów ustawodawczych i administracji państwowej , sądownictwa , prokuratury, kontroli państwowej.

• Sejm powinień wydawać w tych wszystkich sprawach , które już poprzednio były regulowane w drodze ustawowej , chociażby tego żaden szczególny przepis nie wymaga.

W omówiony sposób przedstawia się minimalny zakres przedmiotowy ustaw. We wszystkich pozostałych sprawach Sejm może wydać ustawę.

Forma ustaw powinna być stosowna także wtedy , gdy chodzi o trwałe uregulowanie sprawy.

b. Tryb uchwalania ustaw

Proces uchwalania ustawy jest uregulowany przepisami konstytucyjnymi i regulaminów Sejmu Senatu oraz praktyką konstytucyjną.

Proces uchwalania ustaw rozpoczyna się od skorzystania przez jeden z uprawnionych organów z prawa inicjatywy ustawodawczej.

Inicjatywa ustawodawcza - prawo przedstawiania sejmowi gotowego projektu ustawy z tym skutkiem prawnym, że Sejm takim projektem musi się zająć ; może go później w głosowaniu odrzucić, lecz nie może pozostawić bez rozpatrzenia.

Inicjatywę ustawodawczą posiadają:

• Posłowie - zgłoszenie projektu ustaw przez komisje , bądź też grupę liczącą co najmniej posłów

• Senat

• Prezydent

• Rada Ministrów

• Grupa 100.000 obywateli mających wybierać do Sejmu

Do uchwalenia ustawy w normalnym trybie prowadzi tzw. system trzech czytań.

Czytanie - pewien etap pracy Sejmu nad projektem ustaw, obejmujących zrelacjonowanie projektu, pracę i dyskusję nad projektem oraz podjęcie uchwały kończącej dany etap.

Pierwsze czytanie - odbywa się na posiedzeniu właściwej komisji.. Pierwsze czytanie na posiedzeniu Sejmu kończy się odesłaniem projektu lub odrzucenie go w całości. W pierwszym czytaniu odbywającym się w komisji mogą brać udział również posłowie , którzy nie są jej członkami.

Drugie czytanie- obejmuje przedstawienie Sejmowi sprawozdania komisji o projekcie ustawy, debatę oraz zgłoszenie poprawek i wniosków. Jeżeli w drugim czytaniu nie zostaną zgłoszone poprawki, Sejm może przejść niezwłocznie do trzeciego czytania, w przeciwnym razie, jeśli Sejm nie postanowi inaczej, projekt zostaje odesłany ponownie do komisji.

Trzecie czytanie- obejmuje przedstawienie dodatkowego sprawozdania komisji i głosowanie. Jeżeli projekt nie był skierowany do komisji, poseł sprawozdawca przedstawia zgłoszone w trackie drugiego czytania poprawki i wnioski. Najpierw przeprowadza się głosowanie nad wnioskiem o odrzucenie projektu w całości (jeśli taki wniosek został zgłoszony), później nad poszczególnymi poprawkami, wreszcie nad całym projektem.

Aby Sejm mógł przystąpić do głosowania niezbędna jest obecność ustalonej liczby posłów- quorum (połowa ustawowej liczby posłów). Ustawy są uchwalane większością głosów. Po uchwaleniu ustawy Senat w ciągu 30dni, po przeprowadzeniu debaty może ustawę przyjąć, odrzucić, albo wprowadzić poprawki. Jeżeli w ciągu miesiąca Senat nie zajmie stanowiska, ustawę uważa się za przyjętą. Ustawa wobec której senat wyraził sprzeciw odrzucając ją lub wprowadzając poprawki, wraca do Sejmu i powtórnie poddana jest głosowaniu.

c. Wejście ustawy w życie

Istotną rolę w procesie ustawodawczym odgrywa Prezydent (art. 122 Konstytucji- zgodnie z którym ustawa do swojego wejścia w życie wymaga podpisu Prezydenta). Prezydent podpisuje ustawę w ciągu 21dni od przedłożenia mu jej przez marszałka Sejmu. Przed podpisaniem może skierować ustawę do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem w sprawie jej zgodności z konstytucją. Może też odmówić podpisania ustaw (zgłosić veto) i z umotywowanym wnioskiem przekazać ją Sejmowi do ponownego rozpatrzenia.

Ponowne uchwalenie ustawy (odrzucenie veta) wymaga kwalifikowanej większości 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. W razie ponownego uchwalenia Prezydent nie może skierować już ustawy do Trybunału Konstytucyjnego. Oba wymienione uprawnienia- zgłoszenie veta i skierowanie ustawy do Trybunały Konstytucyjnego dają Prezydentowi znaczne możliwości wpływania na treść ustaw, a także na tempo procesu legislacyjnego. Po podpisaniu Prezydent zarządza ogłoszenie ustawy w Dzienniku ustaw.

Ogłoszeni ustawy, podobnie jak innych aktów zawierających prawo powszechnie obowiązujące, jest warunkiem jej wejścia w życie. Ustawy ogłasza się w Dzienniku Ustaw.

Ustawa wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia, chyba że sama stanowi inaczej, tzn. ustala odmienną datę (okres ten nosi nazwę vacatio legis- spoczywanie ustaw). Jest to konieczne, by adresaci nowych przepisów-obywatele, przedsiębiorcy, instytucje, a także urzędy państwowe i samorządowe, sądy i inni , mieli realną możliwość zapoznania się z ustawą oraz przygotowania do jej przestrzegania i stosowania.

3. Umowa międzynarodowa

Źródłami powszechnie obowiązującego prawa polskiego są również ratyfikowane prze Polskę umowy międzynarodowe (ratyfikacja- uroczyste wyrażenie zgody na wdrożenie umowy). Po ogłoszeniu umowy w Dz. Ustaw zawarte w niej umowy stają się częścią krajowego porządku prawnego i są bezpośrednio stosowane, tak jak przepisy wydane przez organy państwowe.

Umowy międzynarodowe ratyfikuje prezydent. Ratyfikacja niektórych umów wymaga uprzedniej zgody Sejmu, wyrażonej w Ustawie. Należą do nich umowy dotyczące:

- pokoju, sojuszy, układów politycznych i wojskowych

- wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w konstytucji

- członkostwa Polski w organizacji międzynarodowej

- znacznego finansowego obciążenia państwa

- spraw wymagających regulacji ustawowej

W razie kolizji między taką umową międzynarodową a ustawą, pierwszeństwo ma umowa międzynarodowa. Także umowa konstytuująca organizację międzynarodową może zawierać postanowienie, że prawo tej organizacji jest stosowane w Polsce bezpośrednio i ma pierwszeństwo w razie kolizji z ustawą.

W przypadku innych umów międzynarodowych, prezes Rady Ministrów powiadamia Sejm o zamiarze przedłożenia umowy Prezydentowi do ratyfikacji.

W umowie międzynarodowej państwo polskie może przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu, np. organom Unii Europejskiej, kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach. Ustawa wyrażające zgodę na ratyfikację takie jumowy wymaga uchwalenia przez Sejm i Senat większością 2/3 głosów. Sejm może zarządzić w tej sprawie referendum.

4.Rozporządzenie

Rozporządzenie może być wydawane przez naczelne organy administracji państwowej, do których należą:

• Rada Ministrów

• Prezes Rady Ministrów

• Ministrowie

• Przewodniczący określonych w ustawach komitetów

• Prawo do wydawania rozporządzeń ma również Prezydent

Rozporządzenie może być wydane na podstawie wyraźnego, szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie. Upoważnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści rozporządzenia.

Organ wydający rozporządzenie zobowiązany jest powołać się w nim na udzielone mu upoważnienie.

Celem rozporządzenia jest wykonanie ustawy. Rozporządzenie ma stworzyć szczegółowe przepisy wykonawcze, które umożliwiłyby wcielenie ustawy w życie.

Rozporządzenie nie może zawierać przepisu, który byłby sprzeczny z postanowieniami jakiejkolwiek ustawy. Za pomocą rozporządzenia nie można zmieniać przepisów ustawy.

Niezbędnym warunkiem uzyskania przez rozporządzenie mocy prawnej jest jego ogłoszenie w Dzienniku Ustaw.

Rozporządzenie wchodzi w życie po upływie 14dni od dnia ogłoszenia, chyba, że samo stanowi inaczej.

5. Akty prawa miejscowego

Prawo miejscowe jest prawem powszechnie obowiązującym na obszarze działania organów, które je ustanowiły, np. województwa lub gminy. Stanowienie prawa miejscowego- w granicach upoważnień zawartych w ustawie- należy do organów samorządu terytorialnego i terenowych organów administracji rządowej.

Prawo miejscowe:

• Przepisy gminne- dotyczą wewnętrznego ustroju gminy, organizacji urzędów i instytucji gminnych, zasad zarządu mieniem gminy oraz zasda i trybu korzystania z gminnych obietków i urządzeń użyteczności publicznej. Przepisy gminne ogłasza przez rozplakatowanie obwieszczeń w miejscach publicznych lub w inny miejscowo przyjęty sposób. Urząd gminy ma obowiązek prowadzić zibór przepisów gminnych, powszechnie dostępny.

• Przepisy porządkowe- mogą być wydane przez radęgminy, wojewodę, jeśli jest to niezbędne dla użycia ochrony życia lub zdrowia obywateli oraz dla zapewnienia porządku, spokoju i bezpieczeństwa publicznego. Za ich naruszenie- kara grzywny

• Przepisy wydane przez wojewodę, w formie rozporządzenia- ich przedmiotem są zazwyczaj sprawy o charakterze techniczno-organizacyjnym. Rozporządzenia wykonawcze wojewody wymagają ogłoszenia w wojewódzkim dzienniku urzędowym. Wchodzą one w życie po upływie 14 dni od ich ogłoszenia, chyba, że same stanowią inaczej. W przypadkach szczególnych mogą wejść w życie natychmiast

14. AKT PRAWNY

Aktem prawnym- jest ujęty w odpowiedniej formie wyraz woli państwa- zarówno w charakterze ogólnym (np. ustawa), jak i dotyczący indywidualnej sprawy (np. decyzja podatkowa)

Akty prawne dzielą się na dwie grupy:

1. Akty normatywne

2. Akty nie normatywne

Akt normatywny- każdy akt państwa zawierający normy prawne. Reguły postępowania mieszczące się w akcie normatywnym mają charakter powszechny, tzn odnoszą się do wszystkich- są prawem. Akty normatywne pochodzą od organów państwa spełniających funkcję ustawodawczą. Rolę źródeł prawa odgrywają w Polsce jedynie akty normatywne. W naszych warunkach te dwa pojęcia oznaczają to samo. Aktem normatywnym jest ustawa, rozporządzenie i inne.

Akt nienormatywny- decyzja organu państwowego w konkretnej sprawie, dotycząca określonych osób lub instytucji. Nie ma w niej norm prawnych obowiązujących wszystkich, jest natomiast rozstrzygnięcie spory, załatwienie wniosku, likwidacja urzędu itp. Wydawane są w imieniu państwa przez różne organy państwowe i mają różnoraki charakter. Typowym aktem nienormatywnym jest akt administracyjny, czyli władcze wyrażenie woli organu administracyjnego skierowane do indywidualnego adresata w konkretnej sprawie.

Innym przykładem aktu nienormatywnego jest orzeczenie sądu.

15. PUBLIKOWANIA AKTÓW NORMATYWNYCH

Publikowanie (ogłoszenie) aktu prawnego, zawierającego przepisy powszechnie obowiązujące, stanowi warunek jego wejścia w życie:

Akty normatywne zawierające prawo powszechnie obowiązujące ogłaszane są w Dzienniku Ustaw. Kolejne numeru Dziennika Ustaw ukazują się nieregularnie, w zależności od liczby aktów oczekujących na publikację.

Dziennik ustaw jest nazwą tradycyjną i umowną.

Aktyw wewnętrzne administracji- uchwały i zarządzenia, a także niektóre inne- ogłaszane są w Monitorze Polskim. Oprócz Dz. U. i M.P. ukazują się dzienniki urzędowe niektórych ministerstw, przeznaczone do publikowania instrukcji i podobnych aktów.

Organy prasowe takie jak Dziennik Ustaw nazywamy organami promulgacyjnymi.

Powołując się na treści przepisu prawnego należ wskazać źródłom w którym został opublikowany akt normatywnego numer i pozycję.

16. KODEKS I KODYFIKACJ

Kodeks- obszerny akt normatywny, oparty na jednolitych zasadach, zazwyczaj w formie ustawy, regulujący w sposób kompleksowy pewną dziedzinę stosunków. Potocznie nazwę kodeksu nade się także niektórym aktom, które w rzeczywistości kodeksami nie są, np. kodeks drogowy.

W każdym państwie prowadzona jest działalności mająca na celu doskonalenie prawa. Trzy formy tej działalności zasługują na szczególną uwagę:

- unifikacja prawa

- inkorporacja prawa

- kodyfikacja prawa

Unifikacja oznacza ujednolicenie prawa na terenie państwa. Prace unifikacyjne są potrzebne tylko w tych państwach, w których określone przyczyny historyczne spowodowały powstanie więcej niż jednego systemu prawa. Przykładem takie państwa jest Polska. W chwili odzyskania niepodległości po okresie zaborów w Polsce obowiązywało piec różnych praw, odziedziczonych po zaborcach. Dlatego unifikacja prawa była jednym z najpilniejszych zadań państwa.

Inkorporacja- zebranie rozproszonych dotąd przepisów w jedne zbiór, w ramach którego zostają one uszeregowane według określonych zasad. Istotą prac inkorporacyjnych jest więc scalania i systematyzowanie obowiązującego prawa, przy czym następuje to w sposób mechaniczny, bez korygowania przepisów, harmonizowania, usuwania sprzeczności. Działalności inkorporacyjna może mieć charakter urzędowy lub prywatny w zależności od tego czy prowadzi ją odpowiedni orgań państwowy, czy też jakaś osoba prywatna czy instytucja.

Kodyfikacja- jest najwyższą formą procesu doskonalenie prawa. Jest zbliżona do inkorporacji. Polega na zebraniu poszczególnych przepisów w jeden nowy akt prawny- kodeks. Prace kodyfikacyjne obejmują eliminowanie kolizji między normami, ujednolicenie nomenklatury, wprowadzenie nowych uregulowań dyktowanych potrzebami w rezultacie- w oparciu o obowiązujące dotąd przepisy- powstaje nowy, jednolity akt prawny, a dotychczasowe przepisy zostają uchylone.

17. LUKI W PRAWIE

We wszystkich niemal gałęziach prawa organy zajmujące się stosowaniem prawa napotykają w swej działalności luki w prawie. Stanowi to oczywiście utrudnienie w pracy organu. Jeśli tym organem jest sąd lub inny organ wymiaru sprawiedliwości powołany do ferowania orzeczeń, szczególnie aktualna staje się sprawa wypełnienia luki w celu umożliwienia rozstrzygnięcia sprawy.

Luka- to biała plama na pewnym odcinku obszaru prawnego, pustka w miejscu, gdzie biorąc pod uwagę całokształt obowiązującego ustawodawstwa- przepisy powinny normować stosunki społeczne.

Nie każdy brak przepisów można potraktować jako lukę. Wiele dziedzin życia z rozmysłem nie zostało uregulowanych i taki stan należy uważać za naturalny i zasługujący na aprobatę. Objęcie prawem wszelkich sytuacji, w uregulowanych i taki stan należy uważać za naturalny i zasługujący na aprobatę. Objęcie prawem wszelkich sytuacji, w których człowiek może się znaleźć, uczyniłoby życie całkowicie nieznośnym, pozbawiając ludzi i inne podmioty prawa jakiejkolwiek swobody i prowadząc w konsekwencji do różnorakich ujemnych następstw.

O luce w prawie mówimy w razie braku norm dla takiego stosunku społecznego, który- biorąc pod uwagę całokształt obowiązującego ustawodawca- powinien być uregulowany.

Przyczyny występowania luk w prawie:

• Przemianom ulegają stosunki społeczne, gwałtownie rozwija się technika, zmieniają obyczaje. Prawo zaś nieustannie pozostaje w tyle, co jakiś czas nadrabiając rosnący dystans poprzez zmianę przepisów i dostosowanie ich do nowych warunków. Ponadto ustawodawca tworząc przepisy nie jest w stanie przewidzieć wszelkich ewentualności. W rezultacie zachodzą sytuacje, których obowiązujące prawo nie normuje.

• Państwo świadomie pozostawia lukę w tworzonym zespole przepisów, zwłaszcza gdy reguluje nowe dziedziny i nie dustponuje doświadczeniami, na których można by się oprzeć. Wprowadzenie w życie złych przepisów pociąga za sobą niekorzystne skutki społeczne, państwo decyduje się na więc na tymczasowe pozostawienie luki i dopiero po pewnym czasie, gdy działalności organów stosujących prawo dostarczy praktycznych doświadczeń, wypełnia tę lukę przez wydanie odpowiedniego aktu normatywnego.

Luki w prawie doraźnie wypełnia się za pomocą analogii. Znane są dwa rodzaje analogii:

- analogia ustawy

- analogia prawa

Analogia ustawy- występuje gdy do jakiegoś stanu faktycznego stosowane są normy prawne odnoszczące się do innego, podobnego stanu. Podstawą stosowania analogii ustawy jest przekonanie, że skoro pewien stosunek społeczny został już uregulowany przez ustawodawcę, a stosunek będący przedmiotem oceny jest do niego zbliżony to można,

Przyjąć, iż ta sama racja, która przyświecała ustawodawcy przy unormowaniu prawnym danego stosunku

prawdopodobnie skłoniłaby go do analogicznego potraktowania stosunku podobnego.

Analogia prawa - ma odmienny charakter.- Istnieją luki w uregulowaniach prawych dotyczących specyficznych spraw, które nie są podobne do żadnych innych unormowanych w ustawie. Zastosowanie analogii ustawy nie jest wtedy możliwe, bo nie ma przepisów nadających się do analogicznego zastosowania. W takim przypadku sąd może oprzeć rozstrzygnięcie sprawy na stworzonej przez siebie normie, wyprowadzonej z ogólnych zasad ustawodawstwa, zasad określonej gałęzi prawa lub nawet tylko podstawowych ocen uznawanych w obowiązującym prawie. Stworzona norma nie ma charakteru trwałego i jest przeznaczona wyłącznie do rozstrzygnięciach danej sprawy. Orzeczenie sądu nie staje się więc częścią obowiązującego prawa i ma dla innych spraw Tylko takie znaczenie, jak każdy precedens sądowy. Obowiązujące przepisy mogą zakazywać posługiwania się analogią lub ograniczać jej zastosowanie. .

Analogia jako sposób na wypełnianie luk ma największe znaczenie w prawie cywilnym.

W prawie karnym stosowanie analogii jest niedopuszczalne, bowiem obowiązuje zasada, że karać można tylko za te czyny, których dokonanie jest wyraźnie zabronione przez ustawę pod groźbą kary.

. 18. KOLIZJE PRZEPISÓW PRAWNYCH

Kolizja przepisów prawnych - gdy stosunek prawny uregulowany jest więcej niż jednym przepisem (zespołem przepisów), które wzajemnie się wykluczają.

Kolizja przepisów prawnych może zachodzić na dwóch płaszczyznach:

w czasie .

w przestrzeni

1. Kolizja przepisów prawnych w czasie

Do kolizji przepisów prawnych w czasie dochodzi wtedy, gdy sprawa (stosunek prawny) uregulowana jest odmiennie

przez dwa lub więcej przepisów wydanych w różnym czasie. .

Instrumentem służącym do rozstrzygania kolizji w czasie są przede wszystkim przepisy przejściowe lub wprowadzające. Przepisy przejściowe (zamieszczane z reguły na końcu aktu normatywnego) ustalają, jak należy rozstrzygać kolizje powstające wskutek wejścia w życie danego aktu. Polega to najczęściej na wskazaniu przez przepisy przejściowe tych aktów normatywnych i pojedynczych przepisów, które w chwili wejścia w życie nowego aktu tracą moc. W ten sposób kolizja przepisów starych i nowych zostaje w zarodku zlikwidowana.

Rozstrzyganie kolizji w czasie opiera się na zasadach:

ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą. Gdy ustawa późniejsza ma charakter ogólny, a wcześniejsza miała charakter specjalny, ustawa późniejsza nie uchyla wcześniejszej.

ustawa nie działa wstecz. Ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba, że to wynika z jej brzmienia lub celu. Akt normatywny odnosi się jedynie do tych stosunków, które powstały już po jego wejściu w życie. Nie dotyczy stosunków, które powstały pod rządami starej ustawy. Zasada Ustawa nie działa wstecz jest społecznie słuszna. Omawianej zasady nie stosuje się w przypadku, gdy ustawa wyraźnie postanawia, że jej przepisy działają wstecz. Powinny to być jednak zjawiska wyjątkowe.

2. Kolizja przepisów prawnych w przestrzeni

Kolizja przepisów prawnych w przestrzeni to ta kolizja, do której dochodzi między przepisami obowiązującymi w różnych miejscach.

Do kolizji w przestrzeni może dojść:

- między przepisami obowiązującymi w różnych dzielnicach kraju ­

- między przepisami różnych państw

Do kolizji między przepisami dzielnicowymi może dojść tylko wtedy, gdy bądź całe prawo, bądź poszczególne jego dziedziny nie są w państwie zunifikowane i każda dzielnica ma własne prawo. (okres międzywojenny w Polsce)

Kolizje między ustawodawcami różnych państw są naturalne i nie da się ich uniknąć. Trzeba dysponować środkami do ich rozstrzygania. Do takiej kolizji dochodzi np. w przypadku zawarcia umowy między obywatelem polskim i obcokrajowcem. Każde państwo ustala własne przepisy kolizyjne. Wskazują one, czy do danego stosunku. prawnego stosować prawo rodzime czy obce. Dla kilku dziedzin prawa (prawa cywilnego i rodzinnego) tworzą one tzw prawo międzynarodowe prywatne.

W dziedzinie prawa cywilnego i rodzinnego przestrzegane są np. następujące zasady:

I. w zakresie prawa osobowego stosowane są przepisy tego państwa, którego obywatelem jest dana osoba.

2. w zakresie prawa rzeczowego stosuje się przepisy państwa, na terenie którego rzecz się znajduje.

3. w zakresie oceny umów i innych aktów prawnych oraz oceny ich formy prawnej właściwe są przepisy tego

państwa, na terytorium którego miało miejsce zawarcie umowy. . .

19. SYSTEMATYKA PRAWA

1. Pojęcie systematyki prawa .

System prawa - całokształt obowiązujących w państwie przepisów, z uwzględnieniem ich podziału na gałęzie, oraz zespół zasadniczych idei przewodnich, na których opiera się ustrój państwa, a także podstawowe idee prawne. Podstawę podziału prawa na gałęzie stanowi" rodzaj regulowanych stosunków społecznych. O przynależności przepisu do takiej lub innej gałęzi prawa decyduje charakter stosunku społecznego, którego przepis dotyczy.

W ramach poszczególnych gałęzi prawa wyróżnia się instytucje prawne (węższe zespoły norm odnoszących się do pewnego zagadnienia - np. instytucja najmu, instytucja rękojmi za wady rzeczy itp.)

2. Prawo publiczne a prawo prywatne

_ - Rozróżniamy kilka kryteriów podziału prawa na publiczne i prywatne:

9

I. do prawa publicznego zaliczamy wszystkie przepisy odnoszące się do takich stosunków, w których jedna

strona ma jakieś uprawnienia władcze wobec drugiej. Prawo prywatne odnosi się do stosunków równorzędnych podmiotów. . .. ...' ..

2 sposób dochodzenia naruszonych praw. Do prawa publicznego należą tylko te normy, których naruszenie powoduje automatyczną interwencję państwa (np. prawo karne). Natomiast w skład prawa prywatnego wchodzą te normy, których naruszenie powoduje ściganie ze strony państwa dopiero na wniosek zainteresowanego obywatela.

Typowym przykładem prawa publicznego są normy prawa karnego. Do prawa prywatnego należą przede wszystkim.

normy cywilnoprawne. . .

3. Prawo materialne a prawo formalne

Do prawa materialnego należą te normy, które ustanawiają merytoryczne obowiązki i prawa, regulują zachowanie się ludzi i różnych instytucji w społeczeństwie. Normy prawa materialnego mają charakter pierwotny. Stanowią one istotę systemu prawa.

Prawo formalne - normy, które odnoszą się do organizacji aparatu, dbającego o przestrzeganie prawa materialnego oraz do trybu dochodzenia praw i egzekwowania obowiązków wyznaczonych przez prawo materialne. Niektóre części prawa formalnego nazywane są prawem procesowym.

Normy prawa formalnego mają charakter wtórny. Spełniają one rolę służebną wobec norm prawa materialnego. Natomiast normy wskazujące sposób dochodzenia należności przed sądem już prawo formalne.

4. Prawo międzynarodowe a prawo wewnętrzne. .

Prawem międzynarodowym - nazywamy zespół norm regulujących stosunki wzajemne między państwami, a ponadto organizacjami międzynarodowymi i niektórymi innymi podmiotami. Prawo międzynarodowe publiczne, nie reguluje stosunków między narodami, lecz państwami Ci innymi podmiotami międzynarodowymi).

Prawo międzynarodowe szeregiem cech różni się od prawa wewnętrznego.

Sankcje w prawie międzynarodowym mają różnorodny charakter - organizacyjny, ekonomiczny, wojskowy, są stosowane zespołowo i indywidualnie, zorganizowane i niezorganizowane. Środki tego przymusu mają zupełnie wyjątkowy charakter i mogą być stosowane przeciwko państwu używającemu siły lub posługującemu się groźbą jej użycia, popełniającemu przestępstwa lub zbrodnie międzynarodowe.

Nader istotne znaczenie ma określenie stosunku prawa międzynarodowego do prawa wewnętrznego danego państwa. Chodzi przede wszystkim o ustalenie zasad pierwszeństwa w stosowaniu prawa wewnętrznego i prawa międzynarodowego w przypadku ich kolizji.

Zgodnie z Konstytucją, umowa międzynarodowa ratyfikowana przez Polskę i ogłoszona w Dzienniku Ustaw, stanowi część pojskiego systemu prawa i jest bezpośrednio stosowana, tak samo jak ustawy i inne akty normatywne.

W razie kolizji, umowy międzynarodowe ratyfikowane za uprzednią zgodą Sejmu wyrażoną ustawie mają pierwszeństwo przed polskimi ustawami. W innych przypadkach kolizje między umowami międzynarodowymi a prawem krajowym są rozstrzygane tak sarno, jak kolizje między przepisami krajowymi.

5. Podział prawa na gałęzie

Podstawowym kryterium, w oparciu o które następuje wyodrębnienie zespołu norm w gałąź prawa, stanowi jednorodność regulowanych przez te normy stosunków społecznych (wspólny lub jednakowy przedmiot regulowania). Regulowane stosunki społeczne muszą mieć wystarczająco duże znaczenie społeczne.

Podział prawa polskiego na gałęzie:

prawo konstytucyjne

prawo administracyjne

prawo finansowe

prawo cywilne

prawo rodzinne

prawo pracy

prawo karne

prawo procesowe

> Prawo konstytucyjne - to zespół norm regulujących podstawowe urządzenia ustroju państwa. Prawo konstytucyjne jest podstawową gałęzią prawa i obejmuje swoim działaniem całokształt stosunków w państwie, ale z natury rzeczy robi to w sposób bardzo ogólny.

Jednym z ważnych zadań prawa konstytucyjnego jest wytyczanie głównych kierunków rozwoju pozostałym gałęziom prawa. Ogólna zasada, sformułowana w jednym artykule konstytucji, doznaje rozwinięcia i konkretnego uregulowania

w przepisach prawa administracyjnego czy prawa pracy.. .

> Prawo administracyjne - zespół norm regulujących strukturę organów administracyjnych oraz

stosunki prawne powstające w toku władczej działalności tych organów.

Prawo administracyjne odnosi się do działalności organów administracji. państwowej, od rządu do organów

terenowych, oraz organów samorządu terytorialnego. .

Na prawo administracyjne składają się przepisy zarówno ogólne, jak i ogromna ilość przepisów szczegółowych. Cechą

. tej gałęzi prawa jest nie równorzędność stron w stosunkach regulowanych przez prawo administracyjne. Jedną z nich jest zawsze organ administracyjny wyposażony w Imperium, czyli uprawnienia władcze wobec drugiej strony.

Prawo administracyjne nie jest skodyfikowane. Jego źródłami są liczne ustawy i inne akty norn13tywne.

10

> Prawo finansowe - to zespół norm regulujących gromadzenie środków pieniężnych przez państwo oraz ich rozdział i wydatkowanie, a także określających strukturę oraz tryb działania organów i instytucji finansowych.

Prawo finansowe jest ściśle wiązane z prawem administracyjnym. Prawu finansowemu podlega tylko ta sfera działalności organów i instytucji finansowych, w której dysponują one uprawnieniami władczymi.

Prawo finansowe graniczy z prawem cywilnym np. organizacja i działalność banku jest regulowana prawem finansowym, natomiast stosunki banku z posiadaczami rachunków bankowych reguluje prawo cywilne.

> Prawo cywilne - to zespół norm regulujących stosunki majątkowe i niektóre stosunki osobiste

pomiędzy równorzędnymi - w danej sprawie- podmiotami prawa.

> Prawo rodzinne - zespół norm regulujących osobiste i majątkowe stosunki między małżonkami, ­

krewnymi oraz stosunki wynikające z przysposobienia, opieki i kurateli.

> Prawo pracy - zespół norm regulujących stosunki między pracodawcą i pracownikiem na tle

świadczonej pracy. -.

> Prawo karne - zespół norm mówiących jakie czyny są przestępstwami, ustalających kary za te

przestępstwa oraz określających ogólne zasady odpowiedzialności karnej. ­

> Prawo procesowe - nie jest jednolitym zespołem norm. Wyodrębnia się w nim:

a. Prawo cywilne procesowe

b. Prawo karne procesowe -.

Wspólną cechą prawa procesowego jest to, że jego przepisy nie ustanawiają praw i obowiązków, lecz

regulują sposób postępowania organów wymiaru sprawiedliwości oraz osób występujących przed

tymi organami.

Prawo cywilne procesowe - zespół norm regulujących tryb rozstrzygania spraw cywilnych przez sądy i niektóre inne organy oraz właściwości tych organów.

Prawo karne procesowe - zespół norm regulujących tryb prowadzenia i rozstrzygania spraw karnych przez organy wymiaru sprawiedliwości. ­

20. PRAWO EUROPEJSKIE

1. Uwagi ogólne

Prawo europejskie sensu largo ( w szerokim znaczeniu) - system prawny wszystkich europejskich (zachodnioeuropejskich) organizacji międzynarodowych. Przyjmuje się również, że są to prawotwórcze uchwały takich organizacji międzynarodowych jak Rada Europy, Unia Zachodnioeuropejska, NA TO, Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.

Prawo europejskie sensu stricte ( w ścisłym znaczeniu) to prawo Unii Europejskiej. W znaczeniu jeszcze węższym to prawo Wspólnot Europejskich (np. Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali itp.)

Prawo europejskie dzielimy również na:

prawo pierwotne - umowne prawo międzynarodowe dot. Wspólnot Europejskich. Składają się na nie umowy międzynarodowe między członkami Wspólnot. Istnieje zarówno pisane jak i niepisane prawo pierwotne.

wtórne - prawo tworzone przez organy Wspólnoty. Między prawem pierwotnym i pochodnym zachodzi stosunek prawo nadrzędności i podporządkowania. Każdy akt wydany przez organ Wspólnoty musi mieć podstawę w postaci upoważnienia zawartego w prawie pierwotnym.

Akty prawa europejskiego zawierające normy powszechnie obowiązujące, są bezpośrednio skuteczne wobec obywateli

i instytucji państw członkowskich. Oznacza to , że w razie kolizji przepisów prawa europejskiego i prawa

wewnętrznego, pierwszeństwo ma prawo europejskie.

2. Organy Wspólnot Europejskich

Głównymi org Głównymi organami Wspólnot Europejskich są :

1.) Parlament Europejski

2.) Rada Unii Europejskiej

3.) Komisja Europejska

4.) Trybunał Sprawiedliwości

5.) Trybunał Obrachunkowości

Organami pomocniczymi są:

I.) Komitet Regionów ­

- 2.) Komitet Ekonomiczno - Społeczny

Parlament Europejski - składa się z 626 deputowanych, jego plenarne posiedzenia odbywają się w Strasburgu. Deputowani nie reprezentują swoich społeczeństw lecz \wszystkie społeczeństwa Wspólnoty. Parlament jest wyłaniany na pięcioletnią kadencję w wyborach powszechnych i bezpośrednich, przeprowadzanych w poszczególnych krajach członkowskich. Parlament Europejski ma kompetencje opiniodawcze j kontrolne.

Rada Unii Europejskiej - jest podstawowym decyzyjnym organem Unii. Jej głównym zadaniem jest koordynowanie polityki gospodarczej państw członkowskich, a także podejmowanie decyzji w takim zakresie, w jakim jest do tego upoważniona traktatami. Rada składa się z przedstawicieli rządów państw członkowskich w randze ministrów, desygnowanych przez państwa, po jednym z każdego państwa. Przewodnictwo w Radzie Unii Europejskiej sprawują kolejno państwa członkowskie w cyklach 6- miesięcznych. Przewodniczącym Rady jest każdorazowo minister spraw zagranicznych państwa sprawującego przewodnictwo.

11

Rada jest podstawowym organem stanowiącym prawo europejskie. Zależnie od rodzaju decyzji są one podejmowane :

. -. - jednogłośnie

kwalifikowaną większością głosów

zwykłą większością głosów.

Komisja Europejska - jest nazywana rządem Wspólnot Europejskich lub rządem Unii Europejskiej. Składa się z 20 osób (komisarzy), pochodzących ze wszystkich państw członkowskich, nie więcej niż dwóch jednego państwa. Skład komisji wyłaniany jest w specjalnym postępowaniu rządów państw .członkowskich, które najpierw uzgadniają osobę przewodniczącego, później po uzyskaniu jego opinii - pozostałych członków. Uzgodniony skład Komisji jest przedstawiany Parlamentowi Europejskiemu do zatwierdzenia. Komisarze są powoływani na 5 lat. Siedzibą Komisji Europejskiej jest Bruksela. Komisarze mają obowiązek działać w interesie Wspólnot i nie mogą w swej działalności Kierować się interesami państw, których są obywatelami. Uchwały Komisji zapadają bezwzględną większością głosów.

Funkcje Komisji Europejskiej: . ..

-ma inicjatywę prawodawczą kierowaną do Rady Unii Europejskiej, uruchamia więc procesy decyzyjne .

- wydaje akty wykonawcze, uzupełniające akty wydane przez Radę

reprezentuje Wspólnoty wobec państw członkowskich i innych państw.

Trybunał Sprawiedliwości: -składa się z l5 sędziów, powołanych na 6 lai przez Radę Unii Europejskiej. Siedzibą Trybunału jest Luksemburg. Częścią Trybunału jest tzw Sąd l instancji, powołany dla odciążenia Trybunału. Podstawowym zadaniem Trybunału Sprawiedliwości jest zagwarantowanie przestrzegania prawa europejskiego przez jego wykładnię i zapewnienie jednolitego stosowania. .

Trybunał Obrachunkowy :jest organem powołanym do sprawowania kontroli finansów Wspólnot europejskich. Składa się z l5 członków mianowanych rotacyjnie przez Radę Unii Europejskiej na okresy sześcioletnie. Siedzibą Trybunału jest Luksemburg. Kontroluje legalność decyzji finansowych.

3. Źródła prawa europejskiego .

Rozporządzenie - jest aktem prawnym zawierającym normy prawne, a więc reguły generalne i abstrakcyjne, które nie odnoszą się do konkretnego przypadku. Jej odpowiednikiem w Polsce jest ustawa sejmowa. Rozporządzenia może wydać Rada, także z udziałem Parlamentu lub komisji, w ramach przyznanych jej wyraźnie przez traktat kompetencji. Rozporządzenia mają bezpośrednią moc. obowiązującą w państwach członkowskich, nie wymagają więc wydania przez organy państwa aktów prawnych włączających je do systemu prawa wewnętrznego. Rozporządzenia są publikowane w dzienniku urzędowym Wspólnot Europejskich. .

Dyrektywa - jest źródłem prawa nie mającym odpowiednika. w polskim prawie wewnętrznym. Dyrektywy są skierowane wyłącznie do państw członkowskich, które zobowiązane są do. wydania przepisów wewnętrznych, odpowiadających treści dyrektywy. Mamy tu do czynienia z dwustopniowym procesem stanowienia prawa. Dyrektywa \wiąże państwo tylko do celu, jaki należy osiągnąć, pozostawiając mu swobodę wyboru drogi. Państwo realizuje cel wskazany w dyrektywie wydając albo zmieniając bądź uchylając przepisy. Państwowe władze i sądy są obowiązane dokonywać wykładni prawa wewnętrznego zgodnie z treścią dyrektyw.

Decyzja - dotyczy indywidualnego przypadku, nie zawiera więc nom prawnych odnoszących się do wszystkich. Może być skierowana zarówno do osoby fizycznej lub prawnej, jak i do państwa członkowskiego. W tym pierwszym przypadku jest aktem podobnym do decyzji administracyjnej w prawie wewnętrznym. Decyzja skierowana do państwa ma zazwyczaj również cechy dyrektywy. Osoby fizyczne i prawne mogą zaskarżyć decyzje do Trybunału Sprawiedliwości

Zalecenie i opinia - nie mają mocy wiążącej. Trybunał Sprawiedliwości uznał, że sądy krajowe państw członkowskich powinny uwzględniać zalecenia informujące o wykładni prawa europejskiego. Zalecenia i opinie wydawane są gdy zachodzi taka potrzeba, szczególnie przez Komisję Europejską.

Inne akty prawne - Do innych niż wymienione można zaliczyć rezolucje, uchwały, memoranda, projekty, komunikaty, decyzje budżetowe i inne. Nazywane są nieoznaczonymi aktami prawnymi lub decyzjami sui generis.

ROZDZIAŁ II

PRA WO KONSTYTUCYJNE

1. POJĘCIE KONSTYTUCJI

Konstytucja -ustawa zasadnicza państwa. Jest to ustawa wyposażona w najwyższą moc prawną. Konstytucja określa podstawowe zasady ustroju politycznego państwa. Unormowana jest tu struktura organów państwowych i sposób ich powoływania, kompetencje tych organów oraz ich wzajemne związki, wreszcie podstawowe prawa i obowiązki obywateli.

Konstytucja jest najważniejszym aktem prawnym w państwie, jest ustawą o szczególnym znaczeniu - ustawą zasadniczą.

O pierwszoplanowej roli konstytucji decydują dwie zasady:

- konstytucja może być zmieniona tylko w szczególnym trybie, nie stosowanym przy uchwalaniu innych ustaw, który z reguły charakteryzuje się zwiększonym quorum i koniecznością uzyskania kwalifikowanej większości głosów

12

- wszystkie akty prawne w państwie muszą być zgodne z konstytucją; w ten sposób determinuje ona charakter całego systemu prawnego.

Konstytucja stanowi prawną podstawę działalności wszystkich organów w państwie. . .

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej została uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe, to znaczy połączone izby Sejmu i Senatu, w dniu 2 kwietnia 1997r., a następnie przyjęta w ogólnokrajowym referendum.

2 . ZASADA TRÓJPODZIAŁU WŁADZ

Jej twórcą był w XVIII wieku francuski prawnik i filozof Charles Louis Montesquieu (Monteskiusz). Prawdziwą gwarancją wolności wg Monteskiusza jest oddzielenie od siebie trzech władz: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej.' '.

W państwie powinny istnieć trzy autonomiczne ośrodki władzy, nie zależne od siebie i wypełniające różne_zadania:

>władza ustawodawcza (parlament) .

>władza wykonawcza (głowa państwa i rząd) ,

>władza sądownicza (niezawisłe sądy)

3. SYSTEM ORGANÓW PAŃSTWOWYCH

Organem państwowym jest odpowiednio zorganizowana instytucja, utworzona na podstawie przepisów prawa i powołana do wykonywania określonych zadań w imieniu państwa, będąca częścią aparatu państwowego. Z podmiotowego punktu widzenia organ państwowy może być kolegialny lub jednoosobowy.

System organów państwowych powinien być spójny i harmonijnie zbudowany.

Następstwem trójpodziału władz jest podział organów państwowych na:

I.) organy ustawodawcze - Sejm i Senat .

2.) organy wykonawcze - Prezydent, Rada Ministrów, organy administracyjne, zarządzające, które kierują przypisanymi im dziedzinami działalności państwowej (Prezes Rady Ministrów, ministrowie, wojewodowie i in.), a także organy wykonujące powierzone im zadania, np. organy kontroli państwowej (NIK, PIH). Podstawę ich działania stanowią akty prawne wydane przez organy ustawodawcze.

3.) organy sądownicze (sądowe) - niezawisłe sądy, wspomagane przez inne organy wymiaru sprawiedliwości -(np. prokuratura), oraz przewidziane w Konstytucji trybunały np. Trybunał Konstytucyjny. . . . .

Organy wykonawcze mogą posiadać pewne kompetencje w dziedzinie tworzenia prawa. Np. prezydent ma prawo weta.

Organy państwowe można podzielić na: . .

I.) organy centralne ( Sejm, Senat, prezydent,. Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów,

ministrowie i szereg innych.)

2.) organy terenowe (wojewodowie i inne działające w terenie organy administracji

rządowej.) O przynależności organu do jednej lub drugiej grupy decyduje zasięg jego działania. Organy centralne obejmują swym działaniem całe terytorium kraju, organy terenowe - obszar województwa, gminy, miasta

4. SEJM

1.) Sejm jako organ ustawodawczy

Sejm jest jednym z dwóch - obok Senatu - organów ustawodawczych. Jest organem przedstawicielskim, gdyż pochodzi z bezpośrednich wyborów. Reprezentuje - podobnie jak Prezydent i Senat -suwerenne prawa narodu, przekazane mu przez akt wyboru. Sejm jest głó\\l1ym ośrodkiem procesu tworzenia prawa. Poza kompetencjami w dziedzinie ustawodawczej Sejm decyduje lub współdecyduje o powoływaniu podstawowych organów oraz obsadzaniu niektórych urzędów i stanowisk państwowych. W wypadkach określonych w przepisach konstytucyjnych Sejm i Senat, obradujące wspólnie, tworzą Zgromadzenie Narodowe.

Sejm jest wybierany na 4-letnią kadencję, rozpoczynającą się w dniu zebrania się Sejmu na pierwsze posiedzenie. Składa się z 460 posłów wybieranych w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich; proporcjonalnych, w głosowaniu tajnym. Wybory. do Sejmu zarządza Prezydent łącznie z wyborami do Senatu. Odbywają się one w miesiącu poprzedzającym upływ kadencji. Zasady i tryb wyborów 'określa ordynacja wyborcza. O ważności wyborów decyduje Sąd Najwyższy, który też 'rozpatruje protesty zgłoszone w sprawie wyboru poszczególnych kandydatów. Poseł jest reprezentantem całego narodu i. w związku z tym nie wiążą go instrukcje udzielane mu przez wyborców. Poseł nie może być odwołany. . ". .

Sejm może skrócić swoją kadencję mocą własnej uchwały podjętej kwalifikowaną większością 2/3 głosów ustawowej liczby posłów. Prezydent może skrócić kadencję Sejmu w przypadkach określonych w ustawie po zasięgnięciu opinii marszałków Sejmu i Senatu. .

Sejm obraduje na posiedzeniach. Pierwsze posiedzenie Sejmu zwołuje Prezydent w ciągu miesiąca od dnia wyborów. Sejm wybiera ze swego grona marszałka, który kieruje pracami Sejmu oraz sprawuje inne funkcje publiczne, a także inne organy. Obrady Sejmu są jawne. Jeżeli wymaga tego dobro państwa, Sejm bezwzględną większością głosów może uchwalić tajność obrad. Uchwalenie ustawy i podejmowanie innych_ uchwał jest możliwe tylko wtedy, gdy w

13

Posiedzeniu w danym momencie bierze udziale co najmniej pewna określona przepisami liczba posłów (Quorum). Quorum - jeżeli przepisy szczególne nie stanowią inaczej - wynosi połowę ogólnej liczby posłów. Uchwalenie ustawy lub podjęcie uchwały wymaga 'zasadzie zwykłej większości głosów (więcej za, niż przeciw '--- wstrzymujący'

się od głosu nie wpływają na wynik głosowania). W niektórych sprawach niezbędne jest osiągnięcie bezwzględnej większości głosów (więcej niż polowa biorących udział w głosowaniu popiera projekt). Niekiedy przepisy wymagają kwalifikowanej większości głosów. Szczególną odmianą większości jest określona większość głosów ustawowej liczby posłów (460), a nie liczby posłów biorących udział w głosowaniu.

