Dr hab. inż. Michał LISOWSKI, prof. P.Wr.
Uwaga: poniższe materiały maja charakter autorski na prawach rękopisu. Ich udostępnianie bez zgody autora, a także rozpowszechnianie jest prawnie zabronione.
POSTAWOWE WIADOMOŚCI O PRAWIE
NORMA PRAWNA
Prawo jest pojęciem wieloznacznym. Są prawa:
przyrody,
matematyczne i fizyczne,
rozwoju społecznego,
ekonomiczne,
narodów do samookreślenia,
cywilne i karne,
przysługujące pracownikom do urlopu,
itd.
Prawo w znaczeniu społecznym jest zespołem norm społecznych. Wśród norm społecznych można wyróżnić normy:
prawne (w znaczeniu przedmiotowym),
techniczne,
etyczne (moralne),
religijne,
obyczajowe,
estetyczne,
towarzyskie,
i inne.
Norma społeczna jest regułą postępowania, wskazująca ludziom jak powinni zachowywać się w swoich wzajemnych stosunkach.
Prawo w znaczeniu przedmiotowym jest zespołem norm społecznych regulujących stosunki społeczne, które ustanowione są lub uznane przez państwo i zagwarantowane przymusem państwowym.
Inaczej można powiedzieć, że prawo w znaczeniu przedmiotowym jest zespołem norm prawnych. A norma prawna jest powszechnie obowiązująca regułą postępowania, ustanowiona przez państwo, zagwarantowaną przymusem państwowym.
Przestrzeganie norm prawnych jest obowiązkowe, w przeciwieństwie do innych norm, których przestrzeganie jest dobrowolne. Państwo może zastosować przymus wobec każdego, kto nie zachowuje się w sposób zgodny z prawem.
Istnieje ścisły związek między państwem a prawem. Prawo pochodzi od państwa, organy państwa tworzą prawo wydając normy prawne. Prawo nie może istnieć bez państwa, a państwo nie może istnieć bez prawa.
Prawo stanowi jedno z podstawowych narzędzi państwa do realizacji jego celów, za pomocą którego kształtuje ono stosunki społeczne i oddziałuje na ich rozwój. Prawo ma zapewnić ład i porządek życia zbiorowego w interesie całego społeczeństwa danego państwa.
Normy prawne ustanowione przez państwo są wydawane przez upoważniony organ państwa w różnego rodzaju aktach normatywnych (ustawach, rozporządzeniach, zarządzeniach). Nieprzestrzeganie norm prawnych powoduje określone sankcje prawne, czyli ujemne konsekwencje (dolegliwości), które grożą każdemu, kto nie postępuje zgodnie z normą prawną. Typowa sankcją jest kara.
PRZEPIS PRAWNY I AKT NORMATYWNY
Przepis prawny jest drugim, obok normy prawnej, podstawowym pojęciem prawa.
Przepis prawny jest elementarną jednostką aktu normatywnego, czyli podstawową cząstką tekstu prawnego. Występuje w formie artykułu lub paragrafu. Przepisem prawnym jest także część obszerniejszego artykułu lub paragrafu, nosząca nazwę ustępu.
Akt normatywny wydawany jest przez upoważniony organ państwa. Składa się on z przepisów prawnych, wyrażających normy prawne. Wśród aktów normatywnych można wyróżnić:
ustawę zasadniczą (konstytucję),
ustawy (w tym kodeksy),
dekrety z mocą ustawy (obecnie w Polsce nie są wydawane prze organ państwowy),
rozporządzenia wydawane na podstawie przepisów blankietowych zawartych w ustawach,
uchwały,
zarządzenia,
statuty,
umowy międzynarodowe.
Kodeks jest to obszerny akt normatywny, oparty na jednolitych zasadach w formie ustawy, regulujący w sposób kompleksowy pewna dziedzinę stosunków społecznych.
W Polsce obowiązują m.in.:
kodeks karny (k.k.),
kodeks cywilny (k.c.),
kodeks rodzinny i opiekuńczy (k.r. i op.),
kodeks postępowania karnego (k.p.k.),
kodeks drogowy (k.d.)
i inne.
