Prawo karne - zadanie 1-17
Definicja prawa karnego
Prawo karne materialne jest to zespół norm prawnych określających czyny społecznie szkodliwe, zwane przestępstwami, zasady odpowiedzialności za te czyny oraz kary, środki karne i zabezpieczające stosowane wobec ich sprawców.
Podział prawa karnego
Prawo karne sensu largo jest to zespół przepisów prawnych normujących kwestie odpowiedzialności karnej człowieka za czyny zabronione pod groźbą kary kryminalnej.
Prawo karne sensu largo dzieli się wg kryterium przedmiotu regulacji na:
prawo karne materialne, zwane także prawem karnym sensu stricto, będące zespołem przepisów prawnych normujących:
czyny będące przestępstwami,
zasady odpowiedzialności za te czyny oraz
środki prawne stosowane wobec ich sprawców,
prawo karne procesowe, określane także jako prawo karne formalne, będące zespołem przepisów prawnych normujących postępowanie w sprawach o czyny zabronione przez prawo karne materialne,
prawo karne wykonawcze będące zespołem przepisów prawnych normujących wykonywanie:
kar,
środków karnych i zabezpieczających oraz
innych rozstrzygnięć wydawanych w sprawach karnych.
Prawo karne bywa również dzielone wg kryterium zakresu zastosowania na:
prawo karne powszechne zawierające normy dotyczące wszystkich dziedzin życia społecznego oraz wszystkich osób
oraz
prawo karne specjalne, zwane również szczególnym, zawierające normy chroniące szczególną sferę interesów (prawo karne skarbowe) lub dotyczące szczególnej grupy osób (prawo karne wojskowe oraz prawo postępowania w sprawach nieletnich).
Funkcje prawa karnego
Funkcje prawa karnego
Prawo karne ma służyć zaspokojeniu poczucia sprawiedliwości osoby pokrzywdzonej, oraz rodziny ofiary i jej grupy społecznej poprzez ukaranie sprawcy.
Funkcja ochronna patrzy w przyszłość, czyli odpowiada na pytanie: po co stosujemy karę?
Zadaniem prawa karnego jest ochrona dóbr prawnych, czyli wartości, które pozostają pod ochroną prawa. Mają one charakter najcenniejszy, wiążąc się w większości z takimi pojęciami jak życie, wolność, zdrowie, bezpieczeństwo, mienie, dobro...
Funkcja gwarancyjna to jasne określenie, jakie czyny są zabronione pod groźbą kary, jakie kary grożą za popełnienie czynu danego typu i jakie są zasady odpowiedzialności karnej. Funkcja gwarancyjna ma zabezpieczać przed tym, aby nikt niewinny nie został pociągnięty do odpowiedzialności karnej. (BRS)Z założenia prawo karne gwarantuje zatem, że osoba, która nie dopuściła się czynu zabronionego, nie zostanie pociągnięta do odpowiedzialności karnej.
Realizacja przez prawo karne jego funkcji jest procesem złożonym i następuje trójstopniowo, w trzech płaszczyznach:
przez zagrożenie sankcją karną określonych zachowań społecznie szkodliwych, zwanych przestępstwami;
przez orzekanie kar i środków karnych wobec sprawców takich zachowań, uznanych winnymi popełnienia przestępstwa w procesie karnym;
przez oparte na określonych zasadach wykonywanie orzeczonych kar i środków karnych, którego celem jest ochrona społeczeństwa i zapobieżenie powrotowi skazanego do przestępstwa.
Źródła prawa karnego
Podstawowym źródłem prawa karnego jest kodeks karny. Oprócz kodeksu karnego przepisy prawa karnego zawierają również niektóre inne akty normatywne (np. kodeks handlowy). Są to ustawy regulujące kompleksowo jakąś dziedzinę (np. ochronę przeciwpożarową), a przepisy prawa karnego stanowią w nich jedynie konieczne uzupełnienie przepisów o charakterze administracyjno - prawnym lub innym. Kodeks karny składa się z trzech części: ogólnej, szczególnej i wojskowej. W części ogólnej zostały uregulowane podstawowe zagadnienia prawa karnego. Należą do nich na przykład: zasady odpowiedzialności karnej, formy popełnienia przestępstwa, okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną, kary, przedawnienie, zatarcie skazania. Część szczególna to zbiór przepisów, z których każdy odnosi się do jakiegoś konkretnego przestępstwa (art. 278 - kradzież, art. 168 - gwałt itd.). Część wojskowa zawiera ogólne i szczegółowe przepisy karne odnoszące się do żołnierzy.