Jednym z ważnych zadań Sejmu jest uchwalenie budżetu państwa. Rząd ma obowiązek przedstawić Sejmowi projekt budżetu najpóźniej na 3 miesiące przed rozpoczęciem roku budżetowego. Jeżeli w ciągu 4 miesięcy od dnia przedłożenia. Sejmowi projektu Ustawy budżetowej-nie zostanie ona przedstawiona Prezydentowi do podpisu; Prezydent może skrócić kadencję Sejmu i zarządzić nowe wybory.

Po zakończeniu roku budżetoweg0 rząd przedstawia Sejmowi sprawozdanie z wykonania budżetu wraz z informacją o stanie zadłużenia państwa. Sejm po. rozpatrzeniu sprawozdania i zapoznaniu z opinią NIK podejmuje uchwałę w sprawie udzielenia rządowi absolutorium.

2.) Posłowie do Sejmu

Sejm składa się ze stałej liczby 460 posłów. Poseł ma dwa przywileje: nietykalność i immunitet.

Nietykalność --: poseł nie może być aresztowany, ani zatrzymany bez zgody Sejmu, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa, gdy jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. Zakaz ten dotyczy wszelkich form pozbawienia wolności: zatrzymania przez organy policji lub np. straż graniczną, tymczasowego aresztowania, wykonania kary pozbawienia wolności, aresztowania w charakterze świadka za odmowę zeznań itp.

Immunitet poselski - przeciwko posłowi bez zgody Sejmu nie można wszcząć i prowadzić postępowania karnego. Z tego oczywiście nie wynika, że popełnione przez posła przestępstwo pozostaje bezkarne. Postępowanie karne ulega jedynie odwleczeniu do czasu wygaśnięcia mandatu poselskiego. . .

Celem immunitetu i nietykalności poselskiej jest zapobieżenie ewentualnym wypadkom pozbawienia posła swobody wykonywania jego mandatu i związanych z nim funkcji przez policję, prokuraturę lub inne organy przymusu. Sejm może posła pozbawić immunitetu i nietykalności.

3.) Organizacje poselskie

Zgodnie z regulaminem sejmowym posłom przysługuje prawo tworzenia na terenie Sejmu własnych organizacji. Są nimi kluby parlamentarne. Kluby poselskie nie są organami wewnętrznymi Sejmu, lecz formami samoorganizacji posłów dla celów wynikających z realizacji ich zadań.

Kluby poselskie są organizacjami posłów utworzonymi według kryterium przynależności partyjnej. Klub zrzesza posłów - członków jednej partii politycznej lub innego ugrupowania o charakterze politycznym, może też obejmować posłów współdziałających tylko z taka partią lub ugrupowaniem.

Zadaniem klubu jest wypracowanie środków realizacji postulatów danej partii w parlamencie. W klubie posłowie uzgadniają wystąpienia na plenarnym posiedzeniu Sejmu, sposób głosowania, przedstawienie i forsowanie stanowiska swojej partii w pracach komisji sejmowych itd. Indywidualnie rozwiązywany jest stosunek klubu parlamentarnego do władz partii lub ugrupowania politycznego, które posłowie reprezentują.

4.) Wewnętrzne organy Sejmu.

Organizację wewnętrzną Sejmu ustalają przepisy konstytucyjne oraz regulamin sejmowy.

Organami Sejmu są:

1. marszałek Sejmu

2. prezydium Sejmu

3. konwent seniorów

4. komisje sejmowe

Marszałek kieruje pracami Sejmu, a w szczególności stoi na straży praw i godności Sejmu, reprezentuje Sejm zwołuje posiedzenia Sejmu i przewodniczy jego obradom, czuwa nad tokiem prac Sejmu i jego organów, kieruje pracami prezydium Sejmu, zwołuje konwent seniorów i .przewodniczy jego obradom, nadaje bieg inicjatywom ustawodawczym oraz wnioskom organów państwa, sprawuje pieczę nad spokojem i porządkiem na terenie Sejmu, udziela posłom niezbędnej pomocy w ich pracy, Powołuje szefa kancelarii Sejmu i jego zastępców, nadaje kancelarii statut. Marszałek wykonuje także inne zadania wynikające z konstytucji, ustaw i regulaminu Sejmu. W wypełnianiu zadań marszałka zastępują wicemarszałkowie, przy czym zakres ich kompetencji określa marszałek.

Prezydium Sejmu składa się z Marszalka i wicemarszałków, wybieranych przez Sejm pośród posłów. Jego zadania: ustala plan pracy Sejmu po zasięgnięciu opinii konwentu. seniorów, .ustala tak zwane tygodnie posiedzeń z wyprzedzeniem co najmniej 3- miesięcznym, dokonuje wykładni regulaminu Sejmu, opiniuje sprawy wniesione przez marszałka, organizuje współpracę komisji sejmowych i koordynuje ich działania.

Konwent seniorów składa się z Marszalka i wicemarszałków' oraz przewodniczących lub wiceprzewodniczących klubów poselskich. Ponadto mogą w jego skład wchodzić inne osoby, w tym przedstawiciele kół parlamentarnych reprezentujących w dniu rozpoczęcia kadencji sejmu osobną listę wyborczą.

Konwent seniorów stanowi forum umożliwiające spotkania i organizowanie koniecznego współdziałania organizacji poselskich naterenie Sejmu, a więc. przede wszystkim klubów poselskich. Jest organem opiniodawczym. Opiniuje

14

projekty prac Sejmu, projekty porządku dziennego poszczególnych posiedzeń i ich terminy, wnioski dotyczące wyborów organów Sejmu, zadania i przebieg pracy kancelarii Sejmu i in.

Komisje sejmowe są organami specjalistycznymi Sejmu. Komisje te są powoływane przez Sejm na początku kadencji. W skład komisji wchodzą posłowie.

Komisje dzielą się na stale i nadzwyczajne. Komisje nadzwyczajne powoływane są dla zbadania określonej sprawy.

Komisje stale są wewnętrznymi, pomocniczymi organami Sejmu, powołanymi dla określonego rodzaju spraw w celu ich przygotowania i wyrażenia opinii, zanim staną się przedmiotem obrad na posiedzeniu Sejmu, oraz celem

współdziałania w wykonywaniu kontroli nad określonymi ogniwami aparatu państwowego. .

Liczebność poszczególnych komisji .oraz ich skład osobowy ustala Sejm. Każda komisja wybiera prezydium, które

kieruje jej pracami. (przewodniczący komisji i jego zastępcy) ..- - .. .

Zadania komisji sejmowych: rozpatrywanie projektów ustaw, wysłuchiwanie sprawozdań i informacji kierowników resortów, urzędów oraz instytucji lub ich zastępców, przeprowadzanie analizy działalności poszczególnych działów administracji państwowej, rozpatrywanie spraw związanych z wprowadzeniem w życie i wykonywaniem ustaw i . uchwal Sejmu.

Sekretarze są wybierani przez Sejm na początku kadencji w liczbie dwudziestu. Sekretarze prowadzą listę mówców i protokoły posiedzeń Sejmu, dokonują wyników głosowania i pełnią inne czynności zlecone przez marszałka.

5 Trybunał Konstytucyjny

Trybunał Konstytucyjny jest organem państwowym powoływanym do ochrony konstytucyjności prawa (zgodności ustawi innych aktów tworzących system polskiego prawa z konstytucją , a także do wykonywania niektórych innych , związanych z tym zadań ). W szczególności Trybunał Konstytucyjny orzeka w następujących sprawach :

1. zgodności ustaw i umów międzynarodowych z konstytucja

2. zgodności ustaw z umowami międzynarodowymi , których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody Sejmu wyrażonej w ustawie

3. zgodność przepisów wydanych przez centralne organy państwowe z konstytucją , ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami

4. zgodność z konstytucja celów lub działalności partii politycznych

5. skargi konstytucyjnej

6. sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa

7. innych.

Kontrola konstytucyjności aktu normatywnego lub niektórych zawartych w nim norm odbywa się w dwóch formach:

-kontrola abstrakcyjna -oznacz podjęcie postępowania w oderwaniu od toczącej się sprawy sądowej lub administracyjnej , a więc bez związku z aktualnym stosowaniem danego aktu normatywnego w praktyce.

- kontrola konkretna- powiązana jest z rozstrzyganiem indywidualnej sprawy przez organ orzekający i dochodzi do niej na tle danej sprawy , gdy w trackiej jej rozpatrywania pojawi się wątpliwości , czy stosowane w sprawie przepisy są zgodne z aktem normatywnym wyższego rzędu.

15

. 6.) Trybunał Stanu

Trybunał Stanu ma na celu określenie tzw odpowiedzialności konstytucyjnej osób zajmujących najwyższe. stanowiska państwowe. Jest on organem ściśle związanym z Sejmem; przez niego powoływanym i podejmującym ­czynności sądowe na jego zlecenie. W zakresie orzekania Trybunał Stanu jest niezawisły i podlega tylko ustawie. Odpowiedzialność konstytucyjna obejmuje czyny sprzeczne z prawem, ale nie będące przestępstwami, nie jest to więc odpowiedzialność karna. Odpowiedzialność konstytucyjna pociąga za sobą czyn, którym sprawca w zakresie swego urzędowania a]bo w związku z zajmowanym stanowiskiem w sposób zawiniony naruszył konstytucję lub inną ustawę. ­

Do odpowiedzialności konstytucyjnej przed Trybunałem Stanu mogą być pociągnięte osoby zajmujące najwyższe stanowiska państwowe:

1.Prezydent ....

2. premier i członkowie rządu

3. prezes NBP

4. prezes NIK

5. członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji

6. osoby, którym premier powierzył kierowanie ministerstwami

7. naczelny dowódca sił zbrojnych

8. posłowie i senatorowie

-za naruszenie zakazu prowadzenia działalności gospodarczej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego albo nabywania takiego majątku.

Wstępny wniosek o pociągnięcie do odpowiedzialności konstytucyjnej może być złożony przez komisję sejmową, grupę posłów liczącą co najmniej 50 osób lub Trybunał Konstytucyjny. Wniosek taki rozpatruje sejmowa komisja odpowiedzialności konstytucyjnej i jej stanowisko stanowi podstawę do podjęcia przez Sejm stosownej decyzji. W razie pociągnięcia do odpowiedzialności uchwała komisji, w której zwraca się do Sejmu z takim wnioskiem, stanowi akt oskarżenia. Jednocześnie Sejm powołuje dwóch oskarżycieli.

Trybunał Stanu stwierdzając winę oskarżonego orzeka następujące kary:

1) utratę czynnego i biernego prawa wyborczego

2) utratę wszystkich lub niektórych orderów, odznaczeń i tytułów honorowych oraz zdolności do ich uzyskania

3) zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienia funkcji związanych ze szczególną

odpowiedzialnością w organach państwowych i organizacjach społecznych.

Kary orzeka się na okres 2 do 10 lat, a niekiedy na zawsze. ­

Trybunał Stanu ze względu na szczególne okoliczności sprawy może poprzestać na stwierdzeniu winy oskarżonego, odstępując od wymierzenia kary.

Trybunał Stanu zostaje wybrany na pierwszym posiedzeniu Sejmu na okres jego kadencji, z wyjątkieIT) .' przewodniczącego, którym jest z urzędu pierwszy prezes Sądu Najwyższego.

Skład Trybunału Stanu: przewodniczący, jego dwóch zastępców i 16 członków. Co najmniej polowa osób wchodzących w skład Trybunału powinna mieć kwalifikacje sędziowskie.

Postępowanie przed Trybunałem Stanu jest dwuinstancyjne. W pierwszej instancji Trybunał orzeka w składzie przewodniczącego i sześciu członków, w drugiej zaś w pełnym składzie, z wyłączeniem osób orzekających w pierwszej instancji.

7.) Rzecznik Praw Obywatelskich

Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży praw i wolności obywateli, określonych w Konstytucji i innych przepisach prawa. W szczególności Rzecznik bada, czy wskutek działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji, obowiązanych do przestrzegania i stosowania tych praw i wolności, nie nastąpiło naruszenie prawa, a także zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej.

Jest powoływany przez Sejm za zgodą Senatu na okres pięciu lat. W swojej działalności dysponuje niezawisłością, tzn jest niezależny od innych organów państwowych. Nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej, aresztowany lub zatrzymany. Ze swojej działalności Rzecznik zdaje sprawę Sejmowi w corocznych sprawozdaniach, które są następnie podawane do wiadomości publicznej. Rzecznik ponosi odpowiedzialność tylko przed Sejmem, przy czym odpowiedzialność ta wyraża się jedynie w możliwości odwołania ze stanowiska w razie sprzeniewierzenia się złożonemu ślubowaniu. Rzecznik podejmuje działanie, jeżeli uzyska informację wskazującą na naruszenie praw i wolności obywatela, zarówno na wniosek, jak i z własnej inicjatywy.

Tryby postępowania:

I.)samodzielne prowadzenie postępowania wyjaśniającego

2.)zwrócenie się do organów nadzoru, prokuratury, kontroli o zbadanie sprawy 3.)zwrócenie się do Sejmu o zlecenie NIK przeprowadzenia kontroli określonej sprawy Rzecznik po zbadaniu sprawy i stwierdzeniu naruszenia praw i wolności obywatela może:

1. skierować wystąpienie do organu, organizacji lub instytucji, w którym formułuje opinie i wnioski w sprawie stwierdzonego naruszenia praw obywatela; może też żądać wszczęcia postępowania dyscyplinarnego przeciwko winnym lub zastosowania sankcji służbowych; w razie niezadowalającej odpowiedzi może zwrócić się do jednostki nadrzędnej o podjęcie odpowiednich działań

2. zwrócić się do organu nadrzędnego nad jednostką naruszającą prawo z żądaniem zastosowania środków przewidzianych w przepisach prawa

16

3. żądać wszczęcia postępowania cywilnego, jak również wziąć udział w każdym toczącym się już

postępowaniu - na prawach przysługujących prokuratorowi

4. żądać wszczęcia przez prokuraturę lub innego oskarżyciela publicznego śledztwa lub dochodzić

5. zwrócić się o wszczęcie postępowania administracyjnego, zaskarżyć decyzję do sądu administracyjnego, a

także uczestniczyć w postępowaniu administracyjnym - na prawach przysługujących prokuratorowi

6. wystąpić z wnioskiem o ukaranie, a - także o uchylenie prawomocnego orzeczenia, w postępowaniu w

sprawach o wykroczenia

7. wnieść kasację od każdego prawomocnego orzeczenia

Rzecznik Praw Obywatelskich nie dysponuje władzą podejmowania decyzji w sprawie naruszenia praw obywatelskich. Jego istotna rola polega na zwracaniu uwagi, także publicznym, na przypadki naruszenia praw i wolności obywateli -­

oraz wszczynaniu przewidzianych przez prawo trybów postępowania, zmierzających do ich usunięcia. - ­

Rzecznik Praw Obywatelskich może podejmować - istotne inicjatywy ogólne, zmierzające do polepszenia stanu w

zakresie respektowania praw i wolności obywateli. ­

5 . SENAT

Senat jest drugą obok Sejmu izbą parlamentu. W skład Senatu wchodzi 100 senatorów.

Senat odgrywa znaczącą rolę w procesie legislacyjnym, tzn procesie stanowienia prawa, aczkolwiek nie ma w nim głosu decydującego. Uprawnienia Senatu w tej dziedzinie zapewniają mu wpływ na treść uchwalanych ustaw, a nawet mogą pozwolić na zablokowanie uchwalonej przez Sejm ustawy. Zakres możliwości Senatu w tej dziedzinie związany jest z układem sił politycznych w Sejmie.

Przewidziany w konstytucji tryb uchwalania ustaw przewiduje, że uchwalona przez Sejm ustawa jest przekazywana Senatowi do rozpatrzenia. Senat w ciągu miesiąca może zgłosić Sejmowi propozycję dokonania w ustawie określonych zmian lub jej odrzucenia - może wyrazić sprzeciw - częściowy lub generalny - wobec ustawy sejmowej. Sprzeciw Senatu powoduje, że ustawa musi być w Sejmie4 ponownie poddana pod głosowanie i aby obalić sprzeciw musi uzyskać bezwzględną większość głosów.

Senat obraduje na posiedzeniach. Pracami Senatu kieruje marszałek Senatu. A w jego zastępstwie wicemarszałkowie. Senatorowie pochodzą z powszechnych, bezpośrednich wyborów, odbywających się łącznie z wyborami do Sejmu. Podobnie jak posłowie mogą tworzyć kluby parlamentarne. Kadencja Senatu kończy się równocześnie z kadencją Sejmu.

6 .PREZYDENT

Prezydent jest głową państwa - najwyższym przedstawicielem Rzeczypospolitej Polskiej i gwarantem ciągłości władzy państwowej. Prezydent czuwa nad przestrzeganiem konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium.

Prezydent jest wybierany na 5 lat wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, w głosowaniu tajnym. Do wyboru konieczne jest uzyskanie bezwzględnej większości ważnie oddanych głosów. Jeżeli żaden z kandydatów biorących udział w wyborach nie uzyska bezwzględnej większości głosów, przeprowadza się drugie głosowanie. Biorą w nim udział już tylko dwaj kandydaci, którzy otrzymali kolejną największą liczbę głosów w pierwszym głosowaniu. Do wyboru wystarcza zwykła większość głosów. Kandydat na urząd Prezydenta musi mieć ukończone 35 lat i korzystać z pełni praw Wyborczych. Kandydować ponownie może tylko raz.

Prezydent jest reprezentantem państwa w stosunkach zewnętrznych:

> ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe, zawiadamiając o tym obie izby parlamentu

>. mianuje i odwołuje przedstawicieli dyplomatycznych Polski w innych państwach i przy organizacjach międzynarodowych

>. przyjmuje listy uwierzytelniające przedstawicieli obcych państw i organizacji międzynarodowych

W tej sferze działalności Prezydent współdziała z premierem.

W stosunkach wewnętrznych Prezydent jest najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych, w czasie pokoju funkcję tę sprawuje za pośrednictwem ministra obrony narodowej. Mianuje szefa sztabu generalnego i dowódców rodzajów sił zbrojnych, na czas wojny na wniosek premiera mianuje naczelnego dowódcę sił zbrojnych, w razie zewnętrznego zagrożenia państwa zarządza mobilizację i użycie sił zbrojnych. ­

Kompetencje prezydenta:

> stosowanie prawa łaski > przyjmowanie dymisji rządu

> nadawanie obywatelstwa polskiego > powoływanie sędziów

> zarządzanie wyborów do Sejmu i Senatu > powoływanie pierwszego prezesa i prezesów Sadu

> skracanie kadencji Sejmu i Senatu w przypadkach Najwyższego, prezesów i wiceprezesów

określonych w konstytucji Trybunału Konstytucyjnego i Naczelnego Sądu

> zarządzanie referendum Administracyjnego

> inicjatywa ustawodawcza > wnioskowanie do Sejmu o powołanie prezesa

> podpisywanie lub odmawianie podpisywania NBP i in

ustaw _> wydawanie rozporządzeń i zarządzeń na

> desygnowanie i powoływanie premiera podstawie ustaw i w celu ich wykonania

Przyczyny opróżnienia urzędu Prezydenta przed upływem kadencji:

17

>- śmierć

>- zrzeczenie się urzędu

>- uchwała Zgromadzenia Narodowego podjęta większością co. najmniej 2/3 głosów w obecności połowy ogólnej liczby posłów i senatorów, uznająca trwałą niezdolność do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia

>- złożenie z urzędu orzeczenia Trybunału Stanu

>- stwierdzenie nieważności wyboru. .

W razie opróżnienia urzędu Prezydenta, a także gdy Prezydent tymczasowo nie może sprawować urzędu; zastępuje go

Marszalek Sejmu, a w dalszej części marszałek Senatu. .

Za naruszenie konstytucji lub innych ustaw Prezydent może być pociągnięty do odpowiedzialności, jednakże tylko przed Trybunałem Stanu. O postawieniu Prezydenta w stan oskarżenia decyduje Zgromadzenie Narodowe. Z wnioskiem w tej sprawie musi wystąpić co najmniej 140 posłów i senatorów. Uchwała wymaga kwalifikowanej większości 2/3 głosów ogólnej liczby posłów i senatorów. Z chwilą postawienie Prezydenta w stan oskarżenia sprawowanie przez niego urzędu ulega zawieszeniu.

7. NAJWYŻSZA IZBA KONTROLI

NIK jest naczelnym organem kontroli państwowej i podlega Sejmowi. Podstawowym zadaniem NIK jest .kontrolowanie działalności organów administracji rządowej, NBP, państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych. NIK może kontrolować także (w węższym zakresie) działalność organów samorządu terytorialnego, komunalnych osób prawnych i innych komunalnych jednostek organizacyjnych. Ponadto inne jednostki organizacyjne i podmioty gospodarcze mogą być kontrolowane w takim zakresie, w jakim wykonują zamówienia publiczne na rzecz państwa lub samorządu terytorialnego, organizują lub wykonują prace interwencyjne lub roboty publiczne, rozporządzają mieniem państwowym, korzystają z pomocy, gwarancji lub poręczenia państwa oraz wywiązują się ze zobowiązań finansowych - przede wszystkim podatkowych - wobec państwa.

NIK podejmuje kontrole na zlecenie Sejmu lub jego organów, na wniosek Prezydenta, Prezesa Rady Ministrów oraz z własnej inicjatywy. Te ostatnie mogą być zaplanowane lub doraźne.

Jednostki państwowe są kontrolowane pod względem legalności, gospodarności, celowości i rzetelności.

NIK sprawdza czy prowadzą one działalność zgodnie z przepisami, czy ich działalność jest prowadzona dobrze i celowo, czy osiągają najlepsze wyniki kosztem możliwie małego nakładu sił i środków, czy właściwie wykorzystują przydzielone im mienie i fundusze, czy eliminują ze swej działalności złą organizację, nieporządek, niegospodarność. Kontrola działalności samorządu terytorialnego w zakresie tzw zadań własnych (nie zleconych przez państwo) przeprowadzana jest pod względem legalności, gospodarności i rzetelności

Kontrola działalności innych jednostek organizacyjnych i podmiotów gospodarczych przeprowadzana jest jedynie pod względem legalności i rzetelności.

NIK przedkłada Sejmowi analizę wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej, z czym łączy się wniosek w sprawie absolutorium dla rządu, a także informacje o wynikach kontroli zleconych przez Sejm lub jego organy, Prezydenta, Prezesa Rady Ministrów oraz innych ważniejszych kontroli. Ma obowiązek przedstawić Sejmowi wynikające z kontroli zarzuty, dotyczące działalności członków Rady Min., kierowników urzędów centralnych, Prezesa NBP i osób kierujących instytucjami wskazanymi przez ustawę.

Prezes NIK może występować do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskami o stwierdzenie zgodności ustawy z konstytucją, albo innego aktu normatywnego z konstytucją lub ustawą.

8. RADA MINISTRÓW

Rada Ministrów (rząd) jest organem władzy wykonawczej, który na co dzień kieruje państwem. Rada Ministrów prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną. Stoi na czele całego systemu administracji rządowej. Do Rady Ministrów należą decyzje we wszystkich sprawach polityki państwa, których ustawy nie zastrzegły dla Prezydenta, albo innego organu administracji państwowej lub samorządu terytorialnego. ...

W szczególności Rada Ministrów:

>- zapewnia wykonanie ustaw

>- wydaje rozporządzenia

>- koordynuje i kontroluje prace organów administracji rządowej

>-. chroni interesów Skarbu Państwa

>- uchwala projekt budżetu państwa i kieruje jego wykonaniem.

>- zapewnia bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne państwa oraz porządek publiczny

>- sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie stosunków-z innymi państwami

międzynarodowymi .'

>-. zawiera umowy międzynarodowe wymagające ratyfikacji oraz potwierdza i wypowiada inne umowy

>- sprawuje ogólne kierownictwo w dziedzinie obronności kraju

Rada Ministrów składa się z Prezesa Rady Ministrów (premiera) i ministrów. Ponadto mogą być powołani wiceprezesi Rady Ministrów, a także przewodniczący określonych przepisami komitetów (np. komitet integracji europejskiej). Premier i wicepremierzy mogą zatem sprawować funkcję ministrów. Przedstawicielem rządu w województwie jest wojewoda. .

18

Premier kieruje pracami rządu i zapewnia realizację jego polityki, wydaje rozporządzenia, sprawuje nadzór nad samorządem terytorialnym w granicach przewidywanych prawem, jest zwierzchnikiem pracowników administracji rządowej.,,',,'"

Ministrowie kierują określonymi działami administracji rządowej (resortami), bądź wypełniają inne zadania powierzone im przez premiera. Zakres zadań ministrów resortowych określają ustawy, natomiast zadania pozostałych ministrów wyznacza premier. Minister kierujący resortem może wydawać rozporządzenia. Rząd na wniosek premiera może uchylić rozporządzenie ministra.

Tryb powoływania i odwoływania Rady Ministrów określa konstytucja. '

Przewiduje ona procedurę składającą się z kilku kolejnych ogniw' (etapów), przy czym następny etap procedury znajduje zastosowanie dopiero wówczas, gdy nie powiedzie się próba sformowania rządu w ramach poprzedniego. Ma to zapobiegać długotrwałym kryzysom rządowym i umożliwić powołanie Rady Ministrów także w warunkach dużego zróżnicowania sił politycznych, rozdrobnienia Sejmu, konfliktu między Prezydentem a Sejmem itp. Organami mającymi decydujący wpływ na powołanie i skład rządu są Prezydent i Sejm.

Etap pierwszy: powołanie rządu należy do Prezydenta. Desygnuje on premiera i powierza mu misję sformowania rządu, a następnie powołuje rząd w składzie zaproponowanym przez premiera. Powinno to nastąpić w ciągu 14 dni od pierwszego posiedzenia Sejmu lub przyjęcia dymisji poprzedniego gabinetu. Prezes Rady Ministrów przedstawia Sejmowi program działania swojego rządu i wnosi o udzielenie votum zaufania. Uchwała w sprawie votum zaufania wymaga bezwzględnej większości głosów. Jeśli rząd nie uzyska votum zaufania, jego misja się kończy.

Etap drugi: inicjatywa w sprawie powołania rządu przechodzi w ręce Sejmu. W ciągu 14 dni Sejm wybiera Prezesa Rady Ministrów i proponowany przez niego skład rządu. Wymaga to uchwały podjętej bezwzględną większością głosów. Jeżeli rząd w tym trybie zostanie przez Sejm wybrany, Prezydent jest obowiązany go powołać.

Etap trzeci: inicjatywa wraca do Prezydenta. Powołuje on Prezesa Rady Ministrów i rząd w takim samym trybie jak poprzednio (etap I), z tym , że w Sejmie do uchwalenia votum zaufania wystarcza zwykła większość głosów. Jeżeli rząd i w tym wypadku nie uzyska votum zaufania, jego misja jest zakończona. Zarazem zostaje wyczerpane przewidziane konstytucją postępowanie, mające na celu powołanie rządu. Prezydent skraca wówczas kadencję Sejmu i zarządza wybory, w celu wyłonienia nowej większości parlamentarnej, zdolnej utworzyć rząd.

We wszystkich głosowaniach nad powołaniem rządu konieczny jest udział co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.

Sejm może spowodować dymisję Rady Ministrów, wyrażając jej votum nieufności. Wymaga to wniosku zgłoszonego przez co najmniej 46 posłów, imiennie wskazującego nowego kandydata na stanowisko premiera. Jeśli Sejm uchwali wniosek, premier składa dymisję rządu. Prezydent ją przyjmuje i powierza zgłoszonej przez Sejm osobie misję sformowania nowego rządu. Jest to tzw konstruktywne votum nieufności, którego celem jest zapobieganie częstemu obalaniu rządów i długotrwałym kryzysom gabinetowym. Powtórny wniosek może być zgłoszony nie wcześniej, niż po upływie 3 miesięcy od dnia zgłoszenia poprzedniego.

Sejm może też wyrazić votum nieufności ministrowi. Wniosek w tej sprawie może być zgłoszony przez co najmniej 69 posłów. Prezydent odwołuje ministra, któremu Sejm wyraził votum nieufności. .

Uchwalenie votum nieufności Radzie Ministrów i ministrowi, wymaga większości głosów ustawowej liczby posłów (poparcie przez co najmniej 321 posłów). Prezes Rady Ministrów może się zwrócić do Sejmu o udzielenie rządowi poparcia poprzez uchwalenie votum zaufania. Wymaga to uchwały podjętej zwykłą większością głosów w obecności co najmniej ustawowej liczby posłów.

Skład rządu może też ulegać zmianom bez udziału i wyrażania votum nieufności, niejako w zwyczajnym, roboczym trybie. Polega on na tym, że premier kieruje do Prezydenta wniosek o odwołanie ministra i powołanie na to miejsce innej osoby, a Prezydent jest obowiązany taki wniosek uwzględnić.

Rada Ministrów podaje się do dymisji w następujących wypadkach:

1. po wyborach, na pierwszym posiedzeniu Sejmu

2. w razie nie uchwalenia przez Sejm votum zaufania

3. wyrażenia przez Sejm votum nieufności

4. rezygnacja Prezesa Rady Ministrów

Prezydent przyjmuje wówczas dymisję rządu i powierza mu dalsze sprawowanie obowiązków do czasu utworzenia nowego rządu.

9. POJĘCIE WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI

Zadaniem wymiaru sprawiedliwości jest rozstrzyganie sporów i konfliktów prawnych. Spory różnią się podmiotami (Osobami, instytucjami) między którymi do nich dochodzi oraz przedmiotami sporów, tzn dotyczą one różnych spraw.

Rozstrzyganie sporów i innych spraw poddanych ich właściwości, należy do sądów i trybunałów. Sądy i trybunały, zgodnie z konstytucją, są odrębną władzą, niezależną od innych władz. Wydają one orzeczenia w imieniu państwa, stąd też. tradycyjny zwrot, którym zaczyna się każdy wyrok: "w imieniu Rzeczpospolitej Polskiej". Trybunały (Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu) są powołane do rozstrzygania spraw szczególnych, związanych z funkcjonowaniem państwa. Wymiar sprawiedliwości należy do sądów.

Na wymiar sprawiedliwości składa się przede wszystkim rozstrzyganie spraw cywilnych i spraw karnych.

Sprawa karna powstaje w rezultacie popełnienia przestępstwa i jest sądzona w procesie karnym. W sprawie tej występuje oskarżyciel (najczęściej prokurator) i oskarżony, który może mieć obrońcę. Proces kończy się wyrokiem

19

skazującym lub uniewinniającym, niekiedy umorzeniem postępowania. Przestępstwa o mniejszej społecznej szkodliwości ścigane są z tzw oskarżenia prywatnego: oskarżycielem nie jest prokurator ani inny oskarżyciel publiczny, le.cz osoba pokrzywdzona przestępstwem (oskarżyciel prywatny).

Sprawa cywilna dotyczy z reguły dóbr majątkowych, często też praw rodzinnych i in. Najczęściej występuje w postaci sporu między dwiema osobami o określone dobra (zapłatę, wydanie rzeczy, wykonanie usługi, prawa autorskie, alimenty itd.) i toczy się w trybie procesu cywilnego. W procesie takim występuje powód (osoba, która żąda przysądzenia od przeciwnika pewnej kwoty, rzeczy itp.) i pozwany. Każda ze stron może mieć pełnomocnika (najczęściej adwokat). Proces kończy się Wyrokiem zasądzającym żądane świadczenia lub oddalającym - korzystnym dla pozwanego. Są także sprawy cywilne nieprocesowe, w których nie ma sporu, np. o uznanie osoby za zmarłą, o stwierdzenie nabycia prawdo spadku itp.. . .

Rozstrzyganie sporów przez sądy nosi nazwę jurysdykcji lub działalności jurysdykcyjnej.

10. ORGANIZACJA WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI.

Wymiar sprawiedliwości sprawują: .

1.) Sąd Najwyższy

2.) Sądy powszechne

3;) . Sądy administracyjne

4.) Sądy wojskowe

. Obok wymienionych sądów pewną rolę odgrywają sądy polubowne, sporach między przedsiębiorcami.

W procesie wymierzania sprawiedliwości występują również:

a. prokuratura

b. adwokatura

c. radca prawny.

d. notariat

zwłaszcza w sprawach gospodarczych, czyli

20

11. SĄDY

Zadaniem sądów jest wymierzanie sprawiedliwości, przede wszystkim rozstrzyganie spraw cywilnych i karnych.

Charakterystyczne cechy sądów:

1 niezawisłość oznacza, że przy rozpatrywaniu sprawy i wydawaniu orzeczenia sędzia jest niezależny. Nie podlega nikomu, nawet najwyższym organom państwowym, ma jedynie obowiązek kierować się przepisami prawa. Mówi się więc, że "w zakresie orzekania sędzia podlega tylko ustawie". Próby wypływania na sąd lub sędziego, próby wywierania na nich nacisku są bezprawne i podlegają karze.

Niezawisłość sądów_ zagwarantowana jest w konstytucji i innych aktach prawnych.

2: "" funkcjonowanie sądów oparte jest na zasadzie instancyjności - polega ona na tym, że od wydanego orzeczenia każdej stronie przysługuje prawo odwołania się do sądu wyższego szczebla, czyli sądu drugiej" instancji. Wskutek wniesienia odwołania następuje ponowne rozpatrzenie sprawy, skontrolowanie" prawidłowości. postępowania sądu pierwszej instancji i trafności wydanego orzeczenia. Zapewnia to uniknięcie ewentualnych pomyłek, bardzo niebezpiecznych w działalności sądów. Sama możliwość wniesienia przez strony odwołania skłania sąd pierwszej instancji do większej wnikliwości i sumienności.

Sąd drugiej instancji może zaskarżone orzeczenie utrzymać w mocy, zmienić lub uchylić i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji, nie może natomiast nakazać sądowi pierwszej instancji wydania orzeczenia o określonej treści, gdyż naruszałoby to niezawisłość tego sądu. Kontrola instancyjna następuje tylko na skutek wniesienia odwołania. Sąd drugiej instancji nie sprawdza prawidłowości orzeczenia z urzędu.

W polskim sądownictwie istnieje system trój instancyjny rozpatrywania spraw. Od orzeczenia rozstrzygającego sprawę, każda ze stron może wnieść apelację do sądu bezpośrednio wyższego szczebla. W większości spraw od orzeczenia sądu drugiej instancji strony mogą wnieść kasację do Sądu Najwyższego. W)'Tok prawomocny, a więc taki, od którego nie przysługuje odwołanie, stwarza tzw powagę rzeczy osądzonej.

Sądy dzielą się na: "

» sądy powszechne

» sądy szczególne

Kompetencje sądów szczególnych są w przepisach proceduralnych wyraźnie określone, natomiast sądy powszechne rozpatrują wszystkie pozostałe sprawy. Podstawową rolę odgrywają sądy powszechne: rejonowe, okręgowe i apelacyjne.

Najwyższym organem sądowym jest Sąd Najwyższy, zarówno w odniesieniu do sądów powszechnych, jak i do sądów szczególnych. (sądownictwo wojskowe także jest podporządkowane Sądowi Najwyższemu). "

12. SĄD NAJWYŻSZY

Sąd Najwyższy jest naczelny organem sądowym -organem władzy sądowniczej. Jego zadanie polega na sprawowaniu zwierzchniego nadzoru nad wszystkimi sądami - powszechnymi i wojskowymi, w celu zapewnienia zgodności z prawem oraz jednolitości orzecznictwa tych sądów. Sąd Najwyższy posługuje się środkami przewidzianymi przez ustawę, do których należą m.in.:

1. rozpoznawanie środków odwoławczych od orzeczeń sądowych stosownie do przepisów prawa

procesowego, w tym kasacji w sprawach cywilnych i karnych.

2 . rozpoznawanie rewizji nadzwyczajnych od prawomocnych orzeczeń Naczelnego Sądu Administracyjnego

3. podejmowanie uchwał zawierających wykładnię przepisów, które budzą wątpliwości, wskutek czego

ich stosowanie wywołuje rozbieżności w orzecznictwie sądów powszechnych, sądów wojskowych lub samego Sądu Najwyższego

Z wnioskiem o rozstrzygnięcie rozbieżności w interpretacji przepisów może wystąpić pierwszy prezes Sądu Najwyższego, Rzecznik Praw Obywatelskich, Prokurator Generalny oraz w zakresie swojej właściwości, Rzecznik Ubezpieczonych.

Uchwałę zawierającą wyjaśnienie przepisów Sąd Najwyższy podejmuje w składzie siedmiu sędziów, w składzie całej izby, w składzie połączonych izb lub w pełnym składzie Sądu Najwyższego. Skład może odmówić podjęcia uchwały, w szczególności gdy przepis nie wymaga interpretacji. Uchwały Sądu Najwyższego podjęte w większych składach uzyskują automatycznie moc zasad prawnych. Skład siedmiu sędziów także może nadać swej uchwale moc zasady prawnej. Odstąpienie w przyszłości przez Sąd Najwyższy od zasad uchwały prawnej wymaga uchwały podjętej przez odpowiedni skład. " "

"

Ponadto Sąd Najwyższy wykonuje inne czynności, np. opiniowanie projektów ustaw i innych aktów normatywnych, na

podstawie których orzekają i funkcjonują sądy, stwierdza ważność wyborów do Sejmu i Senatu, wyboru Prezydenta, a także referendum ogólnokrajowego i Konstytucyjnego oraz rozpatruje protesty wyborcze.

Sędziów Sądu Najwyższego powołuje Prezydent na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Stanowisko to mogą objąć sędziowie i niektóre inne osoby wyróżniające się wysokim poziomem wiedzy prawniczej, odpowiadające kryteriom wymienionym w ustawie.

21

SĄDY NAJWYŻSZY DZIELIMY NA CZTREY IZBY

A Izbę Cywilną

b. Izbę Kamą

c. Izbę Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych

d. Izbę Wojskową ­

Na czele Sądu Najwyższego stoi pierwszy prezes, powoływany przez prezydenta spośród dwóch kandydatów przedstawionych przez zgromadzenie ogólne sędziów Sądu Najwyższego. Jego zastępcami są prezesi, których powołuje Prezydent. Prezesi zastępują pierwszego prezesa w ustalonym przez niego zakresie, a jednocześnie stoją na czele poszczególnych izb.

13. SĄDY POWSZECHNE

1. Organizacja i zadania sądów powszechnych

Do sądów powszechnych należą:

a.) sądy rejonowe

b.) sądy okręgowe

c.) sądy apelacyjne

Zwierzchni nadzór nad sądami powszechnymi sprawuje Sąd Najwyższy.

Do ich zadań należą: wszystkie sprawy, których przepisy nie przekazały innym organom wymiaru sprawiedliwości. Ich zakres jest bardzo szeroki i obejmuje ogromną większość spraw rozstrzyganych przez organy wymiaru sprawiedliwości.

O tworzeniu sądów powszechnych decyduje minister sprawiedliwości, który ustala jednocześnie siedzibę sądu i obszar

jego właściwości. ­

Sądy apelacyjne są wyłącznie sądami odwoławczymi. Rozpoznają apelacje i zażalenia od orzeczeń sądów okręgowych wydanych w pierwszej instancji.

Sądy okręgowe - są zarówno sądami pierwszej instancji, jak i sądami odwoławczymi. Do jego zadań najeżą:

a.) rozpatrywanie odwołań od orzeczeń- sądów rejonowych (sąd drugiej instancji)

b.) rozstrzyganie ważniejszych spraw w charakterze sądu pierwszej instancji

Do kompetencji sądu okręgowego jako sądu pierwszej instancji należą następujące sprawy cywilne:

1.) sprawy o prawa niemajątkowe i łącznie z nimi dochodzone prawa niemajątkowe, oprócz sprawo

ustalenie i zaprzeczenie .ojcostwa i macierzyństwa oraz o przysposobienie.

2.) Sprawy o ochronę praw autorskich oraz ochrony logo

3.) Sprawy o roszczenia wynikające z prawa prasowego

4.) Sprawy o prawa majątkowe powyżej 30000zł

5.) inne

Ponadto sąd okręgowy rozpatruje w pierwszej instancji następujące sprawy karne:

I.) zbrodnie (pozbawienie wolności na czas nie krótszy niż 3 lata)

2.) przestępstwa przeciwko podstawowym interesom politycznym i gospodarczym państwa

3.) uprzywilejowane formy zabójstwa (zabicie człowieka pod wpływem silnego wzburzenia,

eutanazja, i inne)

4.) puszczanie w obieg fałszywych pieniędzy lub dokumentów

5.) sprowadzenie powszechnego niebezpieczeństwa w znacznych rozmiarach (epidemie,

uszkodzenie ważnych urządzeń u01eczności publicznej itd. )

6.) inne ­

Sądy Rejonowe :Zadaniem sądów rejonowych jest rozpoznawanie w pierwszej instancji spraw cywilnych i karnych. W szczególności sądy rejonowe rozpatrują te sprawy, które nie zostały wyraźnie przekazane sądom okręgowym. Szczególnym rodzajem spraw rozpatrywanych przez sądy powszechne w postępowaniu cywilnym są tzw sprawy gospodarcze. Sprawa gospodarczą jest sprawa pomiędzy stronami zajmującymi się zawodowo działalnością gospodarczą i na tle tej działalności. Drugim szczególnym rodzajem spraw są sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych i ze stosunku pracy.

2. Sędziowie i ławnicy

Sprawy cywilne sąd pierwszej instancji rozpoznaje w składzie jednego sędziego z wyjątkiem spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych oraz większość spraw ze stosunków rodzinnych, które są rozpoznawane z udziałem ławników. Sprawy cywilne zawiłe lub o charakterze precedensowym mogą być rozpoznawane w składzie trzech sędziów zawodowych, Sprawy karne sąd pierwszej instancji rozpoznaje najczęściej w składzie jednego sędziego i dwóch ławników.

Sąd drugiej instancji (sąd okręgowy lub apelacyjny) rozpoznaje odwołanie bez udziału ławników, najczęściej w składzie 3- osobowym.

Sędziowie są mianowani przez Prezydenta, na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Sędziowie są nieusuwalni z wyjątkiem przypadków wymienionych w ustawie.

Ławnicy sądów rejonowych i sądów okręgowych są wybierani przez rady gmin. Zasady i tryb ich wyboru określa ustawa.

22

14. SĄDY SZCZEGÓLNE

Sądy szczególne są powołane do sądzenia określonych rodzajów spraw, są sądami specjalistycznymi i mają ściśle wytyczony zakres działania. Do sądów szczególnych należą obecnie sądy wojskowe.

15. SĄDY ADMINISTRACYJNE

Zadaniem sądów administracyjnych jest kontrolowanie legalności decyzji organów administracji publicznej.

Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego powołuje Prezydent na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. W zakresie orzekania sędziowie są niezawiśli i podlegają tylko ustawom. Do Prezydenta należy również powoływanie i odwoływanie prezesa oraz wiceprezesów Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Przedmiotem kontroli sądu jest legalność decyzji administracyjnej, czyli jej zgodność z prawem. Uchylenie decyzji przez sąd może nastąpić wtedy, gdy narusza ona przepis prawa. - ­

Nadzór nad działalnością NSA w zakresie orzekania sprawuje Sąd Najwyższy. Naczelny Sąd Administracyjny jest uprawniony również do badania w toku postępowania legalności aktów normatywnych, na których była oparta zaskarżona decyzja.

16. SĄDY POLUBOWNE

Nie mają one z reguły charakteru stałego i nie są sądami państwowymi. Sądy polubowne mogą być powoływane na podstawie umowy stron w celu rozstrzygnięcia istniejącego między nimi sporu majątkowego lub w celu rozstrzygnięcia przyszłych sporów. Umowa, w której strony poddają swój spór rozstrzygnięciu sądu polubownego, nosi nazwę zapisu Da sąd polubowny. Sąd polubowny nie może rozstrzygać spraw alimentacyjnych i spraw ze stosunku pracy.

