Prawo to system norm prawnych, które powstały w związku z istnieniem i funkcjonowaniem państwa lub innego uporządkowanego organizmu społecznego, ustanowione lub uznane przez właściwe organy władzy i przez te organy stosowane, w tym z użyciem przymusu.

Moralność to zbiór zasad, które określają, co jest dobre, a co złe. Moralność można definiować jako sposób postępowania jednostki ludzkiej przyjęty pośród większości za normę, będącą częścią dziedzictwa kulturowego danej organizacji kulturowej, która wywołuje negatywne lub pozytywne emocje innych jednostek, nie jest lub

jest sprzeczna z naturą człowieka oraz nie jest lub jest szkodliwa z punktu widzenia organizacji kulturowej danej społeczności.

Praworządność to ścisłe stosowanie prawa przez wszystkie organy państwowe oraz przestrzeganie praw przez inne podmioty. Dotyczy zarówno organów państwowych, jak i zwykłych obywateli czy osób prawnych.

Świadomość prawna to znajomość przepisów i instytucji prawnych, jak również ocena prawa przez społeczeństwo i jego zdolność do postulowania zmian prawnych pożądanych przez społeczeństwo. Świadomość prawna sama w sobie nie oznacza przestrzegania prawa przez ogół społeczeństwa.

Wykładnia prawa (interpretacja prawa) to proces zmierzający do ustalenia znaczenia przepisu prawa i ustalenia treści zawartych w nim norm prawnych (wykładnia prawa w ujęciu pragmatycznym) lub ustalone w jej toku znaczenie przepisu lub ustalone w jej toku znaczenie przepisu lub treść normy prawnej (wykładnia prawa w ujęciu pragmatycznym – rezultat wykładni prawa w ujęciu pragmatycznym).

Źródła prawa to pojęcie wieloznaczne odnoszące się do tworzenia i stosowania prawa. Zgodnie z artykułami 87, 91 i 234 Konstytucji RP źródłami powszechnie obowiązującego prawa RP są:

• Konstytucja

• ratyfikowane umowy międzynarodowe

• prawo stanowione przez organizację międzynarodową w trybie art. 91 ust. 3

• ustawy i rozporządzenia z mocą ustawy

• rozporządzenia

• akty prawa miejscowego (na obszarze organów, które je ustanowiły).

Konstytucja ma zawsze pierwszeństwo przed ustawami, a te zawsze mają pierwszeństwo przez rozporządzeniami (źródła prawa krajowego).

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej to najważniejszy akt prawny RP, uchwalony 2 kwietnia 1997 r., zatwierdzony w ogólnonarodowym referendum 25 maja 1997, wszedł w życie 17 października 1997. Konstytucja złożona jest z preambuły i 13 rozdziałów, w tym 243 artykuły.

Umowa międzynarodowa jest obecnie najważniejszym instrumentem regulującym stosunki międzynarodowe i jednym z dwóch niekwestionowanych źródeł prawa międzynarodowego. Za umowę międzynarodową uważa się zgodne oświadczenie woli co najmniej dwóch podmiotów prawa międzynarodowego (państw, organizacji międzynarodowych) regulowane przez prawo międzynarodowe i wywołujące skutki w sferze prawa międzynarodowego, niezależnie od tego, czy jest ujęte w jednym czy w większej liczbie dokumentów, i bez względu na jego nazwę.

Ustawa – akt prawny o charakterze powszechnie obowiązującym, najczęściej obecnie uchwalany przez parlament.

Najważniejsze miejsce w hierarchii aktów prawotwórczych zajmuje w systemach prawa ustawowego konstytucja, czyli ustawa zasadnicza. Jest to akt normatywny parlamentu albo specjalnego organu przedstawicielskiego pochodzącego z wyboru (konstytuanty). W państwach federacyjnych obowiązują ponadto konstytucje stanowe albo republikańskie.

Konstytucja jest zbiorem norm – zasad stanowiących fundament politycznego, społecznego i gospodarczego ładu w państwie.

Obowiązuje we wszystkich rodzajach stosunków prawnych, jest bezpośrednio stosowana przez wszystkie organy władzy publicznej, a osoby fizyczne i prawne w sprawach przed organami mogą wprost powoływać się na jej normy.