Obowiązywanie ustawy karnej pod względem czasu
Wejście w życie. Ustawa karna obowiązuje od chwili wejścia w życie. Datę wejścia w życie mogą określać przepisy samej ustawy, przy czym nie może być ona wcześniejsza niż data ogłoszenia. Mielibyśmy wówczas do czynienia z naruszeniem zasady lex retro non agit (trzeba stosować prawo, którego jeszcze nikt nie zna).
Derogacja. Ustawa karna traci moc, gdy zostaje uchylona przez późniejszą ustawę karną (expressis verbis albo zgodnie z zasadą lex posterior derogat legi priori). Ustawy epizodyczne (tymczasowe) derogują się same (tzn. z góry określają datę końca obowiązywania).
Zasada nieretroaktywności (lex retro non agit). Ustawa karna nie działa wstecz. Odpowiedzialność karną rodzą tylko te czyny, które były zabronione przez ustawę karną w czasie ich popełnienia. A contrario nie rodzą odpowiedzialności te, które stały się zabronione po ich popełnieniu. Zasada nieretroaktywności prawa karnego została zawarta w przepisach kodeksu karnego (art. 1 KK), w Konstytucji (art. 42) oraz w Paktach Praw Politycznych (ratyfikowanych przez RP, a więc należącą do naszego systemu prawa i bezpośrednio obowiązującą).
Czas popełnienia przestępstwa. Czas popełnienia przestępstwa, to odcinek czasu, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był zobowiązany (art. 6 §1 KK). Nie interesuje nas chwila, w której nastąpił skutek tego działania lub zaniechania (tzn. czas dokonania). W przypadku przestępstw wieloczynowych, za czas ich popełnienia przyjmuje się czas popełnienia ostatniego czynu; w przestępstwach ciągłych, czas ostatniego zamachu. Jeśli sprawca w trakcie popełniania przestępstwa ciągłego lub wieloczynowego osiągnął zdolność do odpowiedzialności karnej, odpowiada tylko za te czyny, które popełnił już po jej uzyskaniu. Podobnie ma się rzecz przestępstwami trwałymi (wywołanie i utrzymywanie stanu bezprawia). Sprawca odpowiada tylko za przestępstwa popełnione przez zaniechanie w czasie trwania obowiązku ich dokonania.
Ustalenie czasu popełnienia przestępstwa ma podstawowe znaczenie dla stwierdzenia:
czy dany czyn był zabroniony w chwili jego popełnienia (jeśli nie, to nie mamy do czynienia z przestępstwem);
jaką ustawę karną zastosować względem sprawcy czynu;
czy sprawca był w chwili jego popełnienia odpowiedzialny karnie (tzn. czy jeko wiek lub stan psychiczny ww chwili popełniania czynu zabronionego pozwalały na przypisanie mu winy; jeśli nie, to nie ma mowy o odpowiedzialności karnej).
Kwestie zmiany ustawodawstwa regulują reguły prawa międzyczasowego, ujęte dla pewności w kodeksie karnym (art. 4 KK). Wygląda to tak:
Jeśli sprawca popełnił czyn dozwolony zanim stał się zabroniony - sprawca nie odpowiada;
Jeśli sprawca popełnił czyn zabroniony, który przed wydaniem prawomocnego wyroku stał się dozwolony - postępowanie powinno być umorzone, a sprawca uniewinniony.
Jeśli sprawca popełnił czyn zabroniony, gdy był on zagrożony inną sankcją niż jest - stosuje się nową sankcję, o ile jest ona względniejsza dla sprawcy (zasada niepogarszania sytuacji sprawcy; lex severior retro non agit); jeśli nie jest względniejsza - stosuje się ustawę obowiązującą poprzednio, ale niekoniecznie w czasie popełnienia przestępstwa (jeśli w międzyczasie był jakaś bardzo względna, to właśnie z niej korzystamy).
Co jest względniejsze? Nie wiadomo (bo wszystko jest względne - przyp. A. Einstein) i myli się, kto sądzi ze zawsze chodzi o łagodniejsza karę wymienioną w sankcji. Oceniając, co jest względniejsze, winniśmy stosować się do trzech dyrektyw:
należy zbadać, która kara jest względniejsza dla danego, konkretnego sprawcy, a nie która jest względniejsza w ogóle (np. dla kierowcy odebranie oprawa jazdy jest dużo bardziej dotkliwe niż np. wysoka grzywna);
należy wziąć pod uwagę nie tylko na rodzaj i wysokość kary, ale także możliwości jej zamiany na łagodniejszą, zawieszenia jej wykonania czy nadzwyczajnego złagodzenia;
nie można dokonać kombinacji jednej i drugiej ustawy (decydujemy się na jedną).