Sąd polubowny nie ma obowiązku kierować się przepisami prawa. Rozstrzygnięcia mogą być oparte na zasadach słuszności, poczuciu sprawiedliwości itp.

Wyroki sądu polubownego podlegają wykonaniu na równi z wyrokami sądów powszechnych w drodze egzekucji prowadzonej przez komornika.

17. PROKURATURA

Prokuratura jest organem państwowym powołanym do strzeżenia praworządności oraz czuwania nad ściganiem przestępstw.

Zadania prokuratury:

> prowadzenie lub nadzorowanie postępowania przygotowawczego w sprawach karnych oraz sprawowanie

funkcji oskarżyciela publicznego przed sądami ­

> wytyczanie powództw i składanie wniosków oraz udział w postępowaniu sądowym w sprawach cywilnych

oraz w sprawach ze stosunku pracy i ubezpieczeń społecznych

> sprawowanie nadzoru nad wykonywaniem wyroków w sprawach karnych, postanowień o tymczasowym

aresztowaniu oraz innych decyzji o pozbawieniu wolności

> prowadzenie badań nad przestępczością oraz zapobieganie i zwalczanie jej

> zaskarżanie do sądu decyzji administracyjnych niezgodnych z prawem oraz udział w toczącym się w związku

z tym postępowaniem sądowym

> koordynowanie działalności w zakresie ścigania przestępstw prowadzonej przez inne organy państwowe.

> Współdziałanie z różnymi organami, jednostkami organizacyjnymi i organizacjami społecznymi w

zapobieganiu przestępczości i innym naruszeniom prawa

> Opiniowanie aktów normatywnych

> P odejmowanie innych czynności przewidzianych prawem

Postępowanie przygotowawcze ma doprowadzić do ujawnienia przestępstwa, ustalenia osoby sprawcy i jej ujęcia oraz zgromadzenia materiału dowodowego. Postępowanie przygotowawcze kończy się wniesieniem aktu oskarżenia do sądu lub umorzeniem postępowania karnego.

Prokuratorem generalnym jest z urzędu minister sprawiedliwości.

18. ADWOKATURA I OBSŁUGA PRAWNA JEDNOSTEK GOSPODARCZYCH

- ­Adwokatura składa się z ogółu adwokatów i aplikantów adwokackich na terenie kraju. Jej zadaniem jest udzielanie

pomocy prawnej.

Zadaniem adwokata jest udzielanie fachowych porad prawnych oraz prowadzenie spraw klientów przed sądami i innymi organami wymiaru sprawiedliwości itd.

Radca prawny jest często zatrudniony na stale w jednostce gospodarczej i spełnia wobec niej tę samą funkcję co adwokat wobec indywidualnego klienta.

19. NOTARIAT

Notariat jest instytucją mającą na celu zapewnienie bezpieczeństwa obrotu prawnego i jego zgodności z obowiązującym prawem. 23

Zadania notariatu

> sporządzanie aktów notarialnych (ważniejsze umowy i inne)

> sporządzanie uwierzytelnionych odpisów dokumentów na przechowanie, sporządzanie protestów, weksli i czeków, przyjmowanie oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Itp..

ROZDZIAŁ III

PRAWO ADMINISTRACYJNE

1 . POJĘCIE ADMINISTRACJJ

Administracja -.(:zarząd, zarządzanie) oznacza jedną z podstawowych dziedzin działalności państwowej, polegającej. na zarządzaniu, bądź ogól organów państwowych zajmujących się administrowaniem.

Działalność państwowa koncentruje się w trzech podstawowych dziedzinach: ustawodawstwo, wymiar sprawiedliwości, administracja.

Administracją jest wszystko, co nie jest ustawodawstwem i wymiarem sprawiedliwości. .

Administracja państwowa - podstawowa forma działalności państwa, która polega na organizowaniu bezpośredniej,

praktycznej realizacji zadań państwa, w oparciu o obowiązujące przepisy. . . . . .

Administracja jest działalnością wykonawczo - zarządzającą, prowadzoną w państwie przez specjalny rodzaj organów: organy administracji państwowej (rządowej). Obok nich występują organy samorządu terytorialnego.

2. ISTOTA I PRZEDMIOT PRAWA ADMINISTRACYJNEGO.

Prawo administracyjne to zespół norm regulujących:

» strukturę i kompetencje organów administracji publicznej.

» stosunki prawne powstające w toku wykonawczo - zarządzającej działalności tych organów

Prawo administracyjne jest rozwinięciem, skonkretyzowaniem prawa konstytucyjnego w warunkach codziennej działalności państwa.

W stosunku do prawa cywilnego (stosunek dwóch równoprawnych partnerów - równość stron), w prawie administracyjnym - nierówność partnerów, z których jeden jest reprezentantem państwa i jest wyposażony w określoną część władzy państwowej.

Prawo administracyjne i finansowe różni tylko przedmiot uregulowania. Prawo administracyjne reguluje różne sprawy należące do zakresu działania administracji, przedmiotem prawa finansowego są jedynie sprawy majątkowe, należące do kompetencji organów administracji finansowej.

Całość przepisów składających się na prawo administracyjne można podzielić na trzy grupy:

» przepisy odnoszące się do struktury organów administracyjnych

» przepisy regulujące tok działania organów administracyjnych

» przepisy odnoszące się do sposobu załatwiania poszczególnych rodzajów spraw

3 .ORGANY ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ

1 . 0rgany kolegialne i jednoosobowe

Organ kolegialny składa się z pe\\l1ej liczby osób, a decyzje zapadają w nim zespołowo, w drodze uchwały podjętej większością glos ów (np. Rada Ministrów).

Organ jednoosobowy - w jego skład wchodzi jedna osoba, a decyzje zapadają jednoosobowo (minister).

Organy jednoosobowe działają sprawnie, lecz prawdopodobieństwo podjęcia błędnej decyzji jest znacznie większe, natomiast w organach kolegialnych decyzja może być dokładniej przemyślana, wskutek czego działalność organów kolegialnych może być mniej sprawna.

W celu połączenia zalet obu rodzajów organów, powoływane są ciała doradcze przy organach jednoosobowych.

2. Organy centralne i terenowe

Organy centralne - obejmują swoim działaniem teren całego kraju, zgodnie z przyznanymi im w konstytucji i w innych ustawach kompetencjami (Rada Ministrów, ministrowie, GUS itd.).

Organy terenowe - organ, którego kompetencje rozciągają się na określoną część terytorium państwa

4 . STOSUNEK ADMIMSTRACYJNOPRA WNY

Stosunek administracyjno prawny - stosunek społeczny uregulowany przez przepisy prawa administracyjnego

Cechy stosunku administracyjno prawnego: .

1. Stosunek administracyjno oprawny jest więc stosunkiem nie równorzędnych partnerów.

Jedną ze stron stosunku jest zawsze organ administracji publicznej wyposażony w uprawnienia władcze, czyli w tzw imperium (drugą stroną jest obywatel, przedsiębiorstwo, inny organ administracyjny itd.).

2.Przedmiotem stosunku administracyjnego są jedynie sprawy należące do. kompetencji organów administracji państwowej. .

24

3.Stosunki administracyjno prawne powstają najczęściej z mocy aktów administracyjnych pomiędzy organem wydającym akt i adresatem aktu. Niekiedy nawiązują się one z mocy samego prawa oraz poprzez zgłoszenie przez obywatela lub inną jednostkę prawną pod adresem organu roszczenia o określone zachowanie się.

.

5 . PRA WNE FORMY DZIAŁANIA ADMINISTRACJI

Forma działania administracji - określony prawnie typ konkretnej czynności organu administracyjnego.

Rozróżniamy formy: . . .

a. stanowienie przepisów prawnych (tzw aktów administracyjnych ogólnych albo normatywnych)

b. wydawanie aktów administracyjnych (tzw aktów indywidualnych)

c. zawieranie porozumień administracyjnych

d. zawieranie umów .

e. prowadzenie działalności społeczno - organizatorskiej

f. wykonywanie czynności materialno - technicznych

6. AKT ADMINISTRACYJNY

Akt administracyjny - to wydawany w postępowaniu administracyjnym jednostronny władczy akt woli organu administracji publicznej, rozstrzygający w całości lub części konkretną sprawę co do istoty, skierowany do oznaczonego adresata.

Akt administracyjny powinien zawierać:

a. oznaczenie organu administracyjnego i stron

b. treść decyzji

c. powołanie podstawy prawnej

d. uzasadnienie faktyczne i prawne

e. datę

f. pouczenie o prawie wniesienia odwołania bądź złożenia skargi do sądu

administracyjnego

g. podpis i stanowisko służbowe urzędnika

h. niekiedy decyzja nie wymaga uzasadnienia, np. gdy uwzględnia w całości żądanie strony

Cechy aktu administracyjnego:

};> jest wydawany przez organ administracji publicznej, rządowej lub samorządowej

> przy wydawaniu aktu administracyjnego organ korzysta z posiadanych uprawnień władczych

};> nakłada na adresata określone obowiązki lub przyznaje uprawnienia, powodując powstanie, zniesienie stosunku prawnego. Jest więc zdarzeniem prawnym.

7 . PODZIAŁ AKTÓW ADMINISTRACYJNYCH

Akty administracyjne dzielimy na:

> Zewnętrzne -kierowane do innego adresata niż podległy organ administracyjny (na zewnątrz)

> Wewnętrzne - akty kierowane do innego organu administracyjnego (podległego)

> Deklaratywne - ustala, że w danej sytuacji wynikają z ustawy dla adresata obowiązki i prawa, sam jednak

tych praw i obowiązków nie tworzy (np. poświadczenie posiadania obywatelstwa polskiego)

> Konstytutywne - mają charakter twórczy. Tworzy, zmienia lub uchyla stosunki prawne. (np. nadanie

cudzoziemcowi obywatelstwa polskiego)

>- Pozytywne - akt załatwiający sprawę zgodnie z przedstawionym wnioskiem

> Negatywne - akt, który odmawia całkowicie lub częściowo żądaniu sprawy.

8 WAŻNOŚĆ AKTU ADMINISTRACYJNEGO

Przesłanki ważności aktu administracyjnego:.

. >. Akt administracyjny może być wydawany jedynie na podstawie ustawy lub przepisów wykonawczych

>- Akt administracyjny powinien pochodzić od właściwego organu i mieścić się w ramach jego kompetencji.

>- Akt administracyjny często może być wydawany tylko po przeprowadzeniu określonego przez przepisy-

prawne postępowania i przy zachowaniu pewnych wymagań formalnych . . .

Przepisy kodeksu postępowania administracyjnego uznają za nieważny akt administracyjny, który:

>- Został wydany przez niewłaściwy rzeczowo organ

>- Został wydany bez podstawy prawnej lub z rażącym naruszeniem prawa

> Dotyczy sprawy, która została poprzednio rozstrzygnięta ostateczna decyzją

> Został skierowany do osoby nie będącej stroną w sprawie

>- W razie wykonania wywołałby czyn zagrożony karą

25

> Zawiera inną wadę, powodującą nieważność aktu z mocy wyraźnego przepisu prawa. Każdy akt administracyjny chroniony jest domniemaniem ważności.

9. POSTĘPOWANIE ADMINISTRACYJNE

Postępowanie administracyjne - tok czynności organu administracyjnego i stron, zmierzający do wydania aktu administracyjnego. Niemożliwe jest ustalenie jednolitych przepisów postępowania we wszystkich rodzajach działalności administracji, gdyż jej działalność jest bardzo różnorodna. .

Istnieją również szczególne tryby postępowania przewidziane dla niektórych dziedzin administracji (postępowanie egzekucyjne ,podatkowe sprawach patentowych itp…) .

10. POSTĘPOWANIE ADMINISTRACYJNE OGÓLNE

1. Pojęcie postępowania administracyjnego ogólnego

Do trybu postępowania ogólnego należą wszelkie sprawy, które nie zostały przekazane do któregoś z postępowań szczególnych.

W postępowaniu administracyjnym ogólnym podejmowane są decyzje w sprawach budowlanych, sanitarnych, drogowych, mieszkaniowych, rolnych, leśnych, przemysłowych, melioracyjnych, i in.

2. Zasady postępowania administracyjnego

Do podstawowych zasad postępowania administracyjnego należą:

>- Zasada prawdy obiektywnej - obowiązek dążenia do możliwie naj wierniejszego odtworzenia rzeczywistego

stanu faktycznego, na podstawie którego ma nastąpić wydanie decyzji.

>- Zasada udziału stron w postępowaniu - postępowanie administracyjne toczy się przy aktywnym udziale

zainteresowanych w treści przyszłej decyzji stron. >- Zasada kontroli społecznej nad postępowaniem administracyjnym

>- Zasada uwzględniania interesu społecznego i słusznego interesu stron - organ administracyjny powinien mieć

na uwadze z jednej strony interes społeczny, z drugiej zaś nie wolno mu dopuścić do naruszenia słusznego

interesu uczestnika postępowania.

Zasady pomocn Zasady postępowania administracyjnego:

l.) zasada odrębności postępowania administracyjnego

2.) zasada oficjalności'

3.) zasada względnej jawności

4.) zasada dwuinstancyjności

5.) zasada swobodnej oceny dowodów

6.) zasada dyspozycyjności

7.) zasada prostoty i koncentracji

8.) zasada ograniczonego formalizmu

9.) zasada trwałości decyzji administracyjnej

3. Przebieg postępowania administracyjnego

Wszczęcie postępowania administracyjnego może nastąpić z urzędu, jak i na wniosek stron. Pierwszą decyzją organu administracyjnego jest stwierdzenie, czy jest organem właściwym do wydania decyzji. Mówimy o właściwości rzeczowej i miejscowej organów administracyjnych.

Właściwość rzeczowa - odpowiada na pytanie, jaki rodzaj spraw należy do danego organu, właściwość miejscowa zaś mówi, który z organów jest kompetentny w danej sprawie.

O wszczęciu postępowania zawiadamia się wszystkie osoby będące stronami w sprawie.

4. Decyzja

Decyzja jest aktem administracyjnym rozstrzygającym sprawę. Powinna mieć fonnę pisemną. Do niezbędnych elementów każdej decyzji należy:

>- oznaczenie organu wydającego decyzję,

>- data wydania decyzji, .

>- oznaczenie stron, do których decyzja jest skierowana,

>- podstawa prawna decyzji,

>- rozstrzygnięcie sprawy,

>- pouczenie o możliwości odwołania, terminach i trybie

>- podpis pracownika, który w imieniu organu wydaje decyzję . - ­

>- uzasadnienie (w wyjątkowych sytuacjach organ jest zwolniony uzasadnienia-decyzji)

5. Środki odwoławcze

Od każdej decyzji przysługuje stronom odwołanie. Wniesienie. odwołania powoduje z reguły wstrzymanie wykonania wydanej decyzji i powtórne zbadanie sprawy.

Przepisy kodeksu postępowania administracyjnego znają trzy środki odwoławcze:

26

> odwołanie - wnosi strona w ciągu 14 dni od ogłoszenia lub doręczenia decyzji, za pośrednictwem organu, który wydał decyzję, do organu wyższego szczebla lub samorządowego kolegium odwoławczego. Nie przysługuje odwołanie jedynie od decyzji naczelnych organów administracji państwowej. Jednakże w tym ostatnim przypadku możną wnieść skargę do NSA. Decyzja organu odwoławczego jest ostateczna i nie podlega zaskarżeniu w toku instancji.

>- Zażalenie - przysługuje stronom od zapadających w toku postępowania postanowień, ale tylko w przypadkach wyraźnie wskazanych w KPA. Zażalenie wnosi się w ciągu 7 dni od daty ogłoszenia lub poręczenia postanowienia. - >- wniosek o wznowienie postępowania - może nastąpić gdy: a) decyzja została wydana w wyniku

- przestępstwa, b )dowody, na których oparł się organ okazały się fałszywe, c) wyjdą na jaw nowe okoliczności,

nie znane w chwili wydania decyzji. Wniosek o wznowienie postępowania powinien być złożony w ciągu

miesiąca od uzyskania wiadomości o przyczynie uzasadniającej wznowienie.

6. Sądowa kontrola decyzji administracyjnych

Decyzje ostateczne podlegają kontroli sprawowanej przez NSA z punktu widzenia ich legalności, czyli zgodności z prawem. Do kontroli tej dochodzi w przypadku wniesienia skargi na decyzję administracyjną. Skargę wnosi się w ciągu 30 dni od dnia doręczenia lub ogłoszenia decyzji.

11. POSTĘPOWANIE EGZEKUCYJNE

Postępowanie egzekucyjne ma na celu zmuszenie określonej osoby lub jednostki organizacyjnej do wykonania obowiązku wynikającego z aktu administracyjnego.

Wszczęcie postępowania przymusowego następuje na podstawie tytułu wykonawczego.

Tytuł wykonawczy - akt administracyjny ostateczny, czyli taki, od którego nie przysługuje na normalnej drodze odwołanie, albo który podlega natychmiastowemu wykonaniu.

Przeprowadzenie postępowania egzekucyjnego poprzedza akt zwany zagrożeniem. Polega on na przesłaniu przez organ administracyjny zobowiązanemu pisemnego upomnienia, zawierającego wezwanie do wykonania obowiązku z zagrożeniem skierowania sprawy na drogi{ postępowania egzekucyjnego.

Tryby postępowania egzekucyjnego:

a. egzekucja należności pieniężnych - ma ona na celu przymusowe wykonanie takich aktów administracyjnych lub przepisów, które nakładają obowiązek _zapłacenia określonej kwoty, np. z tytułu cła, nałożonej grzywny, podatku itp.

b. egzekucja obowiązków o charakterze niepieniężnym - wyegzekwowaniu tych obowiązków służą

następujące środki przymusu:

>- grzywna w celu przymuszenia

>- wykonanie zastępcze

>- odebranie rzeczy ruchomej

>- odebranie nieruchomości, opróżnianie lokali i innych pomieszczeń

>- przymus bezpośredni.

Grzywna w celu przymuszenia może być nakładana kilkakrotnie, w tej samej lub wyższej kwocie, przy czym jednorazowo nie może przekroczyć 5000zł, a łącznie 10000zł. W stosunku do osób prawnych kwoty te wynoszą odpowiednio 25000zł i 100000zł.

IV ROZDZIAŁ PRAWO KARNE

1. ŹRÓDŁA PRAWA KARNEGO

Podstawowym źródłem prawa karnego jest kodeks karny z 6 czerwca 1997r.

Kodeks kamy składa się z trzech części: ogólnej, szczególnej i wojskowej.

W części ogólnej zostały uregulowane podstawowe zagadnienia prawa karnego (np. zasady odpowiedzialności karnej, formy popełniania przestępstwa, okoliczności wyłączające odpowiedzialność kamą, kary, przedawnienie, zatarcie skazania) ­

Część szczególna - to zbiór przepisów, z których każdy odnosi się do jakiegoś konkretnego przestępstwa (art278 ­kradzież, art. 286 - oszustwo, itp.)

Część wojskowa zawiera ogólne i szczegółowe przepisy karne odnoszące się do żołnierzy.

Oprócz kodeksu karnego przepisy prawa karnego zawierają również inne akty normatywne (np. kodeks spółek handlowych).

.2 . ZAKRES OBOWIĄZYWANIA PRAWA KARNEGO

27

Sprawa obowiązywania polskiego prawa karnego jest rozpatrywana na dwóch płaszczyznach: w czasie i w przestrzeni,

na których może dochodzić do kolizji. .

1.) Obowiązywanie prawa karnego w czasie

Sądzone mogą być tylko te przestępstwa, które zostały popełnione w czasie jej obowiązywania. Nie można sądzić i skazać sprawcy za popełnienie czynu zabronionego przez ustawę przed jej wejściem w życie, ani po jej uchyleniu.

Ustawa nie działa wstecz. .

- 2.)Obowiązywanie prawa karnego w przestrzeni.

Zasady zastosowania ustawy karnej:

1. Polskie przepisy karne stosuje się do wszystkich osób, które popełniły przestępstwo na terytorium Polski oraz na polskim statku wodnym lub powietrznym. Nie ma tu znaczenia obywatelstwo sprawcy. Obywatel obcego państwa, który w czasie pobytu w naszym kraju dopuści się przestępstwa, odpowiada przed polskim sądem na podstawie polskiego kodeksu karnego, tak jak obywatel polski.

Nie podlegają polskim przepisom ani orzecznictwu polskich sądów:

a.) szefowie przedstawicielstw państw obcych uwierzytelnieni w Polsce (np. ambasador, minister

nadzwyczajny itp.)

. b.) osoby należące do personelu dyplomatycznego tych przedstawicielstw

c.) osoby należące do personelu administracyjnego i technicznego przedstawicielstw

d.) członkowie rodzin wyżej wymienionych osób, jeżeli pozostają z nimi we wspólnocie domowej

e.) inne osoby korzystające z immunitetu dyplomatycznego.

Przest Przestępstwo uważa się za popełnione w miejscu, gdzie:

a.) sprawca dopuścił się czynu

b.) nastąpił skutek

c.) skutek miał nastąpić

Jeżeli choć jedno z wymienionych ogniw wystąpiło na terytorium Polski, stosuje się polskie prawo karne.

2. Polską ustawę karną stosuje się do obywateli polskich, którzy popełnili przestępstwo za granicą. Wszczęciu

postępowania karnego i wymierzaniu odpowiedniej kary w Polsce nie przeszkadza fakt, że sprawca został już za to samo ukarany za granicą. .

W razie skazania w Polsce osoby ukaranej za ten sam czyn za granicą, sąd polski zalicza na poczet kary wykonaną za granicą całość lub część kary (podwójna odpowiedzialność kama obywatela polskiego). Warunkiem odpowiedzialności za czyn popełniony za granicą jest uznanie go za przestępstwo również za granicą, w miejscu jego popełnienia.'

Obywatela polskiego, który popełnił przestępstwo za granicą j powrócił do kraju, nie wydaje się władzom obcego państwa, to samo dotyczy cudzoziemców korzystających z prawa azylu.

3. Polskie prawo karne może być stosowane do cudzoziemca, który popełnił przestępstwo za granicą, w dwóch przypadkach: .

a. jeśli przestępstwo jest skierowane przeciwko interesom państwa polskiego, polskiego

obywatela, polskiej osoby prawnej lub innej polskiej jednostki organizacyjnej

b. jeśli przestępstwo bez względu na jego charakter, jest w polskim prawie karnym zagrożone karą przekraczającą 2 lata pozbawienia wolności, a sprawca przebywa na terytorium polski i nie postanowiono go wydać. Warunkiem odpowiedzialności jest uznanie czynu za przestępstwo również w miejscu popełnienia.

4 . Bez względu na przepisy obowiązujące w miejscu popełnienia i obywatelstwo podejrzanego, polskie prawo karne stosuje się w razie popełnienia przestępstwa:

a. przeciwko bezpieczeństwu państwa polskiego

b. przeciwko polskim urzędom .lub funkcjonariuszom publicznym

c. przeciwko istotnym interesom gospodarczym

d. fałszywych zeznań złożonych wobec urzędu polskiego

e. ściganego na mocy umów międzynarodowych

. Do tych ostatnich należą m.in. handel narkotykami, handel niewolnikami, handel kobietami i dziećmi, rozbójnictwo morskie.

'.

POJĘCIE PRZESTĘPSTWA

Nie każdy czyn zabroniony przez prawo jest przestępstwem. Przestępstwem jest tylko taki czyn, który został zabroniony w pewien szczególny, kwalifikowany sposób: pod groźbą kary.

Przestępstwo - zawiniony czyn człowieka, społecznie niebezpieczny, zabroniony pod groźbą kary.

Przestępstwo _ czyn człowieka, zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Charakterystyczne cechy danego przestępstwa nazywamy znamionami.

W każdym przestępstwie występują cztery litery

I. podmiot przestępstwa

2. przedmiot przestępstwa

28

3. strona przedmiotowa przestępstwa

4. strona podmiotowa przestępstwa

Podmiotem lub podmiotami przestępstwa nazywamy sprawcę lub sprawców.

Przedmiotem przestępstwa jest dobro, przeciwko któremu przestępstwo było bezpośrednio skierowane: skradziona

rzecz, życie człowieka, jego dobre imię, wolność, mienie itd. " .

Stroną przedmiotową przestępstwa nazywamy sposób popełnienia czynu i okoliczności faktyczne, w jakich do niego doszło.

Stroną podmi6tową przestępstwa nazywamy subiektywne okoliczności sprawy; okoliczności związane z psychiką sprawcy. Należy do nich przede wszystkim wina sprawcy.

4 . RODZAJE PRZESTĘPSTW

.Najczęściej spotykane podziały przestępstw:

l.) Ze względu na wysokość grożącej kary przestępstwa dzielą się na zbrodnie i występki .

Zbrodnia - czyn zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat albo karą surowszą.

Występek - czyn, za który grozi kara pozbawienia wolności przekraczająca miesiąc, kara ograniczenia wolności lub grzywna powyżej 30 stawek dziennych.

2.) Z uwagi na skutek, przestępstwa dzielą się na materialne i formalne (skutkowe i bezskutkowe)

Przestępstwo materialne - to takie na które składa się: a) działanie sprawcy, b) skutek tego działania. Wystąpienie obu elementów jest konieczne. Najeżą do nich kradzież, rozbój, zabójstwo, uszkodzenia ciała i in.

Przestępstwo formalne - do jego popełnienia dochodzi przez samo działanie sprawcy, bez względu na skutek. Wystąpienie -lub nie - skutku nie jest istotne dla bytu przestępstwa. Np. nieudzielanie pomocy człowiekowi, któremu grozi utrata życia albo ciężki uszczerbek na zdrowiu. Przestępstwem w tej sytuacji jest samo powstrzymanie się od udzielenia pomocy

3.) Ze względu na rodzaj winy sprawcy, odróżnia się przestępstwa umyślne i nieumyślne.

Elementem przestępstwa umyślnego jest umyślna wina sprawcy (w postaci zamiaru bezpośredniego lub ewentualnego). Przestępstwo nieumyślne popełniane jest z winy nieumyślnej (w postaci lekkomyślności lub niedbalstwa)

4.) Ze względu na sposób. zachowania się sprawcy, można przestępstwa podzielić na popełnione przez

działanie i popełnione przez zaniechanie. Niekiedy przestępstwem może być powstrzymanie się od aktywności, bierne zachowanie się, zaniechanie wykonania obowiązku, jaki w danej sytuacji prawo na człowieka nakłada (np. niezawiadomienie o popełnieniu przestępstwa)

5.) Przestępstwa można podzielić także na zasadnicze, kwalifikowane i uprzywilejowane.

Można wyodrębnić grupę przestępstw podobnych do siebie, przy czym jedno z nich odgrywa w grupie roję zasadniczą (np. kradzież wśród przestępstw przeciwko mieniu), a pozostałe różnią się dodatkowymi cechami. Przestępstwem kwalifikowanym jest przestępstwo posiadające takie cechy dodatkowe, które powodują, że _jest ono społecznie niebezpieczniejsze od zasadniczego. Kara za przestępstwo kwalifikowane jest tez odpowiednio wyższa. Przestępstwo uprzywilejowane posiada takie dodatkowe cechy, które czynią je mniej niebezpiecznym niż przestępstwo zasadnicze. Kara za przestępstwo uprzywilejowane jest niższa niż za zasadnicze. (np. zabójstwo w afekcie)

6.) Ze względu na sposób ścigania, przestępstwa dzielą się na przestępstwa ścigane z urzędu i

przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego.

Do przestępstw ściganych z urzędu należą wszystkie poważniejsze przestępstwa.

Do przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego należą przestępstwa popełnione na szkodę jednostki, o niewielkiej szkodliwości społecznej (np. obraza, naruszenie nietykalności cielesnej).

7.) Ze względu na rodzaj dóbr chronionych przez prawo karne, rozróżnia się przestępstwa polityczne i

przestępstwa pospolite. .

Przestępstwa polityczne skierowane są przeciwko podstawom .ustroju państwa, a sprawca działa z pobudek politycznych.

Do przestępstw pospolitych zalicza się wszystkie pozostałe przestępstwa.

5 . ZWIĄZEK PRZYCZYNOWY

Związek przyczynowy w 'prawie karnym - związek zachodzący między działaniem sprawcy, a skutkiem przestępnym, \wywołanym przez działanie. Problem ten występuje tylko przy przestępstwach materialnych. .

Istnienie związku przyczynowego jest warunkiem odpowiedzialności karnej. Żeby uzyskać wyrok skazujący prokurator -musi _udowodnić, iż przestępny skutek jest konsekwencją działania sprawcy, że zachodzi tu związek

przyczyny i skutku. Jeśli takiego związku nie można się dopatrzyć, sprawca nie ponosi za swój czyn

odpowiedzialności. . ,

W prawie karnym istnienie luźnej zależności między działaniem sprawcy, a skutkiem nie \wystarcza do przyjęcia istnienia związku przyczynowego.

Konieczny związek przyczynowy zachodzi tylko wtedy, gdy określone działanie z reguły pociąga za sobą dany skutek przestępny.

29

Warunkiem odpowiedzialności sprawcy czynu jest istnienie między jego działaniem, a przestępnym skutkiem takiego właśnie koniecznego związku przyczynowego.

FORMY POPEŁNIANIA PRZESTĘPSTW A

Formami popełniania przestępstwa są:

].) sprawstwo

2.) przygotowanie

3.) podżeganie

4.) pomocnictwo

5.) usiłowanie

Sprawcą - jest ten, kto wykonuje czyn zabroniony pod groźbą. kary, sam albo wspólnie i w porozumieniu z inną osobą: Ponadto sprawcą jest ten, kto kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę, a także ten, kto wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie, polecił jej wykonanie takiego czynu.

Przygotowanie - sprawca, chcąc popełnić czyn zabroniony, wykonuje czynności mające stworzyć po temu odpowiednie warunki. Przygotowanie z reguły nie jest karalne ( z wyj. - np. przygotowania do fałszowania pieniędzy, przygotowania do popełnienia najpoważniejszych przestępstw wojennych)

Podżeganie - nakłanianie innej osoby do popełnienia określonego przestępstwa. Istotą podżeganie jest budzenie i umacnianie woli popełnienia czynu zabronionego. Podżegacz ponosi odpowiedzialność w granicach zagrożenia przewidzianego za sprawstwo - podżegacz odpowiada tak jak za przestępstwo, do którego namawiał, na podstawie przepisu odnoszącego się do tego przestępstwa i w granicach przewidzianej tam kary. Podżegacz nie ponosi odpowiedzialności, jeśli dobrowolnie zapobiegł dokonaniu przestępstwa.

Pomocnictwo - ułatwienie sprawcy popełnienia przestępstwa. Pomocnik, chcąc by sprawca dopuścił się czynu zabronionego, swoim zachowaniem umożliwia lub ułatwia mu osiągnięcie tego celu. Za pomocnictwo grozi kara w granicach przewidzianych za sprawstwo. .

Usiłowanie - sprawca w zamiarze popełnienia przestępstwa, swoim zachowaniem (działaniem lub zaniechaniem) bezpośrednio zmierza do jego dokonania, które jednak nie następuje. Brak rezultatu stanowi istotę usiłowania. Odróżnić należy usiłowanie udolne i nieudolne.

Usiłowanie udolne ma miejsce wtedy, gdy osiągnięcie zamierzonego celu jest obiektywnie możliwe, lecz sprawcy stoi

coś na przeszkodzie.' .

Usiłowanie nieudolne - sprawca nie uświadamia sobie, że w okolicznościach, w jakich działa, osiągnięcie zamierzonego celu nie jest w ogóle możliwe.

Usiłowanie jest karalne. Sąd wymierza karę za usiłowanie w tych samych granicach co za dokonanie. Sprawca nie ponosi odpowiedzialności za usiłowanie, jeśli dobrowolnie odstąpi I od dokonania lub zapobiegł skutkom przestępstwa.

7.WINA

Wina jest jednym z niezbędnych elementów przestępstwa.

Wina - określony psychicznie stosunek sprawcy do popełnionego czynu. Wina jest cechą subiektywną, związaną z psychiką sprawcy. Wina wyraża stopień zaangażowania sprawcy i jego charakter.

Prawo karne odróżnia winę umyślną i nieumyślną.

Wina umyślna ma postać: a.)zamiaru bezpośredniego, b.) zamiaru ewentualnego.

Wina nieumyślna występuje jako: a.) lekkomyślność, b.) niedbalstwo.

Zamiar bezpośredni- gdy sprawca chce popełnić czyn zabroniony.

Zamiar ewentualny - gdy sprawca przewiduje możliwość popełnienia przestępstwa i godzi się na to. Lekkomyślność - gdy sprawca przewiduje możliwość popełnienia przestępstwa, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że zdola go uniknąć.

Niedbalstwo - gdy sprawca nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego, choć powinien i może przewidzieć.

Zbrodnię można popełnić tylko umyślnie. Koniecznym elementem każdej zbrodni jest zamiar bezpośredni lub zamiar ewentualny. .

8 . OKOLICZNOŚCI WYŁĄCZAJĄCE ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNĄ.

Okolicznościami wyłączającymi odpowiedzialność karną są te wszystkie okoliczności, które popełniony czyn przestępny nie pociąga za sobą wymierzenia sprawcy kary. Dzielimy je na :

l. okoliczności wyłączające winę

2. okoliczności wyłączające bezprawność czynu.

Do okoliczności wyłączających winę należą:

a. niepoczytalność

b. błąd

Do okoliczności wyłączających bezprawność czynu należą:

a. obrona konieczna

b. stan wyższej konieczności

c. rozkaz przełożonego

d zgoda pokrzywdzonego

e. działanie w granicach uprawnień lub obowiązku prawnego

f. ryzyko nowatorstwa

1.) Niepoczytalność

Niepoczytalność jest to określony stan psychiczny człowieka, polegający na tym, że nie rozpoznaje on znaczenia swoich czynów lub nie może kierować swoim postępowaniem. Przyczyną niepoczytalności może być niedorozwój umysłowy, choroba psychiczna bądź inne zakłócenia czynności psychicznych.

O ograniczonej poczytalności mówimy wtedy, gdy zdolność człowieka do rozpoznania znaczenia czynów kierowania .... postępowaniem nie jest całkowicie wyłączona, lecz tylko w znacznym stopniu ograniczona.

. 2.) Błąd

Błąd jest drugą okolicznością wyłączającą winę.

Błąd faktyczny - nie popełnia przestępstwa, kto dopuszcza się czynu pod wpływem błędu co do okoliczności stanowiących znamię czynu zabronionego. Z błędem faktycznym mamy do czynienia także wówczas, gdy sprawca dopuszcza się czynu zabronionego świadomie, ale w błędnym, usprawiedliwionym przekonaniu, że zachodzi okoliczność wyłączająca winę lub bezprawność czynu. . . . .

Błąd prawny - sprawca działa pod wpływem błędu prawnego, gdy nie wie, że popełniany przez niego czyn jest zabroniony. Błąd prawny wyłącza winę, a w rezultacie odpowiedzialność kamą, gdy jest usprawiedliwiony.

3.) Obrona konieczna

Obrona konieczna - takie działanie człowieka, które zmierza do odparcia bezpośredniego, bezprawnego zamachu na

jakiekolwiek dobro społeczne lub jakiekolwiek dobro jednostki.

Człowiek działający w obronie koniecznej używa takich środków, jakie w innych warunkach byłyby przestępstwem i pociągnęłyby za sobą ukaranie sprawcy. Czyn taki jest społecznie pożyteczny, gdyż zmierza do udaremnienia przestępstwa.

Zamach przeciwko któremu jest skierowane działanie w obronie koniecznej musi być:

bezprawny

bezpośredni

rzeczywisty

4.) Stan wyższej konieczności .

Stan wyższej konieczności występuje gdy ktoś poświęca cudze dobro w celu zapobieżenia bezpośredniemu. niebezpieczeństwu, grożącemu jakiemukolwiek dobru społecznemu lub dobru jednostki.

Poświęcenie cudzego dobra jest dopuszczalne tylko wtedy, jeśli niebezpieczeństwa nie można odwrócić w inny sposób. Poświęcone dobro nie może też przedstawiać wartości w sposób oczywisty \większej niż dobro chronione. Istotą stanu wyższej konieczności jest istnienie niebezpieczeństwa, wskutek czego powstaje pewna kolizja_ interesów. Działający ma do wyboru albo zgodzić się na szkodę, która grozi, albo niebezpieczeństwo odwrócić, powodując inną szkodę.

Niebezpieczeństwo powodujące powstanie stanu wyższej konieczności może być wywołane klęskami żywiołowymi, zachowaniem się zwierząt, wypadkiem, zachowaniem człowieka.

5.) Rozkaz przełożonego

Rozkaz ma szczególne znaczenie w wojsku, a także w rozmaitych formacjach paramilitarnych, jak policja, straż graniczna itp.

Żołnierz, który zdaje sobie sprawę, że rozkazano mu popełnić czyn zabroniony, powinien odmó\vić wykonania takiego rozkazu, w przeciwnym bowiem razie naraża się na odpowiedzialność kamą. W przypadku, gdy nie można mu przypisać winy umyślnej, odpowiedzialność ponosi tylko osoba, która wydała rozkaz. Tak więc, tylko w tej ostatniej sytuacji działanie na rozkaz jest okolicznością wyłączającą bezprawność czynu.

6.) Zgoda pokrzywdzonego

Zgoda pokrzywdzonego jest okolicznością wyłączającą bezprawność czynu jedynie w odniesieniu do tych przestępstw, które są skierowane wyłącznie przeciwko interesom jednostki, nie zaś przeciwko interesom społecznym.

7.) Działanie w granicach uprawnień lub obowiązku prawnego.

Nie jest bezprawnym działanie osób, które. dopuszczają się czynów, w innych warunkach zabronionych, realizując

ciążący na nich obowiązek urzędowy, zawodowy lub wychowawczy. ­

9.ZBIEG PRZESTĘPSTW

Zbieg przestępstw może być jednorodny lub różnorodny.

Zbieg jednorodny występuje, gdy sprawca popełnia kilka przestępstw tego samego rodzaju.

31

Zbieg różnorodny polega na popełnieniu kilku przestępstw różnego rodzaju, nie należących do tej samej grupy.

Sąd każde przestępstwo rozpatruje oddzielnie, uwzględnia zachodzące okoliczności łagodzące i obciążające, za każde przestępstwo wymierza osobną karę, a na ich podstawie karę łączną.

Sąd orzeka karę łączną, biorąc za podstawę kary wymierzone za zbiegające się przestępstwa. Podstawowa zasada określająca wysokość kary łącznej stanowi, że nie może ona być niższa od najwyższej z kar wymierzonych za poszczególne przestępstwa, ani wyższa od sumy tych kar.

10. ZBIEG PRZEPISÓW USTAWY

Zbieg przepisów ustawy ma miejsce wtedy, gdy czyn wyczerpuje jednocześnie znamiona kilku przestępstw. Jeden czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo. Jeżeli więc czyn sprawcy wyczerpuje znamiona określone w dwóch albo więcej przepisach kodeksu karnego, sąd wymierza karę .zasadniczą na podstawie tego przepisu, który przewiduje najsurowszą karę.

11. PRZESTĘPSTWO CIĄGLE

Z przestępstwem ciągłym mamy do czynienia wtedy, gdy sprawca popełnia w podobny sposób, w krótkich odstępach czasu, dwa lub więcej przestępstw, zanim zapadł pierwszy wyrok. Traktuje się je jako jeden czyn i wymierza jedną karę, stosując nadzwyczajne zaostrzenie kary. W takim przypadku sprawcy grozi kara do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę.

Przestępstwo trwałe - przestępstwo, które składa się z czynu oraz utrzymującego się przez pewien czas bezprawnego skutku (np. pozbawienie człowieka wolności przez przestępcę - bezprawny jest sam czyn i bezprawny jest stan, który przez jakiś czas trwa. Jest to jednak traktowane jako jedno przestępstwo).

12. KARY I ŚRODKI KARNE

1.) Istota kary

Kara jest to środek przymusu państwowego, stosowany przez sądy wobec sprawców przestępstwa i polegający na sprowadzeniu pewnej dolegliwości.

Za główny cel kary uważa się reedukację skazanego, jego poprawę.

Obok kar sensu stricto kodeks kamy przewiduje również tzw środki karne.

Kary mają charakter samoistny, a więc mogą działać samodzielnie. Środki karne mogą być wymierzane tylko jako dodatek do kary zasadniczej, nie mają charakteru samoistnego.

2.) Rodzaje kar

Do k Do kar należą:

> pozbawienie wolności

> ograniczenie wolności

> grzywna

Kara pozbawienia wolności - trwa co najmniej miesiąc, najwyżej 15 lat. Wymierza się ją w pełnych miesiącach i pełnych Jatach.

Odmianami tej kary są :

• . kara 25 lat pozbawienia wolności

• . kara dożywotniego pozbawienia wolności

Te szczególne rodzaje kary pozbawienia wolności mogą być przez sąd stosowane tylko wtedy, gdy przepis dotyczący popełnionego przestępstwa wyraźnie je przewiduje.

Karę pozbawienia wolności wykonuje się w zakładach karnych. które dzielą się na:

• . zakłady karne dla młodocianych

• . zakłady karne dla odbywających karę po raz pierwszy

• . zakłady karne dla recydywistów penitencjarnych

• . zakłady karne dla odbywających karę aresztu wojskowego.

Zakłady karne są organizowane jako zakłady typu zamkniętego, półotwartego i otwartego.

Nadzór nad legalnością i prawidłowością przebiegu kary pozbawienia wolności, sprawuje sędzia penitencjarny. .

Kara ograniczenia wolności - polega na pozbawieniu skazanego niektórych praw, które w normalnych warunkach

człowiekowi przysługują, oraz na obciążeniu go dodatkowymi obowiązkami. Skazany:"

> nie może bez zgody sądu zmieniać miejsca stałego pobytu

> jest zobowiązany do wykonywania wskazanej przez sąd nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne "-

> ma obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary.

Kara ograniczenia wolności jest wymierzana na czas nie krótszy niż miesiąc i nie dłuższy niż 12 miesięcy.

Kara grzywny - jest karą pieniężną. Wymierza się ja w stawkach dziennych, określając liczbę stawek i wysokość jednej stawki. Grzywnę wymierza się w wysokości nie mniejszej niż 10 stawek j nie większej niż 360, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Sąd ustala stawkę w granicach od l0zł do 2000zł.

32

3 . Środki karne

Środkami karnymi są:

1. pozbawienie praw publicznych

2. zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej

.działalności gospodarczej,

3 zakaz prowadzenia pojazdów

4 przepadek przedmiotów

5 obowiązek naprawienia szkody

6 nawiązka.

7 świadczenie pieniężne

8 podanie wyroku do wiadomości publicznej

4.) Zasady wymiaru kar i środków karnych

. Przepisy. części szczególnej kodeksu karnego dotyczące poszczególnych przestępstw nie określają kar w sposób sztywny. Wyznaczają jedynie granice, w jakich sąd powinien karę wymierzyć.

Sąd wymierza karę według swego uznania, w granicach przewidzianych przez ustawę. Bierze pod uwagę stopień winy i społecznej szkodliwości czynu oraz względy prewencyjne i wychowawcze, a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa.

13. NADZWYCZAJNE ZŁAGODZENIE KARY

Nadzwyczajne złagodzenie kary polega na tym, że sąd może albo wymierzyć karę niższą od najniższej przewidzianej za dane przestępstwo, albo też zastosować łagodniejszy rodzaj kary. Następuje tu przekroczenie dolnej granicy kary przewidzianej za przestępstwo.

Nadzwyczajne złagodzenie kary sąd może stosować w przypadkach szczegółowych przewidzianych przepisami (np. eutanazja). .

Nadzwyczajne złagodzenie kary może być też zastosowane w kilku sytuacjach określonych przez prawo karne (np. wobec nieletniego, jeżeli przemawiają za tym względy wychowawcze, jeżeli ujawni on informacje o innych sprawcach i istotnych okolicznościach popełnienia przestępstwa i in).

Sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary w szczególnie uzasadnionych przypadkach, kiedy nawet naj niższa kara przewidziana za przestępstwo byłaby niewspółmiernie surowa, w szczególności zaś:

• . Jeżeli pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, szkoda została naprawiona, albo pokrzywdzony i sprawca uzgodnił sposób naprawienia szkody . Ze względu na postawę sprawcy, zwłaszcza gdy czynił starania o naprawienie szkody lub jej zapobieżenie .

