Entamoeba histolytica
Beztlenowe trofozoity wielkości 20-30 μm są ruchliwe, posiadają 1 jądro z centralnie ułożonym kariosomem, chromatyna przylegająca do błony jądrowej tworzy drobne grudki. Ponieważ wykazują zdolność do erytrocytofagii cytoplazma może zawierać częściowo strawione lub całe erytrocyty, rzadko bakterie. W związku z beztlenowym trybem życia brak mitochondriów.
Cysta wielkości 10-20 μm ma kształt zbliżony do kulistego. Ściana cysty, grubości ok. 0.5 μm, jest zbudowana z hialiny. Pierwotna jednojądrzasta cysta może zawierać wodniczkę wypełnioną glikogenem i silnie barwiące się ciałka chromatoidalne (skupienia rybosomów) o charakterystycznie zaokrągląnych, tępych końcach. Podziały jądra doprowadzają do powstania ostatecznej postaci cysty zawierającej 4 jądra; w trakcie dojrzewania cysty ciałka chromatoidalne i wakuole zanikają.
Opisane cechy morfologiczne odpowiadają także gatunkowi E. dispar.
Chorobotwórczość. E. histolytica wywołuje chorobę zwaną czerwonką pełzakowatą. Trofozoity po ekscystacji umiejscawiają się w świetle jelita ślepego lub grubego, gdzie przylegają do śluzu okrężniczego lub nabłonka przy udziale lektyn Gal lub GalNAc zależnych. U większości osobników (90%) zakażenie przebiega bezobjawowo. U nich po pewnym czasie dochodzi do przekształcenia trofozoitów w cysty, co ma miejsce w świetle okrężnicy i wydalenia ich z kałem. Z nieznanych przyczyn, niektóre trofozoity atakują nabłonek okrężnicy i przy udziale cysteinowych proteinaz i fosfolipazy A tworzą małe owrzodzenia z uniesionymi brzegami. Powierzchnia błony śluzowej między owrzodzeniami zwykle pozostaje prawidłowa. Pełzaki mnożą się szybko i gromadzą ponad blaszką mięśniową. Kiedy trofozoity przenikną przez blaszkę mięśniową i dotrą do warstwy podśluzowej, wtedy następuje szybkie namnażanie się i szerzenie pełzaków, co powoduje podminowanie błony śluzowej i wytworzenie charakterystycznego „butelkowatego” owrzodzenia, z małym otworem, wąską „szyjką” wiodącą przez błonę śluzową do szerszego obszaru martwicy w warstwie podśluzowej. W tym czasie zwykle nie stwierdza się inwazji bakteryjnej, odczyn komórkowy nie jest nasilony, a główną zmianą patologiczną jest martwica rozpływna . Dalsze szerzenie się pasożytów doprowadza do zlewania się kolonii pełzaków, czego skutkiem jest podminowanie dużych powierzchni błony śluzowej. Postępujące zmiany martwicze powodują powiększenie się owrzodzeń, powstanie na ich obrzeżach zwisających, poszarpanych brzegów, wtórne zakażenia bakteryjne i nacieki z granulocytów obojętnochłonnych. Trofozoity mogą przenikać do warstwy mięśniowej i niekiedy błony surowiczej powodując perforację jamy otrzewnej. Dodatkowo perforowane, zapalne jelito może przylgnąć do ściany brzusznej, co z kolei może doprowadzić do perforacji skóry i rozwinięcia się skórnej amebiazy. Pełzaki mogą przemieszczać się wstecznie przez zastawkę krętniczo-kątniczą do końcowego odcinka jelita krętego, wywołując zarażenie przewlekłe. Najczęstszymi miejscami występowania tych zmian późnych jest esica lub odbytnica.
Przejawem czerwonki pełzakowatej są:
Ostra pełzakowica jelitowa charakteryzuje ją biegunka z dużą ilością śluzu oraz krwią w kale, bóle brzucha, nudności, wzdęcia, podwyższona temperatura ciała.
W morfologii krwi stwierdza się podwyższoną ilość leukocytów, sięgającą do 15 tysięcy.
Przewlekła pełzakowica jelitowa zespół ten charakteryzują objawy przewlekłego wrzodziejącego zapalenia jelita grubego, nadwrażliwość jelit, niedokrwistość, stany podgorączkowe oraz powiększenie i bolesność wątroby.
Przy amebowej dyzenterii objawy pojawiają się stopniowo (w bakteryjnych przebieg szybki, gwałtowny) i poprzedzone są napadowymi, kurczowymi bólami brzucha, bolesnym parciem na stolec a dopiero potem biegunką; może to trwać od jednego do kilku tygodni. Powikłaniem może być przerost okrężnicy (0.5% przypadków), które musi być leczone chirurgicznie. Śmiertelność wśród tych pacjentów wynosi ok. 40% z powodu wdającej się sepsy. Innym powikłaniem jest ziarniak pełzakowy - ameboma (tworzenia ziarnistej tkanki przerastającej do światła okrężnicy), które przypomina raka okrężnicy i tworzenie przetoki. Zmiany chorobowe o charakterze nekrotycznym wypełnione są neutrofilami, eozynofilami, limfocytami.