Jeśli ustawa zmieniła się po prawomocnym osądzeniu sprawcy, nie stosuje się rewizji wyroku (zasada powagi rzeczy osądzonej), chyba że:
orzeczona, ale nie wykonana kara jest wyższa od górnej granicy zagrożenia w nowej ustawie (art. 4 § 2 KK) - wówczas karę zmniejsza się do górnej granicy zagrożenia przewidzianego w nowej ustawie;
sprawcy wymierzono karę pozbawienia wolności za czyn, który nie jest zagrożony pozbawieniem wolnosci pzez nowa ustawę - wówczas wymierzoną karę zamienia się na karę grzywny lub ograniczenia wolności (1 miesiąc pozbawienia wolności zamienia się na 60 stawek dziennych grzywny lub 2 miesiące ograniczenia wolności);
jeśli doszło do dekryminalizacji czynu (czyn nie jest już zabroniony od groźbą kary) - wówczas skazanie ulega zatarciu de iure, kara jest darowana, karty karne usuwa się z rejestru skazanych, ale nie ma restytucji za karę już odbytą.
Obowiązywanie ustawy karnej pod względem obywatelstwa sprawcy
Immunitety
Nie stosuje się polskiej ustawy karnej wobec osób, którym przysługuje immunitet.
Immunitet parlamentarny. Posłom i senatorom przysługuje immunitet formalny. Immunitet formalny jest przeszkodą procesową uniemożliwijącą wszczęcie i prowadzenie przeciw parlamentarzyście postępowania karnego (do tego dochodzi przywilej nietykalności, zakaz pozbawienia parlamentarzysty wolności). W przypadku czynów karalnych, co do których postępowanie przeciw parlamentarzyście wszczęto przed uzyskaniem przez niego mandatu, owo postępowanie zostaje zawieszone na czas trwania kadencji, a po jej upływie jest kontynuowane. Jesli postępowania nie wszczęto przed wyborami, ne można go wszcząć, chyba, ze zgodę na to wyrazi włąściwa izba (uchwałą podjętą większościa 2/3 głosów przy kworum 1/2) lub zainteresowany parlamentarzysta. Parlamentarzystom przysługuje także immunitet materialny. Immunitet materialny w odróznieniu od swego formalnego kolegi jest niewzruszalny. Wyłacza pociągniecie posła do odpowiedzialności (innej niż regulaminowa przed Sejmem) za działalność wchdzącą w zakres wykonywania mandatu (tzn. za wystąpienia sejmowe, głosowania, wizytacje, konferencje prasowe etc.), o ile nie naruszył tym działaniem praw podmiotowych osób trzecich. Szczególnie niegodziwe zachowania, nawet jeśli poseł dokonuje się ich w związku z działaniami wchodzącymi w zakres wykonywania mandatu.
Immunitet dyplomatyczny i konsularny. Osoby, którym przysługuje immunitet dyplomatyczny lub kosularny, a które popełniły przestępstwo na terenie RP (lub na polskim statku) wydala się z kraju, nadaje się im status persona non grata i żąda się pociągnięcia ich do odpowiedzialności w ich krajach ojczystych. Owe kraje mogą się jednakowoż zrzec immunitetu dla swego dyplomaty i wtedy nieszczęśnik trafi przed polski sąd i zostanie skazany na podstawie polskiej ustawy karnej.
Terytorium RP
Zgodnie z przepisami ustawy o ochronie granicy państwowej i ustawy o obszarach morskich i administracji morskiej, terytorium RP obejmuje obszar wydzielony granicami państwowymi, słup powietrzny nad tym obszarem (do końca atmosfery, czyli jakieś 90 km), głąb ziemi pod tym obszarem oraz wody morskie (12 mil od linii brzegowej lub granicy wód wewnętrznych).
Polskie statki wodne i powietrzne
O tym, czy statek wodny lub powietrzny jest polski decyduje tzw. zasada flagi (bandery). Statkiem wodnym w rozumieniu ustawy jest stała platforma umieszczona na szelfie kontynentalnym (art. 115 §15 KK).