• Jeżeli sprawca przestępstwa nieumyślnego lub jego najbliższy poniósł poważny uszczerbek w związku z

popełnionym przestępstwem.

14. NADZWYCZAJNE ZAOSTRZENIE KARY

Nadzwyczajne zaostrzenie kary polega na tym, że sąd wymierza sprawcy karę wyższą od tej, jaką zastosowałby w normalnych warunkach, w szczególności może wyjść ponad górną granicę kary przewidzianą przez ustawę dla danego przestępstwa.

Nadzwyczajne zaostrzenie kary stosuje się m.in. do recydywistów i sprawców przestępstw ciągłych.

W wymienionych przypadkach sąd może wymierzyć karę nie przekraczającą górnej granicy zagrożenia ustawowego zwiększonego o połowę.

15. ŚRODKI PODDAJĄCE SPRAWCĘ PRÓBIE

. 1) Uwagi wstępne

Podstawowym celem kary jest resocjalizacja sprawcy czynu. Temu celowi służą następujące środki:.

• Warunkowe umorzenie postępowania karnego

• Warunkowe zawieszenie wymierzenia kary

• Warunkowe przedterminowe zwolnienie

2) Warunkowe umorzenie postępowania karnego

Sąd może warunkowo umorzyć postępowanie karne, jeżeli występują następujące przesłanki:

• . Wina sprawcy i społeczna szkodliwość popełnionego przez niego czynu nie są znaczne

• . Okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości

• .Sprawca nie był dotąd karany za przestępstwo umyślne -. - .': ._, .

• . Jego właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia pozwalają przypuszczać, że pomimo

umorzenia postępowania będzie przestrzegał prawa, a w szczególności nie popełni przestępstwa

• Za przestępstwo grozi kara nie przekraczająca 3 lat pozbawienia wolności, a gdy sprawca pojednał się z

pokrzywdzonym, naprawił szkodę lub pokrzywdzony" i sprawca uzgodnili sposób naprawienia szkody - kara

nie przekraczająca 5 lat pozbawienia wolności

Okres próby przy warunkowym umorzeniu postępowania wynosi od roku do 2 lat.

.33

Umarzając warunkowo postępowanie sąd może oddać sprawcę pod dozór kuratora lub odpowiedniej instytucji.

3) Warunkowe zawieszenie wykonania kary,­

Sąd może warunkowo zawiesić wykonanie orzeczonej kary:

• .:. Pozbawienia wolności nie przekraczającej 2 lat

• .:. Ograniczenia wolności

• .:. Grzywny orzeczonej jako kara samoistna

Zawieszenie wykonania następuje na okres próby, który wynosi od 2 d05 lat w przypadku kary pozbawienia wolności,

a od roku do 3 lat w przypadku ograniczenia wolności i grzywny. .

Jeśli okres próby minie_ i w tym czasie sprawca nie popełni nowego przestępstwa, po upływie dalszych 6 miesięcy . skazanie ulega zatarciu z mocy prawa i jest uważane za niebyłe. -Sprawce traktuje się tak jakby czynu przestępnego nie popełnił.

4) Warunkowe przedterminowe zwolnienie

Skazanego na karę pozbawienia wolności można warunkowo zwolnić z odbycia reszty kary, jeżeli jego zachowanie się w czasie odbywania kary uzasadnia przypuszczenie, iż będzie w przyszłości przestrzegał porządku prawnego, przede wszystkim zaś nie popełni nowego przestępstwa.

O warunkowym zwolnieniu decyduje sąd. Warunkowe zwolnienie może nastąpić po odbyciu co najmniej połowy kary, jednak nie \wcześniej niż po 6 miesiącach. Recydywistę można warunkowo zwolnić po upływie 2/3 kary, a wielokrotnego recydywistę, po odbyciu _ kary. Skazanego na 25 lat pozbawienia wolności można warunkowo zwolnić po 15 latach, a skazanego na dożywocie po 25 latach kary.

16. POWRÓT DO PRZESTĘPSTWA

Nie każdy człowiek popełniający po raz drugi przestępstwo jest recydywistą.

Powrót do przestępstwa (recydywa) ma miejsce wówczas, gdy sprawca skazany za przestępstwo umyślne na karę pozbawienia wolności, po odbyciu co najmniej 6 miesięcy tej kary dopuszcza się w ciągu 5 lat ponownie przestępstwa umyślnego, przy czym to nowe przestępstwo jest podobne do poprzedniego.

17. AMNESTIA I ABOLICJA

Amnestia jest generalnym aktem łaski państwa. Akt ten nie odnosi się do konkretnego człowieka, lecz do szerokiej rzeszy osób odbywających karę. .

Osoby podlegające amnestii oznaczone są najczęściej według rodzaju popełnionych przestępstw bądź według

wysokości wymierzonej kary. .

Amnestia polega na całkowitym lub częściowym darowaniu kar. Amnestia ogłaszana jest w formie ustawy. Jedynym organem uprawnionym do podjęcia decyzji o powszechnym akcie łaski jest Sejm.

Abolicja jest generalnym aktem łaski odnoszącym się do tych przestępców, którzy nie zostali jeszcze prawomocnie osądzeni. Abolicja odnosi się do wcześniejszego niż amnestia etapu postępowania karnego.

18. PRAWO ŁASKI

Prawo łaski jest to indywidualny akt łaski państwa wobec przestępcy, skazanego na karę sądową. Prawo łaski przysługuje zawsze głowie państwa - Prezydentowi.

Zastosowanie prawa łaski polega na darowaniu kary w całości, zmniejszeniu jej wymiaru, albo zamianie na łagodniejszą. Prawo łaski moze dotyczyć kar, środków karnych i skutków skazania (np. wcześniejsze zatarcie skazania).

Prośbę o ułaskawienie rozpatruje sąd, który wydał wyrok w pierwszej instancji, a następnie sąd odwoławczy, który rozpatrywał apelację. W przypadku pozytywnych opinii sąd przekazuje prośbę prokuratorowi gerieralnemu. Prokurator generalny przedstawia ja Prezydentowi wraz z aktami i swoim wnioskiem. Postępowanie o ułaskawienie moze też wszcząć prokurator generalny z urzędu. Ponadto wszczynaje w każdym przypadku na żądanie Prezydenta.

19. PRZ EDAWNIENIE

. ­

Przedawnienie jest instytucją prawną związaną z upływem czasu. . .

Przedawnienie w prawie karnym polega na tym, że po upływie pewnego okresu, nie można już sprawcy pociągnąć do

odpowiedzialności karnej. . .

Zależnie od tego, na jakim etapie jest postępowanie karne w momencie, gdy zaczyna biec przedawnienie, rozróżniamy:

a. przedawnienie ścigania' .

b. przedawnienie wyrokowania

c.- przedawnienie wykonania kary

Przedawnienie ścigania - biegnie, gdy postępowania karnego w ogóle nie wszczęto. Karalność przestępstwa ustaje, jeśli od czasu jego popełnienia minęło:

.30 lat - w przypadku zabójstwa

34

• . 20 lat - gdy czyn stanowi inną zbrodnię

• . 10 lat - gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 3 lata

• . 5 lat - gdy czyn jest zagrożony karą pozbawienia wolności nie przekraczającą 3 lat

• . 3 lata - gdy czyn jest zagrożony karą ograniczenia wolności lub grzywną.

Przedawnienie wyrokowania - biegnie wówczas, gdy postępowanie karne zostało wprawdzie wszczęte, lecz nie doszło do wydania wyroku, np. wskutek ucieczki sprawcy. Przestępstwo przedawnia się, jeżeli od czasu jego popełnienia minął okres przedawnienia ścigania przedłużony o 5 lat.

Przedawnienie wykonania kary - biegnie wówczas, gdy postępowanie karne już się odbyło i zostało zakończone prawomocnym wyrokiem skazującym, ale kara z jakiejś przyczyny nie została wykonana. Okres przedawnienia

biegnie od uprawomocnienia się wyroku i wynosi: . '

a) 30 lat - w razie skazania na 5 lat pozbawienia wolności lub karę surowszą

b) I S Jat - w razie skazania na karę pozbawienia wolności do lat 5 .

c) 10 lat - w razie skazania na inną karę. '

Przedawnienie nie biegnie, jeżeli wszczęcie postępowania karnego nie jest dopuszczalne (np. przeciwko posłowi w

czasie sprawowania mandatu). .

Nie ulęgają w ogóle przedawnieniu zbrodnie przeciwko pokojowi i ludzkości oraz przestępstwa wojenne. Ponadto nie przedawniają się umyślne ciężkie przestępstwa (zabójstwo, ciężkie uszkodzenie ciała, ciężki uszczerbek na zdrowiu lub pozbawienie wolności połączone ze szczególnym udręczeniem) popełnione przez funkcjonariusza publicznego ( np. policjanta, prokuratora itp.)

20. ZA TARCIE SKAZANIA

Zatarcie skazania polega na urzędowym puszczeniu skazania w niepamięć. Po upływie ustalonego przepisami okresu oficjalnie zapomina się o popełnionym przestępstwie i wymierzonej za nie karze. Przesłanką zatarcia skazania jest przestrzeganie przez skazanego w okresie próby porządku prawnego w szczególności to, że skazany nie popełnił w tym okresie ponownie przestępstwa. '

Od chwili zatarcia skazanie uważa się za niebyłe.

Okres niezbędny do zatarcia skazania zależy od rodzaju wymierzonej sprawcy kary. W razie skazania na karę pozbawienia wolności, zatarcie skazania. następuje z mocy prawa po upływie 10 lat od wykonania lub darowania kary, albo od przedawnienia jej wykonania. W przypadku kary nie przekraczającej 3 lat sąd na wniosek skazanego może zarządzić zatarcie skazania po upływie 5 lat. W razie skazania na karę ograniczenia wolności lub grzywnę, zatarcie skazania następuje z mocy prawa po upływie 5 lat, a na wniosek skazanego sąd może je zarządzić już po upływie 3 lat.

21. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO INSTYTUCJOM PAŃSTWOWYM] SAMORZĄDOWYM

Do w/wym przestępstw należą:

• . Czynna napaść

• . Przemoc lub groźba

• . Opłacona protekcja

• Niedopełnienie obowiązku

Czynna napaść - jest przestępstwem skierowanym przeciwko funkcjonariuszowi publicznemu podczas pełnienia przez niego obowiązków służbowych. Za czynną napaść grozi kara pozbawienia wolności od roku do 10 lat.

Przemoc lub groźba - przestępstwa tego dopuszcza się, kto przemocą lub bezprawną groźbą wpływa na urzędowe czynności organu państwowego lub samorządu terytorialnego, a także ten, kto stosuje przemoc lub bezprawną groźbę w celu zmuszenia funkcjonariusza publicznego do podjęcia lub zaniechania czynności służbowej, np. zaniechanie zatrzymania włamywacza. Sprawcy grozi kara pozbawienia wolności do 3 lat.

Znieważenie funkcjonariusza - polega na użyciu obraźliwych słów, zwrotów, gestów itp. Pod adresem funkcjonariusza podczas pełnienia obowiązków służbowych. Sprawcy znieważenia funkcjonariusza grozi grzywna, ograniczenie wolności lub pozbawienie wolności do roku.

Naruszenie nietykalności cielesnej - to przestępstwo zagrożone jest grzywną, karą ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3. .

Sprzedajność - jest przestępstwem, którego dopuszcza się urzędnik lub inna osoba pełniąca funkcję publiczną, przyjmując korzyść majątkową lub osobistą w związku z tą funkcją, w szczególności za załatwienie określonej spraw'. Za sprzedajność grozi kara pozbawienia wolności do lat 8, a w przypadkach szczególnych wagi od 2 do 12 lat: .

Przekupstwo - dopuszcza się go ten, kto urzędnikowi lub innej osobie pełniącej funkcję publiczną wręcza łapówkę w zamian za załatwienie jakiejś sprawy- w związku z pełnioną funkcją. Za przekupstwo grozi kara pozbawienia wolności do lat 5 .. .

Opłacona protekcja - przestępstwo to popełnia ten, kto powołując się na wpływy w instytucji państwowej lub samorządowej, podejmuje się pośrednictwa w załatwieniu sprawy, w zamian za korzyść majątkową lub jej obietnicę. Kodeks kamy przewiduje karę pozbawienia wolności od roku do lat 3.

Niedopełnienie obowiązku - dopuszcza się go funkcjonariusz publiczny, który wskutek przekroczenia swych uprawnień lub niedopełnienia obowiązku, działa na szkodę' interesu publicznego lub prywatnego. Kodeks kamy przewiduje karę pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 3 lat.

35

22. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO WYMIAROWI SPRAWIEDLIWOŚCI

Do tej grupy zalicza się cały szereg przestępstw, wśród których można wymienić m.in.: a) przemoc wobec sądu, b)

fałszywe zeznania, c) fałszywe oskarżenie, d) tworzenie fałszywych dowodów, e) poplecznictwo, I) uwolnienie więźnia, g) przemoc wobec uczestnika procesu.

Przemoc wobec sądu - przestępstwa tego dopuszcza się, kto przemocą lub bezprawną groźbą wywiera wpływ na czynności urzędowe sądu, np. uniemożliwia przeprowadzenie rozprawy. Za przestępstwo grozi kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.

Fałszywe zeznania - polegają na zeznaniu nieprawdy lub zatajeniu prawdy w postępowaniu sądowym lub innym,

prowadzonym na podstawie przepisów. Za fałszywe zeznanie grozi kara pozbawienia wolności do 3 lat. ..

Fałszywe oskarżenie - polega na oskarżeniu jakiejś osoby przed organem powołanym do ścigania o dopuszczenie się przestępstwa lub przewinienia dyscyplinarnego, którego .ta osoba nie popełniła. Za fałszywe oskarżenia grozi grzywna,

kara ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 2. .

Tworzenie fałszywych dowodów .- jest przestępstwem mającym na celu skierowanie postępowania karnego

przeciwko określonej osobie. . .

Poplecznictwo - jest przestępstwem polegającym na celowym utrudnianiu postępowania karnego. Poplecznik utrudnia lub nawet udaremnia prowadzenie postępowania karnego, aby w ten sposób pomóc sprawcy przestępstwa uniknąć odpowiedzialności karnej. W szczególności poplecznictwa dopuszcza się ten, kto ukrywa sprawcę, zaciera ślady przestępstwa lub odbywa za skazanego karę. Za poplecznictwo grozi kara pozbawienia wolności do Jat 5, nie podlega karze, kto ukrywa osobę najbliższą. Jeżeli poplecznik w innej formie udzielił pomocy osobie najbliższej (np. zniszczył dokumenty stanowiące dowód przestępstwa), sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary lub nawet odstąpić od jej wymierzenia. .

Uwolnienie więźnia - ma miejsce wówczas, gdy sprawca uwalnia lub ułatwia ucieczkę osobie, która została pozbawiona wolności.

Przemoc wobec uczestnika procesu - polega na użyciu przemocy lub bezprawnej groźby w celu wywarcia wpływu na świadka, biegłego, tłumacza, oskarżyciela lub oskarżonego, albo naruszeniu jego nietykalności cielesnej. Za przestępstwo to grozi kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 Jat.

23. PRZESTĘPSTWA PRZECWKO WIARYGODNOŚCI DOKUMENTÓW.

Do przestępstw przeciwko dokumentom należą: a) fałszerstwo dokumentu, b) poświadczenie nieprawdy, c)wyłudzenie poświadczenia nieprawdy, d)zniszczenie dokumentu, e)przestępstwa przeciwko dowodom tożsamości, f) zniszczenie znaków graficznych.

Fałszerstwo dokumentu - występuje jako podrobienie i przerobienie dokumentu.

Poświadczenie nieprawdy - przestępstwa tego dopuszcza się funkcjonariusz publiczny lub inna osoba upoważniona do wystawiania dokumentów, która w dokumencie takim poświadczy nieprawdę co do okoliczności mającej znaczenie prawne.

Wyłudzenie poświadczenia nieprawdy - ma miejsce wtedy, gdy sprawca w celu uzyskania fałszywego poświadczenia wprowadza w błąd funkcjonariusza publicznego lub inną osobę uprawnioną do wystawiania dokumentów.

Przestępstwem przeciwko dowodom tożsamości - jest zbycie własnego Jub cudzego dokumentu stwierdzającego tożsamość, kradzież Jub przywłaszczenie takiego dokumentu, a także posługiwanie się cudzym dowodem tożsamości,

albo dokumentem stwierdzającymi cudze prawa majątkowe. .

Zniszczenie znaków graficznych - dotyczy to znaków rozgraniczających nieruchomości i podobnych (niszczenie, uszkadzanie, usuwanie, przesuwanie itp.).

24. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO MIENIU

Do tej grupy zaliczamy szereg przestępstw, których przedmiotem jest mienie prywatne. Osobną grupę stanowią przestępstwa przeciwko mieniu społecznemu.

Podstawowe przestępstwa przeciwko mieniu:

• . Kradzież - polega na zabraniu cudzej rzeczy w celu przywłaszczenia. Kara - pozbawienie wolności od 3 miesięcy do 5 lat, a kradzież z włamaniem od roku do 10 lat. W przypadku mniejszej wagi sąd może

wymierzyć karę pozbawienia wolności do roku, karę ograniczenia wolności lub 'grzywnę. .

• . Kradzież rozbójnicza - sprawca po dokonaniu kradzieży używa przemocy lub grozi jej użyciem by

zatrzymać zabrane mienie. Jest to kwalifikowana odmiana kradzieży. Kara - od roku do 10 lat.

• . Rozbój - kwalifikowana odmiana .kradzieży. Sprawca używając przemocy lub grożąc jej użyciem zabiera.

- cudzą rzecz w celu przywłaszczenia. Za rozbój uważane jest także zabranie cudzej rzeczy po uprzednim doprowadzeniu posiadacza do stanu nieprzytomności lub bezbronności. Kara - od 2 do 12 Jat, za rozbój kwalifikowany - od 3 do 15 lat.

• . Przywłaszczenie - sprawca cudzą rzecz ma już w swoim posiadaniu i zaczyna ją traktować jak swoją

własność. Sprawca w posiadanie cudzej rzeczy wchodzi leganie. Do popełnienia przestępstwa dochodzi w

- momencie, gdy zaczyna się okazywać, że rzecz traktuje jak swoją, Kwalifikowaną formą przywłaszczenia jest

36

sprzeniewierzenie, zwane defraudacją. Sprawca przywłaszcza mienie powierzone jego opiece (np. kasjer pieniądze). Kara za przywłaszczenie - pozbawienie wolności do 3 lat, a w przypadku sprzeniewierzenia- do 5 lat.

• Oszustwo - doprowadzenie innej osoby do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem za

pomocą wprowadzenia jej w błąd lub wyzyskania istniejącego już błędu, albo niezdolności pojmowania

swoich działań. Kara pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat.

• Wymuszenie - zmuszenie innej osoby przemocą, groźbą zamachu na życie lub zdrowie, albo gwałtownego

zamachu na mienie, do rozporządzenia mieniem własnym lub cudzym, albo do zaprzestania. działalności

gospodarczej. Kara"": od roku do 10 lat. .

• Paserstwo - paserstwa dopuszcza się każdy, kto rzecz uzyskaną za pomocą przestępstwa nabywa lub pomaga

w jej zbyciu, albo w celu osiągnięcia korzyści majątkowej tę rzecz przyjmuje lub pomaga w jej ukryciu. Kara

. - pozbawienie wolności od 3 miesięcy do 5 lat. .

Jeżeli przedmiotem niektórych spośród omówionych przestępstw przeciwko mieniu jest mienie znacznej wartości lub dobra o szczególnym znaczeniu dla kultury, sprawcy, podobnie jak w przypadku kradzieży, grozi kara pozbawienia wolności od roku do 10 lat.

25. PRZESTĘPSTWA PRZECIWKO OBROTOWI GOSPODARCZEMU

Jest to grupa przestępstw odnosząca się do działalności gospodarczej. Zakłócają one prawidłowy przebieg procesów gospodarczych.

Wyrządzenie znacznej szkody majątkowej osobie fizycznej, prawnej lub innej jednostce organizacyjnej przez osobę, która na podstawie umowy albo z mocy przepisów prawnych lub decyzji właściwego organu, miała się zajmować jej sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą - wskutek nadużycia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków.

Znamiona przestępstwa - wyrządzenie znacznej szkody, oraz przyczyna jej wyrządzenia ( przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków przez sprawcę).

Kwalifikowane odmiany przestępstwa - wyrządzenie szkody w celu osiągnięcia korzyści majątkowej oraz wyrządzenie szkody w wielkich rozmiarach.

Kara - pozbawienie wolności od 3 miesięcy do od 3 miesięcy do 5 lat, a za jego kwalifikowane odmiany do 8 i 10 lat.

Posługiwanie się fałszem - w staraniach o uzyskanie kredytu, pożyczki bankowej, gwarancji kredytowej, subwencji lub zamówienia publicznego - kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.

Wyłudzenie odszkodowania od. zakładu ubezpieczeń przez celowe spowodowanie zdarzenia, z którym wiąże się obowiązek wypłaty takiego odszkodowania - kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.

"Pranie brudnych pieniędzy" - polega na podejmowaniu zróżnicowanych działań zmierzających do legalizacji ­pieniędzy i innych wymienionych wartości pochodzących m.in. z wytwarzania lub handlu narkotykami, przemytu, fałszowania pieniędzy lub papierów wartościowych, handlu bronią, materiałami wybuchowymi lub rozszczepialnymi, wymuszania okupu. Kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat, a za jego kwalifikowane odmiany - do 10 lat.

Przestępstwem popełnianym w związku z grożącą dłużnikowi upad/ością lub niewypłacalnością jest działanie na szkodę wierzyciela, polegające na ukrywaniu składników swojego majątku, ich zbywaniu, niszczeniu, obciążaniu itp. Kara - pozbawienie wolności do 3 lat, a jeżeli działanie dłużnika ma udaremnić wykonanie wydanego już orzeczenia sądu od 3 miesięcy do 5 lat. Kwalifikowaną odmianą przestępstwa jest wyrządzenie szkody wielu wierzycielom - kara pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat.

Przestępstwo polegające na tym, że dłużnik w obliczu grożącej mu niewypłacalności tworzy nową jednostkę gospodarczą i przenosi na nią składniki swojego majątku, udaremniając w ten sposób zaspokojenie swoich wierzycieli - kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat. Tej samej karze podlega, kto będąc dłużnikiem kilku wierzycieli doprowadza do swojej upadłości lub niewypłacalności.

Jeszcze innym przestępstwem związanym z grożącą upadłością lub niewypłacalnością jest działanie dłużnika na szkodę niektórych wierzycieli w ten sposób, że spłaca on tylko pozostałych.

Organizowanie przetargów ze szkodą dla instytucji na rzecz której przetarg jest dokonywany - kara pozbawienia wolności do 3 lat.

Lichwa - sprawca wyzyskując przymusowe położenie kontrahenta, zawiera z nim umowę nakładającą na niego obowiązek świadczenia oczywiście niewspółmiernego ze świadczeniem wzajemnym. Kara - pozbawienie wolności do 3 lat.

Rozróżniamy postępowanie przygotowawcze, rozpoznawcze i postępowanie wykonawcze (regulowane inną ustawą.).

Orzekają wyłącznie sądy karne, wyłącznie w trybie skargowym. .

. Postęp Postępowanie karne - rozwiązania: służą ochronie praw jednostki:

• zasada domniemania niewinności

• zasada obowiązku uwzględnienia wszystkich istotnych okoliczności sprawy, a w sytuacji gdy nie da się tych okoliczności zinterpretować, to nie można ich tłumaczyć przeciwko oskarżonemu (in dubio

pro reo) nie wolno z niejasnych okoliczności wyciągać konsekwencji przeciwko oskarżonemu).

Sądy, które orzekają w postępowaniu kamy m, to sądy okręgowe.

Postępowanie przygotowawcze - stronami tu są pokrzywdzony (choć nie zawsze) i podejrzany (ten komu przedstawiono zarzut popełnienia przestępstwa przez oskarżyciela [publicznego)

37

STADIA POSTĘPOWANIA KARNEGO:

I. Postępowanie w sprawie - świadkowi przysługuje prawo odmowy zeznań, gdy zeznaje przeciwko komuś z

bliskiej rodziny lub gdy samego świadka może narazić to. na straty.

2. Zatrzymanie - w postępowaniu przygotowawczym często zachodzi potrzeba stosowania środków przymusu. Rozróżniamy zatrzymanie obywatelskie i policyjne. Zatrzymanie policyjne nie może nastąpić na czas dłuższy niż 48 godzin, jeżeli w tym czasie nie dojdzie do tymczasowego aresztowania, domniemany sprawca musi być wypuszczony.

3. Tymczasowe aresztowanie - orzeka o nim wyłącznie sąd, gdyż jest niezawisły, można je orzec tylko na wniosek prokuratora (gdy zachodzi groźba ucieczki, natoczenia - zatarcia śladów, groźba ponownego przestępstwa .

W .zasadzie nie może. ono przekroczyć 3 miesięcy, ale w praktyce może trwać w nieskończoność, następny wniosek o tymczasowe aresztowanie musi być wystawiony ] 4 dni przed minięciem .aktualnego aresztowania tymczasowego. Okres aresztu tymczasowego ..zostaje zaliczony na poczet kary i odejmuje się go od wymierzonej kary. Gdy podejrzany tymczasowo aresztowany zostaje uznany za niewinnego ma możliwość ubiegania się o odszkodowanie za nieuzasadnione tymczasowe aresztowanie.

4. dozór policyjny .

5. poręczenie majątkowe bądź poręczenie innej wiarygodnej osoby

6. zatrzymanie paszportu

7. zawieszenie w prawie wykonywania określonych czynności. ­

8. zakaz prowadzenia pojazdów

List gończy - nakaz poszukiwania danej osoby, wydaje go sąd, wyjątkowo prokurator.

List żelazny - rodzaj glejtu, jeżeli oskarżony przebywa za granicą i złoży oświadczenie, że wróci do kraju pod warunkiem, że nie zostanie tymczasowo aresztowany i będzie odpowiadać z wolnej stopy. Jest wydawany przez sąd okręgowy.

Postępowanie przygotowawcze kończy się sporządzeniem i wniesieniem do sądu aktu oskarżenia i od tego momentu podejrzany nazywa się oskarżonym i następuje postępowanie rozpoznawcze.

Postępowanie rozpoznawcze - musi być prowadzone cały czas w tym samym składzie, gdyż zmiana składu sądu omacza rozpoczęcie sprawy od początku.

Sędzia zapasowy - sędzia zawodowy albo ławnik, uczestniczy we wszystkich czynnościach sądu ale nie głosuje, nie podpisuje wyroków. Gdy jeden z sędziów. albo ławników nie może dalej uczestniczyć w sprawie to zastępuje go sędzia zapasowy.

Instytucja świadka koronnego - wynika z ustawy o świadku koronnym, która obowiązuje na czas do 1.09.2006r. Gdy podejrzany współpracuje z organami sprawiedliwości, okazuje skruchę, obiecuje nie popełnić żadnego przestępstwa, można go uznać za świadka koronnego, którego zeznania są kluczową sprawą, w sprawie przeciwko innym podejrzanym z grupy przestępczej.. .

Świadek koronny - utajnienie danych osobowych świadka i rodziny, możliwość zmiany tożsamości, wolność. nietykalność, zmiana miejsca zamieszkania, nazwisko, PESEL, zmiana wyglądu.

Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, zatrzymanie, aresztowanie - odpowiedzialność wyłącznie majątkowa ­reprezentantem jest prezes sądu okręgowego.

Krajowy rejestr karny - ustawa z 24.05.2000r.

• prowadzony przez Ministra Sprawiedliwości

• dane osób prawomocnie skazanych

• warunkowe umorzenie postępowania karnego

• tymczasowe aresztowanie

• listy gończe

• listy żelany

Zastosowanie rejestru służy do prawidłowej pracy sądów - karanie skazanych i zatrzymanych osób, kaucja, w celu przedstawienia dowodu niekaralności.

Prawo do uzyskania informacji mają tylko niektóre naczelne organy RP, oraz osoby fizycme - tylko w odniesieniu do .

. tej osoby. .

ROZDZIAŁ V PRAWO CYWILNE

A. CZĘŚĆ OGÓLNA 1 . OGÓLNE WIADOMOŚCI O PRAWIE CYWILNYM.

.

1) Pojęcie prawa cywilnego

Prawo cywilne - zespół norm regulujących stosunki majątkowe i niektóre stosunki osobiste pomiędzy równorzędnymi podmiotami.

Cechy prawa cywilnego:

38

• przepisy prawa cywilnego regulują stosunki o charakterze majątkowym, to znaczy stosunki, w których ciążące na stronach obowiązki i przysługujące im wzajemne prawa dotyczą pieniędzy lub innych wartości ekonomicznych; nieliczne przepisy cywilnoprawne odnoszą się do stosunków osobistych

• . stosunki regulowane przez prawo cywilne odznaczają się prawną równorzędnością stron.

Prawo cywilne jest zespołem wszystkich przepisów prawnych, które odpowiadają wymienionym dwu kryteriom

równocześnie. .

Równorzędność stron w stosunku cywilnoprawnym -oznacza, że w stosunkach prawa cywilnego żadna. ze stron nie ma wobec partnera uprawnień władczych.- Prawo cywilne wyklucza .stosunek prawnej nadrzędności jednej ze stron _względem drugiej.

2.) Podział prawa cywilnego

Prawo cywilne dzielimy na : .

a) część ogólna - zawiera te normy , które regulują zagadnienia wspólne dla pozostałych działów prawa

cywilnego. Przepisy części ogólnej zawarte są w księdze I kodeksu cywilnego.

b) Prawo rzeczowe reguluje prawne formy korzystania z rzeczy. Przepisy prawa rzeczowego obejmuje księga II

kodeksu cywilnego. .

c) Prawo zobowiązaniowe- normuje stosunki zobowiązaniowe, które powstają między wierzycielem i dłużnikiem, dając temu pierwszemu prawa podmiotowe względne, skuteczne względem dłużnika. (III księga kodeksu cywilnego)

d) Prawo spadkowe - reguluje przejście praw i obowiązków zmarłego na iIme podmioty prawa. (IV księga kodeksu cywilnego)

2. ŹRÓDŁA PRAWA CYWILNEGO W POLSCE

Podstawowym źródłem prawa cywilnego w Polsce jest kodeks cywilny z 23 kwietnia 1964r. obowiązujący od I stycznia 1965r.

Kodeks cywilny dzieli się na cztery księgi, poświęcone kolejno: zagadnieniom ogólnym, własności i innym prawom rzeczowym, zobowiązaniom oraz spadkom. Księga dzieli się na tytuły, tytuły rozpadają się na działy, te zaś z kolei

składają się z rozdziałów. .

Są również inne pozakodeksowe źródła prawa cywilnego: kodeks handlowy, prawo wekslowe, prawo czekowe, ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych, kodeks morski, prawo własności przemysłowej, ustawa o ochronie lokatorów mieszkaniowych, zasobie gminy i o zmianie kodeksu cywilnego, prawo budowlane, prawo o przedsiębiorstwach państwowych, prawo spółdzielcze, prawo przewozowe.

Zgodnie z ogólnymi zasadami stosowania prawa przepisy specjalne stosuje się w pierwszej kolejności, zaś kodeks cywilny ma w tej dziedzinie charakter posiłkowy. Przepisy kodeksu znajdują zastosowanie tylko wówczas, gdy określona sprawa nie została uregulowana w przepisach specjalnych.

3. KLAUZULE GENERALNE PRAWA CYWILEGO

Klauzula generalna - przepis prawny, który przez użycie ogólnych pojęć, podlegających ocenie organu stosującego prawo, ma na celu osiągnięcie elastyczności w stosowaniu prawa.

4 . STOSUNEK CYWILNOPRAWNY

Stosunki cywilnoprawne - to zachodzące między równorzędnymi prawnie stronami stosunki społeczne na tle majątkowym oraz nieliczne stosunki osobiste, regulowane przez normy prawa cywilnego.

Elementy stosunku cywilnoprawnego:

l.) Podmioty stosunku

2.) Przedmiot stosunku

3.) Uprawnienia wynikające ze stosunku

4.) Obowiązki wynikające ze stosunku

Podmiotami stosunków cywilnoprawnych mogą być osoby fizyczne i osoby prawne. W każdym stosunku występują

co najmniej dwa podmioty. ..

Zdolność do występowania w roli podmiotu stosunków cywilnoprawnych nazywamy zdolnością prawną.

W istniejącym stosunku prawnym podmioty mogą się zmieniać, chyba że ustawa lub umowa tego zakazuje. Niekiedy ustawa wiąże prawa wynikające ze stosunku prawnego z konkretnym podmiotem j tylko on może z nich. korzystać ­prawa niezbywalne. Odstąpienie prawa niezbywalnego jest niedopuszczalne.

Przedmiotem stosunku cywilnoprawnego - jest zachowanie ludzi i innych podmiotów wobec -drugiej stosunku prawnego, oraz obiekty materialne lub niematerialne, których to zachowanie dotyczy. Przedmiot stosunku prawnego koncentruje w sobie te czynności ludzi i te obiekty, które są przyczyną związania się podmiotów stosunkiem prawnym.

39

5 .PRAWO PODMIOTOWE

Prawem podmiotowym jest przyznana i zabezpieczona przez normy prawa cywilnego oraz wynikająca ze stosunku prawnego możność postępowania w określony sposób.

Źródłem prawa podmiotowego są normy prawne,. które ustanawiają sferę możności postępowania i zakreślają jej granice.

Prawa podmiotowe występują tylko w ramach stosunku prawnego.

Treść prawa podmiotowego określana jest przez to co wolno czynić uprawnionemu i przez to, do czego jest zobowiązana druga strona. Prawo podmiotowe z norm prawnych czerpie środki ochrony.

_Prawo podmiotowe obejmuje jedno lub więcej uprawnień, -związanych ze sobą funkcjonalnie. i stanowiących element danego typu stosunku prawnego. Uprawnienie jest więc częścią prawa podmiotowego lub wypełnia całe prawo podmiotowe. W stosunku cywilnoprawnym występuje z reguły kilka uprawnień, maja one znaczenie równorzędne lub nierównorzędne , powstają jednocześnie lub niejednocześnie, a ich losy w czasie trwania stosunku prawnego mogą być różne.

Uprawnienia te razem wzięte tworzą prawo podmiotowe.

Uprawnienie skonkretyzowane, skierowane do oznaczonej osoby jest roszczeniem.

Rozróżniamy podział praw podmiotowych na prawa podmiotowe bezwzględne i prawa podmiotowe względne

Prawami podmiotowymi bezwzględnymi są prawa podmiotowe skuteczne przeciwko każdej osobie. Do praw bezwzględnych zalicza się tzw prawa osobiste, prawa rzeczowe, prawo do spadku, niektóre prawa na dobrach niematerialnych.

Prawo podmiotowe względne prawo podmiotowe przysługujące tylko względem oznaczonej osoby

­(wierzytelności).

Prawa podmiotowe dzielą się także na: majątkowe i niemajątkowe oraz na przenoszalne i nieprzenoszalne.

.

6 . OSOBY FIZYCZNE

1. Uwagi ogólne

Rozróżniamy następujące rodzaje podmiotów prawa cywilnego: osoby fizyczne, osoby prawne i niektóre pozostałe jednostki organizacyjne.

2. Pojęcie osoby Fizycznej

Osobą fizyczna jest człowiek. Osoba fizyczna rozpoczyna swój byt w chwili urodzenia, a kończy go w chwili śmierci.

3. Zdolność prawna osoby Fizycznej

Przez zdolność prawną należy rozumieć zdolność do występowania w charakterze podmiotu (strony) w stosunkach

cywilnoprawnych. .

Zdolność prawna oznacza możność posiadania praw i obowiązków wynikających z prawa cywilnego, gdyż stosunek

prawny to. więź między stronami, której istotę stanowią ich wzajemne obowiązki i prawa.

Posiadanie zdolności prawnej nie jest uzależnione od posiadania określonych cech fizycznych, psychicznych lub prawnych.

4. Zdolność do czynności prawnych osoby fizycznej.

Zdolność do czynności prawnych to zdolność do nabywania praw i zaciągania zobowiązań za pomocą czynności prawnych.

Zdolność do czynności prawnych oznacza możność zawierania umów (dwustronne czynności prawne).

O ile zdolność prawna polega na samej możności posiadania praw i obowiązków, o tyle zdolność do czynności prawnych daje prawo do aktywności, stwarza możność samodzielnego dysponowania swymi uprawnieniami, zaciągania zobowiązań itp.

Pełną zdolność do czynności prawnych osiąga człowiek z chwilą ukończenia osiemnastu lat.

Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby, które ukończyły trzynaście lat oraz osoby częściowo

. ubezwłasnowolnione.

Nie mają w ogóle zdolności do czynności prawnych osoby, które nie ukończyły jeszcze trzynastu lat oraz osoby całkowicie ubezwłasnowolnione.

. 5: Ubezwłasnowolnienie

Osoba fizyczna może być całkowicie lub częściowo pozbawiona zdolności do czynności prawnych na mocy orzeczenia sądu. Ubezwłasnowolnienie może być całkowite lub częściowe.

6. - Uznanie za zmarłego

Zaginiony może być Uznany za zmarłego jeżeli upłynęło dziesięć lat od końca roku kalendarzowego, w którym

według istniejących wiadomości jeszcze żył; jednakże gdyby w chwili uznania za zmarłego zaginiony ukończył lat siedemdziesiąt wystarczy upływ pięciu Jat. Uznanie za zmarłego nie może nastąpić przed końcem roku kalendarzowego, w którym zaginiony ukończyłby dwadzieścia trzy lata.

40

7. OSOBY PRAWNE

1. Pojęcie osoby prawnej

Osobą prawną jest wyodrębniona jednostka organizacyjna , która zgodnie z obowiązującymi przepisami może występować jako samodzielny podmiot prawa cywilnego.

Na istotę osoby prawnej składają się: ,

a) Element ludzki, np. załoga przedsiębiorstwa państwowego, udziałowcy sp: z o.o itd.

b) Element majątkowy; osoba prawna ma własny majątek, wyodrębniony z majątku członków lub powstały na , innej drodze, zespolony pewną całość; ;osoba prawna odpowiada za swoje zobowiązania własnym majątkiem, a nie majątkiem swoich członków

c) .. Element organizacyjny, wyrażający się .w istnieniu określonej struktury ,ą przede wszystkim organów

wykonujących w imieniu osoby prawnej wszelkie te czynności. '

d) Cel określony w przepisach regulujących działalność osoby prawnej albo w statucie. ,

Ze względu na. sposób tworzenia odróżniamy osoby prawne typu instytucjonalnego (np. wyższa uczelnia tworzona

ustawą sejmową) i osoby prawne typu zrzeszeniowego (osoby prawne powstające na drodze porozumień członków ­

założycieli). .

Ze względu na cel osoby prawne dzielą się na takie, które dążą do celów gospodarczych i na takie, które dążą do

celów niegospodarczych.

2. Rodzaje osób prawnych według kodeksu cywilnego

Do osób praW11ych zaliczamy:

l.) Skarb Państwa

2.) Spółki kapitałowe

3.) Przedsiębiorstwa państwowe

4.) Banki

5.) Państwowe jednostki organizacyjne]

6.) Spółdzielnie

7.) Fundacje

8.) Stowarzyszenia

9.) Inne jednostki organizacyjne o zróżnicowanym charakterze.

3. Skarb Państwa

Skarb państwa jest szczególną osobą prawną. Pojęciem Skarbu Państwa posługujemy się wówczas, gdy państwo występuje jako partner w stosunkach majątkowych z innymi, równoprawnymi partnera. Skarb Państwa to państwo na płaszczyźnie prawa cywilnego, gdzie króluje wszechwładna zasada prawnej równorzędności stron.

Skarb państwa jest właścicielem tej części majątku państwowego. która nie należy do innych państwowych osób prawnych. Najeży do niego całe mienie administracji państwowej, wojska, policji, szkolnictwa, służby zdrowia itp.

4. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych osób prawnych. .

Zdolność prawna osób prawnych jest ściśle związana ze zdolnością do czynności prawnych, zarówno jeśli chodzi o chwilę jej uzyskania jak i utraty.

Zakres zdolności prawnej jest u osób prawnych węższy niż u osób fizycznych. Osoby prawne nie mogą mieć całego szeregu praw i obowiązków o charakterze cywilnym, występujących powszechnie u osób fizycznych.

Ograniczenie to wynika przede wszystkim z samej natury osób praW11ych (osoba prawna nie może być ubezwłasnowolniona, nie może zostać uznana za zmarłą itp.) .

Ograniczenie zdolności prawnej osoby prawnej może być także spowodowane przez ustawę.

5. Organy osób prawnych.

Osoba prawna jako twór sztuczny nie może dokonywać czynności prawnych w taki sposób, jak to robią osoby fizyczne. Osoba prawna dokonuje czynności prawnych za pomocą swych organów.

Organ to osoba fizyczna lub kilka osób, które zgodnie z przepisami określającymi ustrój danej osoby prawnej, tworzą, urzeczywistniają i wyjawiają jej wolę.

8 .CZYNNOŚCI PRAWNE.

Czynność prawna to taka czynność osoby fizycznej lub-prawnej; która zmierza do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku cywilnoprawnego przez złożenie odpowiedniego oświadczenia woli.

, Istotną częścią czynności prawnych jest celowe dążenie osoby fizycznej lub prawnej do wywołania pożądanych skutków prawnych, co różni ją od wielu innych zdarzeń prawnych. Np. .czynów niedozwolonych, które wywołują skutki prawne niezależnie od woli osób i są konsekwencją naruszenia prawa. .

Nieodzownym elementem każdej czynności prawnej jest co najmniej jedno oświadczenie woli.

Oświadczeniem woli w rozumieniu prawa cywilnego jest tylko taki przejaw woli, który wyraża w sposób dostateczny zamiar wywołania skutku prawnego w postaci ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnego.

41

Treść czynności prawnej i tworzonego przez nią stosunku cywilnoprawnego kształtują następujące czynniki:

1.) Oświadczenie woli

2.) Przepisy odnoszące się do danego rodzaju czynności prawnych

3.) Zasady współżycia społecznego

4.) Ustalone zwyczaje '

Oświadczenie woli kierowane do drugiej osoby uważa się za złożone w momencie, gdy dojdzie do tej osoby w taki sposób, by mogła się zapoznać z jego treścią,

Czynności prawne dzielą się na:

. '1.) jednostronne i dwustronne.

, Z .czynnością prawną jednostronną mamy do czynienia, gdy do dokonania danej czynności wystarcza złożenie oświadczenia woli przez jedną osobę. (Testament, udzielenie pełnomocnictwa, wypowiedzenie umowy, przyjęcie i

odrzucenie spadku itp.) . .

Czynność prawna dwustronna, zachodzi wówczas, gdy do jej dokonania konieczne jest zgodne oświadczenie woli dwóch lub więcej stron. Czynności prawne dwustronne nazywamy inaczej umowami.

2.) rozporządzające i zobowiązujące.

Czynność prawna rozporządzająca powoduje przeniesienie jakiegoś prawa majątkowego na inną osobę, jego

zniesienie lub obciążenie. Czynnością rozporządzającą jest na przykład przeniesienie na inną osobę prawa własności rzeczy .

Czynność prawna zobowiązująca zawiera tylko zobowiązanie strony do dokonania świadczenia w przyszłości, np. umowa o dzieło zawiera po stronie zamawiającego zobowiązanie zapłaty, a po stronie przyjmującego zamówienie zobowiązania wykonania dzieła.

3.) płatne i nieodpłatne.

4.) Konsensualne i realne

Czynności konsensualne - zaliczamy tu czynność prawną, która wymaga jedynie złożenia oświadczenia woli Jeżeli obok oświadczenia woli konieczne jest także \\)'danie rzeczy, czynność prawna ma charakter realny.

5.) przyczynowe i abstrakcyjne.

.

9. PRZESŁANKI WAŻNOŚCI CZYNNOŚCI PRAWNEJ

Czynność prawna, aby wywołać zamierzone przez strony skutki, powinna odpowiadać określonym wymaganiom. Wymagania te nazywamy przesłankami jej ważności.