W 5-10% zakażeń klinicznych może dojść do hematogennego rozprzestrzeniania się parazyta (poprzez żyłę wrotną wątrobową) co prowadzi do pełzakowicy pozajelitowej. Zwykle następstwem tego jest powstanie ropnia wątrobowego (czasem ropień może umiejscowić się w płucach, mózgu lub sercu). Treść ropnia stanowią zwykle jałowe resztki komórek uległych martwicy, zaś żywe pełzaki skupiają się na jego obwodzie; nie wytwarza się wokół niego torebka. Objawy te są 10 razy częściej spotykane u mężczyzn niż u kobiet. U dzieci stwierdzany sporadycznie, ale jeśli występuje to z taką samą częstotliwością u obu płci. Powstaniu ropnia towarzyszy 1-2 tygodniowa gorączka i ból brzucha w prawej, górnej części. Wątroba może być lekko powiększona. Jeśli dojdzie do perforacji przepony ból ulega nasileniu i może promieniować aż do ramienia. Wtedy rozprzestrzenienie się parazyta może objąć płuca. Zwykle u ponad 50% pacjentów z ropniem wątrobowym nie obserwowano postaci jelitowej.
Diagnostyka. Rozpoznanie parazytologiczne opiera się na badaniu świeżego kału (natychmiast po wypróżnieniu, w temp. 20°C) wymazu ze ściany jelita (rektoskopia, kolonoskopia), owrzodzeń i wycinków tkanki. Ponadto pomocne są (szczególnie w postaciach pozajelitowych) preparaty barwione, hodowla, radiologia, i szczególnie w postaci wątrobowej - immunoserologia (ELISA, hemaglutynacja pośrednia, OIF, immunodyfuzja).
Generalnie podstawą rozpoznania objawowej pełzakowicy jest stwierdzenie hematofagicznej postaci pełzaka w kale lub materiale pobranym w czasie rektoskopii z brzegów owrzodzeń jelita, skóry lub ropnia. Brak hematofagów w próbce uniemożliwia odróżnienie E. histolytica od E. dispar, która występuje 10 razy częściej. Za czerwonką przemawia obecność w badanym kale erytrocytów ułożonych w rulony, kryształów Charcota-Leydena (produkty rozpadu eozynofili) i mała liczba leukocytów (E. histolytica produkuje cytotoksyny, które niszczą białe ciałka krwi). Wykazanie w kale cyst potwierdza jedynie fakt zarażenia i nie pozwala określić stanu klinicznego.
Kał (w ostrej fazie z krwią i śluzem) najlepiej badać trzykrotnie, w kilkudniowych odstępach. W preparacie bezpośrednim w NaCl widoczne są trofozoity i cysty. Zwraca się uwagę na kształt nibynóżek, szybkość poruszania i zawartość wodniczek. Trudne jest różnicowanie trofozoitów z makrofagami. Rozmaz można barwić metodą Heidenhaina lub Gomoriego-Wheatleya. Owalne lub pełzakowate trofozoity mają zielonkawoniebieską cytoplazmę i dobrze widoczne jądro. Cysty są okrągłe lub prawie okrągłe. Ciałka chromatoidalne są wybarwione intensywnie na fioletowo. W `precyście' widać 1-2 jądra i dużą wodniczkę spychającą jądro na obwód. Największą wykrywalność daje stosowana kilkakrotnie, w krótkich odstępach, metoda preparatu bezpośredniego i trwałego oraz hodowla.
Analiza izoenzymów [izomerazy fosforanu glukozy (GPI), heksokinazy (HK), oksydoreduktazy jabłczanowej:NADP+ (ME) i fosfoglukomutazy (PGM)] umożliwia różnicowanie patogennego pełzaka E. histolytica od niepatogennego E. dispar. Jednakże z powodu konieczności wcześniejszego prowadzenia hodowli, dla uzyskania wystarczającej ilości materiału do badań, diagnostyka trwa nawet do kilku tygodni. Możliwe jest także rozpoznanie na podstawie obecności w kale lub ropniu swoistych antygenów, w tym białka adhezyjnego GIAP (jedyny test ELISA zawierający przeciwciała monoklonalne, który pozwala na różnicowanie morfologicznie identycznych gatunków Eh i Ed). Inną metodą pozwalającą różnicować oba gatunki jest analiza metodą PCR (amplifikacja genu małej rybosomalnej podjednostki).