Jerzy Bartmiński JĘZYK W KONTEKŚCIE KULTURY, [w:] Współczesny język polski

Potrzeba nowego spojrzenia na język

- język dynamicznie się rozwija, przyczyn upatruje się z mianach politycznych, gospodarczych, ekonomicznych, społecznych; w Polsce wykształca się nowy język - nowomowa - język zafałszowany, zmienia w języku polityki; masmediach; przemiany zmniejszają zapotrzebowanie na podniosły język religijny, wchodzi niepodległość, demokracja wprowadza zwycięstwo zasady językowej wielopodmiotowości i dialogu; rozwój gospodarki wprowadza nowe słowa do techniki, wypowiedzi o charakterze handlowym, język reklamy, promocji; kontakty z za granicą zmuszają do nabywania nowych, obcych słów; rozwój Internetu, słownictwa Internetu; strukturalizm, generatywizm, wchodzi język w kontekście psychologicznym, społecznym, kulturowym,

Język - dobro wspólne

- język jest własnością wszystkich, jest dobrem wspólnym, dzięki któremu możemy osiągać cele osobiste, grupowe, możemy realizować siebie; umiejętność mówienia nabywamy poprzez kontakty z innymi ludźmi; język buduje mosty między jednostkami, wyprowadzając je z izolacji do wspólnoty; język tworzy ludzka wspólnotę, kształtuje ją i podtrzymuje; pełni funkcje humanizująca i socjalizująca

Język podstawą tożsamości narodowej

- tradycja romantyzmu każe nam widzieć w języku rdzeń naszej kultury i ostoje polskości; kiedy były zagrożenia broniono polskości i języka; `bez języka narodowego, nie ma narodu”; język jest „krwią matki-ojczyzny”; jest wraz z literatura i obyczajami - duchowa ojczyzna, dusza ojczyzny materialnej; w wolnej Polsce język ojczysty był znaczący, był intymna cząstką narodowej kultury, dająca poczucie swojskości i zakorzenienia, wyznacznik tożsamości narodowej; naród kultywuje język; ale w wyniku migracji, emigracji zatraca się z jednej strony tożsamość języka; ale inni chcą go utrzymywać, wiele cudzoziemców uczy się polskiego; język staje się kryterium narodowości, identyfikuje narodowo; łączy polaków

Kanon języka

- co jest w języku trwałe i niezmienne, czego przyswojenie decyduje o posiadaniu rzeczywistej językowej kompetencji - pytanie o kanon współczesnej polszczyzny

- kanon językowy w 20 w. podlega nieustannemu kwestionowaniu przez twórców kultury w imię artystycznej swobody i rozwoju osobowości, ulega tez erozji, zacieraniu, rozmywaniu w sytuacji kryzysu edukacyjnego i szerzącego się społ. Wtórnego analfabetyzmu

- Miłosz zareagował na zagrożenia kanonu - zarzucił współczesnemu językowi, ze jest mało energiczny, ze jego choroba jest gadulstwo, co sprowadza się do niedostatku cnót intelektualnych; cel jest jeden uchronić język i opisać go na różnych poziomach

Język, a kultura

- język częścią kultury; jeden z systemów semiotycznych obok literatury, sztuki, religii, obrzędu itp., będący jednym z przejawów najdoskonalszym ze wszystkich porządków kultury; mówi się o kulturze języka (umiejętność kulturalnego posługiwania się językiem);

- język warunkuje kulturę, bez jego opanowania nie jest możliwe uczestnictwo w kulturze, ani w życiu społ., w języku, gramatyce, leksyce, frazeologii, semantyce, gatunkach, stylach szuka się przejawów kultury

- pokrewieństwo kultury i języka polega na przekazywaniu przez wychowanie, a nie dziedziczenie biologiczne

Odmiany i style języka miara bogactwa kultury

- im bardziej rozwinięte społ. Tym więcej odmian i stylów, gatunków mowy;

- w Polsce powstanie odmiany ogólnonarodowej, ponaddialektalnej ukształtowało się między 14, a 16 wiekiem; odmiany języka SA kategorią fakultatywną, tworzą zespół otwarty, podczas gdy style zależą od czynników wewnętrznych, językowo-kulturowych, od stopnia zróżnicowania kultury i rozwoju jej poszczególnych dziedzin: religii, sztuki, nauki; style tworzą system, którego człony określają się dyferencjalnie wobec siebie, np. język etniczny nie musi mieć odmian środowiskowych, może nie być pisany, zawsze jednak ma dwa podstawowe style: potoczny i artystyczny, tworzące dwuczłonowy system stylistyczny

- style są wzajemnie nieprzekładalne, odmiany mogą się zastępować; style opierają się autorytatywnych punktach widzenie, skrystalizowanych ocenach ideologicznych, o ich tożsamości decyduje zespół zadanych podstawowych wartości (np. zasada ścisłości i jednoznaczności w stylu naukowym, obrazowości w stylu artystycznym, jasności w urzędowym); style obejmują określone założenia dot. Ontologii świata, typu racjonalności, postawy podmiotu, intencjonalności; wartości stylu utrzymują się na poziomie tekstu i odpowiadają im eksponenty formalne

- centrum stylu jest styl potoczny - jest antropocentryczny, dialogowy, przekazuje elementarne doświadczenie zwykłego człowieka; jest samowystarczalny, bogaty w środki wyrazu, neutralne i emocjonalne, operuje wieloma wzorcami gatunkowymi

- styl artystyczny - ma własne wartości, bez naiwnego realizmu, tworzy własne, fikcyjne światy, subiektywność; ujmuje świat globalnie, wieloaspektowo; kontemplacja estetyczna; nastawiony na sam komunikat, formę i treść; tworzy własne środki wyrazu: poetyzmy, bogate wzorce wypowiedzi, jest niezwykły, sugestywny, zwrot ku pięknie

- styl urzędowy - opisuje modelowe sytuacje prawne i reguluje ich realizacje; bezosobowy punkt widzenia, formalizm, zasady instrumentalizacji, precyzji, abstrakcyjności; preferuje własne formuły słowne i schematy składniowe oraz wzorce tekstowe

- styl naukowy - założenie obiektywnego istnienia świata, poznawanie na drodze empirycznej; racjonalność; logika, ścisłość; terminy naukowe i własne wzorce wypowiedzi

- styl religijny - służy celom kultu i uczestnictwa w sacrum, opiera się na własnej koncepcji świata i własnej racjonalności; język potoczny i naukowy istnieje tu, ale rozdzielnie, ale w kacie wypowiadania słowa zlewają się w jedno

- rozpoznanie stylu jęz. Jest warunkiem poprawnej interpretacji wypowiedzi

Kulturowe funkcje języka

- język jest narzędziem kultury, za pomocą języka wypowiada się filozofia, religia, nauka, urząd, literatura

- język klasyfikatorem świata - w języku, słownictwie, gramatyce, zawarty jest pewien obraz świata, przechowana jest potoczna wiedza o świecie, przedmiotach, zjawiskach, relacjach; leksyka, semantyka, kategorii czasownika, rodzaj, liczba itp. stanowią efekt dzielenia rzeczywistości przez umysł człowieka na element składowe, ich kategoryzacji, charakterystyki; nowe słowa SA efektem wynalezienia nowych przedmiotów, instytucji, interpretacji zjawisk znanych

- w języku zmagazynowane SA wytwory działań kulturowo-językowych: formuły etykiety grzecznościowej, wzorce wypowiedzi, klisze tekstowe, style językowe; dlatego język funkcjonuje, jako archiwum kultury, pamięć tego, co było; mowa o funkcji poznawczej języka

- funkcja kreatywna języka - tworzenie nowych komunikatów jęz. (np. poezja)

- język jest interpretantem kultury - za jego pomocą można wyjaśnić wszystkie systemy znakowe funkcjonujące w społ.; język może tez interpretować sam siebie

- język w związku z systemem wartości, rdzenia każdej kultury; utrwala i przekazuje wiedzę o wartościach, ale tez jest narzędziem wartościowania i materia, na kt. Realizują się wartości (prawdziwość, konkretność, obrazowość, harmonia). Język jest w kulturze wartością autonomiczną.

Stanisław Gajda GATUNKOWE WZORCE WYPOWIEDZI, [w:] Współczesny język polski

Gatunek jako konwencja kulturowo-językowa

- gatunek wypowiedzi to kulturowo i historycznie ukształtowany i ujęty w społeczne konwencje sposób językowego komunikowania się; wzorzec organizacji tekstu/ inaczej tez zbiór tekstów, w których jest realizowany określony wzorzec

- postać konkretnego teksty zależy do wyboru języka i gatunku (koncepcja wypowiedzi), potem dobór konkretnych środków wyrazowych, gramatycznych (akt komunikacji); ukształtowanie językowe zależy od intencji nadawcy, jego stosunku do odbiorcy, tematu wypowiedzi

- gatunek zależy do obszaru konwencji kulturowych i istnieje, jako pewna całość - wzorzec (zawiera kategorie formanojęzykowe, hierarchię wartości, charakterystyki odbiorców etc.)

- są wzorce gatunkowe schematyczne (ankieta), ale tez elastyczne (powieść, esej); mówimy za pomocą gatunków, nie ma wypowiedzi bezgatunkowych

- wzorzec gatunkowy ma charakter normatywny, jest jej dany jak gramatyka; w wypowiedzi indywidualnej dopuszcza się innowacje językowe; ustalone raz gatunki podlegają zmianom i rozwijają się wraz z całym systemem językowym

- wyróżnia się:

• Zespól właściwości konkretnych tekstów

• Zespół charakterystyk funkcjonujących w społecznej i indywidualnej świadomości językowej (kompetencji), w tym zespół charakterystyk przypisywanych pewnym typom tekstów na gruncie nauki o tekstach oraz wiedzy potocznej

Zarys dziejów refleksji genologicznej

- genologia - termin wprowadzony w 20 w., początku upatruje się w starożytności; początkowo traktował on tylko o nauce o gatunkach tekstów artystycznych; spółczesne to cała arena wykorzystująca, poetykę, retorykę, stylistykę itp.

- dwa okresy:

• stadium uniwersalistyczne (od dawna do 19 w.) - założenia filozoficzne i logiczne

• stadium naukowe (przełom 19 i 20 w.) - wykształcenie trzech kierunków: pozytywistyczny (gatunki jako zjawiska procesu literackiego); strukturalistyczny (systemowe powiązania elementów tekstu); komunikacyjny (badania empiryczno-historyczne w kontekście kulturowym)

- polska: Stefania Skwarczyńska; - autorka genologicznej syntezy teoretycznej (w skład struktury gatunkowej wchodzą: nadawca, odbiorca, stosunek nadawca-odbiorca; sytuacja nadawcza; ujecie przedmiotu; tworzywo tekstu; przedstawienie i wyraz; kod); koncepcje te można nazwać humanistyczną teorią gatunku; inni badacze: Głowiński, Markiewicz; Sławińska itd.

- celowo pomijam inne zagadnienia genologiczne, bo i tak tego nie spamiętacie i to jakoś mało ważne chyba jest

Wzorzec językowy a komunikacja językowa

- jednostkę komunikacji językowej stanowi akt komunikacji językowej; każdy tekst funkcjonuje w określonych kulturowo okolicznościach i różnie może być przez nie determinowany; najbliższy kontekst wypowiedzi (sytuacja komunikacyjna) mieści się w szerszym kontekście, który można nazwać socjokulturowy (obejmuje typy sytuacji, zebranie, zakupy itd; kategorie uczestników - ich funkcje, role społ.; typowe zachowania); kontekst ogólnokulturowy - rodzaje i cele działalności społecznej wszystko to składa się na kontekst kultury

- model aktu komunikacji - nadawca-odbiorca (odebranie-zrozumienie)

- przy opisie tła komunikacyjnego wypowiedzi najczęściej bierze się pod uwagę takie składniki kontekstowe jak:

• Partnerów aktu i ich role społeczne, ich wzajemne stosunki, uwzględnienie wykształcenia, wieku, płci; dyspozycji psychicznych, kompetencji językowej

• Czas i miejsce komunikacji

• Dziedzinę życia społecznego

• Temat wypowiedzi

• Kanał przekazu - ustny, pisemny

• Stopień oficjalności sytuacji na skali od oficjalnej po intymna

• Intencje użytkownika języka

- działanie językowe ma charakter intencjonalny - gatunek ujmuje konwencjonalną intencje językową, szczególny stosunek do świata służalcy jako norma dla nadawcy lub oczekiwanie rządzące spotkaniem odbiorcy z tekstem

- kompetencja językowa - zdolność do językowego międzyludzkiego działania; umiejętność zintegrowania wszystkich czynników kontekstowych oraz przekształcania ich w działanie; zasób informacji obejmujący wiedzę o systemie językowym i zasadach jego użycia; to obrazy podejmowanych działań językowych i tekstów jako ich wytworów (obrazy to wewnętrzne wzorce)

- wzorce tekstowe - tekst rozumie się wtedy, gdy rozumie się sytuację; Wzorce zachowań indywidualnych - rozmówcy porozumiewają się na zasadzie spełniania oczekiwań

- gatunku nie można wiązać tylko z gotowymi formami wypowiedzi, obejmuje on tez: rozumienie wartościujące, ujmowanie i przedstawianie świata; jest czynnikiem formotwórczym , ale też kategorią aksjologiczną i poznawczą

- gatunki funkcjonują jako swojego rodzaju manifestacje światopoglądów ukształtowanych w długotrwałym, historycznym procesie przemian rzecz. Społ. I kultury, jako ich odbicie, narzędzie aktywnego kształtowania; to złożony system środków i sposobów rozumienia rzecz., a także kształtowania tekstu i znajdywania dla niego miejsca w obiegu społ.

- wzorzec gatunkowy można traktować jako projekcję typu wydarzeń komunikacyjnych na struktury tekstowe; kategorie wzorca: nadawca/odbiorca, typ działalności kulturowej, temat, intencja komunikacyjna

Gatunkowa systematyzacja tekstów

- ważne metody: klasyfikowania (podział jakiegoś zbioru, pogrupowanie) i typologii (zespół cech przysługujący jakimś obiektom, cech)

- wzorzec gatunkowy, jako pojęcie genologiczne o char. Typologicznym powinien reprezentować fragment rzecz. Językowej zarówno w jej aspekcie statycznym, rezultatywnym (zespół cech), jak i dynamicznym, działaniowym (zespół reguł postępowania); wzorzec może być poddany regułom schematycznym i hipotezom

- pojęcia genologiczne podlegają rekonstrukcji, wówczas ważne jest poznanie tła historycznego i kulturowego

- wyrówna się gatunki prymarne (z naturalnych sytuacji społeczno-komunikacyjnych, mające genezę życiową, warunkuje je sytuacja) oraz pochodne, sekundarne -

Genezy wielu gatunków, np. artystycznych upatruje się w gatunkach folkloru (legenda, bajka, podanie itp.); gatunki wywodzą się z innych gatunków; gatunki są dynamiczne, szybko się zmieniają, powstają nowe, stare zanikają; np. gatunki artystyczne, publicystyczne - były jako sposoby społ. Komunikowania się, wydarzenia językowe;

- gatunki różnią się nie tylko stopniem historycznym, ale i geograficznym, kulturowej powszechności; gatunkowe wzorce wypowiedzi jako składowe historyczno-społecznej świadomości s a skorelowane z innymi elementami tej samej kultury, SA wytworami; wraz ze zmianami społ. Zmienia się system gatunkowy

- gatunek to otwarta, dynamiczna, historyczna struktura, reprodukująca określony stosunek do świata i społeczne współdziałanie oraz adaptującą się do współczesnych potrzeb i celów

- nie tylko gatunki są wytworami określonej kultury, ale także wiedza o nich - naukowa i potoczna, wyrasta w określonej aurze historyczno-kulturowej i jest dokumentem pewnej świadomości społ. - rozróżnienie na wiedze potoczna i naukową tkwi w samym uporządkowaniu pojęć, w klasyfikacji, wiedza potoczna może pobieżnie traktować temat, może odnosić się do brzmienia itp.

- najdłuższa tradycję w podporządkowaniu gatunków ma styl artystyczny - podział na litryke/epikę/dramat

- każda z gatunkowych rodzin ma swoją specyfikę, przejawiająca się w poszczególnych gatunkach i ich wzajemnych powiązaniach - zawsze w danym okresie ważny jest jeden, dominujący gatunek; w życiu codziennym zawsze funkcjonuje jako dominująca rozmowa; w komunikacji społeczno-politycznej SA to artykuły, felietony

- gatunki potoczne

Proste i złożone - pierwsze odpowiadają typom aktów illokucyjnych (prośba, pytanie, ślubowanie), drugie - skonwencjonalizowanym zespołom aktów, np. rozmowa, list

Prymarne, sekundarne - pierwsze to ustne gatunki proste i złożone odnoszące się bezpośrednio do JA TU TERAZ mówiącego; drugie - SA od tamtych derywowane (list, pamiętnik)

Mówione - rozmowa; Pisane

Grup tematycznych - np. gatunki etykiety językowej

Edward Sapir - JĘZYK, [w:] Antropologia słowa

* Wszystkie społeczności posiadają język.