Przepisy konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że sama konstytucja stanowi inaczej. Stosowanie bezpośrednie konstytucji oznacza, że organy władzy publicznej (sądy, administracja) mogą podejmować decyzje wprost na podstawie norm konstytucji. Nie dotyczy to jednak wszystkich norm, jedynie takich, które są „samo wykonalne”, a więc jednoznaczne i precyzyjne, oraz do ich zastosowania nie ma potrzeby odwoływania się do innych przepisów. Za pozbawione cechy „samo wykonalności” uznaje się te regulacje, które z mocy odesłania zawartego w Konstytucji powinny być uzupełnione przez ustawy.

Konstytucja określa zasady ustroju państwa, kompetencje i wzajemne relacje naczelnych organów w państwie oraz podstawowe wolności, prawa i obowiązki obywateli.

Konstytucje są uchwalane przez parlamenty (czasem przez konstytuantę), z reguły w trybie szczególnym, bardziej skomplikowanym niż tryb uchwalania ustaw zwykłych.

Konstytucja jest aktem nadrzędnym w hierarchii źródeł prawa w sensie materialnym i formalnym. W sensie materialnym – ponieważ normuje podstawowe zasady ustroju politycznego i społecznego w państwie, w sensie formalnym – ponieważ jest aktem o najwyższej mocy prawnej.

Naruszenie nadrzędnej pozycji Konstytucji w systemie źródeł prawa oznacza naruszenie zasady hierarchicznej budowy systemu aktów prawotwórczych. Do orzekania zgodności wszelkich aktów prawotwórczych z Konstytucją powoływane są trybunały konstytucyjne.

Ustawa to akt prawodawczy (generalnie abstrakcyjny) uchwalany w Polsce przez Sejm za zgodą Senatu. Ustawy zajmują w hierarchii źródeł prawa miejsce o jeden stopień niższe niż Konstytucja. Wszystkie akty podstawowe powinny być z nimi zgodne.

Przyjmuje się, że istnieje pewien zakres spraw, które mogą być regulowane wyłącznie przez ustawy. Tzw. materia ustawowa obejmuje zazwyczaj:

• nakładanie obowiązków na jednostki i zbiorowości

• przyznawanie im praw

• ograniczanie ich wolności i praw

• ustrój, właściwości i zasady działania aparatu państwowego oraz samorządu terytorialnego

• główne zasady systemu gospodarczego i finansowego państwa

• status funkcjonariuszy państwowych.

Ustawy wraz z Konstytucją tworzą fundament państwa prawa.

Ustawy uchwalane są przy zachowaniu szczególnej procedury. Jest to procedura sekwencyjna (wieloetapowa), precyzyjnie uregulowana przez prawo i jawna. Szczególnym typem są ustawy uchwalane w drodze referendum. Zasadnicze elementy procedury uchwalania ustaw określa Konstytucja. Po Konstytucji i umowach międzynarodowych ratyfikowanych za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ustawa jest aktem o najwyższej mocy prawnej w polskim systemie źródeł prawa.

Podporządkowanie ustaw Konstytucji oznacza, że treść ustaw musi się mieścić w jej granicach. Normy ustawowe mogą być zmieniane i chylone tylko przez inną normę konstytucyjną albo ustawową. W przypadku konfliktu (tj. umowa zawiera inne rozwiązanie prawne niż ustawa) z normą umowy międzynarodowej ratyfikowanej za zgodą Sejmu – pierwszeństwo ma norma umowy (tj. ją należy stosować w konkretnym przypadku). Normy zawarte w ustawach mogę zmieniać i uchylać każdą normę podstawową (np. zawartą w rozporządzeniu). Podporządkowanie ustawy Konstytucji oznacza też wymóg zgodności jej norm z aksjologią i zasadami Konstytucji. Gwarancją jest prawo Trybunału Konstytucyjnego do kontroli tej zgodności.

