MOTYW APKALIPSY - ZAGŁADY

Wróżby, objawienia, przepowiednie budziły w ludziach trwogę i strach, ale i pociągały swoją tajemną wiedzą.

W literaturze greckiego antyku to sen pozwalał na komunikację bohate­rów ze światem umarłych. Wiara w przeznaczenie - FATUM - odgrywa ważną rolę w przepowiedniach i wróżbach, obwieszczających rychłą kata­strofę. Motyw wizji symbolicznej pojawia się u Homera. Wypowiada je słynna Kasandra. W XIX pieśni "Odysei" znajdujemy wróżebny sen Pe­nelopy, gdzie Odyseusz jako orzeł niesie śmierć zalotnikom. Motyw snu proroczego odnajdziemy w dialogach Platona. Sokrates na podstawie snu odkrył tajemnicę swojej śmierci.

W "Biblii" utworem opisującym tajemnice tyczące czasów ostatecznych i sensu dziejów jest Apokalipsa św. Jana. APOKALYPSIS - słowo greckie, oznaczające czynność polegającą na usunięciu tego, co zakrywa, objawienie mające za przedmiot Sąd Boży, tajemnicę, osobę Jezusa, a także dar

udziela­ny przez Ducha Św. niektórym wiernym.

Apokalipsa przedstawia wizję przyszłych dziejów ludzkości. Wszech­mocny i sprawiedliwy Bóg ukarze niewiernych wizją "końca świata", ale także nagrodzi wiernych - Nowym Jeruzalem. Święty Jan Apokalipsę pisał na wyspie Patmos, dokąd został zesłany jako biskup Efezu w 95 r.n.e. Tekst jest pełen zagadkowych do dziś symboli. Siedem pieczęci, siedem trąb anielskich, niewiasta i smok, bestia z ziemi, czterej jeźdźcy Apokalipsy - to kilka z nich. Obfituje w wiele obrazów zagłady np. wizja plag nawiedzających Ziemię. W tej walce raczej zło trium­fuje nad dobrem. Jedyną nadzieją dla wiernych jest świetliste Jeruzalem.

Apokalipsa jest ostatnią księgą Nowego Testamentu. Należy również pamiętać, że w Starym Testamencie mamy kilka profetycznych ksiąg. Należą do nich: "Księga Izajasza” "Księga Ezechiela (spustoszenie ziemi i zguba dla ludzi za grzechy) i "Księga Da­niela".

KAZANIA SEJMOWEI Piotra Skargi

Piotr Skarga był nadwornym kaznodzieją króla Zygmunta III Wazy, Żar­liwym katolikiem i patriotą polskim. Zwany był „biczem bożym" w swych atakach na innowierców. Z troską pisał o polskiej rzeczywistości. Swoje poglądy zawarł w wielkim traktacie politycznym, któremu nadał formę kazań - „Kazania sejmowe" (1597 r.). W utworze przedstawił słabości, "choroby" Rzeczypospolitej - niemoc, bezsilność, osłabienie władzy królew­skiej... Najbardziej znane i często omawiane na lekcjach jest kazanie drugie: "O miłości ku ojczyźnie" . W nim autor zwraca się bezpośrednio do ojczyzny nazywając ją matką. Oczekuje od wszystkich okazywania jej szacunku i wdzięczności za możliwość życia. Jest tu też jedno z najsłynniejszych po­równań - ojczyzny do tonącego okrętu:

"Gdy okręt tonie, a wiatry go przewracają, głupi tłumoczki i skrzynki swoje opatruje i na nich leży, a do obrony okrętu nie idzie i mniema, że się sam ratuje, a on się sam gubi. Bo gdy okręt obrony nie ma, i on ze wszyst­kim, co zebrał, utonąć musi..."

Wizja grożącego Polsce upadku to obawa o przyszłość Ojczyzny (cha­rakterystyczna dla publicystyki XVI i XVIII w.). Dlatego Jan Matejko przed­stawił Skargę na swym obrazie "Kazanie Skargi" jako natchnionego proro­ka. W sposób sugestywny, pełen emfazy, operując obrazami biblijnymi (Sta­rego Testamentu) przepowiedział upadek państwa. Nic dziwnego, że siebie porównał do Jeremiasza.

- nawiązanie do biblijnego motywu walki dobra ze złem.

"NIE-BOSKA KOMEDIA" Zygmunta Krasińskiego

Ludzkość stoi przed katastrofą - taką zapowiedź znajdziemy w ostatnich słowach wstępu do części IV:

"Dolina Świętej Trójcy obsypana światłem migającej broni i Lud ciągnie do niej, jak do równiny Ostatniego Sądu."

To porównanie wskazuje oczywiście stylizację na apokaliptyczną walkę dwóch obozów - arystokracji na czele z hrabią Henrykiem i ludu z Pankra­cym jako wodzem. Rewolucję ukazał autor jako wojnę, która uaktywnia w człowieku najgorsze instynkty.

Hrabia w swojej wędrówce po obozie rewolucjonistów (w przebraniu ­oprowadzany przez Przechrztę) ogląda sceny mordu, rozpusty. Zaniechano grzebania zmarłych, co grozi zarazą. Pankracy wciąż powtarza, że ślisko tu od krwi. To jak obraz zesłanych na ziemię Jeźdźców Apokalipsy przed dniem Sądu Ostatecznego.

Szatan kieruje poczynaniami jednych i drugich, dlatego wynik rewolucji jest przesądzony - nikt nie wygra. Wizja Marii, prorokującej zagładę, obej­muje nie tylko upadek Ziemi, ale całego wszechświata. Wizja Chrystusa, ukazująca się Pankracemu na końcu utworu, jest wzorowana na Apokalip­sie. Nie jest to wybaczający, sprawiedliwy Zbawiciel, lecz w swej porażającej jasności, złowrogi sędzia. Na głowie ma koronę cierniową uplecioną z pio­runów, nie niesie krzyża, lecz opiera się na nim jak na mieczu zagłady.