Przepisy prawne dzieli się na:
nakazujące,
zakazujące,
upoważniające,
wyjaśniające.
Przepisy nakazujące nakazują adresatowi określony sposób postępowania, a przepisy zakazujące zakazują adresatowi określonego postępowania. Charakter taki ma większość przepisów prawa karnego, np. zakaz zabijania, kradzieży.
Przepisy upoważniające (zezwalające) upoważniają adresata do określonego postępowania. Na przykład, ten kto ukończył szkołę średnią i ma świadectwo dojrzałości, czyli zdał maturę, może zostać studentem szkoły wyższej; mężczyzna i kobieta, którzy ukończyli określony wiek mogą zawrzeć związek małżeński.
Przepisy a, b i c mają charakter normatywny, czyli powszechnie obowiązujący.
Przepisy wyjaśniające wyjaśniają treść pojęć prawnych występujących w innych przepisach danego aktu normatywnego. Podstawową grupą są tu przepisy definicyjne, np. art. 10 § 1 kodeksu cywilnego: „pełnoletnim jest ten kto ukończył lat 18”.
Przepisy mogą być:
kompletne (pełne),
upoważniające (blankietowe) - upoważniają inny organ niższej instancji do wydania w przyszłości przepisów szczegółowych (wykonawczych),
odsyłające - same nie formułują postępowania lecz odsyłają do innych istniejących przepisów.
STRUKTURA NORM PRAWNYCH
W strukturze norm prawnych można wyróżnić:
hipotezę,
dyspozycję,
sankcję.
Na przykład: Art. 415 kodeksu cywilnego stanowi „Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia”. Pierwsza część zdania jest hipotezą, a druga dyspozycją.
Hipoteza określa okoliczności w jakich można stosować normę prawną.
Dyspozycja określa postępowanie do jakiego zobowiązany jest adresat normy prawnej, gdy zajdą okoliczności określone w hipotezie.
Sankcja określa ujemne konsekwencje w przypadku zachowania się adresata normy w sposób sprzeczny z jej dyspozycją. Rozróżnia się sankcje:
karne, np. pozbawienia wolności, grzywny, konfiskaty mienia itp.;
egzekucyjne, np. eksmisja lokatora z lokalu bezprawnie zajętego, egzekucja komornika na majątku sprawcy szkody;
nieważności czynności prawnej, np. nieważność czynności prawnej z osobą umysłowo chorą, nieważność zawartego związku małżeńskiego z osobą już wchodzącą w związek z inna osobą.
NORMY PRAWNE BEZWZGLĘDNIE I WZGLĘDNIE OBOWIĄZUJĄCE
Normy bezwzględnie obowiązujące muszą być bezwzględnie przestrzegane przez jej adresatów, choćby było to niezgodne z ich interesem.
Normy względnie obowiązujące nie muszą być przestrzegane. Pozostawiają one swobodę stronom zawierającym umowę. W przypadku sporu i braku szczegółowego zapisu w umowie są przyjmuje zapis normy.
WARUNEK OBOWIĄZYWANIA AKTU NORMATYWNEGO
Warunkiem obowiązywania aktu normatywnego, zwłaszcza aktu wyższego stopnia, jest jego opublikowanie w specjalnym urzędowym organie publikacyjnym. W Polsce nimi są:
Dziennik Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej (Dz.U.),
Monitor Polski - Dziennik Urzędowy Rzeczpospolitej Polskiej (M.P.),
dzienniki urzędowe ministerstw i centralnych organów administracji państwowej.
W Dziennikach Ustaw publikuje się:
ustawy,
rozporządzenia wykonawcze do ustawy,
niektóre uchwały sejmu o doniosłym znaczeniu politycznym,
umowy międzynarodowe,
oświadczenia rządowe dotyczące umów międzynarodowych,
obwieszczenia jednolitego tekstu ustawy, o sprostowaniach lub błędach w ustawie,
obwieszczenia i uchwały trybunału konstytucyjnego o utracie mocy obowiązującej przepisów prawnych lub w sprawie wykładni przepisów prawnych.