1. Osoba dokonująca czynności prawnej musi posiadać zdolność prawną oraz zdolność do czynności prawnych.

2. Czynność prawna nie może być sprzeczna z ustawą i zasadami współżycia społecznego.

3. Do przesłanek ważności czynności prawnej należy dokonanie jej w przewidzianej formie, jeżeli przepisy wymagają określonej . formy pod rygorem nieważności

4. Czynność prawna powinna być wolna od wad.

W razie braku którejś z wymienionych przesłanek czynność prawna jest wadliwa.

Rozróżniamy nieważność bezwzględną i względną.

Nieważność bezwzględna - jest najostrzejszą sankcją przewidzianą przez prawo cywilne dla wadliwych czynności prawnych. Na nieważność czynności prawnej może się w tym przypadku powoływać każdy, a nie tylko osoba, która uczestniczyła jako strona w dokonaniu tej czynności. Sąd musi ją uwzględnić z urzędu, niezależnie od tego, czy którakolwiek ze stron powoła się na nieważność czynności prawnej.

Nieważność względna - oznacza przysługującą oznaczonej stronie możność uchylenia się od skutków dokonanej czynności prawnej. Czynność prawna nie jest nieważna z mocy samego prawa, ale osoba wskazana przez przepisy może spowodować jej unieważnienie.

10. WADY OŚWIADCZENIA WOLI.

Na oświadczenie woli będące podstawowym elementem czynności prawnej składa się sam akt woli oraz jego uzewnętrznienie. Proces składania oświadczenia woli może być dotknięty nieprawidłowościami, które nazywamy wadami oświadczenia woli. ­

Przepisy kodeksu cywilnego znają cztery wady oświadczenia woli:

1. brak świadomości lub swobody

2. pozorność

3. błąd

4. groźbę.

Brak świadomości lub swobody - polega na tym, że osoba składająca oświadczenie woli znajduje się w stanie psychicznym. odbiegającym od- normalnego.. co uniemożliwia podjęcie decyzji i złożenie oświadczenia w sposób świadomy lub swobodny. Brak świadomości lub swobody w chwili składania oświadczenia woli powoduje jego nieważność.

Pozorność - polega na złożeniu oświadczenia za zgodą drugiej strony dla pozoru. Oświadczenie woli złożone dla pozoru jest nieważne r nie wywołuje żadnych skutków prawnych.

Błąd - mylne wyobrażenie u osoby składającej oświadczenie o rzeczywistym stanie, mylne wyobrażenie o treści złożonego -oświadczenia. Błąd nie powoduje - nieważności czynności prawnej, lecz daje osobie składa

42

oświadczenie woli prawo wycofania się z jego skutków. Błąd jest wadą oświadczenia woli tylko wtedy, gdy dotyczy treści czynności prawnej.

Groźba - przymus psychiczny zastosowany w celu wymuszenia oświadczenia woli. Groźba musi być-bezprawna. Groźba uprawnia osobę, która złożyła oświadczenie woli, do wycofania się z jego skutków. Testament sporządzony pod wpływem groźby jest zawsze nieważny.

]1. ZAWARCIE UMOWY

W kodeksie cywilnym znalazły unormowanie następujące tryby zawierania umów:

• W drodze złożenia i przyjęcia oferty

• w drodze aukcji i przetargu '

• w drodze negocjacji

Oferta - jest to oświadczenie woli osoby fizycznej lub prawnej (oferenta) skierowane do innej osoby fizycznej lub prawnej (oblata), które wyraża wolę, zawarcia umowy i określa jej istotne postanowienia.

Na równi z ofertą należy traktować wystawienie towarów w miejscu sprzedaży na widok publiczny z podaniem ceny. Nie są ofertami reklamy, ogólnikowe ogłoszenia, cenniki i in. Grają one rolę zaproszenia do zawarcia umowy. Oferent jest związany złożoną przez siebie ofertą. Adresat oferty przyjmując ją powoduje zawarcie umowy bez dalszego udziału oferenta. Raz uczyniona oferta prowadzi automatycznie do zawarcia umowy, jeśli zostanie przyjęta w oznaczonym terminie.

Gdy oferta zawiera wyraźne określenie terminu, w ciągu którego oferent oczekuje odpowiedzi, jest nią on związany aż do upływu oznaczonego przez siebie terminu. Nadejście oświadczenia o przyjęciu oferty po tym terminie nie powoduje zawarcia umowy.

Jeżeli oferta nie zawierała określenia terminu, to należy odróżnić dwie sytuacje:

• oferta została złożona w obecności drugiej strony albo za pomocą telefonu lub innego środka bezpośredniego porozumiewania się na odległość. Oferta taka przestaje wiązać, jeżeli nie zostanie przyjęta niezwłocznie.

• oferta została złożona w inny sposób, np. listownie. Oferta taka przestaje wiązać z upływem czasu, w którym składający ofertę mógł w zwykłym toku czynności otrzymać odpowiedź, wysłaną bez

uzasadnionego opóźnienia.

Oferty w postaci elektronicznej - oferta taka wiąże oferenta tylko w tym przypadku, gdy adresat niezwłocznie potwierdzi jej otrzymanie.

Przyjęcie oferty powoduje zawarcie umowy, jeżeli oferta zostanie zaakceptowana w całości i bez zastrzeżeń. Oświadczenie adresata, że ofertę wprawdzie przyjmuje, ale proponuje wprowadzenie zmiany niektórych warunków lub uzupełnienie treści umowy o nowe postanowienia, nie jest w rzeczywistości przyjęciem umowy i nie powoduje jej zawarcia. Oświadczenie takie stanowi nową ofertę (kontrofertę).

Przyjęcie oferty może nastąpić także w sposób dorozumiany, przez przystąpienie adresata do wykonania umowy, jeżeli według przyjętego w danych stosunkach zwyczaju lub według treści oferty wyraźne jej przyjęcie nie jest potrzebne. Ma to miejsce gdy oferent nie oczekuje od adresata formalnego przyjęcia oferty, lecz niezwłocznego wykonania świadczenia. '

Jeżeli strony nie postanowiły inaczej, umowę uważa się za zawartą w miejscu i w chwili otrzymania przez oferenta oświadczenia o przyjęciu oferty. Jeżeli dojście oświadczenia o przyjęciu oferty do oferenta nie jest wymagane, umowę w razie wątpliwości uważa się za zawartą w chwili przystąpienia drugiej strony do jej wykonania.

Aukcja i przetarg - są one obowiązkowe przy tak zwanych zamówieniach publicznych.

Aukcja i przetarg w ujęciu kodeksu cywilnego stanowią szczególny tryb zawierania umów, na który składają się następujące etapy:

l.) Ogłoszenie aukcji (przetargu)

2.) Zgłaszanie ofert

3.) Przyjęcie wybranej oferty

Aukcja - ma formę bądź ustną, bądź inną formę umożliwiającą bezpośredni kontakt i polega na tym, że ogłaszający aukcję oczekuje coraz korzystniejszych ofert, składanych sukcesywnie przez uczestniczących w postępowaniu licytantów. Złożona w trakcie aukcji oferta wiąże oferenta aż do chwili, gdy inny uczestnik złoży ofertę korzystniejszą, chyba, że w podanych do wiadomości warunkach aukcji inaczej postanowiono.

Przetarg - polega na tym, że ogłaszający przetarg w odpowiedzi na swoje ogłoszenie oczekuje pisemnych ofert - w celu wybrania najkorzystniejszej z nich. Postępowanie przetargowe może też zostać zamknięte bez wyboru' oferty, jeżeli żadna z nich nie spełnia oczekiwań ogłaszającego przetarg.

Warunki aukcji łub przetargu mogą przewidywać obowiązkowe wadium, stanowiące warunek uczestnictwa w

- postępowaniu. . Ma ono -postać określonej sumy pieniężnej, którą uczestnik wpłaca organizatorowi, bądź też ustanowienia zabezpieczenia jej zapłaty, na przykład zastawu. Wadium ma znaczenie w tych przypadkach, w których zawarcie umowy nie następuje przez samo przyjęcie oferty, lecz konieczne jest spełnienie dodatkowych wymagań przewidzianych przez przepisy, np. zastosowania formy aktu notarialnego.

Przepisy przewidują możliwość unieważnienia umowy zawartej w wyniku aukcji lub przetargu, jeżeli strona umowy lub inny uczestnik postępowania, albo działająca z nimi w porozumieniu osoba trzecia wpłynęła na wynik aukcji (przetargu) w sposób sprzeczny z prawem lub dobrymi obyczajami.

43

Negocjacje - są stosowane wówczas, gdy chodzi o zawarcie umowy skomplikowanej, dotyczącej znaczących przedsięwzięć gospodarczych, dużych inwestycji, wielkich dostaw towarów itp. Do zawarcia umowy dochodzi, gdy strony dojdą do porozumienia we wszystkich sprawach ,.które były przedmiotem rokowań.

12. FORMA CZYNNOŚCI PRAWNYCH

Forma czynności prawnych - zawartych w nich oświadczeniach woli jest dowolna. Nazywamy to zasadą swobody wyboru formy Zasadą swobody formy. Możliwość swobodnego decydowania o .formie danej czynności prawnej i wybierania takiej, jaka w danych warunkach jest najbardziej odpowiednia, upraszcza zawieranie umów i dokonywanie. jednostronnych czynności prawnych, ułatwiając szybki obrót dobrami i usługami.

Obowiązek nadania czynności prawnej określonej formy istnieje tylko wówczas, gdy wynika t.o:

1. z ustawy .

. 2. z zawartej poprzednio umowy .

Rozróżniamy formę zwykłą i formy szczególne.

Formą zwykłą jest przede wszystkim forma ustna, kiedy to oświadczenie woli formułowane jest wyraźnie w wypowiadanych słowach. Poza tym należą tu różne rodzaje zachowań (np. kiwnięcie głową)

Do form szczególnych należą:

. l. zwykła forma pisemna

2. forma pisemna z datą pewną

3. forma pisemna z podpisem urzędowo poświadczonym

4. forma aktu notarialnego

5. inne

ad. l. Forma pisemna - zwykła może być zastrzeżona pod rygorem nieważności czynności prawnej lub bez tego rygoru.

Forma pisemna jest zastrzeżona pod rygorem nieważności, jeżeli przepis mówi np.: "Umowa powinna być pod nieważnością zawarta na piśmie" lub używa innego podobnego sformułowania. W formie pisemnej pod rygorem nieważności powinno być udzielone pełnomocnictwo ogólne. Niezachowanie formy pisemnej powoduje nieważność czynności prawnej, która w związku z tym nie wywołuje zamierzonych skutków.

Forma pisemna bez rygoru nieważności występuje we wszystkich tych przypadkach, w których przepisy wymagają formy pisemnej, ale poprzestają na sformułowaniu samego wymagania, bez zaopatrywania go w rygory.

Forma pisemna jest zachowana, gdy zostanie złożony własnoręczny podpis na dokumencie obejmującym treść świadczenia woli. Do zawarcia umowy wystarcza. wymiana dokumentów, z których każdy obejmuje treść oświadczenia woli jednej ze stron i jest przez nią podpisany. .'

Ad.2. Forma pisemna z datą urzędowo poświadczoną- czyli tzw datą pewną, polega na autorytatywnym poświadczeniu na dokumencie, że istniał on w chwili poświadczenia daty. Poświadczenie daty należy w zasadzie do notariusza, może być dokonane także przez organ państwow)' lub organ gminy. Czynność prawna uzyskuje datę pewną także w razie wzmianki o jej dokonaniu w jakimkolwiek dokumencie urzędowym - od daty tego dokumentu, oraz w razie śmierci jednej z osób podpisanych na dokumencie - od chwili śmierci.

Ad. 3. Forma pisemna z podpisem urzędowo poświadczonym polega na stwierdzeniu autentyczności podpisu.

Ad4. Forma aktu notarialnego polega na sporządzeniu czynności prawnej przez notariusza według udzielonych mu wskazówek i podpisaniu jej przez strony.

Ad.5. Inne formy szczególne związane' są' zwłaszcza z rozwojem techniki w celu ułatwienia i uproszczenia dokonywania czynności prawnych. Oświadczenie woli złożone w postaci elektronicznej i opatrzone tzw bezpiecznym podpisem, jest równoznaczne z oświadczeniem złożonym na piśmie.

Uzupełnienie lub zmiana umowy wymaga zachowania takiej samej formy, jaką ustawa lub strony przewidziały dla jej zawarcia.

Wypowiedzenie umowy zawartej na piśmie; odstąpienie od takiej umowy lub jej rozwiązanie za zgodą stron wymaga

formy pisemnej. .

Brak formy szczególnej innej niż zwykła forma pisemna powoduje nieważność czynności prawnej. Nie dotyczy to przypadków, w których forma szczególna była zastrzeżona jedynie dla wywołania określonych skutków czynności prawnej.

13. WYKŁADNIA OŚWIADCZENIA WOLI

Przystępując do wyjaśnienia treści oświadczenia woli strony należy raczej badać, jaki był jej zamiar i cel, aniżeli opierać się na dosłownym brzmieniu. Odnosi się to w głównej mierze do umów (np. wypożyczalnia sukien ślubnych nie zawiera z klientami umów pożyczki lecz umowy najmu itd.} .

Oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak. tego wymagają zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje.

. 14. PRZEDSTAWICIELSTWO

W prawie cywilnym istnieje zasada, że czynność prawna może być dokonana osobiście lub za pośrednictwem innej osoby. Dokonywanie czynności prawnych przez inne osoby umożliwia podejmowanie tych czynności ze skutkiem prawnym dla osób, nie mających zdolności do czynności prawnych (dzieci do lat 13 i osoby całkowicie

44

ubezwłasnowolnione) oraz dla osób mających ograniczoną zdolność do czynności prawnych (małoletni między 13 a 18 rokiem życia i osoby częściowo ubezwłasnowolnione). Ponadto możność dokonywania czynności prawnych przez inne osoby ogromnie ułatwia wszelkie transakcje, zwłaszcza o charakterze masowym.

Przedstawicielstwo polega na tym, że czynność prawna dokonana zostaje przez osobę zwaną przedstawicielem, w imieniu innej osoby, zwanej reprezentowanym, oraz że pociąga za sobą sk.l1tki bezpośrednio dla reprezentowanego.

Działanie przedstawiciela charakteryzuje się dwiema cechami:

1. przedstawiciel podejmuje czynności prawne nie w swoim lecz w imieniu innej osoby. '

2. z czynności prawnej przedstawiciela wynikają skutki prawne nie dla niego, lecz dla osoby reprezentowanej.

Przepisy kodeksu cywilnego regulują dwa rodzaje przedstawicielstwa:

1 . przedstawicielstwo .

2. pełnomocnictwo

Różnią się one źródłem umocowania przedstawiciela.

Przedstawicielstwo ustawowe cechuje się tym, że prawo przedstawiciela do dokonywania czynności prawnych w imieniu drugiej osoby wynika z przepisu ustawy. Przedstawicielami ustawowymi są przede wszystkim rodzice w stosunku do dzieci podlegających ich władzy rodzicielskiej przy czym każde z nich może działać samodzielnie.

Pełnomocnictwo jest rodzajem przedstawicielstwa, w którym prawo przedstawiciela do dokonywania czynności prawnych w cudzym imieniu opiera się na woli osoby reprezentowanej (mocodawcy).

Udzielić pełnomocnictwa może każda osoba fizyczna i prawna, mająca zdolność do czynności prawnych. Udzielenie. pełnomocnictwa jest jednostronną czynnością prawną. Pełnomocnikiem może być także osoba mająca ograniczoną zdolność do czynności prawnych.

Rozróżnia się trzy rodzaje pełnomocnictwa:

a) ogólne

b) rodzajowe

c) szczegółowe

Pełnomocnictwo ogólne jest upoważnieniem do dokonywania różnych czynności prawnych w imieniu mocodawcy, w

ramach zwykłego zarządu, np. 'stałe administrowanie budynkiem. . '

Pełnomocnictwo rodzajowe jest upoważnieniem do wielokrotnego dokonywania czynności prawnych określonego rodzaju (ekspedienci w sklepach, którzy w imieniu swojego przedsiębiorstwa zawierają umowy sprzedaży z klientami itp.).

Pełnomocnictwo szczególne jest upoważnieniem do dokonania w imieniu mocodawcy konkretnej czynności, np. sprzedania oznaczonej rzeczy.

Pełnomocnictwo wygasa z upływem terminu, na jaki zostało udzielone. Może być ono w każdej chwili odwołane.

Pełnomocnictwo wygasa także w razie śmierci pełnomocnika lub mocodawcy. '

15. PRZEDAWNIENIE ROSZCZEŃ

Przedawnienie jest pojęciem związanym z upływem czasu. Obok przedawnienia w prawie cywilnym występują także inne instytucje wiążące się z upływem czasu, zaliczamy tu w szczególności:

a. zasiedzenie

b. przemilczenie

c. terminy zawite

Przedawnienie polega na tym, że po upływie wskazanego przez prawo terminu dłużnik może uchylić się od spełnienia świadczenia.

Społeczna funkcja przedawnienia, podobnie jak innych instytucji cywilnoprawnych związanych z upływem czasu, polega przede wszystkim na likwidowaniu szkodliwych napięć i stanów niepewności spowodowanych rozbieżnością między stanem prawnym a stanem faktycznym.

Przedawnieniu ulegają jedynie roszczenia majątkowe.

Przepisy regulujące w kodeksie cywilnym przedawnienie roszczeń mają charakter bezwzględnie obowiązujący, z związku z czym terminy przedawnienia' nie mogą być umową stron przedłużane ani skracane.

Zasadniczy termin przedawnienia wynosi 10 lat. Jest on stosowany we wszystkich przypadkach, w których przepisy kodeksu cywilnego lub inne nie przewidują krótszego terminu. I tak:

l. po upływie 3 lat przedawniają się roszczenia związane z prowadzeniem działalności gospodarczej

2. po upływie 3 lat przedawniają się roszczenia o świadczenia okresowe (czynsz najmu i dzierżawy, renty alimentacyjnej itp

3. po upływie 3 lat przedawniają się roszczenia wzajemne pracodawcy i pracownika.

4. po upływie 3 lat przedawniają się roszczenia o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym, z

wyjątkiem roszczeń wynikających ze zbrodni i występku, które przedawniają się po upływie] O lat. .

5. po upływie 2 lat przedawniają się, roszczenia' przedsiębiorstw hotelowych i gastronomicznych z tytułu

świadczonych usług. '

6. po upływie roku przedawniają się roszczenia wynikające z umowy spedycji, umowy składu, przewozu rzeczy,

osób, umowy użyczenia.

7. po upływie pół roku przedawniają się roszczenia przewoźnika przeciwko innym przewoźnikom, którzy

uczestniczyli w przewozie przesyłki.

45

Skutkiem przedawnienia jest uzyskanie przez dłużnika, a więc stronę zobowiązaną umową lub z innego tytułu do

spełnienia świadczenia, prawa uchylenia się od wykonania tego obowiązku.

Prawa i obowiązki stron istnieją nadal. Istotny skutek przedawnienia polega na tym, że dłużnik nie może być na drodze sądowej zmuszony do wykonania swojego obowiązku.

Przepisy kodeksu cywilnego przewidują możliwość zrzeczenia się korzystania z przedawnienia.

Zawieszenie wstrzymuje tymczasowo bieg przedawnienia, a po ustaniu okoliczności powodującej zawieszenie przedawnienie biegnie dalej i nowy okres dolicza się do poprzedniego. c

Bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu:

l. co do roszczeń przysługujących dzieciom przeciwko rodzicom ,,- na czas trwania władzy rodzicielskiej,

2. co do roszczeń przysługujących osobom nie mającym pełnej zdolności do czynności prawnych przeciwko ich

opiekunom i kuratorom - na czas sprawowania przez te osoby opieki i kurateli,

3; co od roszczeń przysługujących jednemu z małżonków przeciwko drugiemu małżonkowi - na czas trwania małżeństwa

4. co do wszystkich roszczeń, gdy z powodu siły wyższej uprawniony nie może ich dochodzić przed sądem lub

innym organem powołanym do rozpoznawania spraw danego rodzaju - na czas trwania przeszkody.

Przerwa biegu przedawnienia powoduje skutki idące dalej niż zawieszenie. Po przerwaniu, bieg przedawnienia rozpoczyna się od początku. Nie wlicza się do niego całego okresu, który upłynął do momentu przerwania.

Przerwanie biegu przedawnienia powoduje:

1.. każda czynność przed sądem lub innym właściwym organem przedsięwzięta w celu dochodzenia roszczenia. Do czynności takich c należy przede wszystkim wniesienie pozwu oraz złożenie wniosku o wszczęcie egzekucji.

2. uznanie roszczenia przez dłużnika.

B. PRAWO RZECZOWE

16. INSTYTUCJE PRAWA RZECZOWEGO

1. Pojęcie prawa rzeczowego

Prawo rzeczowe to dział prawa cywilnego normujący prawo własności i inne prawa do rzeczy.

Do praw rzeczowych, które mogą przysługiwać osobom fizycznym i prawnym, zaliczamy:

a) prawo własności

b). użytkowanie wieczyste

c. ) ograniczone prawa rzeczowe

Prawa rzeczowe charakteryzują się dwiema cechami:

l. należą one do grup praw podmiotowych bezwzględnych, służą więc przeciwko wszystkim,

2. prawa rzeczowe dotyczą rzeczy, są prawami odnoszącymi się do określonej rzeczy ruchomej lub nieruchomej.

Prawa rzeczowe jako prawa podmiotowe bezwzględne są skuteczne przeciwko naruszeniom chronionych dóbr ze strony jakiejkolwiek osoby. Prawa te są chronione w razie każdego bezprawnego ich naruszenia.

2.Pojęcie rzeczy

Rzeczami w rozumieniu prawa cywilnego są przedmioty materialne, na tyle wyodrębnione, że w obrocie mogą być traktowane jako dobra samoistne. Dlatego nie są rzeczami w znaczeniu cywilnoprawnym dobra niematerialne, jak np. utwory literackie, dzieła naukowe itp., a także przedmioty mające wprawdzie charakter materialny, ale niesamoistne, wchodzące w skład innych rzeczy, czyli tzw. części składowe,

Częściami składowymi nazywamy te wszystkie elementy rzeczy, które nie mogą być odłączone ,bez uszkodzenia lub istotnej zmiany całości albo przedmiotu odłączonego. Np. częściami składowymi gruntu są budynki, drzewa, płoty i inne obiekty trwale z nimi związane.

Części składowe z chwilą odłączenia stają się rzeczami samoistnymi.

Przynależnościami nazywamy odrębne rzeczy potrzebne do korzystania z rzeczy głównej zgodnie z jej c przeznaczeniem, np. kluczyki do samochodu itp.

3. Podział rzeczy

• . Podstawowym podziałem rzeczy jest podział na rzeczy nieruchome (nieruchomości) i rzeczy ruchome ruchomości).

Nieruchomość - część powierzchni ziemskiej stanowiąca przedmiot odrębnej własności (grunt) wraz ze wszystkim, co jest z nią trwale związane, zabudowaniami, drzewami i innymi częściami składowymi.

Ruchomość - każda rzecz, która nie jest nieruchomością.

• . Rzeczy dzielą się na podzielne i niepodzielne. Zakwalifikowanie rzeczy do jednej bądź drugiej grupy jest zależne od tego, czy może być ona podzielona bez istotnej zmiany oraz utraty wartości (np. bochenek chleba), czy teżnie (np. maszyna do pisania)

• . Rzeczy dzielą się na indywidualnie oznaczone i gatunkowo oznaczone.

46

Rzeczą indywidualnie oznaczoną jest rzecz posiadająca własne cechy, jej tylko właściwe (np. egzemplarz książki włączony do biblioteki i podpisany przez właściciela, obraz znanego malarza).

Rzeczami gatunkowo oznaczonymi są rzeczy określane jedynie przez wskazanie gatunku qraz oznaczenie ilości. miary i ciężaru (zboże, węgiel, ziemniaki).

• . Rzeczy dzielą się na znajdujące się w obrocie i rzeczy wyjęte z obrotu, w zależności od tego, czy mogą być swobodnie sprzedawane, wynajmowane itp. Kategorię pośrednią stanowią rzeczy ograniczone w obrocie, tm

takie, które mogą stanowić przedmiot obrotu tylko w ograniczonym, zakresie, np. między jednostkami gospodarczymi. .

• . W obrębie stosunków gospodarczych występuje podział na środki trwałe i środki obrotowe

• .Podział na rzeczy zużywalne i nie używalne. Do pierwszej grupy należą rzeczy, których normalny użytek

gospodarczy polega na zużyciu lub zbyciu (np. artykuły żywnościowe, pieniądze). Natomiast pozostałe rzeczy nazywamy niezużywalnymi (np. maszyny).

17. PRAWO WŁASNOŚCI

Własność jest najszerszym prawem do rzeczy, pozwalającym właścicielowi korzystać z niej i rozporządzać nią z

wyłączeniem innych osób. ,

Właściciel może korzystać z uprawnień, jakie daje mu prawo własności w granicach zakreślonych przepisami prawnymi i społeczno - gospodarczym przeznaczeniem prawa własności.

Prawo do korzystania z rzeczy polega na faktycznym władaniu rzeczą, 'na możności jej używania i przetwarzania i na pobieraniu wszelkich pożytków, jakie rzecz przynosi. Pożytki przynoszone przez rzecz mogą mieć charakter naturalny (np. plony rodzone przez ziemię, cielęta ,owoce) lub też przybierać postać pożytków cywilnych (np. czynsz za wydzierżawioną nieruchomość).

Prawo do rozporządzania rzeczą polega na możności swobodnego dokonywania czynności prawnych, skutkiem których jest wyzbycie się własności (np. sprzedanie lub podarowanie rzeczy, ustanowienie hipoteki na nieruchomości). Prawo własności określa się często jako triadę uprawnień: prawo do władania rzeczą, prawo do korzystania z rzeczy, prawo do rozporządzania rzeczą.

Przepisy kodeksu cywilnego przewidują rygorystyczne środki ochrony własności. Jeśli prawo własności zostało naruszone przez zagarnięcie rzeczy, właścicielowi przysługuje roszczenie windykacyjne, czyli roszczenie o wydanie rzeczy. .

18. WSPÓŁWŁASNOŚĆ

Współwłasność jest szczególną 'odmianą własności, charakteryzującą się wielością podmiotów prawa własności. O współwłasności mówimy wówczas, gdy rzecz stanowi jednocześnie własność kilku osób.

Prawo cywilne odróżnia dwie współwłasności:

a) współwłasność łączną

b)' współwłasność w częściach ułamkowych

Współwłasność łączna powstaje i może istnieć tylko w przypadkach przewidzianych przepisami, w ramach szczególnego stosunku osobistego łączącego strony. Takim stosunkiem jest przede wszystkim stosunek między małżonkami, gdzie współwłasność występuje z reguły w postaci tzw małżeńskiej wspólności ustawowej. Współwłasność łączna występuje też między wspólnikami w spółce cywilnej.

Współwłasność w częściach ułamkowych polega na tym, że własność tej samej rzeczy przysługuje niepodzielnie kilku osobom, z tym, że każdy z podmiotów ma w niej ułamkowo określony udział. Żadnemu ze współwłaścicieli nie przysługuje fizycznie wydzielona część rzeczy na własność. .

Współwłasność w częściach ułamkowych powstaje najczęściej albo na 'skutek zawarcia umowy (np. gdy koledzy wspólnie kupują namiot) albo przez dziedziczenie.

Każdy ze współwłaścicieli jest uprawniony do współposiadania rzeczy wspólnej oraz do korzystania z niej w takim zakresie, jaki daje się pogodzić ze współposiadaniem i korzystaniem z rzeczy przez pozostałych współwłaścicieli.

Każdy ze współwłaścicieli ma prawo i obowiązek brać udział w zarządzaniu rzeczą wspólną. Sposób sprawowania zarządu oraz korzystania z rzeczy może być uregulowany w umowie między współwłaścicielami, w przeciwnym razie mają zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego, które każdemu ze współwłaścicieli dają prawo zwrócenia się do sądu o rozstrzygnięcie spraw spornych.

19. NABYCIE I UTRATA PRAWA WŁASNOŚCI

1. Informacje ogólne

Prawo zna liczne sposoby nabycia i utraty prawa własności.

Nabycie, prawa własności przez osobę fizyczną lub prawną połączone jest zazwyczaj poprzedniego z utratą tegoż prawa przez

właściciela. Wyjątek stanowi nabycie rzeczy niczyjej.

Sposoby nabycia prawa własności dzielą się na:

a. pierwotne

b. pochodne

47

Pierwotne sposoby nabycia własności odznaczają się tym, że nabycie prawa własności następuje w sposób niezależny od prawa poprzedniego właściciela i czyichkolwiek uprawnień. Prawo poprzedniego właściciela wygasa i powstaje nowe, niezałeżne. Osobie nabywającej \własność przysługuje prawo własności w pełnym rozmiarze, chociażby prawo poprzedniego właściciela było obciążone lub ograniczone. .

Do pierwotnych sposobów nabycia własności najeżą m.in.:

a) nacjonalizacja.

b) wywłaszczenie

c) zasiedzenie

d) znalezienie.

e) . zawłaszczenie rzeczy niczyjej. . .

f) połączenie, pomieszanie i przeistoczenie.

Pochodne sposoby charakteryzują. się tym, że właściciel wywodzi. swe prawo z prawa poprzedniego właściciela. Mamy tu do czynienia z następstwem prawnym (sukcesją). Prawo własności nie ustaje, lecz trwa nadal. a zmienia się

tylko właściciel. .

W wyniku tej cechy pochodnych sposobów nabycia prawa własności nowy właściciel uzyskuje prawo własności w

takim rozmiarze, w jakim posiadał je właściciel poprzedni. .

Pochodnymi sposobami nabycia prawa własności są między innymi:

a) umowa sprzedaż, darowizna, zamiana i in.)

b) dziedziczenie.

c) nabycie majątku przy łączeniu osób prawnych

2.Nabycie i utrata własności w drodze umowy

Nabycie własności na podstawie umowy nosi nazwę przeniesienia własności. Należy ono do pochodnych sposobów nabycia własności.

Przeniesienie własności rzeczy indywidualnie oznaczonych następuje z mocy samej umowy. Nie jest konieczne przeniesienie posiadania rzeczy na nabywcę, czyli wydanie jej w faktyczne władanie. Własność przechodzi na nabywcę już w chwili zawarcia umowy, chociażby rzecz pozostała w rękach zbywającego lub osoby trzeciej. Moment faktycznego wydania rzeczy jest bez znaczenia dła przejścia prawa własności. Powyższa zasada odnosi się do wszystkich rzeczy indywidualnie oznaczonych, zarówno ruchomych, jak i nieruchomości. Przeniesienie własności rzeczy ruchomych nie wymaga nadania umowie żadnej szczególnej formy, natomiast do zawarcia umowy przenoszącej własność nieruchomości wymagana jest pod rygorem nieważności forma aktu notarialnego.

Przeniesienie własności rzeczy gatunkowo oznaczonych i rzeczy przyszłych, mających dopiero powstać - własność takich rzeczy nie przechodzi na nabywcę wraz z zawarciem umowy, lecz dopiero \'! chwili przeniesienia posiadania. Przeniesienie posiadania następuje przez 'wydanie rzeczy. ..

3. Nabycie prawa własności od osoby nieuprawnionej

Nabycie własności w drodze umowy wymaga, aby zbywający był właścicielem rzeczy lub miał prawo nią rozporządzać (komisant, agent, pełnomocnik).

Ta generalna zasada doznaje ograniczeń na korzyść nabywców działających w dobrej wierze. Jeżeli osoba nieuprawniona do rozporządzania rzeczą ruchomą (np. najemca) sprzeda rzecz lub zawrze inną umowę przenoszącą własność, nabywca staje się właścicielem w chwili wydania rzeczy, jeśli objął ją w posiadanie w dobrej wierze, tzn działał w przekonaniu, że zbywający ma prawo. rozporządza rzeczą.

4. Zasiedzenie

Zasiedzenie jest sposobem nabycia własności rzeczy w drodze długotrwałego posiadania. Terminy zasiedzenia określają przepisy kodeksu cywilnego. Przez zasiedzenie może nabyć prawo własności tylko posiadacz samoistny, czyli taka osoba, która włada rzeczą w charakterze właściciela. Nie może nabyć własności posiada zależny, czyli ten, kto włada rzeczą na podstawie umowy zawartej z właścicielem: najemca, dzierżawca itd. . . .

Termin zasiedzenia własności nieruchomości wynosi 20 lub 30 lat. Po dwudziestu latach nieprzerwanego posiadania nabywa własność ten, kto w posiadanie nieruchomości wszedł w dobrej wierze, a więc był w tym momencie przekonany, że staje się właścicielem. Natomiast osoba, która weszła w posiadanie nieruchomości w złej wierze, staje się jej właścicielem po upływie 30 lat.

Nabycie własności rzeczy ruchomej przez zasiedzenie następuje po upływie trzech lat posiadania w dobrej wierze. Brak dobrej ,vi ary, zarówno w momencie objęcia rzeczy w posiadanie, jak i później, wyłącza w ogóle możliwość nabycia własności rzeczy ruchomej przez zasiedzenie. . .

5. Znalezienie

Znalazca rzeczy powinien niezwłocznie zawiadomić o tym właściciela. Gdy nie wie, kto jest właścicielem, ma obowiązek zawiadomić odpowiedni organ terenowy. Jeżeli rzeczami znalezionymi są Pieniądze, papiery wartościowe, kosztowności lub rzeczy mające wartość naukową lub artystyczną, znalazca ma obowiązek niezwłocznie oddać je na przechowanie właściwemu organowi. Inne rzeczy powinien oddać tylko na żądanie organu.

Pieniądze, papiery wartościowe, kosztowności i inne rzeczy mające wartość naukową lub artystyczną przechodzą na własność państwa, jeżeli nie zostaną odebrane przez osobę uprawnioną w ciągu roku od wezwania, a w razie

48

niemożności wezwania, w ciągu dwóch lat od znalezienia. Inne rzeczy po upływie tych samych terminów stają się

własnością znalazcy.

Znalazca, który wypełnił ciążące na nim obowiązki, może żądać znaleźnego. Wysokość znaleźnego wynosi 10 %

wartości rzeczy. Żądanie znaleźnego powinno być zgłoszone najpóźniej w chwili wydania rzeczy osobie uprawnionej.

Koszty znaleźnego ponosi osoba uprawniona do odbioru, jeżeli rzecz przeszła na własność państwa - państwo.

6. Połączenie, pomieszanie i przeistoczenie rzeczy.

W razie połączenia lub pomieszania rzeczy, albo dokonania w niej takich zmian, które powodują przekształcenie rzeczy w inną, staje się aktualne zagadnienie własności nowej, powstałej w ten sposób rzeczy.

W odniesieniu do nieruchomości decydujące znaczenie ma zasada, że własność nieruchomości rozciąga się na rzecz ruchomą, która została z nią trwale połączona. Wzniesienie budynku na cudzej nieruchomości prowadzi do tego, że właściciel nieruchomości staje się także właścicielem budynku jako części składowej nieruchomości, a Właściciel materiałów budowlanych traci swoje prawo własności. Łączy się z tym zazwyczaj powstanie stosunku zobowiązaniowego, na podstawie którego właściciel nieruchomości powinien wyró\\11ać uszczerbek majątkowy drugiej osoby, wypłacając kwotę równą wartości przyłączonych rzeczy ruchomych.

Połączenie lub pomieszanie rzeczy ruchomych w taki sposób, że przywrócenie stanu poprzedniego byłoby związane z nadmiernymi trudnościami lub kosztami, prowadzi do powstania współwłasności.

Przeistoczenie (przetworzenie) rzeczy polega na wytworzeniu nowej rzeczy ruchomej z cudzych materiałów. Ten kto wytworzył rzecz staje się jej właścicielem, jeżeli wartość nakładu pracy jest większa od wartości materiałów. . Jeżeli przeistoczenie cudzej rzeczy ruchomej zostało dokonane w złej wierze, właścicielem nowo powstaje rzeczy staje się zawsze właściciel materiału, niezależnie od tego, jaki jest stosunek jego wartości do wartości włożonej pracy.

20. UŻYTKOWANIE WIECZYSTE

Użytkowanie wieczyste odgrywa dużą rolę jako forma wykorzystywania gruntów należących do Skarbu Państwa oraz gmin i ich związków, zwłaszcza na cele związane z budom1ictwem mieszkaniowym. Należy ono do praw rzeczowych i jak wszystkie prawa rzeczowe jest prawem podmiotowym bezwzględnym.

Ustanowienie użytkowania wieczystego na gruncie Skarbu Państwa jest możliwe tylko w odniesieniu do gruntów położonych w granicach administracyjnych miast. Grunty Skarbu Państwa położone poza tymi granicami mogą być oddane w użytkowanie wieczyste tylko wtedy, gdy są włączone do planu zagospodarowania przestrzennego i przekazane do realizacji zadań przewidzianych planem. Ograniczenie to nie dotyczy gruntów należących do gmin i ich związków.

Użytkowanie wieczyste może być ustanowione na rzecz osoby fizycznej i osoby prawnej. Użytkownik wieczysty uzyskuje bardzo szerokie prawo, zapewniające mu możliwość swobodnego władania i dysponowania gruntem, przez długi okres. .

Oddanie gruntu w wieczyste użytkowanie następuje na podstawie umowy, zawartej w formie aktu notarialnego między organem administracji państwowej lub samorządowej i użytkownikiem. Użytkowanie wieczyste podlega wpisaniu do księgi wieczystej.

W stosunku do prawa własności użytkowanie wieczyste wskazuje dwa istotne ograniczenia:

a) pod względem czasu trwania

b) pod względem sposobu korzystania z terenu

Umowa o oddanie gruntu w wieczyste użytkowanie może być zawarta na okres od 40 do 99 lat. Po wygaśnięciu prawa teren wraca we władanie państwa lub gminy wraz ze wzniesionymi na nim budynkami i innymi częściami składowymi. Budynki wzniesione przez użytkownika stanowią z reguły jego odrębną własność, ale własność ta wygasa w chwili wygaśnięcia użytkowania wieczystego.

Wygaśnięcie użytkowania przed upływem ustalonego terminu może nastąpić:

. a) przez rozwiązanie umowy

b) przez zrzeczenie się prawa

c ) przez wywłaszczenie

W ciągu ostatnich 5 lat przed upływem określonego w umowie tern1inu użytkownik może żądać jego przedłużenia na dalszy okres od 40 do 99 lat. Odmowa przedłużenia jest dopuszczalna tylko ze względu na ważny interes społeczny.

21. OGRANICZONE PRAWA RZECZOWE

. 1. Pojęcie i rodzaje ograniczonych praw rzeczowych

Ograniczone prawa rzeczowe to prawa przysługujące osobie fizycznej lub prawnej względem rzeczy będących

własnością innej osoby. - . ..

Kodeks cywilny odróżnia siedem rodzajów ograniczonych praw rzeczowych:

a) użytkowanie .

b) zastaw

c) służebność

d) wJasnościo\ve spółdzielcze prawo do lokalu mieszkaniowego

e) spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego

f) prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej

g) Hipoteka

49

2. Użytkowanie

Użytkowaniem może być obciążona rzecz ruchoma, nieruchoma lub prawo. Użytkowanie można ustanowić na rzecz osoby fizycznej lub prawnej, której przysługuje wówczas prawo używania tej rzeczy oraz pobierania pożytków jakie rzecz przynosi.

Użytkowanie może być ustanowione darmowo lub odpłatnie. Użytkowanie jest prawem niezbywalnym, ściśle związanym z osobą, na rzecz której je ustanowiono, w związku z tym gaśnie ze śmiercią użytkownika, jeśli jest im osoba fizyczna, oraz z chwilą likwidacji osoby prawnej. Ponadto użytkowanie wygasa, gdy użytkownik przez okres dziesięciu lat nie wykonuje swojego prawa. . .

3. Zastaw

Zastaw może 'być ustanowiony przez zawarcie odpowiedniej umowy między stronami (zastaw umowny) lub powstaje w określonych okolicznościach z mocy ,samej ustawy (zastaw ustawowy).

Gospodarczym celem zastawu jest zabezpieczenie wierzytelności. Zastaw może zabezpieczać wierzytelność już istniejącą, wierzytelność przyszłą lub wierzytelność warunkową, tzn taką, co do powstania której nie ma pewności.

Zastaw umowny - powstaje w drodze zawarcia przez strony odpowiedniej umowy wraz z jednoczesnym wydaniem rzeczy wierzycielowi (zastawnikowi). Strony mogą się też umówić, że dłużnik (zastawca) wyda rzecz osobie trzeciej, w rękach której będzie się znajdować. Wierzyciel w razie potrzeby może dochodzić swojego roszczenia na tej rzeczy bez względu na to, czyją własnością będzie w owej chwili. Dłużnik bowiem może dysponować swoim prawem własności i zastawioną rzecz sprzedać.

Umowa o ustanowienie zastawu nie wymaga szczególnej formy (poza zastawem rejestrowym).

Szczególną odmianą zastawu umownego jest zastaw rejestrowy. Rzeczy obciążone zastawem rejestrowym mogą być pozostawione w posiadaniu zastawcy. Zastaw rejestrowy może być stosowany jedynie dla zabezpieczenia wierzytelności niektórych podmiotów prawa, a mianowicie Skarbu Państwa i innych państwowych osób prawnych, gmin oraz wszelkich podmiotów prowadzących działalność gospodarczą.

Umowa o ustanowienie zastawu rejestrowego powinna być pod rygorem nieważności zawarta na piśmie. Do ustanowienia zastawu potrzebna jest umowa miedzy zastawcą i zastawnikiem oraz wpis do rejestru sądowego. Przedmiotem zastawu rejestrowego mogą być wszelkie rzeczy oraz zbiory rzeczy, także o zmiennym składzie (np. zapasy magazynowe), ponadto zaś wierzytelności, prawa z papierów wartościowych i in.

Zastaw ustawowy powstaje w określonych sytuacjach z mocy samego prawa. Oznaczonym osobom (np. przewoźnikowi, właścicielowi hotelu, spedytorowi, przedsiębiorstwu składowemu) przysługuje ustawowe prawo zastawu na rzeczach znajdujących się w ich dzierżeniu lub wniesionych do ich lokalu, w celu zabezpieczenia przysługujących im od kontrahenta świadczeń.

Prawo to składa się z prawa zatrzymania rzeczy oraz prawa zaspokojenia z niej w drodze egzekucji sądowej. Przepisy regulujące działalność niektórych jednostek państwowych (np. PKP) przewidują inny tryb zaspokojenia, np. sprzedaż licytacyjną we własnym zakresie.

Przy zastawie może dojść do zbiegu odpowiedzialności osobistej i rzeczowej, jeżeli dłużnik zaciągając pożyczkę oddał w zastaw cudzą rzecz za zgodą właściciela.

4. Służebność

Służebność jest ograniczonym prawem rzeczowym ustanawianym na nieruchomościach. Istota służebności polega na tym, że:

a) osoba uprawniona może korzystać z cudzej nieruchomości w określony sposób

b) osoba uprawniona może żądać, by właściciel obciążonej nieruchomości nie wykonywał swojego prawa własności w pewien oznaczony sposób, nie wznosił zabudowań, nie sadził drzew, itp. Służebności występują najczęściej w warunkach wiejskich.

Służebność powstaje w drodze umowy pomiędzy zainteresowanymi osobami albo na mocy orzeczenia sądu, który na wniosek zainteresowanego przymusowo ustanawia służebność na nieruchomości należącej do innej osoby. Służebność podlega wpisowi do księgi wieczystej.

Ze względu na to, kto jest uprawniony z tytułu obciążającej cudzy grunt służebności, rozróżniamy:

a) służebności gruntowe

b) służebności osobiste,

Służebność gruntowa - polega na sprzęgnięciu interesem gospodarczym dwóch nieruchomości. Służebność obciąża jeden grunt, a prawo do korzystania z niej ma każdorazowy właściciel drugiej nieruchomości. Ustanowienie, zmiana treści i zlikwidowanie służebności gruntowej wymaga formy aktu notarialnego.

Służebność osobista _ jest ustanawiana unie na korzyść każdorazowego gruntu, lecz na rzecz oznaczonej osoby. Służebność osobista jest niezbywalna i gaśnie .wraz ze śmierci,:!- osoby uprawnionej.