* Język jest narzędziem ekspresji i komunikacji.

Własności języka:

1) język jest systemem symboli fonetycznych, który służy wyrażaniu dających się przekazać uczuć i myśli. Język fonetyczny (~ dźwiękowy) poprzedza wszelkie inne typy symbolizmów komunikacyjnych (takich jak pismo czy towarzyszące mowie gesty).

2) język jest fonologiczny. Język to nie tylko artykułowany dźwięk, istotnym czynnikiem jego struktury jest nieświadoma selekcja ustalonej liczby „pozycji fonetycznych” (słowa, wyrazy, frazy, zdania).

3) język w swym faktycznym funkcjonowaniu nie jest niezależny wobec bezpośredniego doświadczenia ale całkowicie je przenika. To przenikanie ma charakter kontekstowy.

* Aparat mowy: krtań, wiązadła głosowe, nos, język, twarde i miękkie podniebienie, zęby, wargi.

* Fonemy - jednostki dźwiękowe. Fonemy są mechanicznymi jednostkami funkcjonalnymi języka, zaś prawdziwymi jednostkami języka jako symbolizmu są konwencjonalne połączenia fonemów.

* Nowe doświadczenia kulturalne powodują konieczność wzbogacania języka.

* Język pozwala wychodzić poza indywidualne doświadczenie ludzkie i osiągać powszechne porozumienie, konstytuujące kulturę. Formy języka wyznaczają nam pewne sposoby obserwacji i interpretacji.

* Język mówiony jest symbolizmem wydajniejszym niż jakikolwiek możliwy symbolizm graficzny. Systemy pisania są kopiami systemu mowy.

Teorie dotyczące źródeł (genezy mowy):

1) wykrzyknikowa - wyprowadzała mowę z mimowolnych okrzyków ekspresyjnych.

2) dźwiękonaśladowcza - teoria ta utrzymywała, że słowa współczesnego języka są skonwencjonalizowanymi formami imitacji dźwięków natury.

* Ekspresja głosowa jest tylko z pozoru tożsama z językiem. Mowa jako zachowanie jest mieszaniną dwu rodzajów systemów: symbolicznego i ekspresyjnego.

Funkcje języka:

1) komunikacja, myślenie, ekspresja - język jest głosową realizacją tendencji do symbolistycznego ujmowania rzeczywistości, jego złożona forma jest tworem współdziałania społecznego.

2) język jest siłą konsolidującą - symbolem solidarności społecznej ludzi mówiących danym językiem. Istnieje pod-forma języka właściwa grupie ludzi powiązanych wspólnym interesem (grupą taką może być rodzina, znajomi, przyjaciele, współpracownicy).

3) język służy ustalaniu dobrych stosunków między członkami grupy fizycznej. Mowa może pełnić funkcję uprzejmościową, bądź też uspokajającą.

4) w akumulacji kultury i przekazie historycznym język pełni rolę narzędzia przechowywania kultury.

5) język pełni funkcję czynnika rozwoju indywidualności. Zwyczaje językowe ludzi bywają nieświadomymi oznakami ważnych cech ich osobowości.

6) funkcją języka jest także stałe powiadamianie społeczeństwa o psychologicznym statusie każdego z jego członków.

Klasyfikacja strukturalna:

* Trzy kryteria klasyfikacji języka:

1) stopień syntetyczności słów danego języka

2) stopień spoistości części z których składa się słowo

3) zakres w jakim podstawowe pojęcia relacyjne danego języka są w nim jako takie bezpośrednio wyrażone.

4 stadia syntetyczność:

1) typ izolacyjny - nie dopuszcza modyfikowania słów poprzez ich zmiany wewnętrzne czy też przez dołączenia przyrostków i przedrostków dla wyrażenia liczby, czasu, trybu, przypadka itp. (np. chiński, syjamski, birmański, tybetański, wietnamski).

2) typ słabo syntetyczny - dopuszcza do pewnego stopnia modyfikowanie słów, w sposób formalnie umiarkowany (np. angielski, francuski, hiszpański, włoski, niemiecki, holenderski, duński).

3) typ w pełni syntetyczny - cechuje go duża złożoność formalna, pojęcia klasyfikacyjne (rodzaj, liczba, przypadek, czas i tryb) mogą być wyrażane wieloma różnymi sposobami (np. arabski, łacina, greka, sanskryt).

4) typ polisyntetyczny - prócz formalnej złożoności ujęcia podstawowych pojęć relacyjnych występuje zjawisko uporządkowania ciągów konkretnych, odrębnych pojęć, występujących w ramach pojedynczego słowa (np. eskimoski, algonkin).

4 typy języków (podział ze względu na element składowy słowa):

1) j. izolacyjne - nie występuje zjawisko łączliwości słów.

2) j. aglutynacyjne - słowa dają się rozłożyć na mechaniczną sumę elementów, z których każdy ma mniej lub bardziej wyraźne znaczenie i bywa używany we wszystkich innych słowach (np. turecki).

3) j. fleksyjne - trudno jest w nich wyodrębnić rdzeń słowa od elementów przyrośniętych: przedrostków i przyrostków. Ponadto odpowiedniość między elementem językowym a pojęciem, do którego odnosi się on jest mniej jednoznaczna niż w j. aglutynacyjnych (np. deklinacje i koniugacje w łacinie).

4) „symbolistyczny” - występują wewnętrzne zmiany jądrowych elementów mowy takie jak: zmiany samogłosek i spółgłosek, powtórzenia, zmiany akcentu lub wysokości głosu (np. arabski, ale też: nieregularna odmiana czasowników w jęz. angielskim).

* Podział na języki czysto relacyjne (gł. relacje syntaktyczne są reprezentowane niezależnie) i mieszane języki relacyjne (relacje te występują w powiązaniu z pojęciami określonego rzędu).

Klasyfikacja genetyczna stosuje się do kryterium związków historycznych. Przeciwstawia się w niej języki, o których wiadomo, iż są ze sobą spokrewnione.

* Europa: 1) j. indoeuropejskie 2) ugrofińskie (fiński i węgierski).

* Czynniki różnicujące języki: wewnętrzne i zewnętrzne (wpływy etniczne i kulturowe).

* zmiany językowe: 1) zmiany fonetyczne 2) zmiany formy 3) zmiany słownictwa + zapożyczanie, dyfuzja kultur.

* Oddziaływanie kulturowe języka nie zawsze jest wprost proporcjonalne do dorobku literatury w tym języku czy też do miejsca, jakie użytkownicy tego języka zajmują w historii światowej kultury.

* Wpływ fonetyczny języka obcego: w formach dialektów pojawiają się nieświadomie przeniesione zwyczaje fonetyczne z języka, w jakim mówiło się w dzieciństwie, do języka przyswojonego w późniejszym okresie życia.

* Nie ma korelacji między typem kultury a strukturą języka. Zmiany językowe dokonują się w innym tempie niż z. kulturowe, dochodzi do nich wówczas, gdy dany system wypierany jest przez inny język. Twierdzenie to nie dotyczy kwestii słownictwa: różnice kulturowe przekładają się na sposób określania przedmiotów materialnych oraz terminów abstrakcyjnych. Może pojawiać się również charakterystyczna dla danych społeczeństw terminologia dotycząca ceremonii i obrzędów.

* Żaden z wielkich języków współczesnych nie jest związany z określoną rasą.

Dorota Zdunkiewicz - Jedynak - STYL. STYLISTYKA - DAWNIEJ I DZIŚ, [w:] wykłady ze stylistyki

1. Styl - (łac. stilus- `rylec do pisania do pisania na drewnianych tabliczkach, pokrytych woskiem') sposób językowego ukształtowania tekstu pisanego lub mówionego.

1. - od XVIII w. z odniesieniem do zespołu cech właściwych różnym sztukom (w muzyce, tańcu, malarski, architektoniczny itd.),

2. - XX wiek - wszelkie wytwory i zachowania człowieka (pracy, bycia, myślenia, ubierania).

2. Styl w stylistyce - sposób wysławiania się właściwy: pisarzowi, pojedynczemu tekstowi, epoce czy prądowi lit. Lub związany z określoną sytuacji mówienia, typem odbiorcy, wiążący się z przekazem określonych treści i wartości. Rozumienie pojęcia uzależnione jest od przyjętej metodologii badawczej.

3. Wartość stylistyczna - elementy niosące ze sobą np. nacechowanie kolokwialne, oficjalne, uczuciowe itp., ogół dostępnych wyrazów, form słowotwórczych i fleksyjnych, konstrukcji składniowych i form gatunkowych, elementów prozodyjnych i rytmizujących.

4. Poetyki normatywne - specyficzne zbiory porad dotyczących tego, jak pisać, jakich środków językowych używać (np. Poetyka Arystotelesa).

5. Podręczniki retoryki - gromadziły zalecenia dla mówców (Kształcenie mówcy Kwintyliana) - skodyfikowana refleksja retoryczna.

6. Elocutio - dziedzina gromadząca zasady językowego opracowania mowy: wyboru i przekształcenia słów, w tym przede wszystkim repertuaru tropów i figur stylistycznych, okresów retorycznych (konstrukcji składniowych).

7. Dispositio - dyscyplina retoryczna zajmująca się regułami komponowania tekstu.

8. Ars predicandi - sztuka głoszenia kazań (De doctrina christiana św. Augustyn).

9. Ars dictaminis - sztuka pisania listów -od późnorzymskiej tradycji epistemologicznej i średniowiecznej sztuki pisania dokumentów oficjalnych (Hugo z Bolonii).

10. Normatywne poetyki nowożytne:

1. G. C. Scaligera - Poetices libri septem 1561r.

2. N. Boileau - Sztuka poetycka 1674 r.

3. M. K. Sarbiewski - De perfecta poesi

4. F. Dmochowski - Sztuka rymotwórcza 1788r.

11. Wpływ na dzisiejszą teorię stylistyczną mieli: Demostenes, Gorgiasz, Sokrates, Arystoteles, Cyceron, Kwintylian.

12. Do dziś używane pojęcia: styl niski i wysoki, cechy dobrego wysławiania: poprawność, jasność, stosowność, normatywne podejście do stylu.

13. Stylistyka - samodzielna dyscyplina naukowa badająca styl i jego zastosowanie, wyodrębniona na przełómie XIX i XX wieku, zrodzona w klimacie naukowym strukturalizmu, nowoczesnych podstaw dostarczył Charles Bally (uczeń de Saussure'a) - ojciec nowożytnej stylistyki.

14. Styl wg Bally'a - zespół nacechowanych ekspresywnie jednostek języka (barwa emocjonalna) realizowanych na płaszczyźnie tekstu (utożsamiany z wyrażeniem emocjonalności i traktowany jako system, stanowiący dopełnienie kodu językowego), opiera się na zjawisku wariancji fakultatywnej (na wyborze spośród dostępnych środków synonimicznych), podstawa teorii: opozycja langue - parole!

15. Zadania stylistyki:

1. Opis systemu stylistycznego danego języka (identyfikacja właściwych mu środków ekspresywnych oraz ich klasyfikacji) w sposób wolny od oceny estetycznej, za pomocą metody opozycji.

2. Analiza sposobów wyrażania na płaszczyźnie mówienia (parole), a przede wszystkim odpowiedź na pytanie, w jaki sposób mówiący wykorzystuje dostępne mu środki językowe.

16. Pierwsze szkoły stylistyczne (I poł. XX w.):

1. Praska Szkoła Strukturalna - lata 30., B. Havranek, V. Mathesius, R. Jacobson - opis systemu stylistycznego danego języka

2. Rosyjska Szkoła Formalna - 1916-1930, W. Szkłodowski. W. Zyrmunski - analiza sposobów wyrażania na płaszczyźnie parole, w szczególności w tekście lit., traktowanym jako konstrukcja elementów połączonych dynamicznymi związkami.

17. Różne rozumienia stylu w teoriach stylistycznych:

1. Indywidualistyczne ujęcie stylu - tzw. neoidealistyczna koncepcja stylu jako formy twórczej jednostki („ile indywidualistów, tyle stylów”), K. Vossler, L. Spitzer, S. Wędkiewicz, Z. Łempicki.

2. Funkcjonalne ujęcie stylu - jako bytu ponadindywidualnego, społecznego, powstałego wskutek trwałych tendencji wyboru ze względu na funkcję środków językowych - Pracka Szkoła Str. (wprowadzenie pojęć: typowość, funkcja, odmiany stylów, funkcjonalnych). Podręcznik H. Kurkowskiej i S. Skorupki Stylistyka polska: zarys.

3. Tekstologiczne ujęcie stylu - oprócz słownictwa i gramatyki, za składniki stylu zaczęto traktować:

• środki więzi tekstowej (spójności),

• syntaktykę ponadzdaniową (zdanie przekształca się w element wypowiedzi),

• tektonikę tekstu (np. budowa akapitu, rola i miejsce cytatu, przytoczenia),

• architektonikę tekstu (np. narracja, dialog, opis),

• delimitację tekstu (w jaki sposób wypowiedź wyodrębnia się z potoku mowy),

• gatunki.

1. Pragmatyczne ujęcie stylu - jako aspektu działania (aktu mowy), lata 70. i 80., zaczęto odchodzić od badania tekstów-wytworów, a badano teksty-zdarzenia komunikacyjne, wprowadzano do definicji okoliczności tworzenia danego typu tekstów (kategorii nadawcy, odbiorcy, typów intencji), tekst i jego poszczególne elementy zyskują wartość stylistyczną dopiero w kontekście - na tle sytuacji komunikacyjnej (np. Co to za dziecko? - ironia w stosunku do dorosłego, nacechowanie ekspresywne, pozytywne - w stosunku do niezwykłego dziecka).

2. Semiotyczno-kulturowe ujęcie stylu - jako ponad tekstowa struktura znakowa, gdzie uporządkowany system wartości uzyskuje eksponenty językowe, należące do różnych poziomów języka: fonologicznego, morfologicznego, składniowego, leksykalnego:

• Styl potoczny - naiwny realizm, praktyczna racjonalność, postawa zdroworozsądkowa, respektująca realia codziennego życia,

• Centrum stylowe, fundament i główna odmiana każdego języka i baza derywacyjna (łac. derivare - `wyprowadzać od czegoś') dla innych stylów, które funkcjonują w jego tle i mogą być objaśniane za jego pomocą.

• Styl naukowy - założenie obiektywnego istnienia świata i pełnej jego poznawalności na drodze empirycznej,

• Styl urzędowy - akcentuje formalne aspekty relacji międzyludzkich.

18. Metody badawcze stylistyki:

1. Metoda strukturalno-funkcjonalna - poszukiwanie formalnych wyznaczników stylu oraz opis ich funkcji (tekst traktowany jest jako konstrukcja, w której elementy znajdują się we wzajemnych dynamicznych związkach).

2. Metoda stylistycznej semantyki językoznawczej - tylko obszar słownictwa, wyzyskiwanie teorii semantycznych do badania ekspresywności poetyckiej lub właściwości stylistycznych tekstu użytkowego.

3. Gramatyka stylistyczna - komplementarna wobec stylistyki leksykalnej, ujmuje tekst w perspektywie procesu (procesu stylotwórczego), a nie produktu, bada sposoby nabywania przez elementy językowe wartości stylistycznej w kontekście, czyli mechanizmy akomodacji stylistycznej, która może być oparta w komunikacji na selekcji i odwzorowaniu (wyzyskaniu nacechowania) albo na zmianie (intensyfikacji, substytucji) struktur językowych, metoda używana do badań tekstów artystycznych i użytkowych (wszystkich).

4. Metoda statystyczna - badania tekstów na podstawie syntezy danych liczbowych, czego efektem jest powstawanie list rankingowych (rejestrują frekwencję wyrazów oraz poszukują w tekstach słów-kluczy - ich częstość użycia).

5. Metoda językoznawstwa pragmatycznego - analiza stylistyczna prowadzona metodami pragmatyki, uwzględnia kontekst (relację nadawca-odbiorca, intencję, okoliczności), obejmuje w nowym ujęciu różne warianty wzorca gatunkowego:

• Podstawowy - kanoniczny, decyduje o tożsamości gatunku - składają się na niego wyznaczniki strukturalne, pragmatyczne i stylistyczne.