W Monitorze Polskim publikuje się:
uchwały naczelnych organów państwowych, zasadniczo będące aktami normatywnymi,
zarządzenia centralnych organów administracji państwowej,
zarządzenia Prezydenta R.P.,
zarządzenia Prezesa Narodowego Banku Polskiego.
W dziennikach urzędowych ministerstw i centralnych organów administracji państwowej publikuje się zarządzenia kierowane do organów niższego szczebla i określonych grup społecznych.
WYKŁADNIA PRAWA
Niejednokrotnie powstają wątpliwości odnośnie znaczenia niektórych przepisów. Wynikają one m.in. z:
błędów językowych popełnianych przy formułowaniu przepisów (użycie wieloznacznych wyrazów i sformułowań, wadliwa budowa zdań, błędy interpunkcyjne, itp.),
rozbieżności między gramatycznym sformułowaniem normy prawnej, a celem dla którego stworzono normę,
zmiany ustroju politycznego i systemu gospodarczego lub innymi ważnymi zmianami w stosunkach społecznych, które wymagają odmiennego rozumienia niektórych norm prawnych,
ogólnego (abstrakcyjnego) charakteru norm prawnych mogący powodować wątpliwości, czy norma odnosi się do konkretnego stanu faktycznego.
Wykładnia prawa pozwala na przezwyciężenie tych wątpliwości.
Def. Wykładnią, czyli interpretacją prawa, jest zespół czynności zmierzających do ustalenia właściwej treści norm prawnych, zawartych w przepisach.
Uwaga: Interpretacją (wykładnią) nie można nadać normie treści sprzecznej z jej wyraźnym brzmieniem!!!
W zależności od organu dokonującego wykładni prawa wyróżnia się wykładnię:
autentyczną,
legalną (oficjalną),
praktyczną (sądową),
doktrynalną (naukową).
Wykładnia autentyczna dokonywana jest przez ten sam organ, który wydał interpretowany przepis. Np. minister, który wydał dany przepis, wyjaśnia wątpliwości powstające przy stosowaniu jego rozporządzenia lub zarządzenia. Wykładnia autentyczna ma charakter obowiązkowy i nie można od niej odstąpić.
Wykładnia legalna dokonywana jest przez organ państwowy, któremu to zadanie zostało powierzone w konstytucji. W Polsce jest to Trybunał Konstytucyjny.
Wykładnia praktyczna dokonywana jest przez organ państwowy stosujący prawo, a więc organy administracji państwowej i sądy, szczególnie Sąd Najwyższy(SN). Wykładnie Sadu Najwyższego dotyczą sposobu pojmowania norm prawnych i pozwalają na ujednolicenie orzecznictwa sadów na terenie kraju. Wykładnia pozostałych sadów nie ma charakteru obowiązującego. Sądy związane są jedynie wykładnią sadu wyższej instancji w konkretnej sprawie. Najczęściej stosują się do niej w innych analogicznych sprawach, co zapobiega uchyleniom wyroku.
Wykładnia doktrynalna (naukowa) dokonywana jest w naukowej literaturze prawniczej i nie ma charakteru obowiązującego. Ma ona jednak istotne znaczenie pomocnicze dla organów dokonujących interpretacji przepisów a także w czasie zmian przepisów, przyczyniając się do ukształtowania nowego prawa.
LUKI W PRAWIE
Zdarza się, że z całokształtu norm dotyczących danej dziedziny prawa wynika wyraźnie, że jakieś stosunki społeczne nie są obojętne i powinny być uregulowane prawnie, ale nie ma norm prawnych, które by je regulowały.
Luka w prawie jest „białą plamą” w pewnej dziedzinie prawa, pustką w miejscu, gdzie przepisy powinny normować stosunki społeczne.