Odpowiedzialność za przestępstwa popełnione za granicą
Polską ustawę karną stosuje się do przestępstw popełnionych za granicą:
w stosunku do obywatela polskiego, jeśli naruszy prawo polskie za granicą (jak wróci do kraju to czeka go tam niespodzianka ze strony prokuratora i sądu) - pod warunkiem, że jednocześnie złamał prawo obowiązujące w miejscu pobytu (warunek podwójnej karalności; kodeks mówi o naruszeniu ustawy karnej, czego nie należy brać za bardzo dosłownie, przecież są kraje z systemami prawa precedensowego, gdzie ustaw karnych nie ma). Odbycie kary za granicą zalicza się na poczet kary w Polsce. Warunek podwójnej karalności nie dotyczy funkcjonariuszy państwowych dokonujących za granicą przestępstwa w związku z wykonywaniem swych funkcji (bo np. prawo Burkina Faso nie przewiduje kar za zdradę RP) i do osób, które popełniają przestępstwo w miejscu niepodlegającym żadnej władzy państwowej (Antarktyda, Księżyc, ISS Alpha - tam nie obowiązuje prawo karne).
zasada przedmiotowa względna w stosunku do cudzoziemców, którzy popełnili przestępstwo za granicą i spełnili tym samym warunek podwójnej karalności), przy czym: 1. musi chodzić o przestępstwo skierowane przeciwko dobrom lub interesom RP, obywatela polskiego, polskiej osoby prawnej; 2. czyn ten musi być zagrożony przez polską ustawę karną karą przekraczającą 2 lata pozbawienia wolności.
zasada przedmiotowa bezwzględna w stosunku do cudzoziemców, którzy popełnili przestępstwo za granicą, przy czym: a) to przestępstwo musi być skierowane przeciwko bezpieczeństwu wewnętrznemu lub zewnętrznemu RP, polskim urzędom lub funkcjonariuszom publicznym (a zatem Norweg który ukradł zegarek panu Czesiowi, ławnikowi z Poznania przebywającemu na wakacjach w Egipcie, będzie z całą surowością ścigany przez polski wymiar sprawiedliwości!), polskim interesom gospodarczym, albo musi polegać na złożeniu fałszywych zeznań.
zasada represji wszechświatowej w stosunku do obywateli polskich i cudzoziemców, których nie postanowiono wydać władzom, a którzy popełnili za granicą przestępstwo, do ścigania którego RP jest zobowiązana na mocy umów międzynarodowych (konwencji).
Obowiązywanie ustawy karnej pod względem miejsca popełnienia przestępstwa
Miejsce popełnienia
Ustalenie miejsca popełnienia przestępstwa ma zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia: primo - czy zastosować polską czy obcą ustawę karną; secundo - przed jakim sądem ma odpowiadać sprawca (obcym/ polskim; sprawa właściwości miejscowej). Zgodnie z art. 6 §2 KK, przestępstwo uważa się za popełnione w miejscu:
gdzie sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był prawnie zobowiązany;
gdzie nastąpił skutek przestępnego zachowania;
gdzie skutek miał zdaniem sprawcy nastąpić.
W związku z tym przestępstwo może być popełnione w kilku miejscach i mamy wówczas do czynienia z konkurencją właściwości miejscowej różnych sądów. Sprawę rozpoznaje sąd, przed którym wszczęto postępowanie przygotowawcze (zasada wyprzedzania; ale w praktyce już na etapie prokuratury sprawa wędruje w tę i nazad, tak, że wygląda to na zasadę wciskania innym); jeśli zaś chodzi o konkurencję jurysdykcji polskiej i zagranicznej - sprawę reguluje prawo karne międzynarodowe, w szczególności umowy dwustronne miedzy zainteresowanymi państwami.
Zasada terytorialności
W przypadku przestępstw popełnionych:
na terytorium RP;
na polskim statku wodnym lub powietrznym; stosuje się polską ustawę karną (zgodnie z wyrażoną w art. 5 KK zasadą terytorialności), chyba, że stosowna umowa międzynarodowa stanowi inaczej (wyjątek od zasady terytorialności, też z art. 5 KK).