• Alternatywny- jest efektem przekształcenia wzorca podstawowego, może obejmować redukcję jakiegoś składnika kompozycyjnego, wymianę komponentów, poszerzenie kompozycji o nowy składnik itp. Przekształceniom strukturalnym towarzyszą przeobrażenia w obrazie świata i cechach stylistycznych.

• Adaptacyjny - nawiązanie do obcych schematów gatunkowych (np. współczesne połączenie czatu i rekolekcji).

19. Stylistyka (dziś) - autonomiczna dyscyplina wiedzy, wyrastająca na pograniczu językoznawstwa, poetyki i teorii literatury, zajmująca się poetyką, retoryką (dydaktyzm - stylistyka praktyczna), opisem oraz systematyzacją odmian językowych (indywidualnych, funkcjonalnych i środowiskowych - stylistyka opisowa), analizą porównawczą (stylistyka porównawcza), przekształceniami stylowymi na przestrzeni historii (stylistyka historyczna).

STYLE TYPOWE	STYLE INDYWIDUALNE
Style funkcjonalne	Style tekstów
Style gatunkowe	Style autora (idiolekt)
Style epok i prądów literackich

20. Styl indywidualny - to zespół cech uświadamianych lub nie przez autora, a rozpoznawalnych przez odbiorców, manifestujący się we wszystkich tekstach (idiolekt) lub w wybranym tekście autora, zależy w dużej mierze od upodobań jednostkowych, przyzwyczajeń estetycznych, w pewnych sytuacjach jest atutem (dzieło lit.) w innych problemem (podanie) i prowadzi do komunikacyjnego niepowodzenia.

21. Styl typowy - to schematyczny sposób realizacji intencji komunikacyjnych związanych z sytuacjami komunikacyjnymi, epokami historycznymi, prądami literackimi, gatunkami wypowiedzi, w praktyce odejście od takiego szablony może prowadzić do niepowodzenia komunikacyjnego.

22. Styl funkcjonalny - zestawy środków językowych (leksykalnych, składniowych, brzmieniowych) oraz konwencjonalne sposoby ich wykorzystywania do ukształtowania wypowiedzi związanej z pewnymi sytuacjami komunikacyjnymi mówiącego, np.:

1. potoczny

2. urzędowy

3. naukowy

4. publicystyczno-dziennikarski

23. Stylistyka językowa - bada style funkcjonalne języka, w tym odmianę literacką, opisuje i systematyzuje typy nacechowania elementów należących do systemu języka, a także regulowane społecznie i środowiskowo normy dotyczące zakresu użycia środków językowych.

24. Stylistyka literaturoznawcza - bada style autorskie, gatunków i szkół literackich, analizuje oraz ocenia pod względem estetycznym wybór środków językowych w tekstach artystycznych.

Dorota Zdunkiewicz - Jedynak - GATUNKI WYPOWIEDZI. GENOLOGIA - NAUKA O GATUNKACH., [w:] wykłady ze stylistyki

- Gatunek wzorzec tekstu - pochodzenie od starożytności; odnosza się do wzorca budowy tekstu, pojęcie gatunku wiążące się z powtarzalnymi cechami formalnymi: struktura tekstu, środki językowe, gatunki artystyczne; można mówic o genologii literackiej

- M. Bachtin i nowe drogi genologii - jego teoria:

• Postulat rozszerzenia pola obserwacji genelogicznej na całe uniwersum mowy i objęcia nia wszelkich - nie tlyko literackich i artystycznych form komunikacji

• Wprowadził bardziej uniwersalne i mniemające odniesienia wyłącznie literackiego pojęcie genre'u mowy

• Mówimy wyłącznie przy uzyciu gatunków

• Umiejętność porządkowania generycznego jako składnika kompetencji językowej (form gatunkowych uczymy się tak jak słownika i gramatyki jezyka)

• Wskazanie na związek gatunków z uwarunkowaniami kulturowymi

• Odniesienie pojęcia gatunku nie tlyko do struktury i języka tekstu, ale również do zamiaru komunikacyjnego nadawcy, typowej sytuacji i relacji nadawczo-odbiorczych, czyniąc te ostatnie pełnoprawnymi elementami konstytuującymi dany gatunek

• W realizacji gatunku zauważył możliwość jednostkowej modyfikacji funkcji (uzycie szydercze, parodystyczne, ironiczne etc.) nazwał to transakcentacją gatunkową (Wtf!)

• Centralnym punktem genologicznej teorii jest teza o ewolucyjnym charakterze gatunków mowy, ktre przemieniają się wraz z postepem cywilizacyjnym. Wyróznia: gatunki pierwotne (proste) i wtórne (złozone), np. pytanie, prosba, odpowiedź, zyczenie, list; wtórne: artykuł, powieść, podanie

• Komunikacja usta odniesieniem do róznych form komunikacji

- w podziale bachtinowskim mieszaja się ujecia diachroniczne z relacyjnymi - autor miesza repliki dialogowe z gentycznie wtórnymi, czyli pisanymi

- opozycje gatunki proste/złozone i pierwotne/wtórne Zdankiewicz dzieli na:

• Gatunek prosty - typy aktów mowy nazywane rpzez rzeczowniki odsłowne: groźba, odmowa, prosba, pytanie; Gatunki złożone - ciag gatunków prostych, kt. Struktura ma char. Konwencjonalny: rozmowa, pamiętnik

• Gatunki pierwotne - gatunki aktualizowane w komunikacji twarzą w twarz: pytanie/rozmowa; Gatunki wtórne - gatunki pojawiające się w procesie zmian kultury; dyskusja, list

- dzis rozróżnienie Bachtina rozumie się, jako: gatunek prymarny - stanowiący podstawe przetworzenia i gatunek wtórny - efekt przetworzenia

- Koncepcja gatunkuwg. G. Lohfinka - pojęcie kontekstu życiowego

Do opisu gatunku wprowadza kontekst życiowy, na kt. Składaja się okoliczności zewnatrzjęzykowe, intencje, zwykle realizowany cel nadawczy (np. zmiana pojmowania psalmu, kt. Był kiedys powiązany z instytucja, dzisiaj to forma modlitewna)

- Inspiracje filozoficzne w genologii -

Gry językowe i podobieństwo rodzinne L. Wittgensteina - wprowadza on pojęcie gry językowej - całość składająca się z języka i czynności , np. przejawia się to w pytaniach, dziekowanaich, zyczeniach, przeklinaniu; idea podbienstwa rodzinnego - typy gier, np. pasjans, szachy nie maja wspólnych cech, by zakwalifiwoać je do gier, czy nie gier; podobieństwa poszukuje się w skrzyżowaniu podobieństw, szukaniu elementów kategorii takich samych, lub podobnych

- Teoria aktów mowy (J. austin, J. Searle, H.P.Grice, A. Wierzbicka)

Akt mowy - uzycie wypowiedzenia przez konkretnego użytkownika, w konkretnej sytuacji, połaczony z czynnością; indywidualne, intencjonalne działanie poprzez język; 3 aspekty mowy:

• Akt lokucyjny - odnosi się do samego procesu tworzenia na mocy kodu językowego

• Akt illokucyjny - związany z treścia naddana, intencja zamierzona przez mówiącego; jego wartość mierzona nie w kategoriach prawdziwości, ale skuteczności

• Akt perlokucyjny - związany z ubocznymi, wtórnymi rezultatami aktu komunikacyjnego

Ze względu na intencje aktów mowy wyróznia się 5 typów aktów mowy (Searle):

Asercje - sądy o stanach rzeczy (przysięgi, watpienia)

Dyrektywy - akty wywarcia nacisku na odbiorcę (zakazy, nakazy, pozwolenia)

Komisywy - akty związanie z podjęciem zobowiązania, odpowiedzialności (zobowiązania, obietnice)

Ekspresywy - akty wyrazające emocje, stany psychiczne (kondolencje, gratulacje)

Deklaratywny - akty wywołujące stany rzeczy w stosunkach społecznych (odwołania, mianowania)

Searle wyróznia też: akty mowy bezpośrednie - intencja wyrazona kodowo, srodkami konwencjonalnymi i pośrednie - intencja nie jest wyrazona wprost, lecz sugerowana

- pośrednie akty mowy bywaja także za H.P.Gricem nazywane: implikaturami konwersacyjnymi

- dla Grice mowa to - rodzaj celowego działania, atkt współpracy miedzy uczestnikami rozmowy; stąd wyóróznił 4 maksymy:

• Maksyma stosunku - mów prawdę, nie mów fałszywie, wszytsko musi mieć uzasadnienie

• Maksyma ilości - mów Tyl, ile potrzeba

• Maksyma odniesienia - mów na temat

• Maksyma sposobu - mów zrozumiale, uczyć wypowiedz jasną, zwiezła, uporzadkowaną

- Wierzbicka - opisuje swoja teorie na podstawie ciagu, elementarnych aktów, przytacza tu: prośbe, żart, donos, gratulacje, protest

- Genologia lingwistyczna - porzadkuje pod względem genologicznym cały obszar aktywności językowej; wypracowuje podstawy metodologiczne opisu całego uniwersum mowy

- Gatunek, wg. gen.ling. - kulturowo i historycznie ukształtowany, ujęty w społeczne konwencje sposób komunikowania się - wzorzec organizacji komunikatu. Składniki gatunku: kompozycja, warunki pragmatyczne (relacje nadawczo odbiorcze, kontekst życiowy), aspekt kognitywny (treść)

Gatunek jest konstruktem teoretycznym - zespołem reguł normalizujących działania językowe w pewnych sytuacjach komunikacyjnych. Gatunke jest realizowany w postaci katów mowy

- Gatunek, wg. teorii genologii prototypowej - teoria kognitywna; poznanie świata; ważne pojęcie kategoryzacji; Arytotelesowki model kategoryzacji logicznej:

• Kategorie tworzą obiekty posiadające cechy konieczne i wystarczające

• Granice miedzy kategoriami sa ostre

• Status wszystkich egzemplarzy jest równy

• W kategoryzacji obowiazuje zasada wyłaczonego środka

- Kategoryzacja naturalna - przyjmuje się, ze:

• Istnienie kategorii jest zdeterminowane wiazka cech char. Dla typowego reprezentanta ketgorii, nazwanego prototypem

• Istnieja lepsi i gorsi reprezentaci kategorii (stad centrum i perefureie kategorii)

• Istnieja kategorie bez centrum - ich zkares określa podobieństwo rodzinne

• Przynależność do kategorii jest stopniowalna

• Granice miedyz kategoriami sa nieostre i rozciągliwe

- uzycie kategoryzacji naturalnej w genologii oznacza:

• Nie wsyztskie właściwości gatunku obecne sa we wszystkich jego realizacjach tekstowych

• W określonej aktualizacji powinna się pojawiac wiazka cech prototypowychdla danego gatunku , aby można było rozpoznać tekst jako przynależny do gatunku

• W obrębie gatunku można mówic o centrum i peryferiach

• Gatunki sa kategoriami o nieostrych, rozciągliwych i otwartych granicach

• Przynależność tekstów do gatunków jest stopniowalna

- Gatunek (nazwany prototypem tekstu) - kategoria, kt, nie moż azdefinować za pomocą cech koniecznych i wystrczających.

- Gatunek, wg. genologii multimedialnej - pojecie gatunku nie dot, teraz tlyko języka, ale zostało ono wpisane w obraz, dźwięk itp.

- inne terminy związane z gatunkiem: genre, gra językowa, wzorzec gatunkowy, wzorzec tekstowy, tekst, prototyp tekstu

- Typologia gatunków:

• Arystoteles - liryka/epika/dramat

• Teksty uzytkowe: rodzaj/odmianardzjowa/gatunek/odmiana gatunkowa

• Wilkoń: podporządkowanie stylom: dziennikarski, ludyczny, kolokwialny, naukowy, normatywny, propagandowo polityczny, praktyczno uzytkowy, urzędowo kancelaryjny, szkolny, religijny, reklamowy

• Inna typologia: rodzaj (tekst urządowy); podrodzaj (tekst dyrektywny); gatunek (nominacja); podgatunek (nominacja dyrektorska) teoria nominacji dyrektorskiej

- kryteria typologii gatunków uzytkowych ze względu na:

Kod przekazu - gatunki mono i polismeiotyczne

Kanał przekazu - pisane, ustne

Kryterium środka przekazu - książkowe, prasowe, radiowe, telewizyjne, internetowe

Stopień konwencjonalizacji - skodyfikowane (świadectwo urodzenia); częściowo skonwencjonalizowane (artykuł); nieksonwencjonalizowane (modlitwa, plotka)

- znajomość gatunków w róznych krajach jest wazna dla kontaktów w społ. Wieloetnicznych, bo gatunek w Polsce może znaczyc jedno, a drugie w Ameryce

- współczesne tedencje rozwojowe gatunków - gatunki sa dynamiczne; zjawiska współczesne: hybrydyzacja gatunków - powstawanie nowych gatunków o skarjnych funkcjach, np. telenowela dokumentalna; transgresje gatunków - przesunięcia gatunków odnoszonych tradycyjnie do jednej dziedziny w kierunku innej, np. powieść radiowa i rozszerzanie repertuaru gatunkówineraktywnych

Na te zmiany wpływa: moda, obyczajowość, ideologia, czynniki społeczno ekonomiczne, zmiany cywilizacyjno techniczne

Językowy obraz świata: czym jest, jak się przejawia. Kategoryzacja w języku. Prototypy.

Z jednej strony jeżyk ułatwia nam poznawanie rzeczywistości, a z drugiej utrudnia - jest narzędziem z zaprogramowanym sposobem patrzenia na rzeczywistość. W języku odbijają się elementy kultury.

Myślenie o tym w jaki sposób język wpływa na myślenie o świecie i działanie, pojawiło się w filozofii języka w XIX wieku (Bolt).Bardzo często zwracali na to uwagę etnografowie (Sapir, Wolf, Malinowski). Język jest pewnym pośrednikiem między światem a nami. Stosuje się metaforę szyby(przydymionej) - nie ma przezroczystości jest to pewna interpretacja. Język pomaga nam poznawać świat ale czasem trudno nam sformułować niektóre zagadnienia.

J. o. ś.

• zakrzepłe w języku (towarzyszy mówiącemu bez jego świadomości) np. pojęcia, zasady - mogą być czasem sprzeczne względem siebie. Język nam coś podsuwa. Zakrzepłe w języku przekonania o świecie, o jego hierarchii, organizacji, składnikach.

1. W słownictwie

- w sposobie kategoryzowania

-w układzie pól znaczeniowych

- w znaczeniu pojedynczych słów

-w nacechowaniu wartościującym

2. W kategoriach gramatycznych (narzucają nam pewne rzecz, są konieczne i zmieniają widzenie rzeczywistości)

Kategoryzacja - wyodrębnienie pewnego obiektu - następnie połączenie w grupę. Kategoryzacja inaczej wygląda jeśli chodzi o naukę a inaczej jeśli chodzi o język

np. nauka - zwierzę, strunowce, kręgowce, ssak, łożyskowate, naczelne, człowiekowate, człowiek ;

człowiek - nie zwierzę (ptaki, płazy, gady, ryby)

Kategoryzacja logiczna obecna w dzieleniu na grupy (naukowym), wyodrębnienie charakterystycznych cech. W ramach klasy wspólne cechy.

Kategoryzacja naturalna obserwacja świata, pewne elementy wiążą się w naturze, nie opiera się na rozgraniczeniach. W ramach klasy podobne cechy.

Prototyp - najlepszy reprezentant danej klasy

- pojedyncze znaczenie

- w polu znaczeniowym

- decyduje o tym, że w podświadomości podstawiamy sobie symbol

3. W strukturze pojedynczych słów

Archisem - nadrzędny klasyfikujący element znaczenia

Semy dyferencyjne - wskazują na cechy istotne, konieczne aby odróżnić dany desygnat od drugiego ale wystarczające aby go opisać.

Semy konotacyjne - są drugorzędnymi cechami znaczeniowymi. Nie są konieczne do odróżnienia desygnatu od innych ale też nie służą do jego wystarczającego opisu. Wskazują na te cechy desygnatu, które spowodowały powstanie wtórnych znaczeń. (uwarunkowane kulturowo) np. świnia - brud moralność (często przenosi się na sferę moralną).

4. Słowotwórstwo - budowa słowotwórcza pokazuje jakie rzeczy są najbardziej dostrzegane przez człowieka przy pierwszym oglądzie.

5. Metafory pojęciowe - pomnażanie słownictwa, mają charakter inny niż w poezji, obraz spójny fragmentu rzeczywistości np. dyskusja, argument - bronić tezy, walka na argumenty, obalić argument, pokonać przeciwnika.