5. Spółdzielcze prawa do lokali i domów

Prawo cywilne zna trzy ograniczone prawa rzeczowe związane z budownictwem spółdzielczym. Są nimi:

. I.) własnościowe spółdzielcze pr3\vo do lokalu mieszkaniowego

2.) spółdzielcze prawo do lokalu użytkowego

3.) . prawo do domu rodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej

50

Spółdzielcze prawa do lokali i domów mogą być obciążone hipoteką dla zabezpieczenia wierzytelności.

6. Hipoteka

Hipoteka jest ograniczonym prawem rzeczowym podobnym do zastawu. Jest forma zabezpieczenia wierzytelności. Hipoteka może być ustanowiona jedynie na nieruchomości. Hipoteka nie ma samodzielnego bytu prawnego, lec; istnieje tylko tak długo, jak długo istnieje wierzytelność. Wraz z wygaśnięciem wierzytelności gaśnie również hipotek, i właściciel nieruchomości może się domagać wykreślenia jej z księgi wieczystej.

Obciążenia nieruchomości hipoteką dokonuje się w umowie zawartej w formie aktu notarialnego- oraz prze; odpowiedni wpis w księdze wieczystej. Zamiast umowy podstawą wpisu może być orzeczenie sądu. Hipoteka obciąż,

nieruchomość bez względu na zmianę jej właściciela. .

Hipoteka kaucyjna - charakteryzuje się luźnym związkiem między hipoteką a wierzytelnością, zabezpiecza tylkc niektóre rodzaje wierzytelności, np. roszczenia przyszłe do oznaczonej wysokości, roszczenia warunkowe.

22. KSIĘGI WIECZYSTE

Księgi wieczyste - (zwane dalej księgami hipotecznymi i gruntowymi) są instytucją prawa rzeczowego odgrywającą bardzo istotną rolę przy określaniu stanu prawnego nieruchomości. Stanowią one rodzaj urzędowego dokumentu, w którym ujawnia się właściciela nieruchomości, ograniczone prawa rzeczowe i inne prawa obciążające nieruchomość, prawa przysługujące każdorazowemu właścicielowi nieruchomości, umowy sprzedaży i inne czynności prawne, których przedmiotem była dana nieruchomość. Księgi wieczyste prowadzone są przez sądy. '

Wpisowi podlegają hipoteki ciążące na nieruchomości, użytkowanie wieczyste, służebności ciążące na nieruchomości oraz służebności zastrzeżone na rzecz właściciela gruntu, a obciążające inną nieruchomość, użytkowanie.

Wpisy do księgi wieczystej mają charakter deklaratywny bądź konstytutywny.

Wpis jest deklaratywny - prawo rzeczowe powstaje i istnieje bez względu na to, czy zostało wpisane do księgi wieczystej.

Wpis ma charakter konstytutywny - tylko w przypadkach wyraźnie wymienionych w ustawie.

Księgi wieczyste są jawne i każdy może zapoznać się z ich treścią. Wobec wpisów dokonanych w księdze wieczystej istnieje domniemanie prawdziwości, które może być obalone tylko w drodze odpowiedniego postępowania sądowego.

Szczególne znaczenie ma tzw rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych. Polega ona na tym, że prawo chroni osoby, które w zaufaniu do wpisów w księdze wieczystej, działając w dobrej wierze nabyły odpłatnie jakieś prawo wpisane do księgi, np. kupiły nieruchomość.

Czynności prawne dot. nieruchomości, a dokonane w oparciu o informacje ujawnione w księdze wieczystej i w

przekonaniu o ich prawdziwości, są prawnie skuteczne. .

Księga wieczysta zawiera cztery działy:

Dział I poświęcony jest wpisom:

a) charakteryzującym nieruchomość pod względem faktycznym, jej położenie z powołaniem się na plan, rodzaj

zabudowy, przeznaczenie nieruchomości

b) zawierającym prawa rzeczowe ustanowione na korzyść danej nieruchomości, np. służebności gruntowe

. przysługujące każdorazowemu właścicielowi danej nieruchomości jako nieruchomości władnącej.

W dziale II wpisuje się właściciela nieruchomości. Jeżeli nieruchomość ma kilku współwłaścicieli, wpisuje się każdego z nich z zaznaczeniem udziału. ­

Dział III poświęcony jest wpisom praw rzeczowych obciążających nieruchomość, z wyjątkiem hipoteki.

Dział IV zawiera wpisy hipoteczne.

23. POSIADANIE I DZIERŻENIE

1. Pojęcie posiadania

Posiadanie polega na sprawowaniu rzeczywistego władztwa nad rzeczą. Na posiadanie składają się dwa elementy:

a. faktyczne władztwo nad rzeczą.

b. Wola władania rzeczą.

2. Rodzaje posiadania

Rozróżniamy posiadanie: a) samoistne; b) zależne; c) służebności.

Posiadaczem samoistnym jest posiadacz rzeczy, który nad nią włada jak właściciel. Nie traci on posiadania przez to, że oddaje rzecz innej osobie w posiadanie zależne.

Posiadacz zależny - ten, kto sprawuje faktyczne władztwo nad rzeczą jako najemca, dzierżawca, użytkownik, zastawnik lub mający inne prawo podmiotowe, z którym łączy się władztwo nad cudzą rzeczą. Do powstania posiadania zależnego dochodzi zazwyczaj w drodze zawarcia odpowiedniej umowy, np. najmu.

51

3. Skutki posiadania

Z posiadaniem kodeks cywilny łączy kilka domniemań. Są to domniemania wzruszalne, które mogą być obalone dowodem przeciwnym. Główną rolę odgrywa domniemanie, że posiadanie jest zgodne ze stanem prawllym. Gdy więc ktoś włada rzeczą tak jak właściciel, istnieje domniemanie, że jest właścicielem.

Ciężar udowodnienia, że jest inaczej spoczywa na oponencie. Domniemywa się także:

a) że posiadacz jest posiadaczem samoistnym

b) że istnieje ciągłość posiadania

c) że posiadacz jest w dobrej wierze.

Posiadanie umożliwia nabycie wykonywanego prawa w drodze zasiedzenia. Ma to szczególne znaczenie w odniesieniu do prawa własności, które można nabyć przez długotrwale posiadanie samoistne.

Przepisy prawa chronią posiadanie. Ochronie podlega także posiadacz nie dysponujący prawem,. które faktycznie wykonuje i posiadacz w zlej wierze.

4. Ochrona posiadania.

Posiadania nie wolno naruszyć, nawet jeśli posiadacz jest w zlej wierze i nie ma tytułu prawnego do sprawowania władztwa nad rzeczą.

Prawo cywilne przewiduje ochronę posiadacza, przyznając mu w tym celu dwa rodzaje środków:

>- posiadacz może własnym działaniem chronić swoje posiadanie (obrona konieczna i samopomoc)

>- posiadacz może zwrócić się do sądu z żądaniem ochrony jego posiadania (powództwo posesoryjne)

W przypadku bezprawnego naruszenia posiadania przez inną osobę posiadacz może zastosować obronę konieczną.

Gdy naruszenie posiadania zostało już dokonane i np. rzecz posiadaczowi zabrano, może on zastosować samopomoc w celu przywrócenia stanu poprzedniego. Posiadacz stosujący samopomoc może działać tylko w granicach zakreślonych przepisami, a te są znacznie węższe niż przy obronie koniecznej. W szczególności posiadacz nieruchomości może po naruszeniu posiadania dążyć siłą do przywrócenia stanu poprzedniego, nie wolno mu jednak stosować przemocy względem osób, a nadto jego działanie może mieć miejsce tylko bezpośrednio po naruszeniu posiadania. Posiadacz rzeczy ruchomej może stosować samopomoc jedynie wówczas, gdy grozi mu niebezpieczeństwo niepowetowanej szkody.

Żądanie sądowej ochrony posiadania \występuje w postaci tzw powództwa posesoryjnego, które zawiera bądź to roszczenie o przywrócenie utraconego posiadania, bądź też roszczenie o zaniechanie dalszych naruszeń.

5. Przeniesienie posiadania

Przeniesienie posiadania następuje przez \\ydanie rzeczy i przyjęcie jej przez nowego posiadacza.

6. Dzierżenie .

Dzierżycielem jest ten, kto faktycznie włada rzeczą za kogo innego (spedytor, przewoźnik, przechowawca itp.). Dzierżenie polega na sprawowaniu władztwa nad rzeczą, nie jest władaniem we własnym interesie, lecz w interesie posiadacza.

C. ZOBOWIĄZAN1A

24. ZOBOWIĄZANIE I PRAWO ZOBOWIĄZANIOWE

Zobowiązaniem nazywamy stosunek prawny; w którym jedna ze stron (wierzyciel) może domagać się od drugiej strony (dłużnika) określonego zachowania, czyli świadczenia.

Świadczenie - obowiązujący dłużnika sposób zachowania, może polegać na pe\\1lym działaniu (zapłaceniu pieniędzy, wykonaniu usługi, wydaniu rzeczy) lub na wstrzymaniu się od czynności, do których dłużnik w innych warunkach byłby uprawniony.

W stosunku zobowiązaniowym wierzycielowi przysługuje określone prawo podmiotowe. Może on domagać się od drugiej strony przysługującego mu świadczenia, a w razie potrzeby doprowadzić do przymusowego wyegzekwowania tego świadczenia. Ponieważ wierzyciel może żądać spełnienia świadczeń tylko od oznaczonej osoby (dłużnika) jego prawo należy do praw podmiotowych względnych.

Przysługujące wierzycielowi prawo podmiotowe nazywamy wierzytelnością, zaś ciążący na dłużniku obowiązek nazywamy długiem. Osoba fizyczna czy prawna odpowiada za długi swoim majątkiem.

Zobowiązanie ma tylko wówczas charakter zobowiązania solidarnego, gdy wyraźnie stanowi to ustawa lub zawarta , przez strony umowa - w pozostałych przypadkach zobowiązanie nie jest solidarne. Jedną z cech zobowiązania

solidarnego jest to, że występuje w nim kilku dłużników lub kilku wierzycieli.

26. ŹRÓDŁA ZOBOWIĄZAŃ

Źródłami zobowiązań -są następujące rodzaje zdarzeń prawnych:

• . Czynności prawne -' najczęstsze i najważniejsze źródło stosunków zobowiązaniowych. Dotyczy to przede

wszystkim czynności prawnych dwustronnych (umów)

• Czyny niedozwolone - w wyniku których powstaje szkoda i naruszenie czyjegoś prawa podmiotowego,

powodują powstanie stosunku zobowiązaniowego między sprawcą lub inną osobą odpowiedzialną, a tym,

komu wyrządzono szkodę. Treścią zobowiązania jest obowiązek naprawienia szkody.

52

• . Akty administracyjne - czyli jednostronne, indywidualne decyzje organów administracji państwowej,

stanowią specjalne źródło zobowiązań.

• Inne zdarzenia - grupa ta obejmuje szczególne rodzaje zdarzeń prawnych, powodujących powstanie

zobowiązań. Do grupy tej należą w szczególności:

a) prowadzenie cudzych spraw bez polecenia

b) bezpodstawne wzbogacenie

Powstanie zobowiązania zależy od tego, czy sprawa była prowadzona w sposób korzystny dla zainteresowanego, czy podjęcie i prowadzenie sprawy było zgodne z domniemaną wolą zainteresowanego i wreszcie, czy sprawę prowadzono z zachowaniem należytej staranności. .

Uzyskanie korzyści majątkowej bez podstawy prawnej kosztem innej osoby, nakłada na bezpodstawnie wzbogaconego. obowiązek zwrotu korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe obowiązek zapłacenia równowartości pieniężnej. Odmianą bezpodstawnego wzbogacenia jest tzw nienależne świadczenie. polegające na spełnieniu świadczenia przez osobę która nie była do tego zobowiązana. Osoba taka może żądać zwrotu świadczenia, chyba że chodzi o jeden z

następujących przypadków: ­

a) spełniający świadczenie wiedział, że nie jest do świadczenia zobowiązany

b) świadczenie czyni zadość zasadom współżycia społecznego

c) spełniający świadczenie zaspokoił przedawnione roszczenie.

26. ODPOWIEDZIALNOŚĆ CYWILNA

Odpowiedzialność cywilna charakteryzuje się tym, że zachodzi w zasadzie tylko wówczas, gdy powstała szkoda.

Odpowiedzialność cywilna przybiera postać obowiązku naprawienia szkody. .

Istnieją dwa podstawowe rodzaje odpowiedzialności cywilnej: ­

a) odpowiedzialność deliktowa

b) odpowiedzialność kontraktowa .

Odpowiedzialność deliktowa jest następstwem wyrządzenia szkody czynem niedozwolonym, deliktem. Charakteryzuje ją to, że stron uprzednio nie łączy stosunek prawny, bądź też szkoda nie ma związku z takim stosunkiem.

Odpowiedzialność kontraktowa zachodzi wówczas, gdy szkoda została wyrządzona niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem przez jedną ze stron łączącego ją z partnerem zobowiązania, zarówno powstałego z umowy, jak i z innego zdarzenia prawnego.

Odpowiedzialność cywilna jest z reguły odpowiedzialnością osobistą, co oznacza, że wierzyciel może dochodzić swej

należności na całym istniejącym i przyszłym majątku dłużnika. - .

Odpowiedzialność cywilna może być oparta na jednej z następujących zasad:

a) zasadzie winy.

b) zasadzie ryzyka

c) zasadzie słuszności

d) zasadach współżycia społecznego

27. SILA WYŻSZA

Siłą wyższą jest każde zdarzenie zewnętrzne, występujące z takim natężeniem, że jego szkodliwym skutkom nie da się zapobiec zwyczajnie używanymi środkami.

Nie można siły wyższej utożsamiać ze zdarzeniem niezależnym od człowieka.

Za siłę wyższą uznaje się przede wszystkim gwałtowne działanie siły przyrody o charakterze katastrof)', a także zdarzenie nadzwyczajne w postaci zaburzeń życia zbiorowego, jak wojna, zamieszki wewnętrzne itp.

Siła wyższa charakteryzuje się trzema następującymi cechami:

a) zdarzenia nie można było przewidzieć, analizując sytuację i uwzględniając wszystkie okoliczności sprawy. Śnieg, mróz, zaspy na drodze, nie są w polskich warunkach klimatycznych w okresie zimy przypadkami siły' wyższej, gdyż doświadczenie życiowe pozwala je przewidzieć i odpowiednio uwzględnić w planach działania. .

b) Zdarzeniu nie można było zapobiec znanymi sposobami i urządzeniami, obiektywnie dostępnymi i normalnie stosowanymi. Obsuwanie się kamieni ze zbocza na prowadzącą przez góry szosę jest zjawiskiem częstym i można je przewidzieć,. a w-konsekwencji 'zapobiec jego skutkom. Dlatego spowodowana najechaniem na leżący głaz katastrofa samochodu nie jest następstwem siły wyższej, gdyż można jej było zapobiec przez ostrożną jazdę.

c) Zdarzenie musi pochodzić z zewnątrz. Wybuch kotła lub awaria instalacji w fabryce wskutek wady wewnętrznej, nie jest przypadkiem siły wyższej, bo są to elementy składowe przedsiębiorstwa.

Za działanie siły wyższej można uznać tylko wypadek odpowiadający wymienionym trzem kryteriom jednocześnie. Z siłą wyższą jako okolicznością wyłączającą odpowiedzialność za powstałą szkodę, mamy np. do czynienia w przypadku przedsiębiorstw posługujących się siłami przyrody, posiadaczy mechanicznych środków komunikacji. W ramach zwyczajnej odpowiedzialności cywilnej siła wyższa wyłącza winę, a więc także prowadzi w rezultacie do wyłączenia odpowiedzialności.

53

28. POJĘCIE SZKODY I SPOSOBY JEJ NAPRAWIENIA

1. Pojęcie szkody

Szkoda - uszczerbek w obecnym i przyszłym majątku, jakiego poszkodowany doznaje wbrew swojej woli, za który jest odpowiedzialny ktoś inny niż poszkodowany. Szkodę stanowi więc różnica między dwoma stanami majątkowymi: po tym wydarzeniu szkody, i tym, który by istniał, gdyby szkody nie wyrządzono.

Szkoda majątkowa - obejmuje dwa elementy:

1. strata czyli efektywny uszczerbek pomniejszający majątek poszkodowanego.

2. utracony zysk czyli korzyści, jakie poszkodowany byłby osiągnął, gdyby mu szkody nie wyrządzono.

. Wśród szkód majątkowych rozróżnia się szkody na mieniu i szkody na osobie.

Szkody na mieniu - szkody wyrządzone na majątku, bez związku z osobą poszkodowanego (np. zniszczenie rzeczy)

Szkody na osobie - szkody o charakterze majątkowym, które są następstwem uszkodzenia ciała lub' wywołania rozstroju zdrowia, a więc mają związek z osobą, np: koszty leczenia i lepszego odżywiania itp.

Od naprawienia szkody majątkowej należy odróżnić zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę, które stanowi wyrównanie tzw szkody niemajątkowej.

Wysokość szkody może być zgodnie ustalona przez zainteresowanych lub sprecyzowana przez sąd w toku procesu. Jeżeli wysokość szkody nie da się dokładnie określić dlatego, że ścisłe udowodnienie wysokości szkody jest ni_możliwe lub poważnie utrudnione, sąd może ustalić tę wysokość, opierając się na rozważeniu wszelkich okoliczności sprawy. .

Sprawą budzącą wątpliwość przy ustalaniu wysokości szkody jest sposób określenia wartości straconej rzeczy. Można tu bowiem uwzględniać wartość rynkową, wartość szczególną oraz wartość emocjonalną.

Istotne znaczenie dla określenia wysokości szkody ma chwila, w której powinno to nastąpić. Chwilą decydującą dla dokonania obliczenia wysokości szkody jest chwila naprawienia szkody, a nie chwila jej powstania.

2. Odpowiedzialność za szkodę

Podstawą odpowiedzialności za szkodę może być umowa, w której jedna ze stron przyjmuje na siebie obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej drugiej stronie przez określone zdarzenia.

Najczęściej jednak podstawę odpowiedzialności za szkodę stanowi ustawa, która łączy obowiązek naprawienia szkody z rozmaitymi zdarzeniami, a przede wszystkim z czynami niedozwolonymi i z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umów (odpowiedzialność kontraktowa).

Naprawienie szkody może nastąpić: .

a) przez przywrócenie rzeczy do stanu poprzedniego (restytucja naturalna)

b) przez zapłatę odszkodowania (restytucja pieniężna)

Wybór jednego z wymienionych sposobów należy do osoby, która poniosła szkodę.

Wysokość odszkodowania ma odpowiadać wysokości szkody,

Odszkodowanie ulega zmniejszeniu w razie przyczynienia się poszkodowanego do powstania lub zwiększenia szkody. Stopień w jakim odszkodowanie zostaje zmniejszone, zależy od okoliczności, a zwłaszcza od stopnia winy obu stron. Przyczynienie się poszkodowanego do powstania szkody nie może prowadzić do zupełnego wyłączenia odszkodowania, chyba że ponosi on wyłączną winę.

W stosunkach pomiędzy osobami fizycznymi sąd może obniżyć odszkodowanie w stosunku do wysokości szkody ze względu na stan majątkowy poszkodowanego albo osoby odpowiedzialnej za szkodę, jeżeli wymagają tego zasady współżycia społecznego. Dotyczy to tylko szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym.

Naprawienie szkody majątkowej na osobie (uszkodzenie ciała, wywołanie rozstroju zdrowia) obejmuje wyrównanie wszelkich kosztów wynikłych z uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, np. kosztów leczenia, utraconych zarobków, kosztów opieki w domu, a ponadto rentę związaną z utratą zdolności do pracy zarobkowej.

Odpowiedzialność za tzw szkodę niemajątkową - pieniężne zadośćuczynienie za krzywdę, Zadośćuczynienie za krzywdę przysługuje tylko w nielicznych, wyraźnie przepisami przewidzianych przypadkach, a mianowicie w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, pozbawienia wolności oraz nakłonienia człowieka za pomocą podstępu, gwałtu lub nadużycia stosunku zależności do poddania się czynowi nierządnemu, a także w razie naruszenia dóbr osobistych. W razie śmierci poszkodowanego sąd może przyznać najbliższym członkom rodziny odpowiednie odszkodowanie, jeśli nastąpiło znaczne pogorszenie ich sytuacji życiowej. . .

Celem zadośćuczynienia za krzywdę jest złagodzenie cierpień pokrzywdzonego przez stworzenie mu lepszej sytuacji życiowej.

29. POWSTANIE ZOBOWIĄZAŃ Z UMÓW

l. Pojęcie umowy

Umowa - zgodne oświadczenie woli stron, .zamierzające do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku prawnego.

Umowa jest czynnością prawną,' w której biorą udział dwie strony.

Do zawierania umów i ich treści odnosi się w prawie zobowiązaniowym zasada wolności umów.

Strony w szczególności mogą decydować:

a) czy w ogóle zawierać umowę

b) z kim ją zawrzeć

c) jaką treść nadać umowie

54

2. Rodzaje umów .

Wśród umów zobowiązaniowych wyróżnia się umowy nazwane, nienazwane i mieszane.

Umowa nazwana - to każda umowa regulowana w kodeksie cywilnym.­

Umowa nienazwana - występuje wtedy, gdy treść umowy zawartej przez strony nie odpowiada żadnej z umów nazwanych ani nie zawiera elementów różnych umów nazwanych.

Umowa mieszana - dochodzi do skutku, gdy strony tak ukształtują jej treść, ze składa się ona z elementów różnych

umów nazwanych. .' -- ­

Umowy dzielą się na jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące.

Umowa jednostronnie zobowiązująca -odznacza się tym; że dla jednej strony wynikają z niej tylko prawa, a dla

drugiej tylko obowiązki (np. darowizna). .

Umowa dwustronnie zobowiązująca rodzi dla każdej ze 'stron prawa i obowiązki, inaczej mówiąc każda strona w zobowiązaniu wynikającym z umowy jest zarazem wierzycielem i dłużnikiem. Znaczna większość umów ma charakter

dwustronnie zobowiązujący. .

Rodzajem umów dwustronnie zobowiązujących są umowy wzajemne. Prawa i obowiązki stron kształtują się w nich w ten sposób, że każda z nich zobowiązuje się do świadczenia, które jest ekwiwalentem świadczenia drugiej strony. Odróżniamy umowy odpłatne od nieodpłatnych. .

Umowa jest odpłatna, gdy obie strony odnoszą z niej korzyść i ponoszą ciężary (niekoniecznie w formie pieniężnej). Do umów odpłatnych należy sprzedaż, najem, pożyczka oprocentowana i wieje innych.

Umowa jest nieodpłatna - (dam1a), gdy jedna strona odnosi z umowy korzyść, np. darowizna, pożyczka nie oprocentowana.

Umowy dzielą się na konsensualne i realne.

Umowa konsensualna - dochodzi do skutku przez samo złożenie odpowiednich oświadczeń woli. Do tej kategorii należy większość umów.

Umowa realna wymaga do zawarcia złożenia przez strony oświadczeń woli oraz wydania rzeczy.

3. Umowa przedwstępna

Umowa przedwstępna stanowi wstęp do zawarcia w przyszłości właściwej umowy. Jest to umowa, w której strony zobowiązują się do zawarcia w przyszłości umowy o oznaczonej treści.

Umowa przedwstępna powinna określać istotne postanowienia przyszłej umowy oraz oznaczać termin, w którym ma być zawarta.

4. Dodatkowe zastrzeżenia umowne

Dodatkowe zastrzeżenia umowne - postanowienia zawarte w umowie, mające na celu zabezpieczenie interesu wierzyciela i ułatwienie mu realizacji jego roszczeń. Zaliczamy do nich zadatek, umowne prawo odstąpienia, odstępne i kary umowne.

Zadatek - kwota pieniężna lub niekiedy inna rzecz, jaką strona daje kontrahentowi przy zawarciu umowy. W razie braku odmiennego postanowienia stron przepisy każą traktować .zadatek jako zabezpieczenie wykonania umowy i jednocześnie odszkodowanie na wypadek jej niewykonania.

Zadatek stanowi całe odszkodowanie za niewykonanie umowy i strona nie może domagać się odszkodowania wyższego, niezależnie od wielkości szkody.

W razie wykonania umowy zadatek podlega zaliczeniu na poczet wynagrodzenia.

Umowne prawo odstąpienia to zawarowane w umowie prawo jednej lub obu stron do odstąpienia od umowy w przyszłości. Polega ono na tym, że strona uprawniona może w drodze jednostronnego oświadczenia skierowanego do partnera spowodować, że umowa będzie traktowana jako nie zawarta.

Odstępne polega na tym, że strona zastrzega sobie prawo odstąpienia od umowy za zapłatą oznaczonej kwoty pieniężnej.

30. CZYNY NIEDOZWOLONE

Wyrządzenie szkody czynem niedozwolonym powoduje powstanie między stronami stosunku zobowiązaniowego,

Podstawowym celem zobowiązań powstających na tle czynów niedozwolonych jest naprawienie szkody wyrządzonej poszkodowanemu. Jest to cel kompensacyjny. Poza tym zobowiązania 'Z czynów niedozwolonych spełniają funkcję prewencyjną i wychowawczą;gdyż.6bciążeriie osoby' odpowiedzialnej obowiązkiem wyrównania szkody ma na celu zapobieżenie wyrządzaniu w podobnych okolicznościach szkód przez tę lub inne osoby.

31. ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZAWEASNECZYNY ­

Podstawową odmianą odpowiedzialności deliktowej jest _odpowiedzialność za własne czyny. Kluczowy w Tym zakresie przepis stanowi, że kto z winy swój ej wyrządził drugiemu szkodę, zobowiązany jest do jej naprawienia. Odpowiedzialność za. własne czyny jest oparta na zasadzie. .winy. Obciąża osobę odpowiedzialną według przepisów za dany czyn tylko wówczas, gdy szkoda została przez tę osobę spowodowana w sposób zawiniony.

Wina polega na wadliwym stosunku psychiczny_ osoby do podjętego przez nią działania. Sprawca nie powstrzymuje się bowiem od działania, mimo iż wie lub powinien wiedzieć że z tego mogą wyniknąć szkodliwe skutki.

55

Wina występuje w postaci umyślnej (działanie rozmyślne), gdy sprawca chce doprowadzić do powstania tych skutków lub przynajmniej się na nie godzi.

Z winą nieumyślną mamy do czynienia w formie niedbalstwa świadomego, gdy sprawca przewiduje, że jego działanie może pociągnąć za sobą szkodliwe i zabronione przez prawo skutki,- ale z zaniedbaniem wskazanej ostrożności spodziewa się ich uniknąć, lub niedbalstwa nieświadomego, gdy sprawca nie przewiduje szkodliwych skutków swego działania wskutek braku uwagi i wymaganej staranności.

Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym ponosi nie tylko ten, kto ją bezpośrednio wyrządzili, lecz również każdy, kto inną osobę nakłaniał do wyrządzenia szkody (podżegacz) lub udzielał sprawcy pomocy ­(pomocnik). Odpowiedzialność obciąża także osobę, która" świadomie skorzystała z wyrządzonej drugiemu szkody. Nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę małoletni, który nie ukończył lat trzynastu.

Wyłączona jest odpowiedzialność osób niepoczytalnych. - - ­

Wyłączenie odpowiedzialności nie zachodzi, gdy. zakłócenie _wiadomości jest następstwem użycia alkoholu lub

podobnych środków. -" - ­

Nie ponosi odpowiedzialności za wyr4ądzoną szkodę osoba, która dopuściła się czynu niedozwolonego działając w obronie koniecznej, w stanie wyższej konieczności; albo stosując dozwoloną przez prawo samopomoc.

Tak jak za własne czyny odpowiadają osoby prawne za szkody wyrządzone działaniem swoich organów.

32. ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA CUDZE CZYNY -­

Odpowiedzialność za cudze czyny obejmuje zróżnicowane pod względem faktycznym i prawnym sytuacje, a w szczególności:

a) odpowiedzialność za czyny osób niepoczytalnych - obciąża tych, na których ciąży obowiązek

sprawowania nad nimi nadzoru - opiera się ona na zasadzie domniemanej winy

b) odpowiedzialność za czyny osób, którym powierzono dokonanie czynności, ponosi ten kto czynność

powierzył - odpowiedzialność ta opiera się na zasadzie domniemanej winy

c) odpowiedzialność za czyny podwładnych

33. ODPOWIEDZIALNOŚĆ SKARBU PAŃSTWA ZA SZKODY WYRZĄDZONE PRZEZ

FUNKCJONARIUSZY PAŃSTWOWYCH

Funkcjonariuszami państwowymi, za których państwo ponosi odpowiedzialność, są pracownicy organów władzy, administracji, a także osoby działające na zlecenie tych organów, osoby powołane do pełnienia swych funkcji w drodze wyboru, sędziowie, prokuratorzy oraz żołnierze sił zbrojnych. ­

Skarb Państwa odpowiada za szkodę wyrządzoną przez funkcjonariusza w zasadzie tylko wtedy, gdy powstała ona przy wykonywaniu czynności służbowych.

Także samowola funkcjonariusza oraz popełnienie przez niego na służbie przestępstwa nie wykluczają odpowiedzialności Skarbu Państwa za wyrządzoną na tej drodze szkodę.

Państwo może być obowiązane do naprawienia szkody wyrządzonej przez funkcjonariusza poza służbą, jeżeli jego organy przez zaniedbanie nadzoru umożliwiły wyrządzenie szkody.

Z poważnym ograniczeniem odpowiedzialności mamy do czynienia, gdy szkoda została wyrządzona wskutek wydania orzeczenia lub zarządzenia (wyroku sądu, postanowienia komornika itd.). W takim przypadku Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność tylko wtedy, gdy - przy wydaniu orzeczenia popełniono przestępstwo lub wykroczenie dyscyplinarne, a wina sprawcy szkody została stwierdzona wyrokiem sądu w sprawie karnej lub orzeczeniem dyscyplinarnym, albo uznana przez organ przełożony.

Z rozszerzeniem odpowiedzialności Skarbu Państwa mamy do czynienia w przypadku osób, które wskutek działania funkcjonariusza państwowego doznały szkody na osobie w postaci uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia oraz osób, które utraciły żywiciela. Jeśli Skarb Państwa nie ponosi wobec tych osób odpowiedzialności na normalnych zasadach, mogą one mimo. to zadać naprawienia szkody w całości lub części, o ile wymagają tego zasady współżycia społecznego, przede wszystkim ze względu na niezdolność poszkodowanego do pracy albo ze względu na jego ciężkie położenie materialne.

W szczególny sposób uregulowana jest odpowiedzialność państwa za niewinne skazanie oraz oczywiście niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie. Państwo odpowiada w tych. przypadkach za skutek, tzn bez względu na to, czy funkcjonariuszom państwowym (sędziemu, prokuratorowi) można przypisać jakąś winę. Przepisy te przewidują specjalny tryb dochodzenia roszczeń z tytułu skazania niewinnego i oczywiście bezpodstawnego tymczasowego aresztowania. . - .

" 34. ODPOWEIDZIALNOŚC PRZEDSIĘBIORTW STOSUJĄCYCH SIŁY PRZYRODY

Przedsiębiorstwo lub zakład wprawiane w ruch za pomocą siły przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych, wody, energii jądrowej itp.) ponoszą odpowiedzialność za wszelką szkodę wyrządzoną osobom trzecim w związku z ruchem przedsiębiorstwa lub zakładu.

Odpowiedzialność ta oparta jest na zasadzie ryzyka. Ryzyko powinien ponosić właściciel przedsiębiorstwa, który decyduje o jego uruchomieniu i który czerpie z niego korzyści.

56

Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka jest bardzo rygorystyczna, gdyż osoba poszkodowana ma prawo dochodzić naprawienia szkody bez względu na to, czy można przedsiębiorstwu wykazać jakąkolwiek winę. Przedsiębiorstwo odpowiada także za przypadki nie zawinione.

Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka ponoszą tylko takie przedsiębiorstwa i zakłady, w których stosowanie sił

przyrody decyduje o ich funkcjonowaniu. .

Przedsiębiorstwo poruszane siłami przyrody może się uwolnić. od odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną osobie trzeciej tylko przez wykazanie jednej z następujących okoliczności:

a) szkoda powstała wskutek działania siły wyższej.

b) szkoda powstała z wyłącznej winy poszkodowanego

c) szkoda powstała z wyłącznej winy osoby, za którą przedsiębiorstwo nie odpowiada (np. innego klienta fabryki

)

Przepisy o odpowiedzialności na zasadzie ryzyka mają charakter bezwzględnie obowiązujący i dlatego ograniczenie Ilj9 wyłączenie tej odpowiedzialności w drodze umowy czy jednostronnego ogłoszenia jest nieważne.

35. ODPOWIEDZIALNOŚĆ POSIADACZY MECHANICZNYCH ŚRODKÓW KOMUNIKACJI

Posiadacze mechanicznych środków komunikacji (samochody, motocykle, ciągniki itp.) odpowiadają na zasadzie ryzyka za wszelkie szkody wyrządzone wskutek ruchu ich pojazdów.

Ponoszą oni odpowiedzialność bez względu na winę, a więc również wtedy, gdy szkoda nie została zawiniona ani przez nich samych, ani przez osoby, którymi się posługiwali i za które odpowiadają zgodnie z przepisami prawa zobowiązaniowego (np. kierowców).

Nie ponoszą oni odpowiedzialności tylko wówczas, gdy zdołają dowieść, że szkoda powstała.

Wskutek działania siły wyższej, wyłącznie z winy poszkodowanego, albo wyłącznie z winy osoby trzeciej, za którą

posiadacz mechanicznego środka komunikacji nie odpowiada. .

Kierowca zatrudniony w przedsiębiorstwie, który samowolnie zabiera pojazd należący do przedsiębiorstwa lub wykonuje nim w czasie pracy jazdy na własny rachunek, nie jest posiadaczem pojazdu, lecz dzierżycielem i dlatego za wszelkie szkody wyrządzone podczas takich jazd odpowiada przedsiębiorstwo.

Posiadacz pojazdu, który naprawił wyrządzoną szkodę, ma roszczenie zwrotne (regresowe) wobec kierowcy na zasadzie winy. Kierowca odpowiada wobec niego tylko wówczas, gdy szkoda powstała wskutek jego własnego zawinionego działania. Posiadacz pojazdu dochodzący zwrotu odszkodowania od kierowcy musi mu udowodnić winę, związek przyczynowy i szkodę, zgodnie z zasadami odpowiedzialności deliktowej

Posiadacz samochodu lub innego podobnego środka komunikacji odpowiada wobec każdego poszkodowanego, a więc zarówno wobec osób trzecich, jak i wobec przewożonych pasażerów. Jednakże wobec pasażerów przewożonych grzecznościowo (bezpłatnie) posiadacz odpowiada tylko na zasadzie winy. Bezpłatny przewóz pracowników do pracy i z powrotem środkami transportowymi przedsiębiorstwa nie jest przejazdem grzecznościowym.

W wypadku zderzenia się mechanicznych środków komunikacji ich posiadacze odpowiadają wobec siebie na zasadzie winy, czyli ponoszą odpowiedzialność za szkody wyrządzone sobie nawzajem w stosunku odpowiadającym stopniowi zawinienia.

Powyższe zasady mają charakter bezwzględnie obowiązujący.

36. ODPOWIEDZIALNOŚC ZA SZKODĘ WYRZĄDZONĄ PRZEZ PRODUKT NIEBEZPIECZNY

Jest to odpowiedzialność oparta na zasadzie ryzyka. Produkt uważany jest za niebezpieczny, kiedy nie zapewnia takiego bezpieczeństwa, jakiego można oczekiwać przy jego normalnym używaniu.

Normy zawarte w przepisach regulujących odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny mają charakter bezwzględnie obowiązujący, odpowiedzialności tej nie można więc wyłączyć ani ograniczyć w umowie lub jednostronnym oświadczeniu woli wytwórcy.. . .

37. INNE PRZYPADKI ODPOWIEDZIALNOŚCI ZA CZYNY NIEDOZOWLONE

Odrębnie uregulowanymi przypadkami odpowie9ziałności deliktowej są:

a) odpowiedzialność za zwierzęta .

b) odpowiedzialność za szkody wyrządzone wyrzuceniem rzeczy lub wylaniem płynu z pomieszczenia

c) odpowiedzialność za szkody wyrządzone zawaleniem się budowli

Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez zwierzę ponosi ten, kto zwierzę chowa albo się nim posługuje, niezależnie od tego czy zwierzę znajdowało się pod jego nadzorem, czy też zabłąkało się lub uciekło.

Za szkodę wyrządzoną wyrzuceniem, wylaniem lub spadnięciem jakiegokolwiek przedmiotu z .pomieszczenia odpowiada ten, kto pomieszczenie zajmuje.

Zajmujący pomieszczenie może się uwolnić od ponoszenia odpowiedzialności tylko przez wykazanie, że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej, albo z wyłącznej winy osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności i której działaniu nie mógł zapobiec.

57

Za szkodę wyrządzoną przez zawalenie się budowli lub oderwanie jej części odpowiada samoistny posiadacz budowli,

najczęściej właściciel. .

Uwolnienie się od ,odpowiedzialności jest możliwe po wykazaniu, że budowla była należycie konserwowana i że.nie

była dotknięta wadą.

38. WYKONANIE ZOBOWIĄZAŃ

1. Uwagi, ogólne .

Przez wykonanie zobowiązania należy rozumieć spełnienie świadczenia lub świadczeń, jakie na strony nakłada treść

stosunku zobowiązaniowego. .. . .

Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią oraz w sposób odpowiadający celowi społeczno ­gospodarczemu, zasadom współżycia społecznego i ustalonym zwyczajom.

2. Miejsce i czas wykonania zobowiązania

O miejscu wykonania zobowiązania decyduje przede wszystkim umowa stron.

W razie braku odpowiednich postanowień umownych o miejscu wykonania zobowiązania decyduje właściwość zobowiązania.

Termin wykonania zobowiązania jest zazwyczaj przez strony ustalony w umowie, może też wynikać z właściwości. świadczenia. Dopiero z braku tych kryteriów wchodzą w grę przepisy ustawy, które nakazują dłużnikowi spełnić świadczenie niezwłocznie po wezwaniu go od tego przez wierzyciela. Wierzyciel powinien uwzględnić czas potrzebny dłużnikowi na przygotowanie i spełnienie świadczenia.

3. Wykonanie zobowiązań wzajemnych

Świadczenia wynikające z umów wzajemnych powinny być spełnione jednocześnie przez strony. Obowiązek wcześniejszego świadczenia musi wynikać wyraźnie z umowy, ustawy lub wydanego w sprawie orzeczenia sądowego. Strona, która nie otrzymała świadczenia w terminie, może wstrzymać się ze świadczeniem wzajemnym. Prawo wstrzymania się ze świadczeniem ma na celu skłonienie kontrahenta do wykonania umowy.

Prawo wstrzymania się ze spełnieniem umówionego świadczenia w pewnym przypadku służy także stronie, która w umowie wzajemnej zobowiązała się świadczyć wcześniej niż partner. Ma to miejsce wtedy, gdy z powodu złego stanu majątkowego drugiej strony spełnienie świadczenia przez tę stronę jest wątpliwe. Prawo to nie służy stronie, jeśli o złym stanie majątkowym partnera w chwili zawarcia umowy wiedziała lub przy dołożeniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.

4. Dowód wykonania zobowiązań

Dłużnik powinien \wykazać, że świadczenie spełni! i że jest to właśnie to świadczenie, do którego był zobowiązany.

W celu ułatwienia mu tego zadania przepisy nakładają na wierzyciela obowiązek wydania pokwitowania. Dłużnik, który spełnił świadczenie, ma prawo żądać od wierzyciela pisemnego poświadczenia, że otrzymał należne świadczenie. Jeśli wierzyciel odmówi wydania pokwitowania, dłużnik z wyjątkiem pewnych przypadków może się wstrzymać ze spełnieniem świadczenia i nie popada przez to w zwłokę. Służy mu zawsze prawo złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego, co jest równoznaczne z wykonaniem jego obowiązku.

Niezależnie od pokwitowania dłużnik może żądać od wierzyciela zwrotu dokumentu stwierdzającego zobowiązanie, np. weksla, dokumentu stwierdzającego udzielenie pożyczki. Jeśli dłużnik spełnia świadczenie częściowo, może żądać zrobienia na dokumencie stosownej notatki.

Pisemne potwierdzenie odbioru dłużnej sumy uzasadnia domniemanie, że wszystkie dodatkowe należności (odsetki, koszty) zostały także zapłacone.

39. SKUTKI NIEWYKONANI.A ZOBOWIĄZAŃ

1. Pojęcie odpowiedzialności kontraktowej. .

Jeżeli dłużnik nie spełnia świadczeń, do których zobowiązał się w umowie, wierzyciel może skierować sprawę do sądu i na drodze przymusu państwowego dochodzić swoich roszczeń.

Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wierzycielowi niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umowy nazywamy odpowiedzialnością kontraktową. ,

Dłużnik odpowiada za niewykonanie lub nienależyte \wykonanie umowy, jeśli zachodzą następujące przesłanki:

• Dłużnik ponosi odpowiedzialność tylko wtedy, gdy wierzyciel wskutek niewykonania umowy poniósł szkodę. Przy obliczaniu szkody bierze się pod uwagę zarówno stratę, jak i utracony przez wierzyciela zysk. '.

• Pomiędzy niewykonaniem .lub nienależytym \wykonaniem umowy a poniesioną przez wierzyciela szkodą musi' zachodzić związek przyczynowy. Przepisy wymagają normalnego związku przyczynowego, tzn szkoda musi być normalnym, zwykle występującym następstwem niewykonania umowy.

• Niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy musi być następstwem takich okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność. Dłużnik odpowiada także za osoby, którym powierzył wykonanie umowy, lub którymi się posługuje oraz za przedstawiciela ustawowego.

58

Podstawą odpowiedzialności dłużnika może być wszelka wina, zarówno rozmyślne działanie jak i niedbalstwo. Strony mogą w umowie zakres odpowiedzialności dłużnika rozszerzyć lub też ograniczyć.

Dłużnik nie. ponosi odpowiedzialności kontraktowej, jeżeli przyczyną niewykonania umowy była siła wyższa lub przypadek.

2. Ciężar dowodu.

Przepisy r Przepisy regulujące na kim spoczywa ciężar przeprowadzenia dowodu, ustanawiają następujące zasady:

• wierzyciel występujący z roszczeniem musi udowodnić istnienie szkody i jej wysokość oraz wykazać, że szkoda pozostaje w związku przyczynowym z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania przez dłużnika .­

• wierzyciel nie ma obowiązku ani potrzeby udowadniać winy dłużnika. Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania umownego jest zawinione przez dłużnika.

24. Niemożliwość świadczenia

Przyczyną niewykonania przez dłużnika świadczeń ustalonych w umowie może być to, że świadczenia takie są niemożliwe do spełnienia.

W razie trwałej i całkowitej niemożliwości świadczenia, powstałej już po zawarciu umowy z przyczyn, za które

.. dłużnik nie odpowiada, dłużnik nie ponosi wobec wierzyciela odpowiedzialności, a zobowiązanie wygasa.

W zobowiązaniach wzajemnych dłużnik staje się wolny od obowiązku świadczenia, jednakowoż traci równocześnie prawo do świadczenia wzajemnego, a jeśli już je otrzymał powinien je zwrócić. W razie niemożliwości częściowej, dłużnik staje się wolny od tej części świadczenia, która stała się niemożliwa. Niemożliwość przemijająca nie zwalnia dłużnika, lecz tylko powoduje odroczenie świadczenia.

Dłużnik ponosi odpowiedzialność, jeśli świadczenie stało się niemożliwe z przyczyn, za które odpowiada.

Nie zwalnia dłużnika niemożliwość świadczenia rzeczy, której w chwili zawarcia umowy jeszcze nie miał i którą zamierzał kupić. Za winę poczytuje mu się okoliczność, że zobowiązał się do świadczenia, co do którego nie miał pewności, że będzie mógł je wykonać.

Nie zwalnia dłużnika także niemożliwość świadczenia wynikająca z braku pieniędzy, każdy dłużnik odpowiada bowiem za swoją zdolność płatniczą.