Definicja przestępstwa , przestępstwo a czyn zabroniony
Definicję prestępstwa możemy interpretować na podstawie przepisów kodeksu karnego. Na gruncie obecnego stanu prawnego, przestępstwem jest czyn zawiniony i społecznie szkodliwy (w stopniu większym niż znikomy), zabroniony pod groźbą kary przez obowiązującą ustawę karną opisującą jego znamiona. Nasz system prawa karnego korzysta z tzw. materialno-formalnej definicji przestępstwa. Jej elementem materialnym jest społeczna szkodliwość, jej elementami formalnymi - cała reszta (czyn, bezprawność, wina).
Elementy definicji przestępstwa. Do cech konstytutywnych przestępstwa należy:
to, że jest czynem zabronionym;
to, że jest czynem bezprawnym;
to, ze jest zawinione;
to, ze jest społecznie szkodliwe.
I. Czyn zabroniony. Czyn zabroniony definiuje art. 115 §1 KK; chodzi o zachowanie (działanie lub zaniechanie), którego znamiona zostały określone w ustawie karnej.
Czyn. Ustawa stwierdza, że czynem jest zachowanie (człowieka). Czy jednak każde zachowanie będzie czynem? Okazuje się, że niekoniecznie. W nauce prawa karnego (a przynajmniej w naszej nauce prawa karnego) przyjmuje się, że czynem jest zachowaniem człowieka, które zależy od jego woli i mające znaczenie w układzie społecznym (istotne społecznie; podlegające wartościowaniu według kryteriów społecznej szkodliwości; jeśli zachowanie ma znaczenie wyłącznie dla jego podmiotu, to rudno uznać je za czyn). Takie rozumienie czynu jest włąściwe dla tzw. koncepcji socjologicznej czynu. Istnieje jeszcze koncepcja naturalistyczna (eksponująca aspekt kauzalny, tzn. konieczność dokonania zmiany w układzie rzeczywistości) i koncepcja finalna (eksponującą aspekt subiektywny, jakim jest celowość działania), ale obie są wadliwe (pierwsza ma problemy z czynami polegającymi na zaniechaniu, druga orzeka o winie na podstawie oceny zachowania sprawcy, niespecjalnie przejmując się sferą motywacyjną). Definicja czynu zakłada także jego zależność od woli. Nie ma czynu, gdy wyłączona zostaje wola. A wola zostaje wyłączona w sytuacjach tzw. przymusu absolutnego (vis absoluta), do których należą np. skrępowanie, uwięzienie, pozbawienie świadomości etc. Należy tu jednak zaznaczyć, ze woli nie wyłączą oddziaływanie na nią w ramach przymusu względnego (vis compulsiva, np. pobicie, groźba etc.). Nie jest czynem zachowanie mimowolne, np. zachowanie odruchowe (uwaga: zachowaniem odruchowym nie jest automatyczny odruch w ramach działania celowego) czy spowodowane fizjologiczną lub psychiczną niemożnością realizacji decyzji woli (np. zachowanie osoby sparaliżowanej, nieprzytomnej, obłożnie chorej etc.).
Znamiona. Zespoły ustawowych znamion tworzą typy przestępstw (jak np. zabójstwo, znieważenie pomnika, kradzież leśna etc.). Aby można był mówić o odpowiedzialności karnej, sprawca musi wyczerpać wszystkie znamiona typu przestępstwa i musi to zostać udowodnione. Ustawowe znamiona przestępstwa dotyczą:
podmiotu przestępstwa;
strony podmiotowej;
przedmiotu przestępstwa;
strony przedmiotowej.
II. Bezprawność. Bezprawność oznacza sprzeczność z normami prawa. Bezprawność karna oznacza sprzeczność czynu z normami prawa karnego. Każdy czyn, który wyczerpuje znamiona czynu zabronionego zawarte w ustawie karnej jest czynem bezprawnym karnie, chyba, ze jego bezprawność wyłączają dodatkowe okoliczności (kontratypy, np. obrona konieczna, ryzyko sportowe etc.). Z bezprawnością karną łączy się karalność (tzn. fakt, że za popełnienie jakiegoś czynu grozi kara - niezależnie od tego, czy faktycznie została wymierzona), ale nie każdy czyn karalny musi być od razu czynem bezprawnym karnie (np. może być wykroczeniem, naruszeniem dyscypliny finansów publicznych etc.) .
III. Wina. Aby czyn mógł rodzić odpowiedzialność karną konkretnego sprawcy, należy się upewnić w chwili jego popełnienia sprawcy można było przypisać winę. W przeciwnym wypadku nie ma mowy o przestępstwie.