6. Wartościowanie

Prawidłowości w polszczyźnie

- antropocentryzm (wyższość człowieka nad zwierzęciem - zdechł)

-wyższość cywilizacji (jaskiniowiec, kanibal, wandal)

-wyższość Europy

-wyższość Polaków nad innymi narodami (np. Cygan)

-wyższość chrześcijaństwa (heretyk, poganin, sekciarz, neofita)

Emocje w języku

Ekspresywność - proces wyrażania indywidualnych cech mówiącego, obejmuje wszystkie możliwe przeżycia psychiczne: przekonania (sądy - sadzę, że…), pragnienia (wolicje - chcę, żeby…) oraz emocje (czuję, że…).

Emocjonalność - zjawisko manifestowania elementami językowymi i dźwiękowymi tylko uczuciowego stosunku nadawcy do rzeczywistości.

Znak ekspresywny nie niesie za sobą jedynie treści poznawczych, lecz stanowi przede wszystkich element emocjonalnej waloryzacji rzeczywistości. Charakter ekspresywny elementu werbalnego ujawnia się najwyraźniej w zestawieniu ze strukturami neutralnymi, np.: dziecko - bachor, ręka - łapa (w tych przypadkach - wartościowanie negatywne).

Ekspresja - proces bezpośredniego (eksplicytnego) lub pośredniego (implicytnego) uzewnętrzniania różnych emocji nadawcy.

Wartości w języku

Człowiek nie tylko postrzega przedmioty, ale także je osądza (np. jako dobre czy złe).

- Ujęcie strukturalistyczne: wartości (byty abstrakcyjne) wyrażane w języku:

* system językowy: słowa prymarnie wartościujące (od razu tkwi w znaczeniu słowa)

słowa opisowo wartościujące

* teksty

- Ujęcie kognitywistyczne: wartości są wpisane w język (są podstawą języka w różnych dziedzinach) - w językowym obrazie świata tkwią różne wartości

3 typy relacji między językiem a wartościami:

1) Język jest substratem (nośnikiem) wartości (a dokładniej teksty)

2) Język jest narzędziem wartościowania

3) Język jest źródłem informacji o wartościach przyjętych przez daną wspólnotę językową

Środki językowe służące wartościowaniu:

a) słowotwórstwo

- stopniowanie

- zdrobnienia

- zgrubienia

- spieszczenia

b) poziom leksykalny

- nazwy wartości

- słowa opisowo-wartościujące

c) szyk wyrazów

- to, co ważniejsze występuje jako pierwsze

d) konceptualizacja

- np. rośliny uprawne vs. chwasty

e) orientacje przestrzenne

W ramach tego samego języka narodowego mogą funkcjonować różne wartościowania, w zależności od grupy społecznej, miejsca pracy, stanu, itp.

Hierarchia może się zmieniać, występuje też podwójne wartościowanie tego samego zjawiska.

Przykład podwójnego wartościowania:

Wiejski - pochodzący ze wsi, związany ze wsią: wartościowanie pozytywne, np. serek wiejski

wartościowanie negatywne, np. wiejskie maniery

Wolność - negatywna „od”, pozytywna „do”.

Słowa-wartości: godność, męstwo, wolność, aktywność, równość, etc.

Środki wyrażania wartości:

a) systemowe

- fleksyjne, np. chuligany, łajza, fajtłapa

- składniowe, np. dzięki czemuś

- słowotwórcze, np. przyrostki - uch, -idło (paluch, piśmidło)

- słownikowe, np. prymarne: dobry, piękny, beznadziejny, opisowo-wartościujące: bogactwo, ojczyzna

- oparte na frazeologizmach i tropach sekwencjonalizowanych (np. końskie zdrowie, kwiat młodzieży)

b) tekstowe:

- konotacje tekstowe

- użycie ironiczne

- tropy (metafory, hiperbole)

c) parajęzykowe: gesty, intonacja, symbolika graficzna i dźwiękowa

Język artystyczny

Skomplikowany stan języka artystycznego (inaczej poetyckiego): mnogość odmian gatunkowych i stylistycznych. Od zarania dziejów piśmiennictwa polskiego literatura była dziełem sztuki pisarskiej. Miała swój styl i wzorce estetyczne. Autor pisząc o języku artystycznym ma na myśli język literatury pięknej, która to realizuje w większym lub mniejszym stopniu funkcje estetyczne języka.

Ciężko wyróżnić konkretne cechy tej odmiany - wielość definicji. A. Furdal pisze że stajemy dzisiaj wobec oczywistego faktu, że w języku literatury pięknej możliwe jest dosłownie wszystko. W JA (język art.) obecnie można używać słów z każdej kategorii, różnych środków składniowych np. w języku poezji można odnaleźć język ogłoszenia matrymonialnego czy formuły z ankiety, elementy żargonowe, wulgarne i in. Mamy więc do czynienia z pewnym rozmyciem się kiedyś tradycyjnych postaci JA, którego podstawowy trzon stanowiło słownictwo „neutralne” i poetyczne.

W literaturze XIX, a nawet I połowy XX wieku, istniało poczucie wagi języka literatury w kształtowaniu wzorców języka ogólnonarodowego. Niektórzy nawet mówili że między JA a językiem ogólnym nie ma różnic. Założenie, że język artystyczny jest formą równoległą wobec ogólnego nie odpowiada prawdziwemu stanowi rzeczy. JA było zawsze obrazem różnych odmian językowych, co wiązało się bezpośrednio z funkcjami mimetycznymi literatury. Mimetyzm językowy (chodzi o to, że obrazy cudzej mowy pojawiają się w strukturach mowy przytoczonej, w dialogach i monologach postaci) stanowił i stanowi cechę istotną języka artystycznego w relacji z nieartystycznymi odmianami językowymi. JA stanowi ten rodzaj języka, w którego obrębie mogą pojawić się wszystkie odmiany danego języka etnicznego, różnego rodzaju domieszki regionalne, dialektalne, archaiczne. Współczesny język artystyczny wykazuje bardzo daleko idącą otwartość wobec innych odmian - u źródeł takiej postawy tkwi przekonanie, iż tradycyjny język literacki stał się tworem wyeksploatowanymi i konwencjonalnym.

Konflikty pisarzy z JA idą dalej i dotyczą samych wewnętrznych postaw gramatycznych i leksykalnych języka ogólnego. Chodzi o tworzenie zdań poprawnych lub niepoprawnych. W dzisiejszym JA występują trzy tendencje:

1. zachowawcza, polegająca na respektowaniu norm ogólnego języka pisanego (polszczyzna kulturalna, nieżargonowa). Dominuje w: publicystyce literackiej, literaturze o funkcjach dydaktycznych, literaturze dla dzieci, powieściach masowych.

2. nowatorska, zmierzająca do stworzenia nowego języka, nastawiona na burzenie norm i wzorców; znamienna przede wszystkim dla poezji.

3. zachowawczo-nowatorska, mieszana, po części tylko negująca dane normy, nie zrywająca z tradycjami klasycznymi JA. W tej tendencji mieści się centrum współczesnego JA.

Różnice między JA a innymi pisanymi odmianami języka ogólnego można też ujmować z innego punktu widzenia: stosunku do typowych realizacji mówionego języka potocznego. Zarówno język naukowy, jak też język oficjalny pozostają w wyraźnej opozycji do codziennej mowy potocznej, natomiast JA czerpie wiele elementów z tej mowy (zbliża się od niej lub oddala).

Od wymienionych odmian pisanych języka ogólnego wyróżnia też JA stosunek do przeszłości językowej. Tylko język religijny ma sporo składników archaicznych i pod tym względem można go zestawić z JA, który tymi składnikami jest nasycony. Tylko przez JA możliwa jest ewokacja dawnych stylów i wybranych form językowych z przeszłości. JA może czerpać z przeszłości różnorodne elementy, tę zdolność mają jedynie „języki” sztuki.

Równocześnie jednak JA jest przypisana zdolność do tworzenia wartości rzeczywiście nowych. Żadna inna odmiana funkcjonalna polszczyzny nie zawiera tylu składników innowacyjnych. Innowacyjny charakter ma też język nauki, ale głównie dzięki rozwojowi terminologii - innowacje JA dotyczą różnych poziomów: morfologicznego i syntaktycznego.

Można więc powiedzieć że w języku artystycznym działają w stopniu szczególnym dwie przeciwstawne tendencje: archaiczność i innowacyjność.

Problem z funkcją JA.

Część językoznawców akcentuje: ekspresyjność i impresyjność. JA, sprowadzającą się do nacechowania ekspresywnego tej odmiany w przeciwieństwie np. do języka naukowego. Inni badacze, stosują pojęcie funkcji poetyckiej języka określanej też innymi terminami: estetyczna, autoteliczna. JA więc byłby tą odmianą językową, która jest nastawiona przede wszystkim na siebie, głownie poprzez uwydatnianie i estetyczną organizację elementów językowych.

No, ale tu jest problem, bo nastawienie na siebie zakłada wieloznaczność, a jest mnóstwo tekstów pisanych językiem artystycznym, które są jednoznaczne. Tak samo JA może być zarówno prosty, jak i bardzo enigmatyczny (ale to też dotyczy innych form języka np. różne interpretacje tekstów kanonicznych). Może być zorganizowany lub charakteryzujący się nieładem (ale znowu np. traktaty filozoficzne również są bardzo zorganizowane). Widać więc, że funkcja autoteliczna nie może być dystynktywną, bo ani nie określa do końca JA, ani nie odróżnia go od innych stylów.

Ważna wydaje się jednak funkcja poetycka. Jeśli nadamy jej szersze znaczenie, można wyodrębnić:

1. funkcję stylistyczno-strukturalną, tj. funkcję, która służy kształtowaniu językowych figur tekstowych, organizacji naddanych, poczynając od prostych struktur wersyfikacyjnych, a kończąc na strukturach bardziej złożonych,

2. funkcję stylistycnzo-niestrukturalną, tj. taką, która nie odgrywa większej roli w budowie tekstu-figury, tworząc charakterystyczny styl tekstu.

Bardzo często oba te rodzaje funkcji nakładają się na siebie. Ważna funkcję w ramach obu tych funkcji może spełnić mimetyzm językowy. W literaturze mimetyzm językowy przyjmuje różne postaci i odgrywa rolę podwójną, przywołuje nie tylko obrazu odmian językowych i typów wypowiedzi funkcjonujących poza literaturą, ale i ujawnia własne słowo autora, wprowadzając element gry językowej.

Widać więc, że funkcja poetycka ma dość szerokie znaczenie (źle, że się je zawęża do form poezji itd.). Żeby się nie myliło warto nazywać tą funkcję po prostu estetyczną.

JA cechuje bardzo wiele odmian stylowych: style indywidualne, zbiorowe np. style uniwersalne, kierunków, prądów literackich.

Reasumując stanowi więc JA twór niezwykle złożony. Można w nim odnaleźć wszystkie odmiany współczesnego języka, nie tylko ogólne. Przynależy do języka ogólnego w swym zasadniczym trzonie, ale i przerasta go.. Podlega normom i zarazem wyłamuje się im. Przynosi realizacje wzorcowe i antywzorcowe. Wszystko jest w nim możliwe.

JĘZYK REKLAMY

Łac. reclamo - sprzeciwiać się, odbrzmiewać echem. Ten element znaczenia jest bardziej obecny w słowie reklamacja niż reklama.

Reklama - jest gatunkiem kultury masowej, którego celem jest wytworzenie w odbiorcy przekonania o tożsamości świata przedstawionego w przekazie ze światem rzeczywistym. Jej dominującą funkcję stanowi perswazja i tej funkcji podporządkowane są funkcje poznawcza i estetyczna.

Nośniki reklamy

Współczesna reklama wykorzystuje nośniki masowej informacji: prasę, radio, telewizję, Internet. Swoistym medium jest przestrzeń ulicy oraz urząd pocztowy. Nośnikami reklamy mogą być przedmioty codziennego użytku z nadrukami logo firmy (gadżety).

Reklama posługuje się dwoma podstawowymi kodami: językowym i wizualnym. Do kodu językowego należą:

• środki językowe: twierdzenia, presupozycje i sądy implikowane, implikatury konwersacyjne,

• środki parajęzykowe: foniczne - intonacja, siła i barwa głosu; graficzne - segmentacja tekstu, krój i wielkość liter, nagłówki.

Kod wizualny tworzą środki figuralne (obrazy, ikony, symbole) oraz niefiguralne (kolor, kompozycja).

Elokwencja i dewiza

Reklama ma ustabilizowaną strukturę i wyodrębnia się w niej 2 elementy: elokwencję i dewizę.

Elokwencja - to ta część wypowiedzi, która może przybierać kształt opowiedzianej historii lub impresji. Bywa realizowana za pomocą: słowa lub nieruchomego obrazu (w reklamie wizualnej), słowa mówionego, śpiewanego i niewerbalnych form dźwiękowych (w reklamie audialnej), słowa mówionego, pisanego, dźwięku i ruchomego obrazu (w reklamie audiowizualnej).

Dewiza - krótka, zwykle jednozdaniowa forma wypowiedzi, przybierająca kształt hasła, którym może być nazwa produktu, quasi-sentencja lub slogan.

Slogan - krótkie, dobitne hasło, zapadające w pamięć. Zwięzłe, odwołuje się do związków frazeologicznych, przysłów, cytatów, obrazowych metafor itd. Operuje paradoksem, absurdem, metaforą, co uniemożliwia polemikę: Zawsze Coca-Cola, Cukier krzepi.

Reklama może łączyć dewizę z elokwencją lub tylko jednym się posłużyć. Z dominacją elokwencji mamy do czynienia w reklamie audialnej i wizualnej. Prawie nigdy nie występuje w napisach umieszczonych na przydrożnych billboardach.

Slogan

Slogany przybierają różny kształt gramatyczno-składniowy:

1. wypowiedzi bezczasownikowe (równoważniki zdań, zawiadomienia np. Teraz Polska),

2. zdania pojedyncze,

3. zdania złożone współrzędnie i podrzędnie,

4. dwa lub więcej wypowiedzeń.

Slogan zyskuje na atrakcyjności jeśli wykorzysta się w nim: cytaty i aluzje do tekstów kultury, nawiązania do przysłów, innowacje stałych związków frazeologicznych, słowa i zdania użyte w formie nieoprawnej (Tylko mi ciebie BROK), utrudnienie lektury, zmuszanie odbiorcy do wysiłku w interpretacji tekstu przez zastosowanie wyrazów tworzących połączenie trudne fonetycznie (Gwiżdż na pryszcz) czy wieloznaczne (Dżinsy, których nie znosisz), wkomponowanie nazwy produktu w slogan, połączenie słów nie pasujących do siebie, paralelizmy składniowe, kontrast, opozycje, rytm i rym, kalambury, celowe tautologie, powtórzenia słów i motywów dźwiękowych.

Cechy stylu reklamowego

Wiele cech wspólnych ze stylem artystycznym, szczególnie poetyckim. Korzysta z:

• metafory,

• gromadzi epitety pozytywnie wartościujące,

• unika wyrażeń i zwrotów, które mogłyby wywołać negatywne konotacje - posługuje się więc chętnie eufemizmami,

• dokonują się zmiany w znaczeniu wyrazów, a szczególnie w sferze niesionych przez nie konotacji wartościujących, np. słowo zwykły ma w reklamie znaczeni negatywne (zwykły proszek),

• nacechowanie liczebników porządkowych i głównych (numer jeden, pierwszy),

• stopniowanie.

Wypowiedź reklamowa naśladuje często dialog. Dialogowość elokwencji reklamowej to jednak często dialogowość echa (Czy chcesz by twoje włosy były lśniące? - używaj X). Niby-dialog charakterystyczny jest dla testimonów - są to przekazy, które przybierają postać z pozoru nieprzygotowanych wcześniej i obiektywnych wypowiedzi na temat reklamowanego produktu.

Językowy obraz świata wyłaniający się z reklamy

Wartościowana pozytywnie jest:

• młodość - starość bywa obdarzana pozytywnymi konotacjami, ale w kontekście więzi rodzinnych i tradycji, na to się przekłada opozycja nowoczesny - nienowoczesny,

• apoteoza nieformalności - życie na luzie,

• apoteoza ideologii konsumpcyjnej,

• obraz kobiety seksownej, niezależnej, mającej dobrą pracę, czasem odżywa w reklamie stereotyp kobiety rodzinnej (pranie, gotowanie, ubiera się skromnie, wygląda przeciętnie)

• mężczyzna - niezależny, wysportowany, z ładną partnerką, jego życie to pasmo sukcesów; rzadko model mężczyzny, który sprząta,

• teksty reklamowe kreują świat rzeczy. Towarzyszy temu uprzedmiotowienie człowieka. Rzeczy są źródłem powodzenia. Przypisywanie przedmiotom cech typowo ludzkich, czyli upodmiotowienie,

• świat wartości zredukowany do sfery wartości utylitarnych, użytkowych, w mniejszym stopniu hedonistycznych (miły, łatwy) oraz witalnych (zdrowy, odmładzający). Nie ma miejsca na wartości transcendentne i poznawcze. Pośród wartości utylitarnych szczególnie promowane są: czystość, łatwość, bezproblemowość.