Wśród ustaw pewną specyfikę mają: ustawa budżetowa, ustawa o ratyfikacji umowy międzynarodowej oraz ustawa o zmianie Konstytucji. Ustawa budżetowa to ustawa, której zasadniczym elementem składowym jest budżet państwa na dany rok.

Niektóre ustawy normujące obszerne dziedziny spraw w swoim tytule zawierają nazwę „kodeks”. Kodeks nie jest więc w Polsce odrębnym rodzajem aktu prawodawczego.

Kodeks jest aktem prawodawczym (ustawą), którego celem jest całościowe, względnie wyczerpujące i niesprzeczne oraz syntetyczne uregulowanie wybranej sfery życia społecznego, zastępujące dotychczasowe rozproszone akty normatywne.

Nowelizacją nazywa się częściową zmianę obowiązującego aktu prawodawczego przez inny akt normatywny tej samej (albo wyższej) mocy prawnej, później wydany. W zasadzie nowelizuje się tylko ustawy. Wyjątkowo, jeśli zachodzi konieczność nowelizacji aktu wykonawczego, należy w akcje nowelizującym przewidzieć obligatoryjne upoważnienie do wydania tekstu jednolitego.

W praktyce stosuje się dwie formy nowelizacji – wąską i szeroką. Wąska nowelizacja polega na zmianie przepisów ustaw wyraźnym przepisem ustawy zasadniczo poświęconej innej materii, późniejszej niż ustawa zawierająca przepis zmieniany. Szeroka nowelizacja polega na zmianie przepisów ustawy odrębną ustawą nowelizacyjną.

Nowelizacje mogą polegać na uchylaniu lub dodawaniu pojedynczych przepisów bez zmian dokonywanych w ich obrębie, oraz na zmianach dokonywanych w poszczególnych przepisach aktu.

Akt normatywny urzędowo ogłoszony w odpowiednim dzienniku publikacyjnym uznaje się za tekst autentyczny. Tekst autentyczny jest uznawany za pierwotny i wiarygodny, a w razie sporów co do treści przepisów prawa – jest tekstem ostatecznie wiążącym.

Niektóre systemy źródeł prawa przewidują także instytucje rozporządzenia albo dekretu z mocą ustawy. Akt taki, mając równą moc ustawie, może ją zmienić albo uchylić, często Konstytucja przewiduje przedmowie granice regulacji dla aktów tego typu. Akty tego typu są tworzone z pominięciem rozbudowanej procedury ustawodawczej.

Akty wydawane w zakresie materii ustawy przez organ pozaparlamentarny są z reguły zatwierdzane przez parlamenty.

Rozporządzenia z mocą ustawy mogą dotyczyć zasad działania organów władzy publicznej oraz zakresu ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela w czasie stanu wojennego, a także określić podstawy, zakres i tryb wyrównywania strat majątkowych wynikających z wprowadzonych ograniczeń.

Umowa międzynarodowa jest to wspólne, zgodne oświadczenie podmiotów prawa międzynarodowego, które tworzy prawo, a więc uprawnienia i obowiązki tychże podmiotów.

Stronami umów są najczęściej państwa.

Ratyfikowane na podstawie upoważnienia wyrażonego w ustawie umowy międzynarodowe uznaje się na ogół we współczesnych państwach za część wewnętrznego porządku prawnego. Jeśli ich zastosowanie nie jest uzależnione od wydania ustaw – powinny być stosowane przez sądy i administrację bezpośrednio. Ponadto przyjmuje się, że umowa międzynarodowa ratyfikowana na podstawie upoważnienia wyrażonego w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeśli umowy tej nie da się pogodzić z przepisami ustawy.

Umowy międzynarodowe, które są ratyfikowane przez prezydenta za uprzednią zgodą parlamentu wyrażoną w ustawie i które są ogłaszane w trybie wymaganym dla ustaw, mają moc prawną ustawy. Jednakże w przypadku, „jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową”, umowa ta ma pierwszeństwo przed ustawą. Prawo rozstrzygania o zgodności ustaw z tymi umowami należy – w ramach kontroli konstytucyjności – do Trybunału Konstytucyjnego.

Umowy ratyfikowane bez upoważnienia ustawy w przypadku kolizji norm ustępują swą skutecznością ustawie, ale mają „pierwszeństwo” przed innymi aktami prawodawczymi.