IV. Szkodliwość społeczna. Szkodliwość społeczną można określić jako pozaustawową ocenę konkretnego czynu. Czyn szkodliwy społecznie w stopniu znikomym nie jest przestępstwem, nawet jeśli wypełnia znamiona czynu zabronionego, a jego sprawcy można przypisać winę. Kryteria oceny społecznej szkodliwości czynu. Jak oceniać szkodliwość społeczną czynu? Zgodnie z art. 115 § 2 KK bierze się pod uwagę:
rodzaj i charakter naruszonego dobra,
rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody,
sposób i okoliczności popełnienia czynu;
wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków;
postać zamiaru oraz motywację;
postać naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia.
Ustawodawca wymienił wszystkie możliwe okoliczności czynu, zarówno te związane z samym czynem, jak i ze sprawcą. Zastosował tym samym tzw. ścisłą przedmiotowo-podmiotową koncepcję społecznej szkodliwości czynu. Istnieją jeszcze trzy inne:
koncepcja przedmiotowa (zorientowana na okoliczności obiektywne, tzn. cztery pierwsze w powyższym wyliczeniu, ze szczególnym uwzględnieniem drugiej);
koncepcja podmiotowa (zorientowana na okoliczności subiektywne, tzn. dwie ostatnie);
całościowa koncepcja przedmiotowo-podmiotowa (bierze pod uwagę okoliczności przedmiotowe i podmiotowe czynu - tzn. wszystkie wyżej wyliczone - a ponadto właściwości i warunki osobiste sprawcy; krytykowana za to, ze każe sądzić człowieka, a nie czyn).
Czas i miejsce popełnienia przestępstwa
Art. 6.
§ 1. Czyn zabroniony uważa się za popełniony w czasie, w którym sprawca
działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany.
§ 2. Czyn zabroniony uważa się za popełniony w miejscu, w którym sprawca
działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany, albo gdzie
skutek stanowiący znamię czynu zabronionego nastąpił lub według zamiaru
sprawcy miał nastąpić.
Społeczna szkodliwość
Szkodliwość społeczna. Szkodliwość społeczną można określić jako pozaustawową ocenę konkretnego czynu. Czyn szkodliwy społecznie w stopniu znikomym nie jest przestępstwem, nawet jeśli wypełnia znamiona czynu zabronionego, a jego sprawcy można przypisać winę. Kryteria oceny społecznej szkodliwości czynu. Jak oceniać szkodliwość społeczną czynu? Zgodnie z art. 115 § 2 KK bierze się pod uwagę:
rodzaj i charakter naruszonego dobra,
rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody,
sposób i okoliczności popełnienia czynu;
wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków;
postać zamiaru oraz motywację;
postać naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia
Ustawowe znamiona przestępstwa
Koncepcja znamion ustawowych czynu zabronionego została wypracowana przez tzw. kierunek dogmatyczno-normatywny w nauce prawa karnego. Jego głównymi przedstawicielami byli Karl Binding i Ernst Beling. Ten drugi określał przestępstwo jako zgodność konkretnego czynu z ustawowo określonym stanem faktycznym. Obecnie taką zgodność nazywa się właśnie wyczerpaniem ustawowych znamion czynu zabronionego. Przykładowo wskazać można, iż zespół takich cech jak:
zabór
w celu przywłaszczenia
cudzej rzeczy ruchomej
tworzy spenalizowany w kodeksie karnym typ czynu zabronionego jakim jest kradzież. Do takiego wzorca organ prowadzący "przymierza" zachowanie sprawcy. Czyn ten może być nacechowany występowaniem innych oprócz wymaganych przez ustawę właściwości. Chociaż z reguły nie przesądzają one istocie czynu zabronionego/przestępstwa, to jednak mogą one tworzyć typ kwalifikowany lub przywilejowany.