Zmiana polskich obyczajów językowych pod wpływem reklamy

Jej wpływowi można przypisać szerzący się zwyczaj łatwego spoufalania się (szybkie przechodzenie na ty). Reklama łamie tabu językowe: w wypowiedziach publicznych pojawiają się słowa, których użycie było do tej pory ograniczone do kontraktów prywatnych: łupież, podpaska.

Internet - to system komunikacji bez centralnego ośrodka sterowania, sieć współdziałających ze sobą urządzeń elektronicznych, posługujących się wspólnym językiem.

Do połączenia Polski z Internetem doszło w sierpniu 1991 roku, powszechnie zaczął on być używany w 1996 roku - gdy dostęp do niego umożliwiła Telekomunikacja Polska (ciekawostka!)

Hipertekst to tekst:

• niezhierarchizowany,

• bez początku i końca,

• przeznaczony do czytania nielinearnego,

• zbudowany z połączonych ze sobą słów, animacji, dźwięków, statycznych lub ruchomych obrazów, do których przechodzi się za pomocą łączy elektronicznych.

Dzięki łączom wszystkie teksty są potencjalnie obecne i natychmiast dostępne. To czytelnik decyduje ostatecznie, jaką ścieżką spośród zaproponowanych podąży jego lektura.

Jednostką hipertekstu jest całostka nazywana polem pisma, leksją, tekstonem; może zawierać tekst, dźwięk, obraz lub nagranie video.


Hipertekst literacki

Pojawił się już w latach 60 XX wieku; to rodzaj pisma niesekwencyjnego, który się rozgałęzia
i pozwala czytelnikowi dokonywać wyboru torów lektury. Twórcą terminu jest Theodor Nelson, które swoje główne idee dotyczące hipertekstu oraz Xanadu (literackiej pamięci) zawarł
w książkach Literary Machines oraz Dream Machines.

Protohiperteksty:

1. L. Sterne Życie i myśli JW. Tristrama Shandy (1960)

2. J. Cortazar Gra w klasy (<3) (1968)

3. J.L. Borges Ogród rozwidlających się ścieżek (1978)

4. V. Nabokov Blady ogień

5. M. Pavicia Słownik chazerski

6. M. Saporty Composition no 1

7. R. Queneau Cent milieaux miliard du poems

Za klasykę hiperfikcji elektronicznej uznaje się te pomysły literackie, które powstały już
w środowiskach komputerowych (hiperteksty dyskowe i hiperteksty sieciowe). Do pierwszych należą: Afternoon story M. Joyce'a, Patchwork Girl S. Jackson i Victory Garden S. Moulthropa. Zostały one napisane w programie Storyspace. Za klasykę uważa się powieść Sunshine 69
R. Arellana.

Poezja hipertekstowa (zwana też kinetyczną lub trójwymiarową) za każdym razem otwiera się
w inny sposób, przypomina zabawę słowną. Najpopularniejsi jej twórcy to R. Kendall
i J. Rosenberg.

poetyka tekstów: dechronologizacja; przeobrażeniu ulegają klasyczna fabuła i narracja, pojęcia całości i skończoności dzieła, istotne zmiany zachodzą w relacji czytelnik - autor, poetyka hipertekstu jest otwarta, dyskurs narracyjny zostaje zastąpiony dyskursem ergodycznym (opiera się on na polu zdarzeń - bazie napisanych przez autora wariantów fabuły).


Przestrzeń internetowa stanowi naturalne siedlisko funkcjonowania zarówno gatunków wykreowanych przez nowe medium, jak i tradycyjnych. Te pierwsze bywają nazywane pierwotnie internetowymi (czaty, blogi, media), drugie - wtórnie internetowymi (artykuły naukowe. publicystyczne).

czat - synchronizacja nadawcy z odbiorcą, płynna liczba uczestników, efemeryczność interakcji zachodzących między uczestnikami czatu, chaotyczność, polifonia tematów; tekst + język ciała (emotikony).

blog - natychmiast ogólnie dostępny w sieci, użytkownicy mogą komentować wpisy autora, zapisywać się do księgi gości.

e- mail - można odbierać korespondencje niezależnie od miejsca pobytu, przekaz jest bardzo szybki, można dodawać załączniki np. zdjątko, pioseneczkę.

W wypadku wielu gatunków występujących w internecie dochodzi tylko do zmiany ich kontekstu życiowego, a ich struktura zasadniczo pozostaje niezmienna.

Starsze formy gatunkowe są przekształcane przez media cyfrowe (remediacja - od kamiennych tabliczek do interaktywnego ekranu).

Gatunki włączające jednocześnie nadawcę i odbiorcę - synchroniczne, gatunki nie angażujące jednocześnie nadawcy i odbiorcy - asynchroniczne.

Stopień złożoności: gatunki proste (blog, czat, księga gości) i złożone (gazeta elektroniczna, strona www).

Specyfika komunikacji za pomocą komputera:

• powszechna dostępność,

• automatyzacja,

• szybkość przekazu,

• niezależność od miejsca,

• anonimowość,

• interaktywność,

• zatarcie granicy między nadawcą, a odbiorcą,

• multimedialność,

• dialog przybiera formę telelogu (nadawca na odległość zwraca się do wielu osób naraz albo wielu nadawców do jednego odbiorcy w tym samym momencie).

Internetowy język ma charakter hybrydalny - łączy w sobie właściwości mowy pisanej
i mówionej, to nowa forma oralności - język zapisany; anakolutyczna składnia, skrótowość, kondensacja przekazu, ucięcia, obecność akronimów (np. BTV - by the way, GOK - God only know), również akronimów fonetycznych (np. CUL8R - See you later).

Internet to powrót do pisma piktograficznego, a ikony i emotikony to współczesne hieroglify. Oprócz emotikon substytutami przekazów pozawerbalnych są także:

• pisemne oznaczenia zachowań (he he),

• opisy akcji (Wychodzę!)

Do tego jeszcze specyficzna ortografia i interpunkcja:

• zwielokrotnienia znaków interpunkcyjnych ( Jestem taki samotny !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!),

• niestosowanie wielkich liter,

• niestandardowe spacje,

• werbalno - wizualne gry słów (DzIeń DoBRy),

• pomijanie diakrytów.

Język polityczny

Przed rokiem 1989

Nowomowa - Termin nowomowa został zaczerpnięty z powieści "Rok 1984", autorstwa Georga Orwella. Jest to sztucznie utworzony język, najczęściej w związku z określonymi potrzebami władzy, grupy społecznej. Nowomowa podporządkowana  jest ideologii i celom propagandowym. Nowomowa w Polsce była ”towarem” importowanym, który jako język komunistyczny został zaczerpnięty z sowieckiego systemu. Ma on jednak również rodzime podwaliny i nie jest jedynie towarem obcym.

Najbardziej charakterystyczne cechy nowomowy:

- dominacja wartości nad znaczeniem

- rytualność

- obecność słów magicznych: zadaniem języka nie jest opisywanie rzeczywistości, ale jej tworzenie w słowie, tak by była zgodna z założeniami ideologicznymi

- posługiwanie się stereotypami i schematami językowymi

- arbitralność: z racji tego, iż język był w rękach władzy, mogła ona zakazywać pewnych słów, inne natomiast lansować.

- antykomunikacyjność - nowomowa nie zakłada żadnego dialogu między władzą a obywatelami. Władza komunikuje pewne rzeczy, nie oczekując żadnej odpowiedzi

Cele nowomowy

Celem nowomowy jest zajęcie jak najszerszych obszarów komunikacji, wyeliminowanie innych stylów językowych oraz uniemożliwienie użytkownikom języka dokonywania językowych wyborów poprzez zubożenie możliwości wyboru wariantów językowych. Nowomowa prowadzi do dewastacji normalnego języka: słowa przez nią przyswojone nabierają specyficznego ograniczonego sensu, tworząc jedynie pozory naturalnej komunikacji. Utrudnia to dyskusję na tematy dla władzy niewygodne oraz budzi u użytkowników nieufność do języka w ogóle.

Trzy odmiany nowomowy (choć nie sądzę, by tego wymagała, bo nie przypominam sobie tego na zajęciach):

- perswazyjno-propagandowa

- biurokratyczna

- kiczowo-ludyczna

Współcześnie

Jeżeli „język polityki” uznamy za odmianę językową, powinien on mieć cechy wyróżniające go i konstytuujące. Identyfikacja owych cech nie jest współcześnie zadaniem prostym. W dobie pluralizmu politycznego zakładającego istnienie wielu, rywalizujących ze sobą ośrodków politycznych, charakterystyka języka polityki, stała się niezwykle trudna ze względu na różnorodność środków wykorzystywanych przy konstrukcji politycznych komunikatów. Konsekwencją wzrostu liczby źródeł politycznej ekspresji, było nie tylko większa ilość nadawanych treści, ale przede wszystkim ich jakościowe przeobrażenie. Jeśli język polityki jest odmianą językową, to na jego charakter składać się powinny opisy specyficznych dla niego pojęć-terminów, adaptowanych słów, neologizmów, a także funkcjonującej tylko w jego obrębie frazeologii.

Cechy języka charakteryzować może specyficzność sytuacji, gatunków wypowiedzi, stosunków między nadawcą a odbiorcą oraz specyficzność sposobu używania języka do nazywania, opisywania i apelowania, stąd wynika, iż język nabiera cech pragmatycznych. Język polityki zmienia się wraz ze zmianami, jakie zachodzą w państwie a co za tym idzie w mediach. (mniemam, że o język polityki poszczególnych partii pytać nie będzie, więc oszczędzę wam wywodu na temat tego, iż Pis twierdzi, że prawda jest jedna i stoi tylko po ich stronie i wszystko to spisek narodowy przeciwko ich partii, a rząd oszukuje Polaków, bo tylko Pis zna prawdę, a my w nią nie chcemy wierzyć, Ejmen).

Język religijny

Funkcje:

- kontaktowanie człowieka ze światem nadprzyrodzonym

- opis ludzkiej wizji tego świata

- sformułowanie odnośnie systemu wartości i nakazów moralnych

Formy tekstowe:

- teksty objawione

- modlitewne

- katechetyczne

- kaznodziejskie

- kaznodziejskie

- świadectwa religijne

Odmiany języka religijnego:

1. Styl biblijny i kanoniczny (język modlitwy liturgicznej)

1. retoryczna (kazania, homilie)

2. naukowa (teksty teologiczne)

3. urzędowa (Kodeks prawa kanonicznego)

4. publicystyczna (teksty religijne występujące w prasie, telewizji, radiu)

5. artystyczna (religijna poezja)

6. potoczna (teolodzy nazywają ją egzystencjalną - modlitwa prywatna, piosenka religijna, świadectwo religijne)

Styl biblijny - odmiana języka religijne obecna w przekładach ksiąg, uważanych w religii za natchnione, a więc w przypadku chrześcijaństwa w Starym i Nowym Testamencie. Przekłady ksiąg kształtowały się najpierw na gruncie obcym, następnie na gruncie polskim (największy wpływ na kształtowanie się polskiego stylu biblijnego miała Wulgata).

Oryginalne języki biblijne - hebrajski, aramejski i grecki

Kształtowanie się polskiego stylu biblijnego następuje już w czasie pierwszych prób przekładów, czyli w średniowieczu (ok. 1398 - Psałterz Floriański). Zasadniczy jednak kształt przyjął on w czasach nazwanych „złotym wiekiem Biblii polskiej”. Z tego czasu pochodzą:

- 1561 - Biblia Leopolity

- 1563 - Biblia Brzeska

- 1574 - Biblia Nieświeska

- 1599 - Biblia ks. Wujka

- 1632 - Biblia Gdańska

Największe przekształcenie stylu biblijnego przyniósł wiek XX i XXI. Czasy posoborowe obfitowały w nowe przedsięwzięcia translatorskiej z języków oryginalnych.

- 1965 - Biblia Tysiąclecia

- 1975 - Biblia Poznańska

- 1998 - Biblia Warszawsko -Praska

- 2001 - Pismo Święte Nowego Testamentu i Psalmy. Przekład ekumeniczny z języków oryginalnych

- 2005 - Biblia Paulińska

Od kilku lat wydawane są ponadto kolejne tomy przekładu katolickiego z języków oryginalnych jak tzw. Biblia Lubelska, natomiast w 1975 roku ukazała się wydana przez Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne, Biblia Warszawska, tzw. „Brytyjka”.

Przekładanie biblii na język polski sprawia dużo trudności, gdyż dwa obszary językowe są różne kulturowo, więc znaczenie jednego języka nie musi pokrywać się drugim. W tradycji translatorskiej ukształtowały się dwa poglądy na ten temat:

- filologiczny - zakładający, iż przekład musi pokrywać się językowo z oryginałem (Biblia Nieświeska, Biblia Gdańska)

-komunikacyjny - zakładający, iż przekład powinien przede wszystkim oddawać sens oryginału, nie musi być jednak identyczny pod względem językowym i składniowym. (Biblia Brzeska, Biblia Paulińska)

Styl biblijny wyróżnia się przede wszystkim w warstwie leksykalnej i składniowej.

Leksykalna:

- biblijne nazwy własne (osobowe, geograficzne)

- ustabilizowane połączenia wyrazowe

- słownictwo religijne ( np. semityzmy leksykalne: alleluja, Jahwe, rabbi)

- słownictwo podniosłe, lekko archaiczne

Składniowa:

- przewaga parataksy nad hipotaksą (zdań współrzędnie złożonych nad podrzędnie złożonymi)

- polisyndeton (rozpoczynanie zdań od zaimków względnych i spójników: tedy, wonczas, zaprawdę, albowiem, i)

- nadużywanie zaimka dzierżawczego (np. Zzuj buty twe z nóg twoich)

- przestawny szyk przydawki przymiotnikowej i zaimkowej dzierżawczej (krzak gorejący, widzenie wielkie, Pan mój i Bóg mój)

- składnia wersetowa i paraleliczna

- składniowe struktury pleonastyczne (np. wprowadzanie wypowiedzi osób dwoma czasownikami - I prosił go wielce: mówiąc...

Współcześnie obserwuje się odchodzenie od podniosłego stylu i zbliżanie go do stylu codziennego. Osobną kategorię stanowi, występujący w ostatnich przekładach, język inkluzyjny, czyli niewykluczający kobiet. Wszystkie teksty zawierające stwierdzenia „bracia” itp. zostają zmienione, uwzględniając kobiety.

Wypowiedzi religijne dzielimy na:

- prorockie - czyli teksty wygłaszane przez proroków (osoby będące instrumentami, przez które przepływa bezpośrednio głos Boga)

- sprawcze - za pomocą boskiej mocy, której kapłan jest pośrednikiem, dokonuje się jakaś przemiana (akty sakramentalne)

- pełniące funkcję mistagogiczną (wtajemniczającą) - teksty i komentarze liturgiczne

Język religijny, stara się sprostać oczekiwaniom współczesnego odbiorcy, dlatego można się spotkać również z coraz częstszym przystosowywaniem języka do wiernych - kaszubskie przekłady Biblii, Biblia napisana w stylu hip-hopowym. Można również zauważyć występowanie reklam religijnych - jej celem jest propagowanie i promowanie chrześcijańskich zachowań oraz wartości (kubki, koszulki, kontrowersyjne reklamy w stylu „dziewczyny czekają 24h na twoją modlitwę” - inicjatywa modlitw za prostytutki).

Język naukowy - styl, którym pisane są dzieła specjalistyczne z różnych dziedzin nauki; funkcjonalna odmiana stylowa języka literackiego, występująca w pracach naukowych. Styl jest zróżnicowany ze względu na przedmiot badań naukowych i ze względu na cechy indywidualne autorów. Zależnie od tego, jakiej nauki rozprawa dotyczy, występuje w tym stylu duża liczba wyrazów specjalnych, terminów o ściśle określonych znaczeniach. Cechy stylu naukowego:

• terminologia naukowa i specjalistyczna, język wzorów i symboli;

• jednoznaczność i precyzja informacji;

• unikanie elementów oceniających;

• obiektywne przedstawianie zjawisk i problemów (używanie form bezosobowych lub formy liczby mnogiej);

• brak pierwiastków emocjonalnych;

• przeważają zdania złożone podrzędnie nad współrzędnymi;

• stosowanie wyrażeń modalnych;

• występowanie dużej liczby rzeczowników niekonkretnych, oznaczających pojęcia umysłowe, oderwanych przymiotników i czasowników nazywających czynności pojęciowe, przysłówków i wyrażeń przysłówkowych, spójników i zaimków wskazujących cechy i relacje;

• logiczna kompozycja obejmująca tezy, argumenty, wnioski, przykłady;

• stosowanie tabel, wykresów;

• cytowanie prac innych autorów, stosowanie przypisów.