Przyczyną luk w prawie może być:
nienadążanie prawa za zmianami społecznymi,
świadomie pozostawianie przez państwo luk w prawie, np. z braku doświadczenia w danej dziedzinie, zwłaszcza skutków jakie te przepisy mogłyby powodować, a może czasem celowo dla załatwienia jakichś interesów przez określone osoby.
Organ wymiaru sprawiedliwości nie może uchylić się od obowiązku rozstrzygnięcia sporu z powodu istnienia luk w prawie. W tej sytuacji luki w prawie wypełnia się poprzez analogie:
ustawowe,
prawne.
Podstawą stosowania analogii ustawowej jest istnienie norm prawnych do innego analogicznego stanu faktycznego. Można przyjąć, ze ta sama racja, która przyświecała ustawodawcy uregulowaniu danego stosunku społecznego jest do zaistniałego tak zbliżony, że skłoniłaby go analogicznego potraktowania.
W przypadku luk w uregulowaniach specyficznych spraw, które nie są podobne do żadnych innych sąd może stworzyć przez siebie normę prawną wynikającą z ogólnych zasad ustawodawstwa, czyli analogii z prawa. Taka analogia przeznaczona jest wyłącznie do rozstrzygnięcia w danej sprawie. Stosuje się ją w prawie cywilnym, prawie pracy, prawie administracyjnym i innych gałęziach prawa za wyjątkiem prawa karnego.
Uwaga: w prawie karnym stosowanie analogii jest niedopuszczalne.
KOLIZJE PRZEPISÓW PRAWNYCH
Kolizje przepisów prawnych występują, gdy stosunek prawny uregulowany jest więcej niż jednym przepisem (zespołem przepisów), które wzajemnie się wykluczają.
Istnieje dwa rodzaje kolizji przepisów prawnych:
w czasie,
w przestrzeni.
Z kolizją w czasie spotykamy się gdy dwa przepisy wydane w różnym czasie regulują ten sam stosunek społeczny. Dla zapobieżenia takiej sytuacji w nowej ustawie powinny być przepisy przejściowe zawierające zapisy terminów od kiedy nowe przepisy obowiązują. Jeżeli brak jest takich terminów, przyjmuje się, że obowiązuje nowa ustawa. Ale prawo nie może działać wstecz, czyli do oceny danego czynu stosuje się przepisy, które obowiązywały w momencie jego popełnienia.
Kolizja w przestrzeni występuje, gdy dany stosunek społeczny uregulowany jest przez przepisy jednego systemu prawnego z przepisami innego systemu prawnego, np. innego państwa.
Jeżeli występuje kolizja przepisów prawnych odnoszących się do tego samego zdarzenia regulowanego przez dane państwo, to sądy zazwyczaj przyjmują zapis korzystniejszy dla oskarżonego.
STOSUNEK PRAWNY
Więzi miedzy ludźmi, a także instytucjami, przedsiębiorstwami itd., nazywa się stosunkami społecznymi. Natomiast stosunkiem prawnym jest stosunek społeczny uregulowany przez prawo.
Osoby lub grupy osób (fizyczne lub prawne) uczestniczące w stosunku prawnym nazywa się podmiotami lub stronami stosunku prawnego.
Osoba fizyczna - żyjący człowiek.
Osobą prawną jest wyodrębniony jednostka, która zgodnie z obowiązującymi przepisami może występować jako samodzielny podmiot prawa cywilnego.
W każdym stosunku prawnym uczestniczą co najmniej dwa podmioty. Podmiot stosunku prawnego może żądać od drugiego podmiotu określonego zachowania i sam może wobec niego postępować w określony sposób.
ZDARZENIE PRAWNE
Zdarzeniem prawnym jest każde zdarzenie pociągające za sobą powstanie, zmianę lub rozwiązanie stosunku prawnego.
Zdarzeniem prawnym jest wszystko to, co powoduje nałożenie na podmiot prawa (człowieka lub osobę prawną) tych obowiązków i praw, które są przewidziane w normie prawnej. Zdarzenie prawne wywołuje zawsze określone skutki prawne.
Zdarzenia prawne mogą być legalne i sprzeczne z prawem, dokonywane celowo i przypadkowe.