Sytuacje, w których zachowanie się sprawcy wyczerpuje znamiona więcej niż jednego typu czynu zabronionego określane są w prawie karnym jako zbieg przepisów. Zbieg przepisów może mieć charakter faktyczny i jest wtedy określany jako rzeczywisty (realny) zbieg przepisów albo charakter pozorny (pomijalny). Realny zbieg przepisów występuje w sytuacji, gdy w celu oddania przez kwalifikację prawną czynu jego całej treści kryminalnej konieczne jest posłużenie się kilkoma znamionami czynów zabronionych. Przykładowo wskazać można na zachowanie się zamachowca, który zabija zarówno Prezydenta RP, jak i osobę z jego ochrony; czyn taki wyczerpuje znamiona czynów zabronionych określonych w różnych przepisach części szczegółowej kodeksu karnego. W sytuacji takiej sąd skazuje sprawcę na podstawie wszystkich przepisów i wymierza karę na podstawie przepisu przewidującego karę najsurowszą. Pozorny zbieg przepisów prawa karnego występuje w sytuacji, gdy zachowanie sprawcy wyczerpuje co prawda znamiona wielu czynów zabronionych, ale faktu tego nie uwzględnia się ze względu na przyjęte w danym systemie prawnym tzw. reguły wyłączania wielości ocen. Teoria prawa karnego wyróżnia następujące reguły wyłączania wielości ocen:
regułę specjalności (lex specialis derogat legi generali)
regułę pochłaniania (lex consumens derogat legi consumptae)
regułę subsydiarności (lex primaria derogat legi subsidiariae)
Zasada specjalności znajduje zastosowanie, gdy zachowanie sprawcy wyczerpuje znamiona określone zarówno w typie podstawowym, jak i w typie zmodyfikowanym, tj. kwalifikowanym albo uprzywilejowanym. Np. zabicie przez matkę dziecka pod wpływem porodu wyczerpuje także znamiona zabójstwa, jednak ze względu na regułę specjalności dzieciobójczyni nie będzie odpowiadała za podstawowy typ zabójstwa. Zasada pochłaniania znajduje zastosowanie w sytuacji, gdy w celu popełnienia określonego typu przestępstwa niejako z natury rzeczy konieczne jest popełnienie innego typu przestępstwa, które nie stanowi zmodyfikowanego typu tego pierwszego. Dla przykładu wskazać można sytuację, w której włamywacz swoim postępowaniem wyczerpuje nie tylko znamiona przestępstwa kradzieży z włamaniem, ale także przestępstwa naruszenia miru domowego; każde wszakże włamanie charakteryzuje się wtargnięciem wbrew woli właściciela do jego pomieszczeń. Zasada subsydiarności, która stanowi, iż zaistnienie typu podstawowy czynu zabronionego, wyłącza zastosowanie typu pomocniczego. Obecnie ta zasada odnosi się tylko do sprzedajności funkcjonariusza publicznego
Przedmiot przestępstwa
.Przedmiot przestępstwa- dobro przeciw któremu przestępstwo było skierowane
Podmiot przestępstwa
Podmiotem przestępstwa jest człowiek, który je popełnia, zwany sprawcą.
Sprawcą może być w zasadzie wyłącznie osoba fizyczna, ponieważ odpowiedzialność karna opiera się na indywidualnej winie jednostki (zasada societas delinquere non potest). Chodzi o to, że co do zasady każdego można winić za jego własne czyny. Od zasady jest jednak wyjątek.
Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych. Przeciw podmiotom zbiorowym co do zasady stosuje się represyjne środki cywilno- i administracyjnoprawne (odszkodowania, pieniężne kary administracyjne etc.), ew. pociąga się do odpowiedzialności kierowników i właścicieli owych podmiotów. Same podmioty jednak, jak to już stwierdziliśmy, w zasadzie nie podlegają odpowiedzoności karnej. Zasada nieodpowiedzialności karnej podmiotów zbiorowych jest jednak kwestionowana, bo:
opisane wyżej działania są z reguły niewystarczające;
tylko odpowiedzialność karna łączy się odpowiednimi gwarancjami pewności prawa i sytuacji prawnej sprawcy.