Język ten jest zazwyczaj nasycony fachowymi terminami, które mają w obrębie danej dyscypliny ściśle zdefiniowane znaczenie (często odmienne od znaczenia w języku potocznym), dzięki czemu teksty pisane tym językiem nie pozostawiają, jak inne formy wypowiedzi literackiej, swobody ich różnej interpretacji. Cechuje go też częste stosowanie form bezosobowych, strony biernej, czasu przeszłego, form przypuszczających i formalizmu matematycznego. Język ten nie stanowi jednolitego tworu, lecz cechuje się odmianami, charakterystycznymi dla określonych dziedzin wiedzy.

Teksty naukowe są zwykle pisane przez jednych naukowców dla innych naukowców i są trudne, bądź wręcz niemożliwe do zrozumienia bez odpowiedniego przygotowania.

Język urzędowy - odmiana języka literackiego, realizowana w instrukcjach, zarządzeniach, regulaminów, komunikatach, zawiadomieniach i pismach urzędowych. Występuję w dwóch rodzajach: styl wypowiedzi kancelaryjnych i styl aktów prawnych. Należy do stylów oficjalnych, do sfery komunikacji społecznej. Cechy stylu urzędowego:

• nakazowość;

• używanie trybu rozkazującego;

• przewaga zdań bezosobowych;

• odindywidualizowanie języka;

• słownictwo pozbawione emocji;

• nakazy i zakazy;

• częste występowanie strony biernej;

• treść w formie paragrafów i punktów;

• terminologia z zakresu ekonomii, prawa, administracji.

Język urzędowy charakteryzuje się znaczną konwencjonalizacją. Występuje w nim wiele typowych tylko dla niego, odbieranych jako urzędowe i oficjalne terminów (w tym z jednej strony tzw. rekwizytów leksykalnych, z drugiej terminologii specjalistycznej, zwłaszcza prawniczej, administracyjnej, handlowej i ekonomicznej) oraz tego samego rodzaju utartych związków frazeologicznych (np. "zwracam się z uprzejmą prośbą", "odnośny", "dalszy", "niniejszy", "posiadać", "być w posiadaniu", "powiadamiać", "z uwagi na", "uprasza się"). Spośród kategorii gramatycznych typowe dla języka urzędowego jest (w języku polskim) częstsze niż w innych odmianach funkcjonalnych języka użycie strony biernej, stosowanie form bezokolicznikowych i nieosobowych; w składni występuje dążność do zwartości i jasności, mało zróżnicowana i szablonowa struktura zdania, zdania pojedyncze są rozbudowane, zdania złożone są zaś krótkie. Występuje wiele odczasownikowych i odprzymiotnikowych rzeczowników abstrakcyjnych; nadużywanie przymiotników odrzeczownikowych zakończonych na -owy; nadużywanie konstrukcji analitycznych (np. dokonać otwarcia zamiast otworzyć); posługiwanie się stałymi, gotowymi formami.

Styl potoczny

Jest to pierwszy wariant języka jakiego się uczymy - najprostszy, najbardziej konkretny, najbliższy. Gdy sięgamy po wyspecjalizowane style językowe, styl potoczny pomaga nam zrozumieć nowe wyrazy i pojęcia. Dlatego czasem domagamy się od rozmówcy by przełożył z polskiego na nasze, mówił ludzkim językiem. Styl ten zajmuje pozycję centralną w stosunku do innych stylów. Jego dominacja wynika z tego, że jest przyswajany jako pierwszy, używany najczęściej, przez jak największą liczbę osób w najróżniejszych sytuacjach, ale przede wszystkim dlatego, że zawiera zasób podstawowych form i sensów oraz utrwala elementarne struktury myślenia i percepcji świata związane z elementarnymi potrzebami człowieka w elementarnej sytuacji egzystencjalnej. Bez niego nie udaje się wyodrębnić i opisać innych stylów językowych.

Styl potoczny obejmuje całą szeroką gamę˛wypowiedzi zarówno u s t n y c h - z ich wewnętrznym zróżnicowaniem gatunkowym (rozmowy przy stole, na ulicy, w urze˛dach i sklepach; dyskusje w kolejkach; powitania i pożegnania, prośby i skargi, polecenia i życzenia, gratulacje i kondolencje, groźby i kłótnie, opowiadania wspomnieniowe, relacje ze zdarzeń, flirty, kawały itd.), jak też wypowiedzi p i s a n y c h, również zróżnicowanych gatunkowo (listy i pamiętniki, dzienniki prywatne, reportaże, porady życiowe, poradniki, artykuły i komentarze w prasie wysokonakładowej itd.; w pewnym stopniu także tzw. drobne wiadomości prasowe, ciążącejednak w stronę stylu urzędowego).

Podstawowe słownictwo stylu potocznego ogarnia najbliższe otoczenie i sprawy bytowe człowieka, stosunki międzyludzkie, zachowanie i postępowanie, uczucia, emocje, oceny, rozum, pamięć, wyobraźnię, charakter człowieka, moralność, wiarę i religię, sztukę i obyczaje - odniesienie słownictwa potocznego do elementarnych sytuacji egzystencjalnych człowieka, do podstawowych przedmiotów i zjawisk.

Środki stylu potocznego są zróżnicowane, możemy więc wyróżnić jego rejestry. Najważniejszy podział dotyczy nastawienia na obiektywne przedstawianie (rejestr neutralny, który jest podstawowy dla samego stylu potocznego, a więc bazowy dla całego języka etnicznego) i subiektywne wartościowanie przedmiotu mowy (rejestr emocjonalny, określany mianem kolokwialnego dodatkowo niesie informację o postawie mówiącego).

Drugie rozróżnienie:

rejestr staranny - mówienie pełnym zdaniem, zgodnie z regułami gramatycznymi

rejestr swobodny - chodzi bardziej o konwencję niż reguły gramatyczne np. możemy odpowedzieć jednym wyrazem, a i tak zostaniemy zrozumiani; obrazowe związki frazeologiczne np mieć muchy w nosie, wstać lewą nogą; mogą pojawić się wulgaryzmy.

Wartości stylu potocznego:

• antropocentryzm - styl potoczny ujmuje świat z punktu widzenia konkretnego człowieka, jego elementarnego, codziennego doświadczenia. W słownictwie potocznym nazwy odnoszące się do człowieka stanowią najbardziej rozbudowaną grupę. Na odniesieniu do człowieka opiera się odróżnianie wymiaru pionowego góra - dół i poziomych przód - tył oraz prawy - lewy, na te wymiary nałożone jest też wartościowanie dobry - zły np. to co dobre - u góry, złe - na dole. Nazwy ciała ludzkiego są źródłem metaforyki np. główka kapusty, ramię dźwigu, warkocz komety. Ciało człowieka stanowi też punkt odniesienia dla miar np. łokiec, stopa, grube na palec, o mały włos. W płaszczyźnie wypowiedzi antropocentryzm znajduje wyraz w dialogowości, nastawieniu na kontakt z drugim człowiekiem.

• konkretność - mała komplikacja chierarchiczna słownictwa, dominacja słów z podstawowego poziomu ogólności (żyto, pszenica, róża, jabłko, chleb, pies, krzesło, koszula, dom) nad słowami poziomu wyższego (zboże, kwiat, owoc, pożywienie, zwierzę, mebel, ubranie, budynek) i niższego (żyto jare, pszenica jara, antonówka, graham, owczarek, miękkie krzesło, kamienica). Słowa tego poziomu mają dla użytkownika najbogatszą treść znaczeniową, dzieci przyswajają je najwcześniej, stają się też podstawą tworzenia metafor i wyrażeń frazeologicznych. Obfitość tych wyrażeń ma związek z myśleniem w kategoriach typu - wydobywanie z zespołu (np. owoców) przedmiotów jednego, najbardziej typowego (np. jabłko), który zaczyna funkcjonować jako reprezentant całego zespołu. Konkretność zwykło się określać mianem obrazowości - metaforyczne mówienie o zdarzeniach niewyobrażalnych w terminach zdarzeń wyobrażalnych, doświadczanych zmysłami.

kolektywność - łącznie podobnych elementów w zespoły naturalne a nie logiczne. Zespoły te poprzedzają powstawanie struktur logicznych, określa się je mianem kolekcji np. ubrania, meble. Ustabilizowanym zespołom rzeczy odpowiadają ustabilizowane sekwencje zdarzeń, scenariusze codzienych zachowań: wstawanie, posiłek, praca egzamin, wizyta. Tworzą one ramy konstrukcyjne dla potocznych opowiadań i opisów.

3 główne opozycje potoczności:

8. potoczność/poetyckość - opozycja uniwersalna, oparta na różnicy między życiem a sztuką, działaniami praktycznymi i magicznymi

9. potoczność/naukowość - ma zasieg ograniczony historycznie i kulturowo, związana z zaawansowanym stadium kultury. Wiedza i język naukowy bazują na wiedzy i języku potocznym. Język i myślenie naukowe w stosunku do potocznego mają charakter węższy.

10. potoczność/oficjalność - opozycja wywodzi się z okresu powstawania stylu urzędowego. Potoczność ufundowana na pojęciu antropocentryczności została skontrastowana z oficjalnością fundowaną na pojęciu urzędu i ideologii.

PŁEĆ I KOMUNIKACJA Em Griffin Podstawy komunikacji

Większość z nas wierzy, że kobiety i mężczyźni zachowują się odmiennie, a by potwierdzić swe przypuszczenia wciąż odwołuje się do bogatych doświadczeń własnego życia. Pierwsze badania językoznawców również opierały się na osobistych refleksjach i dowodach o anegdotycznym charakterze. Jedne z nich to te, które podjęła Robin Lakoff, zauważając, że:
1. kobiety mówią więcej niż mężczyźni i celem ich komunikacji jest raczej nawiązanie łączności niż ugruntowani swoich wpływów,

2. kobietom zależy na intymności, a mężczyznom na władzy,

3. w języku kobiet pojawiają się następujące elementy:

• przeprosiny (Przepraszam, naprawdę nie potrafię tego lepiej wytłumaczyć)

• prośby niebezpośrednie (Jest trochę zimno przy tym otwartym oknie)

• pytanie obcięte (To był dobry film, prawda?)

• przydawki (Czasami myślę, że tam jest dość nudno)

• grzeczne polecenia (Dziękuję za powstrzymanie się od palenia w czasie jazdy)

• precyzyjne określanie kolorów (To bardzo piękny jasnofioletowy żakiet)

• nieobecność wulgaryzmów i innych szorstkości werbalnych (Ojej, zostawiłam bilet
  w domu)

• mniej mówienia, więcej słuchania.

Po dwudziestu latach badań porównujących style konwersacji mężczyzn i kobiet wiemy już, że wzorce różnic związanych z płcią są bardziej złożone, niż początkowo sugerowała to Lakoff. Początkowe wnioski należałoby złagodzić przynajmniej na trzy sposoby:

1. Jest więcej podobieństw niż różnic między mężczyznami i kobietami (setki badań wykazały, że w takich kwestiach jak czas rozmowy, skłonność do otwartego mówienia o sobie, style radzenia sobie z konfliktami, różnice w istocie są niewielkie).

2. Wielka różnorodność stylu komunikacji występuje zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn (zbiór ról związanych z płcią pozwala na zilustrowanie rozbieżności w obrębie danej grupy; zgodnie z oczekiwaniami mężczyźni pasują do męskich ról, kobiety do żeńskich, ale wyniki uzyskane w obrębie grupy osób danej płci rozrzucone są zazwyczaj po całej skali; czasami jednostka osiąga wysokie wyniki na obu skalach; badacze uważają, że taka kombinacja jest najlepszą i nadaje ludziom o połączonych tożsamościach imię androgynus).

3. Płeć jest faktem, rodzaj (gender) - ideą (pojęć płci używa się zazwyczaj do sklasyfikowania ludzi pod względem biologicznym - na podstawie chromosomów i genitaliów; natomiast pojęcia męski i żeński służą opisowi wyuczonej idei dodatkowo wzmocnionej przez wypływ innych osób - płeć jest wartością daną, ale prze całe życie wypracowujemy lub negocjujemy z innymi nasze pojęcie rodzaju; nie możemy wpaść w pułapkę, że istnieje naturalna kategoria zwana mężczyzną - archetyp a la wczesny Clint Eastwood z Malboro w ustach, który nie zje sufletu, nie uroni łzy i robi to, co do niego należy.

Deborth Tannen Dialekty rodzajowe

Wg badaczki, rozmowa między kobietami i mężczyznami to komunikowanie się międzykulturowe. Tannen twierdzi, że gdy w procesie wymiany zdań między przedstawicielami obu płci dochodzi do nieporozumień ich szkodliwe skutki mogą być mniej widoczne, ponieważ obie strony nie uświadamiają sobie, że uczestniczą w spotkaniu międzykulturowym. Przekraczając granice geograficzne, mamy świadomość, że zaistnieje konieczność przezwyciężenia przepaści komunikacyjnej. Nieświadomość, że rozmowa z osobami płci przeciwnej wiąże się z odmiennymi stylami konwersacyjnymi, może nas wpędzić w poważne tarapaty. Badaczka przyjmuje, że style konwersacyjne mężczyzn i kobiet są równie prawomocne: Usiłujemy uczciwie ze sobą rozmawiać, lecz czasem wydaje się, że mówimy różnymi językami, a przynajmniej dialektami rodzajowymi; stanowczo obstaje przy twierdzeniu, iż sposób naszego mówienia zależy od rodzaju.

Kiedy Harry poznał Sally reż. Robert Reiner, scen. N. Ephron.

Harry Burns (Billy Crystal) i Sally Albright (Meg Ryan) poznają się przez przypadek jako studenci w 1977 roku, w drodze do Nowego Jorku. Nie przypadają sobie do gustu ze względu na różne poglądy, szczególnie w relacjach damsko-męskich. Pięć lat później spotykają się znowu, w samolocie, z podobnym skutkiem. Po raz trzeci spotykają się ze sobą po kolejnych 5 latach w księgarni. Tym razem oboje są samotni, gdyż właśnie zakończyli nie do końca udane związki. Zaczynają się ze sobą spotykać i nawiązuje się między nimi przyjaźń. Od tej pory widują się częściej, pomagają sobie w trudnych chwilach, dzielą się radościami i troskami, opowiadają o kolejnych związkach. Po jedenastu latach takiej znajomości odkrywają, że od dawna są
w sobie zakochani...

Film zaczyna się sceną osiemnastogodzinnej wspólnej podróży do Nowego Jorku. Harry chodzi z Amandą, dobrą przyjaciółką Sally. Odmienne perspektywy stają się oczywiste, kiedy chłopiec zaleca się do współtowarzyszki drogi już po kilku godzinach jazdy (10.40 - 13.00).

Pięć lat później Harry spotyka Sally na lotnisku. Zaskakuje ją informacją, że zamierza się ożenić. Sally rzecz jasna się cieszy, ale dalsza konwersacja pokazuje, że ich myślenie dzielą lata świetlne (19.50 - 21.05) Słowa Sally i Harry'ego wraz ze sposobem, w jaki są one wypowiedziane odzwierciedlają oddzielne światy mężczyzn i kobiet; każdy uważa poglądy drugiego za obce i groźne. Sally będąc kobieta pragnie intymności, łączności z kochaną osobą. Harry'emu marzy się niezależność, koncentruje się on na swoim statusie. Tannen zgadza się z twierdzeniem, że wielu mężczyzn i kobiet chciałoby cieszyć się zarówno bliskością, jak i niezależnością w każdej sytuacji, lecz uważa, że nie jest to możliwe. W rezultacie różne priorytety prowadzą do tego, że mężczyźni i kobiety mają odmienne opinie na temat danej sytuacji.

Sposoby mówienia kobiet i mężczyzn:

1.Wypowiedzi publiczne, a wypowiedzi intymne. Tannen uważa, że kobiety mówią więcej niż mężczyźni w prywatnych konwersacjach i zgadza się z tezą, że kobieta zakochuje się w mężczyźnie, ponieważ widzi w nim ogromne ucho. Sally dzieli się szczegółami z własnego życia pijąc kawę wspólnie z przyjaciółkami Alice i Marie (23.40 - 24.25). Styl dziewczyny pełen porozumienia nie daje się przenieść na forum publiczne, gdzie mężczyźni walczą o awans i mówią o wiele więcej niż kobiety. Wypowiedzi Harry'ego przypominają sprawozdania. Wg Tannen mężczyźni posługują się językiem jak bronią, jego funkcją jest przyciągnięcie uwagi, przekazanie informacji i osiągnięcie porozumienia. Nawet rzadkie zwierzenia mężczyzny uczynione w obecności kumpla Jessa, odbywają się w kontekście współzawodnictwa podczas porannego biegu, gry w baseball czy oglądania meczu piłki nożnej (26.00 - 27.48).