Przykłady:
zawarcie umowy między stronami,
narodziny dziecka,
kradzież,
sporządzenie testamentu,
wydanie wyroku (np. rozwodowego),
odniesienie właścicielowi znalezionej rzeczy,
śmierć człowieka.
STOSOWANIE PRAWA
Stosowanie prawa czasem jest mylone z przestrzeganiem prawa. Przez przestrzeganie prawa należy rozumieć takie postępowanie obywateli i organów państwa, które jest zgodne z obowiązującymi przepisami.
Stosowanie prawa odbywa się w jednej z dwóch form:
ustalenie istnienia lub braku między stronami stosunku prawnego i sprecyzowanie jego treści,
stworzenie, zniesienie lub zmiana miedzy stronami stosunku prawnego.
Ad. 1.
Sąd lub organ administracji państwowej (najczęściej na życzenie jednej ze stron) autorytatywnie stwierdza, że między stronami istnieje lub nie istnieje stosunek prawny o określonej treści i że w związku z tym strony maja wobec siebie takie to a takie praw i obowiązki. Np. wyrok o zapłatę należności.
W wyroku karnym skazującym sad stwierdza fakt popełnienia przestępstwa i w ten sposób ustala istnienie stosunku prawnego między państwem a przestępcą i jednocześnie go precyzuje, wymierza określoną karę, orzeka o kosztach procesu itd.
Ad.2.
Wskutek wydania przez organ państwowy aktu prawnego nie normatywnego (akt administracyjny, orzeczenie sadowe) miedzy stronami powstaje nowy stosunek prawny, bądź też stosunek już istniejący ulega likwidacji lub zmianie.
Przykład. Wyrok rozwodowy stwarza nową sytuację prawną małżonków, gdyż zrywa łączący ich dotąd stosunek prawny. Podobne skutki wywołuje orzeczenie sadu ustalające ojcostwo dziecka pozamałżeńskiego, rozwiązanie umowy, itp.
Analogiczny charakter ma większość aktów administracyjnych, np. wezwanie do odbycia służby wojskowej.
Proces stosowania praw można podzielić na trzy etapy:
ustalenie stanu faktycznego,
wyszukanie (ustalenie) normy prawnej odnoszącej się do danego stanu (kwalifikacja prawna),
wnioskowanie i wydanie decyzji (ustalenie prawnych konsekwencji jakie w danej sytuacji wynikają dla stron z zastosowaniem odpowiedniej normy).
PODZIAŁ PRAWA NA GAŁĘZIE
W ramach gałęzi prawa stosowana jest jednolita metoda regulowania stosunków społecznych. Najczęściej wyróżnia się prawo:
konstytucyjne - zespół norm regulujących podstawy ustroju państwa,
administracyjne - zespół norm regulujących struktur® organów administracji oraz stosunki prawne powstające w toku działalności tych organów,
finansowe - zespół norm regulujących gromadzenie środków pieniężnych przez państwo oraz ich rozdział i wydatkowanie, a także określających tryb działania organów i instytucji finansowych,
cywilne - zespół norm regulujących stosunki majątkowe i niektóre stosunki osobiste miedzy równorzędnymi - w danej sprawie - podmiotami prawa,
rodzinne - zespół norm regulujących osobiste i majątkowe stosunki między małżonkami, a także dziećmi i krewnymi,
pracy - zespół norm regulujących stosunki między pracodawcą i pracownikami,
karne - zespół norm określających czyny które są przestępstwami, ustalających kary za te przestępstwa oraz określających ogólne zasady odpowiedzialności karnej,
procesowe: a) cywilne - zespół norm regulujących tryb rozstrzygania spraw cywilnych przez sądy i inne organy,
b) karne - zespół norm regulujących tryb prowadzenia i rozstrzygania spraw karnych przez organy wymiaru sprawiedliwości.
Istnieje też miedzy innymi prawo:
gospodarcze,
o miarach,
budowlane,
o ruchu drogowym,
autorskie i inne.
Można również mówić o prawie technicznym lub inżynierskim.