Owocem podobnych zastrzeżeń jest ustawa z 28.10.2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary. Ustawie podlegają wszystkie osoby prawne i jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej z wyłączeniem Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego oraz ich organów. Odpowiadają za czyn zabroniony popełniony w ich imieniu lub na ich rzecz - pod warunkiem, że odniosły w jego wyniku bezprawną korzyść (także niemajątkową). Podmiotom podlegającym ustawie grozi w takim przypadku kara pieniężna w wysokości 10% przychodu osiągniętego w roku podatkowym poprzedzającym wydanie orzeczenia lub poniesionych w tym okresie wydatków, ponadto fakultatywnie można orzec przepadek przedmiotów lub innych korzyści majątkowych pochodzących z czynu zabronionego, zakaz promocji lub reklamy, zakaz korzystania ze wsparcia z budżetu państwa, zakaz prowadzenia określonej działalności i wiele, wiele innych ciekawych dolegliwości
Przedmiotowa strona przestępstwa
Strona przedmiotowa przestępstwa - sposób popełnienia czynu i okoliczności w jakich do niego doszło
Czyn i skutek w prawie karnym
Czyn. Ustawa stwierdza, że czynem jest zachowanie (człowieka). Czy jednak każde zachowanie będzie czynem? Okazuje się, że niekoniecznie. W nauce prawa karnego (a przynajmniej w naszej nauce prawa karnego) przyjmuje się, że czynem jest zachowaniem człowieka, które zależy od jego woli i mające znaczenie w układzie społecznym (istotne społecznie; podlegające wartościowaniu według kryteriów społecznej szkodliwości; jeśli zachowanie ma znaczenie wyłącznie dla jego podmiotu, to rudno uznać je za czyn). Takie rozumienie czynu jest włąściwe dla tzw. koncepcji socjologicznej czynu. Istnieje jeszcze koncepcja naturalistyczna (eksponująca aspekt kauzalny, tzn. konieczność dokonania zmiany w układzie rzeczywistości) i koncepcja finalna (eksponującą aspekt subiektywny, jakim jest celowość działania), ale obie są wadliwe (pierwsza ma problemy z czynami polegającymi na zaniechaniu, druga orzeka o winie na podstawie oceny zachowania sprawcy, niespecjalnie przejmując się sferą motywacyjną). Definicja czynu zakłada także jego zależność od woli. Nie ma czynu, gdy wyłączona zostaje wola. A wola zostaje wyłączona w sytuacjach tzw. przymusu absolutnego (vis absoluta), do których należą np. skrępowanie, uwięzienie, pozbawienie świadomości etc. Należy tu jednak zaznaczyć, ze woli nie wyłączą oddziaływanie na nią w ramach przymusu względnego (vis compulsiva, np. pobicie, groźba etc.). Nie jest czynem zachowanie mimowolne, np. zachowanie odruchowe (uwaga: zachowaniem odruchowym nie jest automatyczny odruch w ramach działania celowego) czy spowodowane fizjologiczną lub psychiczną niemożnością realizacji decyzji woli (np. zachowanie osoby sparaliżowanej, nieprzytomnej, obłożnie chorej etc.).
Wg kryterium obejmowania przez znamiona czynu zabronionego jego skutku: przestępstwa materialne (skutkowe) i formalne (bezskutkowe). Skutek jest znamieniem ustawowym (np. przy zabójstwie skutkiem jest śmierć człowieka). Przykładem przestępstwa bezskutekowego (nie ma konieczności wystąpienia prawnie relewantnego skutku) jest składanie fałszywych zeznań.
Związek przyczynowy - teorie przyczynowe
W pierwszej połowie XIX wieku powstała szkoła klasyczna, kierunek charakteryzujący się formalno-dogmatycznym ujęciem prawa karnego. Czołowi przedstawiciele szkoły: A. Feuerbach (twórca teorii o przymusie psychologicznym kary), J. Bentham, bracia O. i P. Rossi, F. Carrara, E. Krzymuski, we wczesnym okresie także R. Hube (autor Ogólnych zasad nauki prawa karnego - pierwszego polskiego podręcznika prawa karnego i polskiej wersji rosyjskiego Kodeksu Kar Głównych i Poprawczych).
Przedstawiciele szkoły klasycznej w swych założeniach opierali się na następujących tezach: każdy czyn człowieka jest wyrazem jego wolnej woli (indeterminizm), a więc człowiek świadomie czyni zło; odpowiedzialność powinna być oparta na subiektywnej winie, powinna być proporcjonalna do stopnia tej winy i ciężkości czynu; kara jest sprawiedliwą odpłatą za popełniony czyn; kara powinna zniechęcać do popełniania przestępstw (Bentham - prewencja szczególna, Feuerbach - prewencja ogólna, dotycząca ogółu, formułująca psychologiczny przymus niepopełniania przestępstw); przepisy powinny jasno i precyzyjnie stanowić, które czyny są zabronione i jakim karom podlegają ich sprawcy.
Szkoła klasyczna traktowała przestępstwo i przestępcę bardzo abstrakcyjnie, nie wnikając za bardzo w przyczyny, dla których ludzie dopuszczają się czynów zabronionych.
Teorie ekwiwalencji:
Teoria adekwatności:
Podmiotowa strona przestępstwa
Strona podmiotowa przestępstwa - subiektywne okoliczności sprawy związane z psychiką sprawcy.