2. Opowiadanie historii. Mężczyźni opowiadają więcej historii niż kobiety, a zwłaszcza więcej dowcipów (ich opowiadanie jest męskim sposobem negocjowania swego statusu) (1.09.05 - 1.09.33). Kiedy mężczyzna nie próbuje być śmieszny, opowiada historię, w których jest bohaterem samotnie przezwyciężającym napotkane przeszkody. Kobiety natomiast pragną wyrazić potrzebę wspólnoty i snują opowieści o innych. Kiedy kobieta jest podmiotem swych opowieści, umniejsza swą rolę, by umieścić się na jednym poziomie ze słuchaczami, i znów wzmocnić fakt wzajemnego wsparcia.

3. Słuchanie. Kobieta przysłuchując się opowiadaniu czy wyjaśnianiu utrzymuje kontakt wzrokowy, potakująco kiwa głową itp. Dla mężczyzny znaki te, to jednoznaczne stwierdzenie Zgadzam się z Tobą. Dlatego unikają oni przybierania podporządkowanej pozycji. Kobiety oczywiście wyciągają z tego wniosek, że mężczyźni nie słuchają, co niekoniecznie musi być prawdą. Ponadto kiedy kobieta odzywa się, zanim druga osoba skończy mówić zazwyczaj czyni to, by wyrazić zgodę, poparcie czy też skończyć zdanie w ten sam sposób, w jaki dokończyłby je mówca. Tannen określa to zachowanie terminem pokrywanie się gestów współdziałania. Z perspektywy kobiecej takie zachowanie jest znakiem porozumienia, mężczyźni natomiast uważają każde takie wtrącenie za ruch zmierzający do przejęcia kontroli nad rozmową, co oczywiście się im nie podoba.

4. Zadawanie pytań. Każde przyznanie się do niewiedzy unicestwia tak potrzebny mężczyźnie obraz samowystarczalności Jeśli szacunek do samego siebie można kupić kosztem kilku dodatkowych minut podróży, warto tę cenę zapłacić. (scena z mapą, podróż). Mężczyźni formułujący pytania uczestniczą w werbalnym pojedynku, i w związku z tym usatysfakcjonowani są tylko wtedy, gdy zadane pytanie zaskoczy lub zawstydzi ich rozmówczynię. Kobiety natomiast zadają pytania, by ustanowić więź z innymi.

5. Konflikt. Oto scena, w której Harry wścieka się na przyjaciół Jessa i Marie i trzaskając drzwiami, wybiega z pokoju. Przeprosiwszy za jego zachowanie, Sally wychodzi za nim i próbuje go uspokoić (1.02.20 - 1.03.52). Scena ilustruje większość damko - męskich nieporozumień. Spór rozpoczyna mężczyzna, który lepiej radzi sobie z konfliktami i z większym trudem przychodzi mu opanowanie. Sally odpowiada w typowy kobiecy sposób - chce uniknąć konfliktu. Co, jak widać, jednak się nie udaje. Dziewczyna próbując zapobiec wybuchowi, prowokuje nowy konflikt - spór o życie seksualne mężczyzny.

Tannen uważa że rozmowa mężczyzny i kobiety to komunikacja międzykulturowa, a więc można ją opanować tak jak na przykład język francuski. Z drugiej jednak strony zauważa, że każdy z nas myśli, że to ta druga osoba powinna się dopasować, więc można mieć jedynie nadzieję, że ludzie zmienią swoje style językowe. Wszak wciąż powtarzamy, bo ty mnie nie rozumiesz. Także Sally, gdy po kilku miesiącach rozłąki spotyka Harry'ego krzyczy Tego się tak nie robi. A mimo to Harry pokazuje, że naprawdę rozumie co jest ważne dla Sally i potrafi przekroczyć granice rodzaju, by nawiązać łączność za pomocą języka porozumienia (1.29.00 - 1.30.30).

I hate you = I love you. och ach.

Zapożyczenia w języku polskim. Główne grupy zapożyczeń, ich klasyfikacja

Zapożyczenia - to obce w strukturze danego języka wyrazy, zwroty, typy derywatów, formy fleksyjne, konstrukcje składniowe, związki frazeologiczne. Powszechnie przyjęta kla­syfikacja zapożyczeń jest oparta na trzech kryteriach: przedmiotu zapożyczenia, pochodzenia i stopnia przyswojenia.

Kryterium przedmiotu zapożyczenia, zgodnie z którym wyróżniamy:

1. Zapożyczenia właściwe, to znaczy obce wyrazy przejęte razem ze znaczeniem (ewentualnie z uproszczoną wymową i pisownią), np. atłas (tur.), atrament (łac.), biennale (wł.), bryndza (rum.), burmistrz (niem.), brydż (ang.), butik (fr.), czerep (białor.), czyhać (czes.), dumping (ang.), embargo (hiszp.), hultaj (ukr.), juhas (węg.), kołchoz (roś.), kolumna (łac.), kombi (niem.), loggia (wł.), prodiż (fr.), torba (tur.), watra (rum.), wagon (ang.), wiedź­ma (ukr.), zsyłka (roś.), żakard (fr.), żulik (roś.).

2.Zapożyczenia strukturalne, czyli kalki, będące dokładnymi odwzorowaniami
obcych konstrukcji, wiernymi tłumaczeniami ich części składowych, np. nie ma sprawy (no matter, ang.), otwarty na coś (ouvert sur..., fr.), przedstawienie, wyobrażenie (Vorstellung, niem.), szukać za czymś (nach etwas suchen, niem.), wydawać się być jakimś (seem to be, ang.), wziąć się za coś (wzjat'sja za czto nibut', roś.), zaimek (pronomen, łac.).

Wyróżnia się wśród nich:

1. kalki słowotwórcze, czyli wyrazy utworzone na wzór słów obcojęzycznych za pomocą rodzimych morfemów, np. przysłówek (aduerbium, łac.), rozpracować (razrabotaf, roś.), rze­czoznawca (Sachuerständige, niem.);

2. kalki frazeologiczne, czyli odwzorowania stałych związków wyrazowych, np. punkt wi­dzenia (point de vue, fr.), rozumieć pod czymś (unter etwas verstehen, niem.), rzecz w tym (dieło w tom, roś.);

3. kalki znaczeniowe, polegające na nadaniu wyrazowi polskiemu nowej treści, właściwej jego obcemu odpowiednikowi, np. cienka aluzja (na wzór zwrotu rosyjskiego), zamiast: sub­telna, delikatna aluzja.

3. Zapożyczenia semantyczne, polegające na przejęciu tylko znaczenia wyrazu, które uzupełnia znaczenia już znane, np. polski czasownik korespondować (prowadzić
korespondencję) (będący dawnym zapożyczeniem łacińskim) jest współcześnie używany także w znaczeniu (odpowiadać czemu, być odpowiednim) pod wpływem ang. to corre-spond; dawniejszym neosemantyzmem jest polski rzeczownik goryl (członek ochrony jakiejś osobistości), powstały pod wpływem przenośnego znaczenia tego wyrazu w języku

angiel­skim.

4.Zapożyczenia sztuczne, czyli wyrazy danego języka utworzone z obcych

mor­femów (leksykalnych i słowotwórczych). Do tego typu zapożyczeń zaliczamy przede

wszyst­kim wyrazy złożone z elementów grecko-łacińskich, utworzone w czasach nowożytnych, np.dyktafon, geriatria, kosmonauta, kserokopia, logopedia, rentgenodiagnostyka, telewizja, wi-deotelefon. Pożyczki sztuczne mogą mieć w swoim składzie cząstki różnojęzyczne, np. auto­kar (gr. auto-, car - ang.). Wyrazy tego typu nazywamy hybrydami.

Termin hybryda bywa także stosowany na oznaczenie wyrazu utworzonego w języku pol­skim z różnych genetycznie elementów, np. autoocena (gr. auto- + pol. ocena), fotokącik (gr. i międzynar. foto- + pol. kącik), minisuszarka (łac. mini- + pol. suszarka), neopogański (gr. neo- + pol. pogański), ciucholand (pol. ciuch+ -o- + ang. -land).

Zapożyczenia sztuczne są we współczesnej polszczyźnie (zwłaszcza w jej odmianie nauko-wo-technicznej) jednym z głównych sposobów wzbogacania słownictwa. Składnikami nowych wyrazów są zarówno afiksy obcego pochodzenia (sufiksy: -acja, -ada, -aż, -ent, -ista, -izm, -tor, -us, -eusz; prefiksy: anty-, arcy-, ekstra-, hiper-, inter-, meta-, pan-, para-, post-, pseudo-, re-, sub-, super-, ultra-, wice-), jak i całe leksemy jako komponenty złożeń (auto-, makro-, mini-, neo- itp.). Niektóre z nich pojawiają się szczególnie często w składzie termi­nów naukowych i technicznych, np. bio-, elektro-, geo-, homo-, hydro-, paleo-, psycho-,

techno-, termo- oraz -fobia, -grafta, -logia, -patia, -skopia. Wyrazy zapożyczone stają się wzorami strukturalnymi złożonych z części polskiej i obcej, np. dziecinada, służbista, łobuzeria, dzi­kus, słabeusz; arcytrudny, kontruderzenie, metajęzyk, superwyczyn, ultralewicowy, wicestarosta; autopoprawka, mikroślad, do niedawna konsekwentnie zwalczanych przez językoznawców-normatywistów. Masowość zjawiska każe dziś nieco ostrożniej spojrzeć na kryterium jednorodności genetycznej i jego rolę w ocenie poprawności neologizmów.

Kryterium stopnia przyswojenia, które pozwala ono wyodrębnić:

1.Cytaty (wtręty), czyli wyrazy i zwroty, którymi użytkownicy języka polskiego

posłu­gują się (w mowie i piśmie) w oryginalnej, obcej postaci (łącznie z akcentem), np. ang. Bye-bye, okey, sorry; fr. a propos, esprit d'escalier, passe-partout, łac. ab ovo, expressis verbis, qui pro quo; niem. ersatz, zusammen; roś. gieroj, naczalstwo, skolko ugodno; wł. allegro maestoso, con amore, con fuoco.

2.Zapożyczenia częściowo przyswojone, czyli wyrazy obce mające uproszczoną wymowę i pisownię, adaptowane do polskiego systemu językowego, ale mimo to nie­odmienne z powodu nietypowej budowy fleksyjnej, np. bantu, bikini, guru, kakao, konfetti, martini, sake, sari, sati, tabu.

3.Zapożyczenia całkowite, czyli wyrazy i wyrażenia przejęte z języków obcych, ale przystosowane do systemu języka polskiego pod względem pisowni, wymowy i odmiany, np.: ang. budżet, dżem, skecz, fr. bukinista, prodiż, paragon, niem. bursztyn, landszaft, maj­ster, roś. chałturszczyk, sojusz, turma, wł. karczoch, sałata, stiuk.

Kryterium pochodzenia, zgodnie z którym można wyodrębnić we współczesnej polszczyźnie klasy wyrazów nazwanych w zależności od języka źródła, m.in.:

1. anglicyzmy (zapożyczenia angielskie), np. czempion, dżinsy, rewolwer, stres, toner, trend;

2. białorutenizmy (zapożyczenia białoruskie), np. czerep, morda, najmita, posag;

3. bohemizmy (zapożyczenia czeskie), np. czyhać, hańba, memoriał, pawlacz, ro­bot;

4. galicyzmy (zapożyczenia francuskie), np. bagietka, butik, bukinista, gofr, manicure, paragon, prodiż, żakard;

5. germanizmy (zapożyczenia niemieckie), np. burmistrz, dederon, kindersztuba,
   kombi, rynsztok, wihajster;

6. hungaryzmy (zapożyczenia węgierskie), np. baca, dobosz, gazda, hejnał, juhas, kontusz, orszak, szałas, szyszak;

7. italianizmy (zapożyczenia włoskie), np. biennale, fontanna, fraszka, impresario, karczoch, loggia, pizza, szparagi;

8. latynizmy (zapożyczenia łacińskie), np. atrament, historia, immunitet, insurekcja, konstytucja, rebelia, seminarium, sesja, termin;

9. rusycyzmy (zapożyczenia rosyjskie), np. czajnik, gułag, łagiernik, samizdat, samowar, turma, zsyłka;

10. turcyzmy (zapożyczenia tureckie), np. atłas, chałwa, dywan, haracz, kawa, kobie­rzec, torba, wezyr;

11. ukrainizmy (zapożyczenia ukraińskie), np. dereń, hultaj, jarmułka, kniaź, kryni­ca, manowce, portki, wiedźma.

Oprócz zapożyczeń z języków narodowych wyodrębniamy:

Internacjonalizmy, czyli wyrazy międzynarodowe, spotykane w wielu językach, nie­znacznie różniące się formą, a wyrażające tę samą treść. Pierwotnie za internacjonalizmy uważano tylko wyrazy pochodzenia grecko-łacińskiego, często sztucznie tworzone w czasach nowożytnych. Dziś pogląd ten utrzymuje się tylko w odniesieniu do słownictwa ogólnego, niespecjalistycznego. W terminologii naukowej i technicznej, w słownictwie książkowym, do tej klasy zapożyczeń zalicza się także wyrazy o innej etymologii (np. angielskiej), używa­ne w bardzo podobnej postaci w kilku innych językach. Zbadanie, który z języków jest bezpośrednim, niekwestionowanym źródłem zapożyczenia, nie jest możliwe; określone wyrazy czy terminy współistnieją po prostu w wielu systemach leksykalnych, np. analiza, chemia, kakao, metr, nuklearny, perfumy, polityka, radio, telewizja, totalitaryzm.

Egzotyzmy (ksenizmy), czyli wyrazy nazywające obce realia, np. ajatollah (nowoperski), hunwejbin (chiński), kibuc (nowohebrajski), kimono (japoński), sari (hindi). Z powodu związ­ku tego typu nazw z obcymi dla nas desygnatami ich używanie w określonych sytuacjach językowych jest konieczne. Egzotyzmy używane w polszczyźnie nie świadczą o jej historycz­nych kontaktach z językami, z których pochodzą.

Ocena zapożyczeń przez językoznawców zajmujących się działalnością kulturalnojęzykową zależy od wielu czynników, a mianowicie:

1. Czy obce elementy językowe uzupełniają tylko system leksykalny, czy także sys­tem gramatyczny?

2. Czy niepolskie wyrazy mają swoje odpowiedniki w słownictwie rodzimym?

3. Czy obce słownictwo jest używane w języku ogólnym, czy też w odmianie naukowotechnicznej?

4. Czy pożyczki pochodzą z określonego języka narodowego, czy mają charakter interna-cjonalizmów?

5. Czy odbiorcy tekstów zawierających zapożyczenia mają szansę je zrozumieć? Jeżeli zapożyczamy z języków obcych tylko słownictwo, zwłaszcza nazwy nowych, nie

znanych dotąd desygnatów, nie ma powodów do krytyki tego procesu, typowego dla wielu współczesnych systemów leksykalnych, podobnie jak polski dalekich od samowystarczalności. Ocenę zjawiska łagodzi jeszcze ograniczanie zasięgu stosowania pożyczek do terminologii naukowo-technicznej oraz przyswajanie polszczyźnie takich wyrazów, które są znane i uży­wane w wielu językach, gdyż internacjonalizacja słownictwa z jednej strony ułatwia (przy­spiesza) międzynarodową wymianę myśli, z drugiej — umożliwia pracom polskich naukow­ców swobodne wejście w obieg światowy. Warunkiem akceptacji takich zapożyczeń w teks­tach jest tylko dobra znajomość ich znaczeń, a w wypadku cytatów - także oryginalnej wy­mowy i pisowni.

Nie ma natomiast powodów, by posługiwać się elementami obcego systemu gramatycz­nego (formami fleksyjnymi, strukturami słowotwórczymi, schematami składniowymi) czy za­pożyczonymi związkami frazeologocznymi, skoro w tych dziedzinach polszczyzna jest samo­wystarczalna, a wtręty obcojęzyczne godzą w jej tożsamość.