W razie zupełnej i trwałej niemożliwości świadczenia, powstałej z przyczyn, za które dłużnik odpowiada, obowiązany on jest do \'/wynagrodzenia pełnej szkody, Jaką wierzyciel z tego powodu ponosi (strata i utracony zysk). W każdym przypadku wierzyciel może żądać wydania surogatów, jakie dłużnik otrzymał od osoby trzeciej, np. za zniszczoną rzecz, która miała być wydana .wierzycielowi.

25. Zwłoka dłużnika .

Dłużnik dopuszcza się zwłoki, jeśli z własnej winy nie spełnia świadczenia w terminie umówionym lub oznaczonym w ustawie, a w przypadku gdy termin nie jest oznaczony, jeśli nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela.

Opóźnienie polega na tym, że dłużnik nie spełnia świadczenia we właściwym terminie z powodu okoliczności, za które nie odpowiada, a więc bez własnej winy.

40. ZGAŚNIĘCIE ZOBOWIĄZAŃ

1. Uwagi ogólne

Zobowiązanie przestaje istnieć, a więc gaśnie, gdy zostanie osiągnięty cel, dla którego powstało. Celem tym jest zaspokojenie roszczeń wierzyciela.

Powody zgaśnięcia zobowiązania:

• . wykonanie, polegające na spełnieniu przez dłużnika wszystkich tych świadczeń, do jakich był zobowiązany. .

• Świadczenie w miejscu wykonania

• . Potrącenie

• . Odnowienie

• . Złożeni do depozytu sądowego

• . Zwolnienie z długu

• . I inne

2. Świadczenie w miejsce wykonania

O świadczeniu w miejsce wykonania mówimy, gdy dłużnik zaproponuje wierzycielowi spełnienie innego świadczenia w miejsce tego, do którego był zobowiązany, a wierzyciel wyrazi na to zgodę. Zobowiązanie wówczas gaśnie z chwilą spełnienia świadczenia zastępczego. Częstym przypadkiem jest ofiarowanie przez dłużnika świadczenia w naturze zamiast długu pieniężnego lub odwrotnie.

59

. 3. Potrącenie

Potrącenie zachodzi wówczas, gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie wierzycielami i dłużnikami, a jedna z nich zamiast spełniać swoje świadczenie, odlicza je od świadczenia, które jej się należy. Żaden z wierzycieli nie otrzymuje wówczas do rąk efektywnego świadczenia, ale za to zostaje zwolniony ze swego zobowiązania lub jego części. Pozostała po potrąceniu część należności pozostaje do uregulowania, chyba że należności były równe i uległy całkowitemu potrąceniu. .

Do skuteczności potrącenia wymagane są następujące przesłanki:

• . muszą istnieć dwie wzajemne wierzytelności

• .wierzytelności te muszą zachodzić między tymi samymi osobami .

• . świadczenia, do których strony są wzajemnie obowiązane, muszą być tego samego rodzaju .

• obie wierzytelności muszą być wymagalne i zaskarżalne

. 4. Odnowienie '. -'

Odnowienie - występuje wówczas, gdy dłużnik w celu umorzenia zobowiązania zobowiązuje się za zgodą wierzyciela świadczyć co innego, niż był zobowiązany, albo chociażby to samo, ale z innej podstawy prawnej.

Strony działając zgodnie postanawiają umorzyć dotychczasowe zobowiązanie i powołać w to miejsce nowe.

5. Złożenie do depozytu sądowego '.

Dłużnik może spowodować zgaśnięcie zobowiązania i uwolnić się od ciążącego na nim obowiązku przez złożenie

przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego. .

Złożenie do depozytu następuje na podstawie orzeczenia sądu, który po zbadaniu okoliczności sprawy decyduje, czy jest ono dopuszczalne.

Do depozytu przyjmowane są tylko pieniądze polskie i zagraniczne, dokumenty oraz kosztowności.

Ze złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego dłużnik odnosi szereg korzyści. Powództwo przeciwko niemu o wydanie świadczenia będzie bezskuteczne. Jest wolny od obowiązku pieczy nad rzeczą. Nie ponosi ryzyka przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy, którą miał wydać. Może domagać się od drugiej strony świadczenia wzajemnego.

Wierzyciel, który wykaże swe prawo do świadczenia, może w każdej chwili podjąć depozyt.

6. Zwolnienie z długu

Zobowiązanie wygasa, gdy wierzyciel zwalnia dłużnika z długu, a dłużnik zwolnienie to przyjmuje.

7. Zmiana wierzyciela lub dłużnika

Zmiana wierzyciela może nastąpić w drodze przelewu wierzytelności (cesji) i w drodze wstąpienia osoby trzeciej w miejsce zaspokojonego wierzyciela. Do zmiany dłużnika może dojść między innymi w ramach tzw przejęcia długu.

Cesja jest umową, na mocy której dotychczasowy wierzyciel (cedent) przenosi swoją wierzytelność na nowego wierzyciela (cesjonariusza). Zamiast efektywnego świadczenia cesjonariusz otrzymuje od cedenta jego roszczenie wobec dłużnika, które staje się teraz jego roszczeniem. Umowa taka nie wymaga zgody dłużnika. Dłużnik powinien być jednak zawiadomiony o cesji, aby mógł spełnić świadczenie do rąk nowego wierzyciela.

Przejęcie długu jest umową, na mocy której nowy dłużnik przejmuje istniejący dług i wstępuje w miejsce dawnego dłużnika. Umowa taka, wymaga zgody obu stron, a więc zarówno dłużnika, jak i wierzyciela.

Umowa o przejęcie długu może być zawarta między dawnym, a nowym dłużnikiem, a jej konieczne uzupełnienie stanowi zgoda wierzyciela. Umowa może też być zawarta między wierzycielem a nowym dłużnikiem i wtedy musi być uzupełniona zgodą dawnego dłużnika. Umowa o przejęcie długu pod rygorem nieważności powinna być zawarta na piśmie.

41. UMOWA SPRZEDAŻY

I. Istota umowy sprzedaż

Przez umowę sprzedaży sprzedawca zobowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać mu rzecz, a

Kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę. .

Umowa sprzedaży jest umową wzajemną i umową konsensualną. Rodzi zobowiązanie do wykonania obustronnych ekwiwalentnych świadczeń.

Podstawowym obowiązkiem sprzedawcy jest przeniesienie na kupującego prawa własności sprzedawanej rzeczy oraz wydanie rzeczy, natomiast podstawowym obowiązkiem kupującego jest zapłacenie ceny i odebranie rzeczy.

Moment przejścia własności sprzedanej rzeczy na kupującego jest uzależniony od rodzaju rzeczy. Jeżeli przedmiotem umowy jest rzecz indywidualnie oznaczona, nabywca uzyskuje prawo własności w chwili zawarcia umowy, chyba że strony postanowiły w umowie inaczej, albo co innego wynika ze szczególnych przepisów prawa. Natomiast sprzedaż rzeczy gatunkowo oznaczonej oraz rzeczy przyszłej nie przenosi na kupującego prawa własności. Własność przechodzi dopiero w chwili wydania rzeczy. Jeśli zgodnie z umową sprzedaży rzecz ma być przesiana kupującemu, a w umówienie zastrzeżono czego innego, za moment wydania rzeczy kupującemu uważa się powierzenie rzeczy przewoźnikowi.

60

Umowa sprzedaży rzeczy ruchomej nie wymaga żadnej szczególnej formy, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. Sprzedaż nieruchomości może być dokol1ana tylko w formie aktu notarialnego.

2. Odpowiedzialność sprzedawcy z tytułu rękojmi

Na sprzedawcy ciąży szczególny rodzaj odpowiedzialności wobec kupującego. Jest to odpowiedzialność za jakość i stan prawny sprzedanej rzeczy. (rękojmia za wady fizyczne i prawne rzeczy).

Odpowiedzialność z tytułu rękojmi jest instytucją ustawową, stanowiącą automatyczną konsekwencję umowy sprzedaży, jeżeli strony nie umieściły w umowie specjalnych postanowień.

Sprzedawca ponosi odpowiedzialność bez względu na swoją winę bez względu na to, czy o wadzie wiedział.

Sprzedawca jest zwolniony rękojmi, gdy kupujący wiedział o wadzie w chwili zawierania umowy lub wydania rzeczy. Sprzedawca nie odpowiada także za wady fizyczne powstałe po \wydaniu rzeczy kupującemu, chyba że wady wynikły z przyczyny tkwiącej już poprzednio w rzeczy sprzedanej. .

Wady fizyczne "zachodzą wówczas, gdy sprzedana rzecz ma usterki zmniejszające jej wartość lub użyteczność; albo gdy nie ma właściwości; o których istnieniu sprzedawca zapewnił kupującego, lub wreszcie gdy została kupującemu wydana w stanie niezupełnym. "

W razie ujawnienia wady fizycznej kupującemu przysługuje według jego wyboru jedno z następujących uprawnień:

• Nabywca rzeczy gatunkowo oznaczonych może żądać dostarczenia zamiast rzeczy wadliwych takiej samej ilości rzeczy wolnych od wad. Sprzedawca ponosi wszelkie wynikłe z wymiany koszty (transportu, ubezpieczenia, ładowania, pakowania itd.), a ponadto odpowiada za szkodę poniesioną przez kupującego.

• _ Kupujący może odstąpić od umowy. Jednakże uprawnienie to kupującemu nie przysługuje, jeżeli sprzedawca niezwłocznie wymieni rzecz wadliwą na rzecz wolną od wad, albo niezwłocznie wady usunie. Jeżeli tylko niektóre rzeczy w większej partii towarów wykazują wady, prawo odstąpienia od umowy ogranicza się do tych rzeczy.

• _ Kupujący może rzecz wadliwą zatrzymać i zażądać obniżenia ceny. Obniżenie ceny powinno odzwierciedlać

stosunek, w jakim pozostaje wartość wadliwej rzeczy do rzeczy wolnej od wad.

• _ Gdy sprzedawca jest zarazem producentem wadliwej rzeczy, kupujący może zażądać jej naprawienia.

Aby kupujący mógł skorzystać z 'wymienionych wyżej uprawnień musi dokonać tzw aktów staranności. Należą do nich: zbadanie dostarczonych mu rzeczy, zawiadomienie sprzedawcy o wykrytych wadach, zgłoszenie roszczeń i w razie potrzeby dochodzenie ich na drodze sądowej.

Zbadanie rzeczy jest obowiązkiem kupującego. Sposób realizacji ego obowiązku jest uzależniony od rodzaju rzeczy i okoliczności, a także od rodzaju wady, którą rzecz jest dotknięta (wady jawne i ukryte).

Zawiadomienie sprzedawcy o wykrytych wadach powinno nastąpić w ciągu miesiąca od Wykrycia wady. Reguła ta

ma zastosowanie przede wszystkim w stosunku do wad ukrytych. "

Minister ustalił krótsze terminy na zbadanie rzeczy i zawiadomienie sprzedawcy, odnoszące się do niektórych artykułów żywnościowych.

Zgłoszenie roszczeń i ewentualne skierowanie sprawy na drogę sądową może nastąpić w ciągu roku od dnia wydania rzeczy. W odniesieniu do wad budynku termin ten wynosi trzy lata.

Z wada prawną mamy do czynienia, gdy przedmiot sprzedaży stanowi własność osoby trzeciej, albo jest obciążony prawem osoby trzeciej (sprzedaż rzeczy skradzionej lub przypłaszczonej, sprzedaży rzeczy, na której ciąży ustawowe prawo zastawu - bez ujawnienia tych okoliczności kupującemu). Kupującemu w przypadku wad prawnych przysługują w zasadzie te same uprawnienia, co w przypadku wad fizycznych. .

3. Gwarancja jakości

Gwarancja, nazywana przez ustawę gwarancją jakości, jest drugą obok rękojmi instytucją prawną chroniącą interesy nabywcy rzeczy dotkniętej wadami. Chodzi o ochronę interesów kupującego na wypadek, gdyby rzecz zawodziła w działaniu, nie nadawała się do przewidzianego użytku, nie wykazywała umówionej sprawności lub trwałości.

W odróżnieniu od rękojmi gwarancja nie jest instytucją ustawową, kiedy to uprawnienia kupującego wynikają z przepisów, lecz umowną. Sprzedana rzecz jest objęta gwarancją, gdy kupujący otrzymał od sprzedawcy dokument gwarancyjny, wystawiony bądź przez samego sprzedawcę, bądź przez producenta, zapewniający o dobrej jakości rzeczy. .

Obowiązki udzielającego gwarancji (gwaranta) określa dokument gwarancyjny.

4. Sprzedaż konsumencka

Sprzedaż konsumencka - umowa sprzedaży, która charakteryzuje się następującymi cechami:

• .Sprzedawcą jest przedsiębiorstwo, a kupującym osoba fizyczna

• . Umowa mieści się w zakresie przedsiębiorstwa - sprzedawcy

• . Osoba fizyczna nabywa rzecz na cele konsumpcyjne­

• '. Przedmiotem umowy jest rzecz ruchoma (towar konsumpcyjny)

Reguł sprzedaży konsumpcyjnej nie stosuje się do sprzedaży energii elektrycznej, gazu i wody, jak również do sprzedaży w trybie postępowania egzekucyjnego, upadłościowego lub innego postępowania sądowego. Charakterystyczną cechą sprzedaży konsumenckiej jest ciążący na sprzedawcy obowiązek rzetelnego poinformowania kupującego o cenie i cechach towaru. Informacje powinny być sformułowane w języku polskim i umieszczone, zależnie od rodzaju rzeczy, na samym towarze, lub w miejscu sprzedaży.

61

Przy sprzedaży za cenę powyżej dwóch tysięcy złotych sprzedawca jest obowiązany potwierdzić na piśmie wszystkie istotne postanowienia zawartej umowy. W innych przypadkach winien wydać dokument stwierdzający fakt zawarcia umowy i zawierający nazwę sprzedawcy z adresem oraz rodzaj, ilość i cenę towaru.

Sprzedawca odpowiada wobec kupującego za niewłaściwą jakość towaru, jeżeli towar w chwili wydania był niezgodny z umowy_ '

Towar uważa się za zgodny z umową, jeżeli nadaje się do celu, do którego jest zwykle używany, a jego właściwości odpowiadają właściwościom cechującym towar tego rodzaju. Towar jest zgodny z umową także wtedy, gdy odpowiada składanym publicznie zapewnieniom sprzedawcy, producenta lub jego przedstawiciela, przede wszystkim wyrażonym w oznakowaniu towaru i reklamie. . .

. ' Odpowiedzialność sprzedawcy w razie niezgodności towaru z umową polega na tym, że na żądanie kupującego ma obowiązek wymienić go na nowy lub nieodpłatnie naprawić i w ten sposób doprowadzić do stanu zgodnego z umową, Sprzedawca może temu żądaniu odmówić, gdyby naprawa lub wymiana były niemożliwe .lub wymagały nadmiernych kosztów. W takim przypadku kupujący może żądać odpowiedniego obniżenia ceny albo odstąpić od umowy. Kupujący nie może odstąpić od umowy, gdy niezgodność towaru z umową jest nieistotna.

Jeżeli niezgodność towaru z umową wyszła na jaw w ciągu sześciu miesięcy od wydania towaru, domniemywa się, że istniała w chwili wydania. W innych przypadkach kupujący musi to wykazać.

Kupujący powinien zawiadomić sprzedawcę o niezgodności towaru z umową wciągu dwóch miesięcy od jej stwierdzenia, W przeciwnym razie traci swoje uprawnienia. Jeżeli sprzedawca nie ustosunkował się do zgłoszonej reklamacji w ciągu 14 dni, uważa się, że ją uznał. Odpowiedzialność sprzedawcy wygasa po upływie dwóch lat od dnia wydania towaru kupującemu.

5 . Sprzedaż Da raty

Sprzedaż na raty ma zastosowanie wyłącznie w handlu detalicznym i od zwykłej sprzedaży różni się kilkoma specyficznymi cechami.

Jako sprzedawca w umowie sprzedaży na raty może wystąpić jedynie przedsiębiorstwo zajmujące się wyłącznie lub między innymi działalnością handlową.

W charakterze kupującego na raty może wystąpić tylko osoba fizyczna.

Umowa sprzedaży na raty dotyczy jedynie rzeczy ruchomych. Cena płatna jest w określonych w umowie ratach, a wydanie rzeczy kupującemu następuje przed zapłaceniem całej należności.

Kodeks cywilny ustanowił szereg bezwzględnie obowiązujących zasad, od których strony sprzedaży na raty nie mogą odstąpić:

1.) Sprzedawca może zastrzec w umowie natychmiastową wymagalność reszty ceny w razie niezapłacenia w terminie rat. Jednak zastrzeżenie to jest skuteczne tylko wtedy, gdy kupujący jest w zwłoce z zapłatą co najmniej dwóch rat. a łączna suma zaległości przewyższa jedną piątą umownej ceny.

2.) W tych samych warunkach, to jest gdy kupujący zalega z zapłatą co najmniej dwóch rat, których łączna suma przekracza jedną piątą umówionej ceny, sprzedawca zamiast dochodzić całej należności może odstąpić od umowy i żądać zwrotu sprzedanej rzeczy.

3.) Kupujący może płacić raty przed terminem ich płatności, odliczając sobie stosowną część oprocentowania.

4.) Niedopuszczalne jest w zasadzie umowne wyłączenie lub ograniczenie odpowiedzialności

sprzedawcy z tytułu rękojmi. Może to nastąpić tylko w przypadkach wskazanych przez przepisy szczególne.

5.) Umowa nie może utrudnić kupującemu wykonania uprawnień z tytułu rękojmi.

W swoim czasie ukształtował się w Polsce w praktyce system, w którym klient zawiera nie jedną lecz dwie umowy:

• . umowę z bankiem o udzielenie kredytu

• . umowę sprzedaży z przedsiębiorstwem handlu detalicznego

System ten polega więc nie ną sprzedaży ratalnej sensu stricte, lecz na kredycie ratalnym.

W sprawach związanych z kredytem ratalnym stosuje się odpowiednie przepisy kodeksu cywilnego o sprzedaży na raty, w praktyce nie ma zatem żadnej różnicy między sprzedażą na raty sensu stricte a kredytem ratalnym, jeśli chodzi o prawne skutki tych transakcji.

6. Prawo pierwokupu. .. . '

Prawo pierwokupu -polega na tym, ze na podstawie ustawy lub zawartej wcześniej umowy określonej osobie

przysługuje pierwszeństwo kupna oznaczonej rzeczy na wypadek, gdyby druga strona ją sprzedawała osobie trzeciej.

Z prawa pierwokupu uprawniony może zrobić użytek gdy się dowie o zawartej przez właściciela umowie sprzedaży z osobą trzecią. Do wykonania pierwokupu jest jedynie złożenie odpowiedniego oświadczenia

zobowiązanemu i wówczas następuje upadek zawartej rzecz przechodzi na własność uprawnionego z tytułu prawa pierwokupu

.

42. UMOWA O DZIEŁO

Przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający

do zapłaty wynagrodzenie. u

62

Jej główną cechą charakterystyczną jest to, że przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do dostarczenia zamawiającemu gotowego rezultatu swoich usług i tylko za ten rezultat należy mu się wynagrodzenie. Za osiągnięcie umówionego wyniku swojej pracy i umiejętności przyjmujący zamówienie ponosi odpowiedzialność.

Umowa o dzieło znajduje zastosowanie szczególnie w. stosunkach z rzemieślnikami, warsztatami naprawczymi, zakładami wykonującymi indywidualne zamówienia.

Przedmiotem umowy o dzieło może być tylko taki rezultat pracy i umiejętności przyjmującego zamówienie, który ma charakter trwały, a 'więc istnieje niezależnie od dalszego działania twórcy.

Umowa o dzieło jest zawsze odpłatna.

Strony mogą ustalić wynagrodzenie ryczałtowe lub też wynagrodzenie na podstawie wstępnego zestawienia planowanych prac i przewidywanych kosztów, czyli kosztorysowe. Wynagrodzenie w formie ryczałtowej ustala się zazwyczaj przy pracach prostych (np. w-prawienie szkła do okularów), natomiast w umowach o usługi bardziej skomplikowane (np. wybudowanie domu jednorodzinnego) stosuje się formę kosztorysową.

43. UMOWA NAJMU

Przez umowę najmu wynajmujący zobowiązuje się oddać najemcy rzecz do używania przez czas oznaczony lub nieoznaczony, a najemca zobowiązuje się płacić wynajmującemu umówiony czynsz.

Przedmiotem umowy najmu mogą być wszelkie rzeczy, zarówno ruchome ,jak i nieruchomości.

Podstawowym obowiązkiem wynajmującego jest wydanie najemcy rzeczy w stanie przydatnym do umówionego użytku. Najemca staje się posiadaczem zależnym rzeczy. Wynajmujący ma także obowiązek utrzymywać przedmiot najmu w odpowiednim stanie przez cały czas trwania najmu, jego więc obciążają naprawy, usuwanie uszkodzeń itp. Również kapitalne remonty powinien przeprowadzać wynajmujący, na swój koszt.

Najemca w przeciwieństwie do w)'najmującego jest obowiązany tylko do czynienia drobnych nakładów, związanych ze zwykłym używaniem rzeczy.

Podstawowym obowiązkiem najemcy jest płacenie czynszu. .

Jeśli umowa mu tego nie zabrania, najemca może najętą rzecz wynająć innej osobie (podnajem).

Stosunek najmu wygasa automatycznie z upływem okresu, na który umowa była zawarta. Jeśli nie oznaczono czasokresu najmu, kończy się on wskutek wypowiedzenia. Okres wypowiedzenia zależy od umowy.

Wynajmujący może odstąpić od umowy bez wypowiedzenia, jeżeli najemca używa rzeczy w sposób sprzeczny z umową lub z jej przeznaczeniem, jeśli naraża rzecz na utratę lub uszkodzenie, albo gdy zalega z zapłatą czynszu za dwa okresy płatności.

44. UMOWA DZIERŻAWY

Przez umowę dzierżawy wydzierżawiający zobowiązuje się oddać dzierżawcy rzecz do używania i pobierania pożytków przez czas oznaczony lub nieoznaczony, a dzierżawca zobowiązuje się płacić umówiony czynsz.

Umowa dzierżawy jest zbliżona do umowy najmu z następującymi różnicami:

I.) przedmiotem umowy dzierżawy mogą być rzeczy indywidualnie oznaczone, tak samo jak przy najmie, lecz przepisy o dzierżawie

stosuje się odpowiednio także do dzierżawy praw (np. prawa łowieckiego)

2.) najemca może rzeczy używać, natomiast dzierżawca może rzecz użytkować, tzn używać oraz

pobierać z rzeczy pożytki (plony, zyski)

3.) czynsz dzierżawy jest płatny z dołu w terminie zwyczajowo przyjętym, a w braku odpowiedniego

zwyczaju - półrocznie z dołu.

45. UMOWA POŻYCZKI

Przez umowę pożyczki dający pożyczkę zobowiązuje się przenieść na własność biorącego określoną ilość pieniędzy albo rzeczy gatunkowo oznaczonych, a biorący zobowiązuje się zwrócić taką samą ilość pieniędzy albo rzeczy tego samego gatunku i jakości.

Pożyczone rzeczy lub pieniądze przechodzą na własność pożyczkobiorcy, stąd też ma on pełne prawo rozporządzenia nimi wedle własnej woli; może je zbyć, zniszczyć, zużyć.

Na pożyczkobiorcy ciąży obowiązek zwrócenia nie tej samej rzeczy, lecz takiej samej rzeczy, a więc rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości; którą powinien on po nadejściu terminu przenieść na własność wierzyciela.' . Przedmiotem pożyczki mogą być tylko pieniądze lub inne ruchome rzeczy gatunkowo oznaczone (określone przez gatunek i miarę). .

. Pożyczka może być udzielona na czas oznaczony 1ub nieoznaczony. W tym drugim przypadku' pożyczkobiorca obowiązany jest zwrócić pożyczkę w ciągu sześciu tygodni od dnia jej wypowiedzenia przez wierzyciela.

46. UMOWA UŻYCZENIA

Przez umowę użyczenia Użyczający zobowiązuje się zezwolić biorącemu, przez czas oznaczony lub nieoznaczony, na bezpłatne używanie oddanej mu w tym celu rzeczy.

63

Biorący rzecz w używanie obowiązany jest zwrócić tę samą rzecz w niepogorszonym stanie. Przedmiotem użyczenia mogą być wszelkie rzeczy, zarówno ruchome jak i nieruchorne , które po wykorzystaniu wracają do właściciela (np. użycza się rower, długopis). .

Biorący rzecz w używanie obowiązany jest posługiwać się nią w sposób. zgodny z umową oraz z naturą i przeznaczeniem rzeczy, a także ponosić zwykłe koszty jej utrzymania. Zwrot rzeczy powinien nastąpić po upływie wyznaczonego terminu, a jeśłi terminu nie umówiono, po wykorzystaniu rzeczy lub upływie takiego czasu, w jaki biorący rzecz mógł ją wykorzystać. Użyczający może wcześniej zażądać zwrotu rzeczy, jeżeli kontrahent używa jej niezgodnie z umową lub przeznaczeniem, powierza ją bez upoważnieniainnej osobie, albo jeśli stała się potrzebna samemu użyczającemu.

1. Pożyczka może być płatna luhbezpłatna, natomiast użyczenie zawsze jest bezpłatne

. 2. przedmiotem pożyczki mogą być jedynie pieniądze lub inne rzeczy gatunkowo oznaczone, natomiast

przedmiotem użyczenia może. być każda rzecz, najczęściej indywidualnie oznaczona, ruchoma lub nieruchoma.

3. prawo własności pożyczonych rzeczy przechodzi na biorącego pożyczkę, natomiast w umowie

użyczenia własność pozostaje przez cały czas przy Użyczającym, a biorący rzecz w używanie jest

jedynie posiadaczem zależnym otrzymanej od kontrahenta rzeczy.

47. UMOWA ZLECENIA

Przez umowę zlecenia przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie.

Umowa zlecenia - umowa, w której przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania na rzecz dającego zlecenie określonej czynności faktycznej lub prawnej.

Charakterystyczną cechą umowy zlecenia, jest to, że przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania jakiejś czynności lub usługi z dołożeniem należytej staranności, natomiast nie zobowiązuje się do osiągnięcia wyniku, nie gwarantuje, że czynność przyniesie zamierzony przez dającego zlecenie rezultat.

Przyjmujący zlecenie nie odpowiada za szkody wynikłe z nieosiągnięci rezultatu, chyba że nie dołożył należytej staranności przy wykonaniu zleconej mu czynności. Zleceniodawca inaczej niż w umowie o dzieło, może udzielić wiążących wskazówek zleceniodawcy. .

Przyjmujący zlecenie powinien powierzone mu czynności wykonać w zasadzie osobiście. Tylko w wyjątkowych przypadkach może posłużyć się inną osobą, zawiadamiając o tym niezwłocznie kontrahenta.

Umowa zlecenia może być odpłatna lub nieodpłatna.

48. UMOWA PRZECHOWANIA

Przez umowę przechowania przechowawca zobowiązuje się zachować w stanie niepogorszonym rzecz ruchomą oddaną mu na przechowanie.

Przechowanie jest umową realną. Do jej zawarcia potrzebne jest więc nie tylko porozumienie stron, lecz również wydanie rzeczy do rąk przechowawcy.

Podstawowym obowiązkiem przechowawcy jest czuwanie nad rzeczą i dbanie o to, aby jej stan się nie pogorszył, a więc by nie uległa zniszczeniu, uszkodzeniu, zabrudzeniu itd.

Przechowawca powinien rzecz przechować \v umówionym miejscu, którego nie wolno mu zmieniać, chyba że to okaże się konieczne by uchronić rzecz od utraty lub uszkodzenia. Przechowawcy nie wolno też oddać rzeczy na przechowanie innej osobie bez zgody składającego, chyba że zmuszają go do tego okoliczności.

Przechowawca ponosi odpowiedzialność za całość powierzonej mu rzeczy na zasadzie winy.

Szczególnym rodzajem umowy, łączącym elementy przechowania i pożyczki, jest depozyt nieprawidłowy. Istotną jego cechą jest to, że rzeczy złożone do depozytu przechodzą na własność depozytariusza, który jest obowiązany zwrócić nie te same, lecz takie same rzeczy (papiery wartościowe, pieniądze lub inne rzeczy zamienne).

49. UMOWA HOTELOWA

Przez umowę hotelową hotel zobowiązuje się dać gościowi używanie pokoju, apartamentu lub miejsca w hotelu oraz spełniać ewentualne dodatkowe usługi i świadczenia, a także czuwać nad wniesionymi przez gościa rzeczami, w zamian za umówioną zapłatę

Charakterystyczną cechą umowy hotelowej jest rygorystyczna, bardzo daleko idąca odpowiedzialność hotelu za bagaże

_.. i inne przedmioty wniesione przez gościa. ._

Hotel nie odpowiada za szkodę wyrządzoną gościowi jedynie w następujących przypadkach:

. 1) _ szkoda wynikła z właściwości wniesionej rzeczy

2) szkodę spowodowało działanie siły wyższej

3) szkoda powstała wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby, która mu towarzyszyła,

była u niego zatrudniona albo go odwiedzała

64

Ciążący na hotelu obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej gościowi jest ogólnie rzecz biorąc ograniczony do wysokości stokrotnej należności za dostarczony mu pokój za jedną dobę. Odpowiedzialność hotelu za pojedynczą rzecz nie może przekraczać pięćdziesięciokrotnej wysokości tej należności.

Przedsiębiorstwo hotelowe nabywa ustawowe prawo zastawu na rzeczach wniesionych przez klienta dla zabezpieczenia swoich roszczeń z tytułu goszczenia, żywienia i wydatków poczynionych na gościa (np. telefony zamiejscowe).

50. PORĘCZENIE

Poręczenie jest umową, w której poręczyciel zobowiązuje się wobec wierzyciela do wykonania zobowiązania dłużnika w przypadku, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał.

Poręczenie znajduje zastosowanie w umowach o kredyt bankowy i przy sprzedaży na raty, gdzie instytucja udzielająca kredytu stara się lepiej zabezpieczyć przed ewentualną nieuczciwością lub niewypłacalnością dłużnika. .. .

Poręczenie ma na celu zabezpieczenie cudzej wierzytelności. W związku z tym jest umową wtórną w stosunku do istniejącego między wierzycielem i dłużnikiem stosunku zobowiązaniowego. Zobowiązanie poręczyciela i jego zakres zależy trwale od zobowiązania dłużnika głównego. Jednocześnie ze zgaśnięciem zobowiązania głównego gaśnie także zobowiązanie wynikające z udzielonego poręczenia.

W poręczeniu mamy do czynienia z zazębiającymi się interesami trzech osób: wierzyciela, dłużnika i poręczyciela. Jeżeli strony w umowie inaczej nie postanowiły, poręczyciel odpowiada solidarnie z dłużnikiem.

Umowa poręczenia nie wymaga żadnej szczególnej formy z tym jednak, że samo oświadczenie poręczyciela musi być złożone na piśmie pod rygorem nieważności.

Poręczyciel, który spełnił oświadczenie za dłużnika, uzyskuje przeciwko niemu roszczenie regresowe.

51. UMOWA DAROWIZNY

Umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swojego majątku.

Celem darowizny jest bezpłatne przysporzenie majątkowe na rzecz drugiej osoby, kosztem majątku darczyńcy. Darowizna jest umową jednostronnie zobowiązującą. Darczyńca nie otrzymuje za swoje świadczenie żadnego ekwiwalentu.

Darczyńca odpowiada z tytułu rękojmi za szkodę wyrządzoną obdarowanemu wskutek wadliwości rzeczy, ale tylko w ograniczonym zakresie, uzasadnionym nieodpłatnym charakterem darowizny.

Darowiznę jeszcze nie dokonaną darczyńca może odwołać, jeśli jego stosunki majątkowe tak się pogorszyły, że wykonanie darowizny naraziłoby go na istotny uszczerbek majątkowy. Darczyńca może odwołać darowiznę także z powodu niewdzięczności obdarowanemu.

52. PAPIERY WARTOŚCIOWE

1. Uwagi ogólne

Papiery wartościowe - dokumenty stwierdzające istnienie pewnych praw i wyposażone w taki przywilej, że realizacja praw w nich wymienionych możliwa jest wyłącznie na podstawie przedłożenia lub zwrotu takich dokumentów.

Osoba będąca w posiadaniu papieru wartościowego korzysta z domniemania, że przysługuje jej prawo stwierdzone dokumentem.

Papiery wartościowe dzielimy na:

a) papiery imienne, legitymujące wymienioną w dokumencie osobę; prawa wynikające z takich papierów wartościowych przenosi się w drodze przelewu połączonego i wydaniem dokumentu;

b) papiery na zlecenie, legitymujące osoby wymienione imiennie lub osoby, na które prawa

zostaną przeniesione w drodze indosu; . .

c) papiery na okaziciela, legitymujące każdego posiadacza; prawa ż takich dokumentów

przenosi się przez zwykłe wręczenie. .

Podstawową rolę w obrocie gospodarczym odgrywają papiery wartościowe na okaziciela. Są nimi zazwyczaj akcje,

obligacje, bankowe bony depozytowe i in. . .. .

Niektóre rodzaje papierów wartościowych uregulowane są przepisami szczególnymi (weksle, czeki, konosamenty). Odrębna regulacja obejmuje tzw publiczny obrót papierami wartościowymi.

2. Weksel

Weksel to sporządzony w przewidzianej prawem formie dokument, zobowiązujący wystawcę lub wskazaną przez niego osobę do bezwarunkowego zapłacenia w oznaczonym czasie i do rąk określonej osoby wymienionej w tym dokumencie kwoty pieniężnej.

Rozróżnia się dwa rodzaje weksli:

a) weksle trasowane

b) weksle własne

65

Weksel trasowany jest poleceniem wystawcy weksla skierowanym do trasata, aby ten w podanym henninie wypłacił

remitentowi określoną kwotę pieniężną. W wekslu trasowanym \Występują trzy osoby: a) \Wystawca weksla, b) trasat

(osoba, której \wystawca poleca \wypłacić oznaczoną w wekslu kwotę), c) remitent (osoba uprawniona do żądania zaplata. Wystawienie weksla trasowanego jest z reguły następstwem rozliczeń, jakie ma \Wystawca zarówno z trasantem, jak i remitentem.

Weksel własny jest przyrzeczeniem samego wystawcy, że zapłaci re11?inentowi oznaczoną w wekslu kwotę. (wystawca weksla i remitent)

Weksel własny musi zawierać: I.) słowo "weksel"; 2) bezwarunkowe zobowiązanie się \Wystawcy weksla do zapłacenia oznaczonej kwoty pieniężnej; 3) oznaczenie remitenta; 4) termin i miejsce płatności; 5) datę i miejsce \Wystawienia weksla; 6) podpis wystawcy.

Weksel gwarancyjny - ma zabezpieczyć ewentualną przyszłą wierzytelność remitenta w stosunku do wystawcy weksla. Weksel gwarancyjny jest formą weksla własnego niezupełnego. Obok wystawienia strony zawierają odrębną umowę określającą w jakich okolicznościach i jaką treścią może remitent uzupełnić weksel i realizować wynikające z niego prawa.

W razie niezapłacenia kwoty wekslowej dochodzenie należności odbywa się w postępowaniu nakazowym po uprzednim dokonaniu tzw aktów staranności, do których najeży: a) przedstawienie weksla do zapłaty we właściwym terminie; b) sporządzenie protestu weksla; c) zawiadomienie indosantów i poręczycieli.

3. Czek

Czek jest papierem wartościowym zawierającym skierowane do banku polecenie wypłacenia okazicielowi lub określonej imiennie osobie podanej w nim kwoty pieniężnej z rachunku wystawcy.

Czek może wystawić jedynie osoba mająca w banku konto czekowe.

Czek musi zawierać: I) nazwę "czek"; 2) pełną nazwę banku; 3) bezwarunkowe polecenie \wpłaty oznaczonej kwoty pieniężnej; 4) oznaczenie miejsca płatności; 5) miejscowość i datę wystawienia czeku; 6) podpis wystawcy. Wystawienie czeku jest dopuszczalne tylko wtedy gdy ma on pokrycie (dodatnie saldo na koncie, debet)

Za wystawienie czeku bez pokrycia wystawca ponosi odpowiedzialność cywilną i kamą.

Czek powinien być przedstawiony w banku do zapłaty w ciągu 10 dni od daty wstawienia.

Rozróżniamy następujące rodzaje czeków:-kasowe rozrachunkowe, podróżnicze i in.

Czek kasowy upoważnia bank do wypłacenia gotówki.

Czek rozrachunkowy upoważnia bank jedynie do przelania kwoty czekowej z rachunku wystawcy na rachunek innej

osoby w tym samym banku. .

Czeki podróżnicze mają zastosowanie przy wyjazdach zagranicznych, podróżach turystycznych lub handlowych, umożliwiając podjęcie gotówki w oddziałach danego banku lub w innych bankach na podstawie specjalnych porozumień. Czeki podróżnicze maja zawsze charakter imienny.

Czeki mogą być \wystawiane na okaziciela, na zlecenie lub jako czeki imienne.

D. PRA WO SPADKOWE

53. ISTOTA PRAWA SPADKOWEGO

Prawo spadkowe to zespól przepisów regulujących losy majątku pozostawionego przez zmarłą osobę fizyczną. W szczególności prawo spadkowe reguluje przejście tego majątku, a więc praw i obowiązków majątkowych zmarłego, na inne osoby fizyczne i prawne.

54. SPADEK

W skład spadku wchodzą nie tylko prawa majątkowe ale również obowiązki (np. konieczność spłacenia przez spadkobiercę długów).

W skład spadku wchodzą jedynie prawa i obowiązki o charakterze cywilno - prawnym.

Majątkowe prawa i obowiązki \Wynikające z innych przepisów, przede wszystkim prawa finansowego i administracyjnego ( np. należności podatkowe) nie należą do spadku.

55. POJĘCIA PRAWA SPADKOWEGO

Spadkodawca to zmarły, którego śmierć zapoczątkowuje proces dziedziczenia. Spadkodawcą może być tylko osoba

fizyczna. Spadkodawcą jest również człowiek, który został uznany za zmarłego orzeczeniem sądu. . .

Spadkobierca to osoba, która dziedziczy lub mogłaby dziedziczyć po zmarłym. Spadkobiercą może być zarówno osoba fizyczna , jak i osoba prawna.

Aby dana osoba fizyczna lub prawna mogła być spadkobiercą, muszą być spełnione określone przesłanki:

• . Osoba prawna musi istnieć, a osoba fizyczna musi żyć w chwili śmierci spadkodawcy. Spadkobiercą może

być dziecko poczęte, ale jeszcze nie urodzone oraz nie istniejąca jeszcze fundacja, jeżeli zgodnie z przepisami

66

ustawy o fundacjach zostanie utworzona po śmierci spadkodawcy, który w testamencie przeznaczyI jej

majątek. .

. Spadkobierca musi być godny dziedziczenia. Niegodnym dziedziczenia jest np. ten, kto umyślnie dopuścił się ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy, umyślnie podrobili albo zniszczył testament, groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia testamentu o określonej treści. Niegodność dziedziczenia stwierdza sąd na żądanie osoby mającej w tym interes prawny. Spadkobierca przestaje być niegodnym jeśli spadkodawca mu przebaczył. . .

. . Spadkobierca nie zrzekł się dziedziczenia. .

Dziedziczenie jest podstawowym mechanizmem przenoszenia prawa własności majątku spadkowego (obok zapisu). W

wyniku dziedziczenia spadkobierca z mocy prawa nabywa całość lub część spadku. . ..

Zapis jest zawartym testamencie rozporządzeniem spadkodawcy, zobowiązującym spadkobiercę do spełnienia określonego świadczenia na rzecz wskazanej w zapisie osoby. Zapis nie powoduje przejścia własności zapisanych rzeczy na zapisobiercę, a tylko daje mu roszczenie wobec spadkobiercy o ich wydanie. Między zapisobiercą i spadkobiercą powstaje stosunek wierzyciela i dłużnika (stosunek zobowiązaniowy).

Polecenie polega nia tym, że spadkodawca w testamencie nakłada na spadkobiercę lub zapisobiercę obowiązek pewnego działania, np. zobowiązuje go do zorganizowania wystawnego pogrzebu.

Otwarcie spadku jest określeniem oznaczającym chwilę śmierci spadkodawcy. Z ta chwilą następują skutki dziedziczenia, bez względu na konieczną procedurę ustalania praw do spadku.

56. DZIEDZICZENIE USTAWOWE

Powołanie do dziedziczenia po zmarłym może się opierać na testamencie lub na ustawie. (dziedziczenie testamentowe i ustawowe). Jeżeli spadkodawca pozostawi testament, dziedziczenie następuje zgodnie z jego treścią, zarówno co od osób, jak i przypadającego im majątku. Jeżeli spadkodawca nie zostawił testamentu, dziedziczenie następuje wg reguł podziału majątek między spadkobierców, zawartych w prawie spadkowym (dziedziczenie ustawowe). Dziedziczenie ustawowe zachodzi także, gdy testament okazał się nieważny, gdy wszyscy powolni w testamencie spadkobiercy odrzucili spadek lub zostali uznani za niegodnych. Dziedziczenie ustawowe może zachodzić także co do części spadku, np. gdy spadkodawca objął testamentem jedynie część swojego majątku.

Reguły dziedziczenia ustawowego opierają się na zasadzie, że w braku wyraźnej woli zmarłego powinny po nim dziedziczyć osoby najbliższe (małżonek i krewni, zwłaszcza bliscy).

W pierwszym rzędzie dziedziczą po zmarłym jego dzieci i małżonek - w równych częściach. Do dziedziczenia powołane są zarówno dzieci urodzone w małżeństwie, jak i dzieci urodzone poza małżeństwem, jeśli ich pochodzenie od spadkodawcy zostało prawnie ustalone. Małżonek dziedziczy po zmarłym, z którym pozostawiał w związku małżeńskim w chwili jego śmierci. Część [przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Gdy w dziedziczeniu bierze udział czworo lub więcej dzieci spadkodawcy, ich części wskutek tego ulegają stosowanemu zmniejszeniu. Jeżeli w chwili otwarcia spadku któreś z dzieci spadkodawcy nie żyje, jego część przypada jego dzieciom w równych częściach. To samo odnosi się do dalszych zstępnych. W braku małżonka cały spadek dziedziczą zstępni spadkodawcy. Małżonek jest wyłączony od dziedziczenia, jeże]i spadkodawca wystąpili o rozwód z jego winy, a żądanie rozwodu okazało się uzasadnione.

Jeżeli w chwili otwarcia spadku (śmierci spadkodawcy) żadne z jego dzieci ani ich dzieci i dalszych zstępnych nie żyje, po zmarłym z mocy ustawy dziedziczy jego małżonek, rodzice i rodzeństwo. W takim przypadku udział małżonka wynosi połowę spadku. Udział- spadkowy każdego z rodziców dziedziczących w zbiegu z rodzeństwem spadkodawcy wynosi jedną czwartą część tego, co łącznie przypada rodzicom i rodzeństwu. Pozostałą część dziedziczy rodzeństwo w równych częściach. Jeżeli jedno z rodziców nie żyje w chwili otwarcia spadku, jego udział przypada po połowie drugiemu z rodziców i rodzeństwu spadkodawcy. Gdy w dziedziczeniu obok małżonka biorą udział tylko rodzice, albo tylko rodzeństwo, dziedziczą oni w równych częściach to, co przypada łącznie rodzicom i rodzeństwu. Udział brata lub siostry spadkodawcy, który nie żyje w chwili otwarcia spadku, przypada jego dzieciom i .ewentualnie dalszym zstępnym.

W razie braku dzieci i ich zstępnych, rodziców oraz rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa, cały spadek dziedziczy małżonek. W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom, rodzeństwu i zstępnym rodzeństwa. Jeżeli w chwili otwarcia spadku nie żyje (nie może, albo nie chce dziedziczyć) żadna z wymienionych osób, spadek z mocy ustawy przypada Skarbowi Państwa. .

Przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym i jego krewnych na równi z dziećmi naturalnymi, i odwrotnie - oni dziedziczą po przysposobionym. Przysposobiony nie dziedziczy natomiast po swoich naturalnych rodzicach i oni nie dziedziczą po nim. . .