Aktami podstawowymi wydawanymi w celu wykonania ustaw w państwach współczesnych są na ogół rozporządzenia. Pochodzą one zazwyczaj od naczelnych organów administracji, niekiedy także od Prezydenta, a na szczeblu terenowym od wojewodów. Rozporządzenia powinny regulować tylko te materie, które ściśle wynikają z upoważnienia ustawowego. Nie mogą zmieniać treści ustaw. Nie mogą też bez upoważnienia ustawowego nakładać obciążeń na obywateli. W świetle Konstytucji RP jedynym aktem organów władzy wykonawczej uznanym za źródło powszechnie obowiązującego prawa w Polsce jest rozporządzenie. Rozporządzenie jest aktem ściśle związanym z ustawą/ jest wydawane przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Upoważnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści tego aktu.

Organy stanowiące rozporządzenia:

• Prezydent RP

• Rada Ministrów

• Prezes Rady Ministrów

• minister kierujący działem administracji rządowej

• przewodniczący komitetu określonego w ustawie i powołanego w skład Rady Ministrów

• Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji

Organ mający kompetencję do wydania rozporządzenia nie może przekazać swych kompetencji innemu organowi (tzw. zakaz subdelegacji) ani zaniechać wydania tzw. rozporządzenia obligatoryjnego. Badanie konstytucyjności i legalności rozporządzeń należy do Trybunału Konstytucyjnego; w pewnym zakresie kontrola ta przysługuje także sądom i Radzie Ministrów.

Źródłem powszechnie obowiązującego prawa o ograniczonym terytorialnie zasięgu są akty prawa miejscowego. Obowiązują one na obszarze działania organów, które je ustanowiły. Zakres swobody lokalnego prawodawcy jest szerszy niż w przypadku rozporządzenia. Konstytucja nie wymaga, by były to stanowione wyłącznie akty w celu wykonania ustawy i na podstawie zawartego w niej „szczegółowego” upoważnienia, a jedynie „na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie”. Nie wskazuje też konkretnego podmiotu upoważnionego do ich stanowienia ani formy prawnej tych aktów. Stwierdza jedynie, że stanowienie prawa miejscowego należy do „organów samorządu terytorialnego oraz terenowych organów administracji rządowej”. Jedyną formą właściwą do stanowienia prawa przez organy samorządu terytorialnego jest uchwała.

Legalność prawa miejscowego kontroluje Naczelny Sąd Administracyjny oraz Prezes Rady Ministrów (akty wojewody).

Akty prawa miejscowego można podzielić na:

• akty pochodzące od organów państwa

• akty pochodzące od organów samorządu

• akty zawierające statuty

• akty zawierające przepisy wykonawcze, tj. akty wydawane na podstawie upoważnień szczegółowych

• akty zawierające przepisy porządkowe, wydawane na podstawie upoważnień generalnych.

Wśród statutów szczególne znaczenie mają statuty jednostek zasadniczego podziału terytorialnego kraju, których mieszkańcy tworzą z mocy prawa wspólnoty samorządowe, a więc: statut województwa, statut powiatu u statut gminy.

Statut województwa uchwala sejmik województwa po uzgodnieniu z Prezesem Rady Ministrów.

Statut powiatu uchwala rada powiatu, z tym, że powinien być on zgodny z wzorcowym statutem powiatu określonym przez Ministra Spraw Wewnętrznych w rozporządzeniu.

Statut gminy uchwala rada gminy.

Akty zwierające przepisy wykonawcze to np. uchwały dotyczące podatków ich opłat lokalnych.

Akty zawierające przepisy porządkowe to:

• rozporządzenie porządkowe wojewody

• uchwała rady powiatu (w przypadku nie cierpiącym zwłoki: zarządzenie zarządu powiatu)

• uchwały rad gmin (gdy wymaga to natychmiastowego załatwienia: zarządzenie zarządu gminy).

Przepisy porządkowe nie mogą być wydawane, gdy dana materia jest uregulowana w ustawach lub innych aktach powszechnie obowiązujących.