Stosowanie zapożyczeń powinno być również ograniczane ze względów praktycznych — wielu czytelników i słuchaczy nie jest dostatecznie przygotowanych do odbioru tekstów za­wierających niepolskie słownictwo. Wreszcie używanie wyrazów i zwrotów obcojęzycznych tylko ze snobizmu, z chęci popisania się ich znajomością jest zawsze naganne. Nie ma żad­nych podstaw, żeby uważać jakiś obcy język, nawet tak modny i popularny jak dziś angiel­ski (zwłaszcza w odmianie amerykańskiej), za lepszy, atrakcyjniejszy, bardziej zasługujący na szacunek i podziw niż język polski

Zapożyczenia z innych języków. Internacjonalizacja.

Najdawniejsze zapożyczenia

Jeszcze w epoce przedpiśmiennej, najliczniejsza grupę zapożyczeń stanowią wyrazy związane z chrześcijaństwem, przenikające do polszczyzny od czasu chrztu Mieszka z języka czeskiego.

Czeczyzna terminologie chrześcijańską przejęła po części z języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, po części zapożyczyła z łaciny, przeważnie z pośrednictwem niemieckim. W ten sposób znalazły się w polszczyźnie wyrazy bardzo rózne co do pochodzenia (w większości greckie i łacińskie), których wspólna cechą est to, ze bezposrendio trafiły do nas z jezyka czeskiego.

Droga:

greka- SCS- czeski: cyrkiew (cerkiew), błogosławić, Bogorodzica (Bogurodzica)

greka-łacina- czeski: anioł, apostoł, dyjabeł, kolęda

łacina-czeski: pacierz, poganin

greka-łacina-niemiecki-czeski: biskup, jałmużna, kruchta, mnich

łacina-niemeicki-czeski: birzmowac, klasztor, krzest, opat, pielgrzym, żegnać, proboszcz…

Doba staropolska

W dobie staropolskiej oddziałały na polszczyznę wpływy języka łacińskiego, czeskiego i niemieckiego.

Wpływ łaciny słaby - przenikał do polszczyzny za pośrednictwem czeskiego i niemieckiego, zdecydowanie słabiej i rzadziej bezpośrednio (wynikało to ze słabej znajomości łaciny przez ogół społeczeństwa). Ale jeśli już z łaciny bezpośrednio, to były to wyrazy związane z kulturą umysłową i realiami biblijnymi (szkoła, rejestr, pergamin, statut, suma, balsam, manna, mirra, muł palma)

O wiele silniejszy był wpływ języka czeskiego

Piśmiennictwo czeskie było i wcześniejsze, i bogatsze od naszego, wiec stanowło naturalny wzór dla naszych pisarzy i tłumaczy. Przekładano i przerabiano utwory czeskie, pojawiła się nawet moda jezykowa na czeczyznę (jej znajomośc stałą się oznaką ogłady umysłowej w XV/XVIw).

Brama, straż, błagać, plaz, masarz, hardy, hojny, wesele, czerwony, jedyny…

Bardzo silny był też wpływ jezyka niemieckiego:

Główna fala germanizmów to wieki XII-XV, w związku z kolonizacją niemiecką. (Śląsk, małopolska, miasta pomorskie) + budowanie miast na prawie niemieckim

Zapożyczenia wyrazowe dotyczą tu głównie organizacji życia w mieście, budownictwa, urządzenia i wyposażenia mieszkania, zycai gospodarczego itd:

Burmistrz, gmina, ratusz, rynek, sołtys, wójt, cegła, dach, mur, plac, rura, rynsztok, cło, czynsz, cech, kuchnia, jarmark, kołd, listwa, łotr, sznur , żołnierz, musieć, wędrować, rachować, szanować….

(+ niemieckie nazyw miejscowości czy imiona)

Związki językowe polsko-ruckie (po przyłączeniu przez Kazimierza Wielkiego Rusi Czerwonej oraz po unii z Wielkim Księstwem Litewskim)

Kniaź, bojarzyn

Doba średniopolska

W dobie średniopolskiej wpływ jezyka czeskiego wygasł z końcem XVI wieku, wpływ niemczyzny osłabł wyraźnie i w wieku XVII i XVIII był już stosunkowo nieznany. Wpływ łaciny nieustannie się nasilał, pojawiły się tez zapożyczenia z nowych jezyków.

Język czeski:

XV.XVI w - wpływy jezyka czeskiego przerodziły się w modę jezykową. Znajomość czeczyzny stałą się znamieniem wykształcenia i kultury. W tych warunkach jest rzeczą zrozumiałą, iż szesnastowieczny napływ czeczyzny okazał sięna ogół nietrwały.

Do dziś przetrwały nieliczne: duchowieństwo, istota, nabożeństwo, sprawiedliwość, , własność, zakonnik, zwolennik…

Wpływy czeskie zaczeły słabnać w drugiej połowie XVI wieku, dlatego,ze dogoniliśmy Czechów pod względem kulturalnym. Przekonanie o wyższości kultury czeskiej, główna przyczyna wczesniejsezj mody, stało się bezzasadne. Po klęskę pod Białą Góra (1620) i w wyniku germanizacji jezyk czeski literacki właściwie przestał istnieć, a po jego odrodzeniu w okresie nowopolskim kierunek wpływów się odwrócił.

ęzyk niemiecki:

W dobie średniopolskiej wpływ był słaby, Żywioł niemiecki z miast uległ polonizacji. Oczywsicie neico inan sytuacja bułana terenach dwujęzycznych (Pomorze, Gdańsk)

Wpływy niemieckie NIGDY nie miały charakteru mody językowej (jak z j. czeskim, włoskim, lacińskim czy francuskim) Były wywołane wzgledami gospodarczymi, a wieć praktycznymi. Uważano j. niemiecki za „nieładny”, nie za język kultury. [TRUE]

Język łaciński:

W kulturze średniowiecznej znajomość łaciny była zbyt elitarna, ale w dobie średniopolskiej to się zmieniło - renasanowy kult klasycznej łaciny uczynił z niej nieodłączny składnik wykształcenia szesnastowiecznego humanisty.

Łacina jezykiem dworu

O wpływie w kręgach szlacheckich zdecydowało szkolnictwo jezuickie.

Ta wyjątkowa już podówczas (w XVII i XVIII wieku) w Europie popularność łaciny spowodowała masowy napływ zapożyczeń. W ciągu doby średniopolskiej wesżły ich do polszczyzny setki, jeśli nie tysiące. Znaczna ich część utrzymała się do dzis.

Apetyt, decyzja, dedykacja, aktor, natura, patron, dawać, proponować, reguła, religia, profanować, respekt, termin, sens, sukces, sympatia…

Latynizmy dotyczyły różnych sfer życia

Ich liczba nieprzerwanie rosła.Według obliczeń Zenona Klemensiewicza w XVI wieku w przeciętnym teksli epolskim co 600 wyraz jest latynizmem, w pierwszej połowie XVII w co 115, w drugiej co 60, a pierwszej połowie XVIII co 33!

Obok latynizmów pojawiło się zjawisko zwane makaronizowaniem lub melanżem polsko-łacińskim. czyli wtręty łacińskie „żywcem” przeniesione z łaciny z łacińską odmianą w tekscie polskim.

Kres tej manierze i w ogóle przerostowi wpływu j. łacińskiego położyła polityka jezykowa Oświecenia.

Język włoski

Z końcem XV wieku nasiliły się związki kulturalne z Włochami (idee włoskiego renesansu, przybycie włoskich artystów, polska młodizez studiowała na uniwersytetach włoskich, moda na podróze do Włoch, królowa Bona itd.)

Te okoliczności zadecydowały o charakterze włoskich zapożyczeń wyrazowych w polszczyźnie: dotycza one głównie strojów, zycia dworskiego i towarzyskiego, kuchni, ogrodnictwa, sztuki wojennej, bankowosci, a przede wszystkim sztuk pitych:

Bandera, bandyta, bank, bankiet, bomba, cera, forteca, impreza, kalafior, kalarepa, fraszka, karczoch, koral, kredyt, marcepan, pałac, parapet, sałata, szpada, szparagi, tort, tulipan…

W XVII wieku moda włsoka wygasła jako zjawisko społeczno-językowe. Wpływ jezyka włoskiego utrzymywał się jednak nadal w zakresie słownictwa związanego ze stzuką, zwłaszcza z muzyką i sztukami plastycznymi - aż do doby nowopolskiej: akwarela, baryton, belweder, estrada, cytadela, sonata, sopran, szkic, tenor, wiolonczela itd.

Język francuski

Do XV wieku wpływy z języka francuskiego były zapośredniczone e przez jezyk niemiecki czy czeski.

W XVI wieku związki z Francją wyraźnie się nasiliły (wybór Henryka Walezego na króla polski, wyjazdy magnatów i szlachty do Francji, przyjazdy Francuzów do na). Toteż z XVI wieku pochodza pierwsze zapożyczenia francuskie: hugonot, kamizela, lazaret, muszkiet, parlament, paszport, perfumy, prezent, rapier, soldat,

W XVII wieku zaciśniecie związków z Francją nastapiło w wyniku malżeństwa Władysława IV z Marią Ludwiką Gonzagą, a potem za czasów Jana II Sobieskiego i Marysieńki. Siedemnastowieczne zpaozyczenia dotyczą zycia dworskiego, stroju i wojskowości: artyleria, batalia, brygada, dama, dragon, galant, gorset, maruder, mina, peruka, pistolet, reduta, szarża…

Wiek XVIII w całej Europie stał pod znakiem dominacji języka i kultury francuskiej. Jednak moda francuska wciąż była elitarna, toteż zapożyczenia dotyczyły tych samych dziedzin zycia co wcześniej: awangarda, frak, fryzjer, garnizon…

Wpływy francuskie osiagna szczytowe nasilenie w dobie nowopolskiej.

Zapożyczenia ruskie

przenikały do polszczyzny już w XIV-XV wieku (Na Rusi Czerwonej). W Wieku XVI, a jeszcze silniej w XVII zaczeły się upowszechniać na całym obszarze językowym.

Np.: bałamut, car, chata, czeremcha, czereśnia, czupryna, duma, duży, hałas, hulać, hultaj, nahajka, odzież, sobaka, znachor…

Za pośrednictwem ruskim przeszły do nas od XVI wieku liczne zapożyczenia wschodnie (orientalne). Głownie z jezyków tureckich

Np.: bazar, buhaj, burka, chan, janczar , haracz, horda, kaftan, kaleka, jasiek, jasyr, kary, koczować, tapczan, torba

Na XVI i XVII wiek przypad również wpływ języka węgierskiego

Był on skutkiem związków polityczno-dynastycznych i wojskowych z Węgrami (panowanie na Węgrzech królów z dynastii Jagiellonów, panowanie Stefana Batorego, )

Wpływ węgierskiego nie był silny, to zaledwie około setki wyrazów, dotyczących głownie wojskowości i meskiego stroju, z których do dzis się utrzymały:

Czekan, dobosz, giermek, hajduk, kontusz, orszak, szereg, .

Osobno trzeba wspomnieć wyrazach węgierskich, które dotarły do gwary podhalańskiej w wyniku tzw. kolonizacji wołoskiej: baca, cuha, gazda, juhas itp. Dopolszczyzy oólnej te wyrazy wesżły na przełomie XIX i XX wieku na fali mody na góralszczyznę.

Tą samą droga dotarły zapożyczenia rumuńskie: bryndza, cap, koszara,

Doba nowopolska

Oswiecenie położyło kres zalewowi łaciny i mani makaronizowania. Inaczej było z językiem francuskim.

W czasach stanisławowskich wpływ francuszczyzny się jeszcze nasilił. Przejmowanie francuskich wzorców kulturalnych prowadziło do zapożyczeń z zakresu teatru, i literatury (amant, kulisy, romans) życia dworskiego i salonowego (afront, bal, bilet, bukiet, kaprys, rywal), stroju , wyposażenia wnętrz, ogrodu (Aleja, apartament, butonierka, krawat, pawilon), kuchni ( bulion, gofry, konfitura). Utrzymały się wpływy w zakresie wojskowości (atak, batalion, dezerter, parada, patrol, petarda, pluton), pojawiło się nowe w zakresie organizacji wolnomularstwa (loża, mason, wolnomularstwo jako kalka).

Wciąż jednak dotyczyły elit i nie docierały na prowincję.

Sytuacja się zmieniła dopiero w wieku XIX. Guwernantki-Francuzki dotarły do szlacheckich dworków. Zapożyczenia z zakresu towarzyskiego (etykieta, galanteria, impertynencja, konwenans, kurtuazja, polonez), toalety i przedmiotów zbytku (agrafa, biżuteria, dekolt, gaza, kostium, krynolina, muślin, pasmanteria, szali, tiul), kuchni (baleron, beza, deser, koniak, korniszon, likier, lemoniada, omlet).

Od lat trzydziestych XIX wieku bardzo waznym ogniwem wpływów francuskich stałą się polszczyzna Wielkiej Emigracji. Zapożyczenia ze stzuk plastycznych (atelier, gobelin, pejzaż, plener), literatury (ballada, beletrystyka, dekadencja, pastisz, reportaż, romantyzm), teatru, sztuk estradowych, póżniej filmu (antrakt, ekran, estrada, farsa, kurtyna, rewia, repertuar, reżyser, rola, seans, spektakl, wodewil), muzyki i baletu (akord, etiuda, piruet, suita).

Francja dostarczała w XIX wieku takz ewozrów zycia społecznego, gospodarczego, politycznego, techniki. Np. ankieta, barykada, debata, raport, żurnal, bankrut, busola, dagerotyp, inżynier, ) nawet przesłżo do polszczyzny potocznej (klika, kretyn, portfel, poza, szansa, szarada, walizka )

Wiek XIX jest niewątpliwie okresem największego nasilenia wpływów francuskich, chocnieco słabnace, utrzymały się także w weku XX.

Dopiero druga wojna swiatowa i przemiany społeczne jakie się po niej i w jej wyniku dokonały, poważnie osłabiły wpływ jezyka francuskiego na polszczyznę.

Wpływy rosyjskie nasiliły się w wieku XIX, zwłaszcza w drugiej połowie, w miare jak nasilała się akcja rusyfikacyjna władz zaborczych. Wobec świadomego i zorganizowanego oporu społeczeństwa polskiego przeniknęło ich niewiele: mig, robotny, łakomy.

Czeste były kalki frazeologiczne (często w wyniku nieświaodmosci): isć w odstawke, okazywać pomoc.

Wpływy niemieckie, podobnie jak wpływy rosyjskie, były wynikiem zaboru. I tutaj też był opór.

Do jezyka literackiego przeniknęło niewiele wyrazów niemieckich (np. bryftinger - listonosz), a i te zostały szybko usunięte. Wiecej weszło nie odczuwanych jako elementy obce zapożyczeń znaczeniowych typu wykorzystywać, zapoznać, zdradzać,

A najwięcej kalk wyrazowych i frazeologicznyc (czasokres, czasopismo, językoznawstwo, krwioobieg, rzeczoznawza, mieć miejsce)

Głebiej wpływami niemieckimi zostały dotknięte gwary ludowe, miejske i potoczna polszczyzna mówiona ziem zachodnich i południowych. Np. tytka

Najsilniej zaznaczyły się wpływy niemczyzny w urzędowej odmianie polszczyzny. Kształtowała się ona w XIX wieku w Galicji, gdzie w latach 70. język polski został wprowadzony jako urzędowy. Kształtowała się według wzorow niemieckich, pod piórem urzendików niemieckich i zniemczonych Czechów (których dopiero później zastapili Polacy). Toteż wyraźne piętno niemieckie jest w niej do dziś widoczne.

Najpóżniejsze chronologicznie ze wszystkich wpływów obcych na jezyk polski były wpływy angielskie.

Bezpośrednie wpływy angielskie zaczeły się wraz z romantyzmem (Hrabia z Pana Tadeusz ato pierwszy chyba angloman)

Np.: befsztyk, boker, brystol, buldog, dog, dok, dren, jacht, komfort, kuter, partner, poncz, porter, raut, rewolwer, tunel, wagon, klan, lord, milady, szeryf, dolar, gwinea, szylig

Wpływy angielskie nasiliły się pod koniec XIX, a zwłaszcza w pierwszych dziesięcioleciach XX wieku. Momentem przełomowym było powstanie niepodległego państwa polskiego. Wpływom angielskim sprzyjał rozwoj techniki, powstanie polskiej floty wojennej, rozwój stosunków gospodarczych i handlowych ze swiatem, zainteresowanie sportem i turystyką. Zapożyczenia dotycza włąśnie tych dziedzin: aut, bar, bekon, brydź, derby, dżem, finisz, hokej, jazz, kort, kran, lider, lunch, mecz, poker, rower, sexappeal, skaut, skecz, stop, sztorm, team, weekend, wrak

27

---