Małżonek dziedziczący z ustawy w zbiegu z innymi spadkobiercami ustawowymi może żądać poza swoim udziałem spadkowym przedmiotów urządzenia domowego, z których poprzednio-korzystał wspólnie ze spadkodawcą lub sam. Roszczenie to nie może być skierowane przeciwko dzieciom spadkodawcy, które mieszkały z nim. w chwili jego śmierci.-Nie służy ono także małżonkowi, jeżeli wspólne życie małżonków ustało za życia spadkodawcy.

67

. 57. DZIEDZICZENIE TESTAMENTOWE

Istota testamentu

Testament jest jednostronną czynnością prawną osoby fizycznej, zawierającą rozporządzenie majątkiem na wypadek śmierci.

Sporządzić testament może tylko osoba mająća pełną zdolność do czynności prawnych. Testament może zawierać rozporządzenie tylko jednego spadkodawcy. ­

- Testament może być w każdej chwili odwołany, zarówno w całości, jak i co do poszczególnych postanowień. Odwołanie testamentu może nastąpić zarówno przez jego zniszczenie lub pozbawienie cech, od których zależy jego ważność, jak i sporządzenie nowego. Nowy testament uchyla poprzedni w całości lub w części, zależnie od swojej treści. Jeżeli spadkodawca nie zaznaczył w nim, że odwołuje poprzedni, odwołaniu ulegają tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie da się pogodzić z treścią nowego testamentu.

Testament może być sporządzony tylko osobiście.

Testament jest nieważny w trzech przypadkach:

1) jeżeli został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne podjęcie

decyzji i wyrażenie woli,

2) gdy sporządzono go pod wpływem - błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby

spadkodawca nie działał pod jego wpływem, nie sporządziłby testamentu tej treści,

3) jeżeli został sporządzony pod wpływem groźby.

Na wymienione przyczyny nieważności testamentu osoba mająca w tym interes prawny (np. odsunięty spadkobierca ustawowy) może się powoływać jedynie w _ciągu trzech lat od dnia; w którym się o nich dowiedziała, a w każdym razie -nie dłużej niż dziesięć lat od otwarcia spadku.

2. Forma testamentu

Rozróżniamy:

l. testamenty zwykłe

2. testamenty szczególne

Do testamentów zwykłych zalicza się: .

• testament holograficzny .

• testament notarialny

• . testament alograficzny

Testament holograficzny (własnoręczny), sporządza spadkodawca spisując swoją ostatnią wolę pismem ręcznym oraz zaopatrując ją podpisem i datą. Brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do treści testamentu, zdolności spadkodawcy do jego sporządzenia lub wzajemnego stosunku kilki testamentów. Testament holograficzny może być przechowywany w dowolnym miejscu, powierzony zaprzyjaźnionej osobie, spadkobiercy, notariuszowi itd. ­

Testament notarialny - testament powstający w ten sposób, że spadkodawca ustnie oświadczą notariuszowi swoją ostatnią wolę, a ten nadaje jej formę aktu notarialnego. -.. - .

Testament al1ograficzny - powstaje przez oświadczenie woli złożone przez spadkodawcę ustnie wójtowi lub innemu stale urzędującemu członkowi władz gminy w obecności dwóch świadków. Oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole z podaniem daty- Protokół podpisuje spadkodawca, osoba sporządzająca protokół oraz świadkowie. W opisany sposób nie może sporządzić testamentu osoba głucha lub niema.

Testamenty szczególne mogą być sporządzone jedynie w sytuacjach określonych przez prawo spadkowe. Ponadto ich

moc prawna jest ograniczona w czasie. Kodeks cywilny zna trzy rodzaje takich testamentów:

• . testament ustny

• . testament sporządzony podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym

• . testament wojskowy

Testament może być sporządzony w dwóch przypadkach:

l. jeżeli zachodzi obawa rychłej śmierci spadkodawcy

2. jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione . ­

Spadkodawca oświadcza swoją wolę ustnie w jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków, następnie treść ustnego testamentu zostaje spisana i podpisana przez spadkodawcę i dwóch albo trzech świadków. Treść ustnego testamentu, gdy nie stwierdzono jej na piśmie, może być w ciągu sześciu miesięcy odtworzona przed sądem na podstawie zeznań świadków.

Podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym spadkodawca może sporządzić testament, ustnie oświadczając swoją ostatnią wolę dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków. Zostaje ona spisana o odczytana, poczym pismo podpisują spadkodawca, świadkowie i dowódca statku lub jego zastępca.

Testament wojskowy może być sporządzony jedynie w czasie mobilizacji, wojny albo przebywania w niewoli, przez­

osoby określone w rozporządzeniu Ministra Obrany Narodowej­

Wspólną cechą wszystkich testamentów szczególnych jest ograniczenie ich ważności w czasie. Tracą one moc po

upływie sześciu miesięcy od ustania okoliczności które uzasadniały niezachowanie formy testamentu -zwykłego ­Dziedziczenie na mocy testamentu szczególnego ma miejsce tylko wówczas, gdy spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu.

68

3 Zachowek

Zachowek jest instytucją prawa spadkowego, która w pewnym stopniu ogranicza swobodę spadkodawcy w rozporządzaniu majątkiem na wypadek śmierci. Zachowek służy przede wszystkim ochronie interesów członków rodziny spadkodawcy. Istotą zachowku jest przyznanie niektórym spadkobiercom ustawowym; którzy nie zostali powołani do dziedziczenia - w _ testamencie, prawa żądania od spadkobiercy lub spadkobierców oznaczonego świadczenia. ­

Prawo do zachowku przysługuje małżonkowi, zstępnym oraz rodzicom spadkodawcy. Każda z wymienionych osób może żądać od spadkobiercy (spadkobierców) polowy wartości udziału spadkowego, który by jej przypadł przy dziedziczeniu ustawowym: Jeż_li uprawniony do zachowku jest, trwale niezdolny do pracy, albo uprawniony do zachowku zstępny małoletni - mogą żądać dwóch trzecich udziału.

Spadkobierca ustawowy. może być pozbawiony prawa do zachowku, jeżeli zachowuje się nagannie. Może tego dokonać spadkodawca w drodze wydziedziczenia osoby uprawnionej do zachowku. Wydziedziczenie może być dokonane tylko w testamencie; w którym spadkodawca powinien też podać przyczyny, dla' których wydziedzicza spadkobiercę. -­

Spadkodawca może wydziedziczyć osobę uprawnioną do zachowku, jeżeli ta:

l. wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,

2. dopuściła się względem spadkodawcy albo jednej z jego najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa

przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności, albo rażącej obrazy czci. ­

3. uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Spadkodawca nie może wydziedziczyć spadkobiercy uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył.

58. NABYCIE SPADKU

Spadkobierca może podjąć jedną z trzech następujących decyzji:

l. przyjąć spadek z ograniczeniem odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste)

2. przyjąć spadek z ograniczeniem odpowiedzialności za długi (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza)

3. odrzucić spadek

Proste przyjęcie spadku powoduje przejście na spadkobiercę całego majątku spadkodawcy, a więc zarówno wszystkich jego praw majątkowych jak i obowiązków.

W razie przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca wprawdzie rÓ\\l1ież ponosi odpowiedzialność za odziedziczone długi, ale tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu c_l1nego spadku. Ograniczenie to ulega zniesieniu w razie popełnienia przez niego nadużyć przy ustaleniu inwentarza.

Odrzucenie spadku musi być stanowcze i bezwarunkowe. Nie można odrzucić spadku na-korzyść innej osoby. Złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku wytwarza taką sytuację, jakby odrzucający spadek spadkobierca nie żył w chwili śmierci spadkodawcy. Między .innymi może 1<) spowodować. powołanie do dziedziczenia jego spadkobierców.

Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Dla spadkobiercy ustawowego dniem tym jest zazwyczaj dzień śmierci spadkodawcy. Dla spadkobiercy testamentowego - dzień uzyskania wiadomości o istnieniu testamentu i jego treści.

Prawnym świadectwem nabycia spadku przez spadkobiercę jest postanowienie sądu o nabyciu spadku wydane po

przeprowadzeniu odpowiedniego postępowania. .

Spadkobierca, który spadek przyjął, może zbyć go w całości lub części innej osobie. Umowa taka wymaga formy aktu notarialnego. Nabywca wstępuje we wszystkie prawa i obowiązki spadkobiercy. Nabywca odpowiada za długi spadkowe w tym samym zakresie co spadkobierca.

E. SĄDOWE POSTĘPOWANIE CYWILNE 59.

POSTĘPOWANIE CYWILNE

Prowadzenie postępowania cywilnego należy w Polsce do sądów powszechnych. Nie należą do właściwości sądów powszechnych tylko te sprawy, które ustawa wyraźnie przekazuje innym sądom i organom wymiaru sprawiedliwości. W postępowaniu cywilnym rozstrzygane są sprawy z zakresu prawa cywilnego, a także prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy. .

Wśród postępowań cywilnych toczących się przed sądami powszechnymi i Sądem Najwyższym można odróżnić: .­

l. postępowanie rozpoznawcze (proces i postępowanie nieprocesowe)

2. postępowanie pomocnicze ( postępowanie zabezpieczające, postępowanie w razie zaginięcia lub zniszczenia akt i in.) ..

3. postępowanie egzekucyjne

Zadaniem postępowania rozpoznawczego jest rozpoznanie i rozstrzygnięcie sprawy cywilne} Postępowanie to może się toczyć w dwojakim trybie: w trybie procesu i w trybie postępowania nieprocesowego.

Postępowanie cywilne sądowe w trybie procesu nosi nazwę procesu cywilnego. W procesie cywilnym sąd rozstrzyga spór miedzy stronami. Jedna ze stron jest powód, drugą zaś pozwany.

69

Cechą procesu jest przeciwstawność interesów stron. Postępowanie nieprocesowe jest tej cechy często pozbawione. Może w nim występować wielu uczestników, którzy nie dzielą się na przeciwstawne obozy, lecz z których każdy ma swoje własne interesy.' .

W niektórych przypadkach postępowanie nieprocesowe, w przeciwieństwie do procesu cywilnego, może być przez sąd wszczęte z urzędu. .

60. WŁAŚCIWOŚĆ SĄDU

Każdy sąd jest powołany do rozstrzygania właściwego zakresu spraw. Ten zakres nazywamy jego właściwością. Odróżniamy:

a) właściwość rzeczową o

b) właściwość miejscową

Właściwość rzeczowa pozwala ustalić, czysta sprawa pierwszej' instancji powinna być rozstrzygnięta przez sąd

rejonowy czy sąd okręgowy. . ,

Sądami pierwszej instancji dla spraw cywilnych są sądy rejonowe. Jako wyjątek od tej zasady kodeks postępowania cywilnego wymienia rodzaje spraw, które podlegają rozstrzygnięciu przez sąd okręgowy jako sąd pierwszej instancji. Do spraw tych należą:

1. sprawy o prawa niemajątkowe i łącznie z nimi dochodzone prawa majątkowe, oprócz sprawo ustalenie i

zaprzeczenie ojcostwa i macierzyństwa oraz o przysposobienie,

2. sprawy o ochronę praw autorskich, praw wynikających z opatentowania wynalazków lub rejestracji wzorów

użytkowych, zdobniczych oraz znaków towarowych

3. sprawy o roszczenia wynikające z prawa prasowego

4. sprawy o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa 30000 zł

5. inne

Właściwość miejscowa pozwala określić, który z rejonowych lub okręgowych sądów na terenie kraju jest właściwy do rozstrzygnięcia sprawy.

W ramach właściwości miejscowej odróżniamy:

a) właściwość ogólną .

b) właściwość wyłączną

c) właściwość przemienną.

Wg właściwości ogólnej do rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy powołany jest sąd, w którego okręgu pozwany ma miejsce zamieszkania. Gdy pozwanym jest osoba prawna, powództwo wytycza się według miejsca jej siedziby. Właściwość wyłączna jest właściwością obowiązującą strony, a wskazującą inny sąd, aniżeli wynika z właściwości ogólnej. . .

Właściwość przemienna zachodzi wówczas, gdy przepisy kodeksu postępowania cywilnego pozostawiają powodowi swobodę co do decyzji, czy wytoczyć powództwo według właściwości ogólnej (przez sąd miejsca zamieszkania lub siedziby pozwanego), czy też przez inny sąd wskazany alternatywnie w przepisach. Właściwość przemienna zachodzi między innymi w następujących sprawach:

a) powództwo o ustalenie ojcostwa i alimenty można wytoczyć przez sąd, w którego okręgu mieszka

osoba uprawniona lub w miejscu zamieszkania dłużnika;

b) powództwo o roszczenie z czynu niedozwolonego można wytoczyć przez sąd, w którego okręgu

została wyrządzona szkoda lub w miejscu zamieszkania dłużnika;

c) powództwo o roszczenie' ze stosunku najmu lub dzierżawy nieruchomości lub w miejscu

zamieszkania dłużnika;

d) powództwo o wykonanie umowy, ustalenie jej istnienia, rozwiązanie, unieważnienie oraz o

odszkodowanie z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania można wytoczyć przez sąd

miejsca jej wykonania lub w miejscu zamieszkania dłużnika.

,Właściwość miejscowa sądu może być ustalona przez strony w drodze umowy.

Umowa taka jest ważna i stwarza właściwość umowną. Właściwość umowna nie może jednak naruszać zasad

właściwości wyłącznej. .

61. ŚRODKI DOWODOWE W POSTĘPOWANIU CYWILNYM

Dowodem nazywamy każdy środek, który pozwala na przekonanie się o istnieniu lub nieistnieniu oznaczonych faktów. W procesie cywilnym strony są zobowiązane wskazać dowody potrzebne do rozstrzygnięcia sprawy. Ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z tego faktu wywodzi skutki pram1e_

Nie wymagają dowodu: fakty powszechnie znane, fakty znane sądowi urzędowo oraz fakty przyznane przez stronę przeciwną.

Do środków dowodowych w procesie cywilnym zaliczamy: 1) dokumenty; 2) zeznania świadków; 3) opinie biegłych; 4) oględziny; 5)dowód z przesłuchania stron ;6) inne środki dowodowe. -­

Dowód z dokumentów jest najbardziej. pewnym i najczęściej w procesach cywilnych przedstawianym środkiem dowodowym. Dokumenty dzielą się na urzędowe i prywatne Dokumenty urzędowe to dokumenty sporządzane w przepisanej formie przez organy państwowe i niektóre organizacje. Stanowią one dowód tego, co w nich zostało zaświadczone. Wszystkie inne dokumenty są dokumentami prywatnymi. Dokumenty prywatne stanowią jedynie dowód na to, że zawarte w nich oświadczenie pochodzi od osoby, która dokument podpisała.

70

Dowód z zeznań świadków - świadkami nie mogą być osoby niezdolne do spostrzegania lub komunikowania swych spostrzeżeń (np. chorzy psychicznie), wojskowi i urzędnicy w zakresie obowiązującej ich tajemnicy służbowej, strony i przedstawiciele ustawowi stron. Złożenie zeznań jest obowiązkiem każdej osoby wezwanej przez sąd w tym charakterze. Obowiązek ten może być wymuszony przez nałożenie grzywny, pozbawienie wolności i przymusowe doprowadzenia świadka do sądu. Prawo odmowy zeznań w ogóle przysługuje osobom bliskim stron. Ponadto każdemu świadkowi przysługuje prawo odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania, jeśli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić go lub osoby mu bliskie na odpowiedzialność kamą, hańbę lub bezpośrednią szkodę majątkową. Za złożenie fałszywych zeznań grozi kara pozbaw\eJ1ia wolności do lat 5,jeśli świadek został o tym uprzedzony. _.'.

Dowód z opinii biegłych stosuje się, gdy do rozstrzygnięcia sprawy potrzebne są specjalne wiadomości z określonej

dziedziny wiedzy. Biegłym może być każda osoba fizyczna, posiadająca odpowiednią wiedzę. - .. ..

Dowód Z oględzin, przeprowadzany przez sąd często z udziałem biegłych, polega na bezpośrednim zbadaniu osoby,

przedmiotu, pomieszczenia, miejsca.. . . . . .

Dowód z przesłuchania stron ma charakter pomocniczy, stosowany jest przede wszystkim wówczas; gdy za pomocą innych dowodów nie uda się sprawy wyjaśnić w stopniu wystarczającym dla wydania orzeczenia.

Inne środki dowodowe to dowód z grupowego badania krwi, filmu, taśm dźwiękowych i in.

62. ORZECZENIA SĄDOWE

Orzeczenie jest to decyzja sądu podjęta przy rozstrzyganiu sprawy. Są dwa rodzaje orzeczeń:

a) wyrok

b) postanowienie.

Wyrok wydaje sąd najczęściej po przeprowadzeniu rozprawy. Wyrok ustala się na niejawnej naradzie sądowej, na której natychmiast sporządza się na piśmie sentencję, czyli tę część wyroku, w której obok elementów formalnych zawarte jest rozstrzygnięcie sądu co odo żądania pozwu.

Sąd w procesie może wydać wyrok zasądzający żądanie w całości, zasądzający je w części lub oddalający powództwo. Sentencję wyroku ogłasza sąd publicznie przez odczytanie, przytaczając jednocześnie ustnie najważniejsze motywy uzasadnienia. Uzasadnienie wyroku na piśmie sporządza się na wniosek, który każda ze stron może zgłosić w ciągu 7

dni od daty ogłoszenia sentencji. .

Wyrok staje się prawomocny, jeżeli przeciwko niemu nie przysługuje stronom środek odwoławczy. Wyrok sądu pierwszej instancji staje się prawomocny, gdy minie termin do wniesienia apelacji. Wyrok sądu drugiej instancji prawomocnie kończy sprawę, chyba że uchyla wyrok sądu pierwszej instancji i przekazuje mu sprawę do ponownego rozpoznania. . .

Wyrok prawomocny stwarza powagę rzeczy osądzonej w zakresie sprawy rozstrzygniętej w tym wyroku. Oznacza to, iż o to samo żądanie nie można w żadnym sądzie powtórnie wszcząć sprawy między tymi samymi stronami. Postanowienie wydaje sąd w trakcie postępowania, rozstrzygając kwestie pomocnicze i cząstkowe, niezbędne dla całości sprawy.

W postępowaniu nieprocesowym postanowienie ma często charakter orzeczenia kończącego sprawę.

63. TYTUŁY EGZEKUCYJNE

Tytułem egzekucyjnym w postępowaniu cywilnym jest urzędowy dokument stwierdzający istnienie i zakres wykonalnego roszczenia wierzyciela w stosunku do oznaczonego dłużnika.

Tytuł egzekucyjny musi określać osoby wierzyciela i dłużnika oraz precyzować treść świadczenia, które ma być wyegzekwowane.

Tytuły egzekucyjne dzielą się na trzy grupy:

1. orzeczenia sądowe i niektórych innych organów (orzeczenia sądowe prawomocne lub natychmiast wykonalne, nakazy zapłaty wydane w postępowaniu nakazowym i upominawczym, wyroki sądów polubownych).

2. ugody zawarte w trakcie postępowania sądowego, ugody zawarte przed sądami polubownymi

3. inne akty podlegające wykonaniu w trybie egzekucji sądowej. Należą tu przede wszystkim akty notarialne,

jeśli: .

a) zawierają oświadczenie dłużnika, iż poddaje się egzekucji bez procesu sądowego w przypadku

niespełnienia świadczenia; . .

b) świadczenie dłużnika polega na zapłaceniu oznaczonej w akcie kwoty lub wydaniu oznaczonych

rzeczy;

c) w akcie określony jest dokładny termin świadczenia.

Tytuł egzekucyjny stanowi podstawę do wszczęcia egzekucji dopiero po nadaniu klauzuli wykonalności. Tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności to tytuł wykonawczy.

­64. POSTĘPOW ANIE EGZEKUCYJNE

Celem postępowania egzekucyjnego jest zrealizowanie świadczenia oznaczonego w tytule egzekucyjnym w drodze zastosowania wobec mienia lub osoby dłużnika przewidzianych przez prawo środków przymusu.

- Ze względu na rodzaj świadczenia, które w drodze egzekucji ma być wymuszone, rozróżniamy egzekucję:

71

1. świadczeń pieniężnych

2. świadczeń niepieniężnych

Egzekucja świadczeń pieniężnych kieruje się przeciwko mieniu dłużnika i zmierza do zaspokojenia pretensji pieniężnych wierzyciela w drodze odebrania i ewentualnej sprzedaży majątku dłużnika.

W zależności od obiektu będącego przedmiotem egzekucji rozróżniamy egzekucję: a) z nieruchomości, b) z ruchomości, c) z rachunku bankowego, d) z wynagrodzenia za pracę oraz z innych wierzytelności i praw majątkowych, e) ze statków morskich.

Egzekucja świadczeń niepiel1iężnych zmierzało zaspokojenia wierzyciela przez odebranie dłużnikowi określonych

rzeczy lub uzyskanie oznaczonego zachowania. . .

Jej celem może być w szczególności wydanie rzeczy ruchomych -lub nieruchomości, opróżnienie pomieszczenia (eksmisja) wymuszenie na dłużniku wykonania oznaczonej czynności, zaniechanie przez dłużnika pewnej czynności

lub nieprzeszkadzanie czynności wierzyciela. .

Ograniczenia egzekucji - nie podlegają egzekucji przedmioty potrzebne dłużnikowi i członkom jego rodziny do zaspokojenia podstawowych potrzeb,. zapewniające im możliwość życia i wykonania zawodu. Ograniczona jest egzekucja na żywym i martwym inwentarzu gospodarstw rolnych.

ROZDZIAŁ VI PRAWO PRACY

1. OGÓLNE UWAGI OPRAWIE PRACY

Podstawowym źródłem prawa pracy jest kodeks pracy 1974r. Kodeks pracy reguluje w sposób kompleksowy wszystkie podstawowe zagadnienia związane z pracowniczymi stosunkami pracy.

Uzupełnienie kodeksu pracy stanowi kilkadziesiąt rozporządzeń Rady Ministrów i innych naczelnych organów administracji państwowej zawierających przepisy wykonawcze. Zostały w nich uregulowane wskazane w kodeksie zagadnienia szczegółowe.

2. STOSUNEK PRACY

1. Pojęcie stosunku pracy ­

Stosunek pracy - stosunek prawny, w którym pracownik obowiązany jest do osobistego i zgodnego z poleceniami pracodawcy świadczenia pracy określonego rodzaju i na określonym stanowisku, a pracodawca do stworzenia warunków umożliwiających jej wykonywanie oraz wypłaty wynagrodzenia i świadczeń dodatkowych. Charakterystyczną cechą stosunku pracy jest podporządkowanie pracownika pracodawcy w toku świadczenia pracy. Pracownik ma obowiązek przestrzegać obowiązującego w zakładzie porządku pracy i wykonywać polecenia przełożonych (pracownik świadczy pracę podporządkowana).

Istotną cechą stosunku pracy jest obowiązek osobistego świadczenia pracy przez pracownika, który nie może się wyręczyć inną osobą.

2. Powstanie stosunku pracy

Nawiązanie stosunku pracy między pracownikiem i zakładem pracy powodują:

1) umowa o pracę

2) powołanie (wojsko, służba zdrowia i in.)

3) wybór

4) mianowanie (nominacje)

5) spółdzielcza umowa o pracę

3. Treść stosunku pracy

Podstawowym obowiązkiem pracownika wynikającym ze stosunku pracy jest świadczenie pracy na rzecz pracodawcy. Pracownik ma obowiązek wykonywać pracę sumiennie i starannie oraz stosować się do poleceń przełożonych. Pracownikowi nie wolno prowadzić działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy ani pracować dla innej osoby prowadzącej taką działalność. ­

Podstawowym obowiązkiem pracodawcy jest obowiązek zapłaty wynagrodzenia za pracę. Wynagrodzenie pracownika podlega szczególnej ochronie prawnej.

Z wynagrodzenia mogą być potrącone:

a) zaliczki na podatek dochodowy

b) składki na cele emerytalne. - ­

c) należności alimentacyjne na podstawie t)tułów wykonawczych

d) inne należności na podstawie tytułów wykonawczych

e) zaliczki pieniężne

f) kary pieniężne za naruszenie porządku i dyscypliny pracy.

Potrącenia są dokonywane z zachowaniem kolejności, w jakiej zostały wymienione.

72

Możność dokonywania potrąceń z wynagrodzenia pracownika jest ograniczona także co do wysokości. Potrącenia w przypadku egzekwowania należności alimentacyjnych nie mogą przekroczyć trzech piątych wynagrodzenia, a w

przypadku egzekwowania innych należności lub potrącania zaliczek pieniężnych - połowy wynagrodzenia Za ­wynagrodzenie uważa się kwotę przeznaczoną do wypłaty pracownikowi, a więc po uprzednim odliczeniu zaliczki na podatek dochodowy.

Pracodawca ma obowiązek szanować godność pracownika, zapewnić mu bezpieczne i higieniczne warunki pracy, udzielać urlopu wypoczynkowego.

3 UMOWA O PRACĘ

­

1. Zawarcie umowy o pracę

Umowa o pracę może być zawarta:

a) na czas nieokreślony

b) na czas określony ­

c) na czas wykonywania określonej pracy.

Każda z wymienionych wyżej umów może być poprzedzona umową o pracę na okres próbny. Okres próbny nie może być w zasadzie dłuższy niż trzy miesiące. Umowa na okres próbny rozwiązuje się zjego upływem.

Zawarcie po raz trzeci umowy o pracę na czas określony jest równoznaczne w skutkach z zawarciem umowy na czas nieokreślony, jeżeli przerwa po rozwiązaniu poprzedniej umowy nie przekroczyła miesiąca.

2. Rozwiązanie umowy o pracę

Umowa o pracę ulega rozwiązaniu w następujących przypadkach:

l) na mocy porozumienia stron

2) wskutek wypowiedzenia przez jedną ze stron

3) w razie rozwiązania umowy bez wypowiedzenia ­

4) z upływem czasu, na który umowa była zawarta

5) z dniem ukończenia pracy, dla której wykonana umowa była zawarta.

Oświadczenie strony o wypowiedzeniu lub rozwiązaniu umowy bez wypowiedzenia powinno nastąpić na piśmie.

3. Rozwiązanie umowy o pracę za wypowiedzeniem

W drodze wypowiedzenia może być rozwiązana umowa zawarta na czas nie określony i na okres próbny. Prawo wypowiedzenia umowy przysługuje Zarówno pracodawcy, jak i pracownikowi.

Okres wypowiedzenia umowy zawartej na okres próbny nie przekraczający dwóch tygodni wynosi trzy dni robocze. Jeżeli okres próbny jest dłuższy niż dwa tygodnie wypowiedzenie jest tygodniowe, a gdy wynosi trzy miesiące ­dwutygodniowe. ­

Okres wypowiedzenia umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony jest zróżnicowany w zależności od czasu

przepracowanego u danego pracodawcy i wynosi:

a) dwa tygodnie - jeżeli pracownik był zatrudniony przez czas krótszy niż sześć miesięcy,

b) miesiąc -jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej sześć miesięcy,

c) trzy miesiące - jeżeli pracownik był zatrudniony co najmniej trzy lata.

W okresie wypowiedzenia pracownikowi przysługuje zwolnienie na poszukiwanie pracy - w wymiarze dwóch dni roboczych, gdy okres wypowiedzenia nie przekracza miesiąca, a trzech dni roboczych przy wypowiedzeniu trzymiesięcznym. .

Zakład pracy nie może wypowiedzieć umowy o pracę pracownikowi, któremu brakuje nie więcej niż 2 lata do osiągnięcia wieku emerytalnego, jeżeli okres zatrudnienia umożliwia mu uzyskanie emerytury z osiągnięciem tego wieku. Ponadto zakład pracy nie może wypowiedzieć umowy o pracę w czasie urlopu pracownika, a także w czasie usprawiedliwionej, np. spowodowanej chorobą, nieobecności pracownika w pracy.

Pracownik może wnieść odwołanie od \wypowiedzenia umowy o pracę do sądu rejonowego. W razie stwierdzenia, że wypowiedzenie umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony jest nieuzasadnione, sąd orzeka bezskuteczność wypowiedzenia, a jeżeli umowa o pracę uległa już rozwiązaniu, sąd orzeka przywrócenie pracownika do pracy na poprzednich warunkach lub zasądza odszkodowanie.

4. Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia

Pracodawca może rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia tylko w przypadkach wyraźnie wyliczonych w ustawie, zarówno zawinionych, jak i nie zawinionych przez pracownika.

Do przypadków zawinionych przez pracownika należy:

l.) ciężkie naruszenie przez pracownika podstawowych obowiązków pracowniczych

2.) popełnienie przez pracownika przestępstwa, które uniemożliwia dalsze zatrudnienie go.- na zajmowanym stanowisku, jeżeli przestępstwo jest oczywiste lub zostało stwierdzone prawomocnym""_ wyrokiem ­

3.) zawiniona przez pracownika utrata uprawnień koniecznych do wykonywania pracy na zajmowanym stanowisku ­

Zwolnienie pracownika z wymienionych przyczyn może nastąpić tylko w ciągu miesiąca od chwili, w której zakład

- pracy się o nich dowiedział. .. - ­

73

Ponadto zakład pracy może rozwiązać umowę o pracę bez wypowiedzenia w razie trwającej przez dłuższy czas usprawiedliwionej nieobecności pracownika, a więc z przyczyn niezawinionych przez pracownika, a mianowicie:

• po upływie trzech miesięcy, jeżeli nieobecność spowodowana jest chorobą pracownik był zatrudniony

danego pracodawcy krócej niż sześć miesięcy

• po upływie okresu pobierania w czasie' choroby łącznie wynagrodzenia i zasiłku chorobowego, jeżeli pracownik był zatrudniony u danego pracodawcy co najmniej sześć miesięcy, a także gdy niezdolność do pracy _została spowodowana wypadkiem przy pracy albo chorobą zawodową - niezależnie od czasu zatrudnienia

• .po upływie pobierania zasiłku z tytułu sprawowania opieki nad dzieckiem lub odosobnienia ze względu na. przyczynami'

chorobę zakaźną (kwarantanna)

• po. upływie miesiąca, jeżeli usprawiedliwiona nieobecność pracownika spowodowana jest innymi

Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia z przyczyn niezawinionych przez pracownika nie może nastąpić po

u ustaniu przyczyny nieobecności i powrocie pracownika do pracy.

Pracownikowi zwolnionemu bez wypowiedzenia z naruszeniem przepisów przysługuje prawo zwrócenia się do sądu z

żądaniem przywrócenia do pracy na poprzednich warunkach lub odszkodowania.

5. Wygaśnięcie umowy o pracę

Umowa o pracę wygasa w razie śmierci pracownika. Również śmierć pracodawcy w zasadzie powoduje wygaśnięcie umowy. Pracownikowi przysługuje wówczas odszkodowanie w wysokości wynagrodzenia za okres wypowiedzenia. Umowa o pracę nie gaśnie jednak w razie przejęcia pracownika przez nowego pracodawcę.

Umowa wygasa także po upływie trzech miesięcy od chwili tymczasowego aresztowania. Jeśli postępowanie karne przeciwko pracownikowi zostanie umorzone lub zapadnie wyrok uniewinniający, pracodawca ma obowiązek na powrót przyjąć pracownika, o ile zgłosi się do pracy w ciągu siedmiu dni od uprawomocnienia się orzeczenia.

4 . URLOPY WYPOCZYNKOWE

Pracownik uzyskuje prawo do pierwszego urlopu z upływem sześciu miesięcy - w wymiarze połowy urlopu rocznego. Prawo do reszty urlopu rocznego uzyskuje po przepracowaniu roku.

Pracownik ma prawo do urlopu w następującym wymiarze:

a) 18 dni roboczych - po roku pracy

b) 20 dni roboczych - po sześciu latach pracy

c) 26 dni roboczych - po dziesięciu łatach pracy.

Do okresu pracy, od którego zależy wymiar urlopu, wlicza się czas nauki w szkole, wg następujących zasad:

a) ż tytułu ukończenia zasadniczej lub równorzędnej szkoły zawodowej - przewidziany programem nauczana

b) z tytułu ukończenia średniej szkoły zawodowej - przewidziany programem nauczania czas nauki, nie więcej

jednak niż pięć lat,

c) z tytułu ukończenia średniej szkoły ogólnokształcącej - cztery lata

d) z tytułu ukończenia szkoły policealnej - sześć lat,

e) z tytułu ukończenia szkoły wyższej - 8 lat.

Wymienionych okresów nauki nie sumuje się.

Urlop nie wykorzystany zgodnie z planem urlopów, np. z powodu choroby, pracownik może wykorzystać w pierwszym kwartale następnego roku kalendarzowego.

Na wniosek pracownika pracodawca może udzielić mu urlopu bezpłatnego.

5. OCHRONA PRACY MŁODOCIANYCH I KOBIET

1. Ochrona pracy młodocianych. .

Młodocianym w rozumieniu prawa pracy jest osoba, która ukończyła 15 lat, a nie przekroczyła 18 lat. Zatrudnienie

dzieci poniżej 15 lat jest zabronione. .'

Zatrudnienie młodocianego może nastąpić tylko w celu przygotowania zawodowego, chyba że posiada on już

kwalifikacje zawodowe. - .

Czas pracy młodocianego w wieku do 16 lat Nie może przekraczać sześciu godzin na dobę, a młodocianego w wieku powyżej 16 lat - ośmiu godzin na dobę. Zabronione jest zatrudnianie młodocianych pracowników w godzinach

nadliczbowych i w porze nocnej. -

Po przepracowaniu pierwszych sześciu miesięcy młodociany ma prawo do 12 dni urlopu wypoczynkowego, a po ..

Upływie _roku do urlopu w wymiarze _6dni roboczych.

2. Ochrona pracy kobiet

Szczególna ochrona pracy kobiet:

a) wprowadza zakaz zatrudniania kobiet przy pracach uciążliwych i szkodliv.ych dJa ich zdrowia

b) daje szczególne uprawnienia związane z ciążą i wychowaniem dzieci.

74

Zakład pracy nie może wypowiedzieć ani rozwiązać umowy o pracę w okresie ciąży i urlopu macierzyńskiego jedynie w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy).

Kobiety w ciąży nie wolno zatrudniać w godzinach nadliczbowych ani w porze nocnej. Nie wolno jej też bez jej zgody delegować poza stałe miejsce pracy. Kobietę opiekującą się dzieckiem w wieku do roku wolno zatrudniać w godzinach nadliczbowych , w porze nocnej i delegować poza stałe miejsce pracy tylko za jej zgodą.

Pracownicy przysługuje urlop macierzyński w następującym wymiarze:

a) 16 tygodni przy pierwszym porodzie

b) . l 8 tygodni przy każdym następnym porodzie

c) 26 Tygodni przy porodzie- wielorakim ­

W razi urodzenia martwego .dziecka lub zgonu. dziecka w okresie pierwszych sześciu tygodni życia urlop

macierzyński ulega skróceniu do ośmiu tygodni.

Na wniosek pracownicy pracodawca jest obowiązany udzielić jej urlopu wychowawczego w celu sprawowania opieki

nad dzieckiem. ­

Pracownicy karmiącej dziecko piersią przysługuje prawo do dwóch półgodzinnych przerw w pracy (45 - minutowych w razie karmienia więcej niż jednego - dziecka). Ponadto pracownicy wychowującej dzieci w wieku do 14 lat przysługuje w ciągu roku zwolnienie od pracy na dwa dni. Dotyczy to także mężczyzn będących jedynymi opiekunami ­dzieci.

PRA WO MIĘDZYNARODOWE

Międzynarodowe prawo publiczne ­

pomiędzy państwami.

Międzynarodowe prawo prywatne - prawo narodowe, które państwa muszą stosować, z tzw elementem obcym (obcokrajowiec, organizacja prawna, która ma siedzibę za granicą).

Obecnie istnieje ok. 200 państw, które muszą pozostawać ze sobą w różnych stosunkach (obojętnych, przyjaznych, wrogich) - wymiana towarowa, osobowa, pocztowa, łączność radiowa, wymagania sanitarne, weterynaryjne, ochrony środowiska.

Funkcje prawa międzynarodowego publicznego: - utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa, a przeciwdziałanie wojnom, zapewnienie rozwoju gospodarczego, ochrona środowiska, udzielanie sobie

pomocy itd. .

Dla wojen o charakterze lokalnym państwa te - poszukiwały szczytnych ideałów (wyklarowanie, wyjaśnienie odpowiedzialności, okoliczności wojny)

Sankcje naruszania prawa międzynarodowego:

• . gospodarcze - zerwanie umów, wojna celna, wizowa itd. Są to sankcje słabe i iluzoryczne.

• . Nacisk na inne kraje

Istota suwerenności: pogwałceniem suwerenności jest wtargnięcie obcych sił.

W prawie międzynarodowym nie istnieje 'aparat policyjny, którego celem jest sprawdzenie okoliczności naruszenia norm prawnych, ustalenie prawdy, co jest niesłychanie trudne, a czasem nawet niemożliwe.

Nie istnieje coś takiego jak sądownictwo międzynarodowe, tzn istnieją sądy międzynarodowe, ale jeśli jakieś państwo nie chce aby jego obywatel miał prowadzoną sprawę przed sądem międzynarodowym, to nic go do tego nie zmusi.

Źródła prawa międzynarodowego:

1. Zwyczaj międzynarodowy - długotrwała praktyka, która jest akceptowana przez tych których mogą

. dotyczyć, uzyskały one rangę prawa stosowanego. ­

2. Umowy międzynarodowe - zgodne oświadczenie woli co najmniej dwóch państw, które ma charakter

prawotwórczy .

3. Poglądy polityków z biegiem czasu stają się źródłem prawa międzynarodowego.

Klasyfikacja prawa międzynarodowego publicznego:

);> podział ze względu na strony tych umów:

• . umowy dwustronne

• . umowy wielostronne:

• . umowy otwarte - takie których stronami mogą być wszystkie kraje

• Umowy o ograniczonym kręgu - np. adresowane do państw o określonym regionie

• Umowy zamknięte - umowy wojskowe (np.NATO , pakt warszawski )

Używa się takich określeń jak: umowa, pakt karta i porozumienie_, traktat , konwencja i inne

Technika redagowania umów międzynarodowych: umowa międzynarodowa jest zawsze wynikiem kompromisu pomiędzy państwami. Umowy międzynarodowe zawierane są w toku negocjacji prowadzonych w konwencji międzynarodowych (konferencji) .

Etap parafowania umowy - podpisania umowy oznacza tylko uzgodnienia tekstu.

75

Ratyfikacja - uroczyste oświadczenie głowy państwa, że państwo jest związane z tą umową i przyrzeka ją wykonywać. Ratyfikacja umów międzynarodowych wymaga zgody sejmu na wprowadzenie umowy w życie.

Budowa umów międzynarodowych:

• preambuła - uroczysty wstęp dla umowy międzynarodowej, nie ma bezpośrednio mocy wiążącej, strony

deklarują przyczyny wg których dochodzi do umowy międzynarodowej

• -postanowienie merytoryczne strony regulują swoje prawa i obowiązki

• rozwiązanie wiążące się z wejściem umowy w życie - ­

• zastrzeżeni do umowy międzynarodowej - nie ma normy międzynarodowej, która nakazywałaby zawarcie

umowy-międzynarodowej )państwo samo decyduje czy chce taką normę zawrzeć), umowa może dopuścić

możliwość składania zastrzeżeń. Niektóre umowy wyraźnie zabraniają składania takiego zastrzeżenia. ­

• - Rozwiązania dotyczące rozstrzygania mechanizmów sporów - strony zawierające jakąś umowę przewidują

. _możliwość występowania sporów i przewidują mechanizmy rozstrzygania tych sporów .

• -Język w jakim umowa zostaje stworzona i umowa określa w których językach sporządzane są teksty

autentyczne, gdyż mogą występować różnice w tekstach językowych.

Tłumaczenia umów międzynarodowych publikuje się w dzienniku ustaw. Może to być jednak w odległości nawet kilkunastu lat (między wejściem umowy w życie, a opublikowaniem jej i przetłumaczeniem w Dz. U.). Dzieje się tak, gdyż trzeba tekst przetłumaczyć następnie zweryfikować tekst umowy, gdyż tłumaczenie może być nie dość dokładne. Gdy umowa nie jest opublikowana w Dz.U. to nie jest ona źródłem prawa polskiego i można się od niej uchylać.

Zasady dotyczące funkcjonowania umów międzynarodowych - są one skodyfikowane częściowo w konwencji

. wiedeńskiej z 1968 r. o prawie traktatu.

Jeżeli umowa międzynarodowa tak przewiduje to uchwały międzynarodowe mogą być wiążące dla stron umów. Szczególne rodzaje norm praw międzynarodowych: miękkie prawo - soft law - stanowiska mające formę uchwał konferencji międzynarodowej, poglądy wypowiadane w literaturze, umowa międzynarodowa pomiędzy jej podpisaniem, a wejściem w życie, deklaracje poszczególnych państw. ­

Rozwiązania międzynarodowego prawa publicznego:

• wywierają ogromny wpływ na treść prawa narodowego i stosunki wewnętrzne państw, np. z tytułu wykroczeń.

• Wyznaczają minimalne standardy praw obywatelskich

• Umowy międzynarodowe wyznaczają minimalny standard umów pracowniczych (np. MOP ­

międzynarodowa organizacja pracownicza)

Podmioty prawa międzynarodowego dzielą się na państwa i inne podmioty (regulują je normy prawa zwyczajowego).

Samowładność - władza musi być samodzielna i niezależna od innych państw. ­

Całowładność - sama reguluje prawo.

Samowładność i Całowładność jest utopią. Państwo, które zawiera umowę międzynarodową uszczupla swoją suwerenność.

Karta narodów zjednoczonych - umowa międzynarodowa jest pod stałą kontrolą państw, które ją zawarły (ONZ)

Rada Bezpieczeństwa składa się z członków stałych (5 mocarstw, które ją zakładały - USA, Wlk.Brytania, Chiny) i z członków niestałych.

Konsekwencją zasady suwerenności jest immunitet jurysdykcyjny państwa - żadne państwo nie może bez jego zgody postawić go przed sądem międzynarodowym.

Poszczególne państwa rozstrzygają samodzielnie o ustroju politycznym itd.

W skład terytorium państwa wchodzą:

• terytorium lądowe

• słup powietrza

• terytorium morskie

Terytorium lądowe - jego granice są wyznaczone wg umów międzynarodowych. W odniesieniu do państw wyspiarskich ograniczenie terytorium lądowego w zasadzie nie istnieje, bo nie mają one granic lądowych. Państwo zawiera z sąsiadami różne umowy dot. współpracy granicznej.

Status okolic okołobiegunowych - na Antarktydzie - półkula płd. - traktat waszyngtoński z 1959r. - zakaz zakładania baz wojskowych, zakaz manewrów wojskowych i zakaz eksplozji nuklearnych.

Półkula płn. - Rosja twierdzi, że jest to rejon ich państwa.

W roku 2000 podpisano umowę międzynarodową do zakazu składowania odpadów okolicach wód arktycznych. Status prawny wód morskich - regulowany jest umową międzynarodową z 1998r. o prawie morza:

• -morskie wody wewnętrzne na tych wodach obowiązuje porządek prawny danego państwa, państwo Reguluje dostęp obcych bander

• Morskie wody terytorialne- pas wód morskich przyległych do linii wód podstawowych , obowiązuje tam suwerenności państwa nadbrzeżnego z ograniczeniami praw żeglugi ,możliwy jest nieszkodliwy przepływ obcych bander

• Morze otwarte - pełne- statki wszystkich bander korzystają z wolności żeglugi i wolności w eksploatacji złóż. Od kilku lat wprowadzone są pewne ograniczenia dot. Np. połowu ryb

Etap pełzającej jurysdykcji - państwa zaczęły obejmować swoją jurysdykcją części wód wewnętrznych (wyłączona strefa ekonomiczna - utworzona w celu ograniczenia niekontrolowanego połowu ryb na wodach przylegających do ich wód - statki muszą płacić tym państwom za połów).

Opracował JANUSZ NĘDZA

ZDARZENIE

PRAWNE

działania

Zdarzenie sensu stricto

Akty prawne

czyny

Czyny dozwolone

Czyny niedozwolone

Czynności prawne

Akty administracyjne

Orzeczenie sądowe konstytucyjne

Dwustronne (umowy)

jednostronne

---