Drugiej części rewolucji i zbudowania szczęśliwej przyszłości, o której marzył Pankracy - nie będzie. To koniec świata, za odgrywaną

przez ludzi komedię "nie boską" , a szatańską.

- Z. Krasiński nawiązuje w dramacie do heglowskiej hipotezy dziejów, co potwierdza w części II utworu rozmowa Filozofa z Mężem. Mędrzec jest przekonany, że świat rozwija się przez przelew krwi, cierpienia i unicestwienie starych, dominujących form społecznych;

- odwołuje się w dziele także do idei Opatrzności kierującej rozwojem ludzkości Giovanniego Battisty Vico i dziel Maistera i Ballanchea.

Przekonanie o grożącej zagładzie ludzi i świata obejmuje przełom XIX i XX wieku.

Postawa dekadencka w epoce końca wieku uzupełniała schyłkowe nastroje katastrofizmu. Pustka egzystencjalna, po­czucie bierności i niemocy ogarnia nie tylko wielkich tej epoki. Modernizm przynosi wiele przeobrażeń: odkrycia naukowe (fizyka, chemia, medycyna), szybki postęp techniczny, skok demograficzny i kult pieniądza. To spowodowało strach przed unifikacją kultury i tradycji. Człowiek od­czuwał lęk przed katastrofą systemu wartości, niechęć do przemysłu i techniki. A zainteresowanie psychoanalizą i filozofią zmienności bytu po­głębia ogólnoludzką "depresję" .

Stąd zainteresowanie spirytualizmem, okultyzmem, przepowiedniami i Apokalipsą. Okres Młodej Polski szczególnie skupił się na katastroficznej interpretacji Apokalipsy św. Jana. Znów młodzi z pogardą odnieśli się do dorobku ojców, bo przeczuwali bliski koniec. Mając katastroficzne wizje, tworzyli mistyczne przepowiednie nadchodzących kataklizmów.

"PRZEDWIOŚNIE" Stefana Żeromskiego

Apokaliptyczne obrazowanie S. Żeromski wykorzystał w przedstawie­niu rosyjskich doświadczeń Cezarego Baryki, a przede wszystkim w opisie rewolucji nawiedzającej mieszkańców Baku. To makabryczny obraz znisz­czenia, śmierci, samosądów i żądzy krwi. Obok nienawiści klasowych są antagonizmy ormiańsko-tatarskie: "Ormianie spalili meczety wraz z tatar­skimi kobietami i dziećmi...", a "w ciągu czterech dni Tatarzy wzięli odwet, mordując siedemdziesiąt kilka tysięcy Ormian, Rosjan..." Równie przeraża­jący charakter ma opis śmierci matki Cezarego. Złapana, gdy próbowała uratować swój "skarb", zostaje skierowana do robót publicznych, Bita, nie wytrzymuje upodlenia fizycznego i psychicznego:

„(...) pchnięta przez dozorcę, padła na drodze i skończyła życie. Miano zwłoki chować we wspólnym rowie kontrrewolucjonistów, lecz i tu syn wyżebrał ustępstwo (...) Splatając jej zesztywniałe palce zobaczył również, że złota obrączka ... zdarta została z palca wraz z nieżywą skórą."

To dowód, że rewolucja to zamach na wszystko w imię wszystkiego, dlatego jest tak niebezpieczna.

- wśród wypadków rewolucyjnych kształtuje się osobowość Cezarego Baryki;

- apokaliptyczna wizja rewolucji jest tym bardziej zadziwiająca, że Żeromski nigdy Baku ani MoskW1j nie widział. Realia do opisu wydarzeń w Baku czerpał z opowie­ści repatriantek z Baku i relacji dziennikarskich;

• autor nie akceptował rewolucji, traktując ją jako nieokiełznany żywioł.

"DŻUMA " Alberta Camusa

To powieść parabola oraz uniwersalna przypowieść o nieustannej walce człowieka ze złem tego świata. Kronika orańskiej zarazy to nie tylko obraz choroby, która zabija bezbronne dzieci, kobiety, mężczyzn. To przede wszystkim kataklizm, który jest symbolem nieprzewidywalnego zagrożenia i bezradności człowieka wobec żywiołu. Gran to miasto skazane na apoka­liptyczną zagładę. Statystyka zgonów, czyniona przez Granda, ciągle rośnie, a upalne lato sprzyja szybkiemu przenoszeniu się choroby.

Ojciec Paneloux traktuje zarazę jako karę zesłaną grzesznym ludziom przez Boga.

Wobec tego sądu sprzeciwia się Rieux czy Tarrou. Zło jest im­manentne, jest ciągiem tragicznych, niezawinionych zdarzeń.

"Dżuma" to również metaforyczny obraz wojny. Segregacja ludzi cho­rych i jeszcze zdrowych, kremacja zwłok, strach i "żniwo" śmierci - to nic innego jak obrazek wojennej zawieruchy, niszczącej wszystko co w człowie­ku najlepsze. Dlatego tytuł utworu traktuje się także jako zło tkwiące w człowieku Oean Tarrou twierdzi, że człowiek z natury jest zły). "Każdy nosi w sobie dżumę..." .

Człowiek jest z góry skazany na zło i walkę z nim, bo "bakcyl dżumy nigdy nie umiera i nie zanika" . Epidemia cofa się, ale zagrożenie istnieje nadal, bo nie wiadomo kiedy "dżuma obudzi szczury i pośle je, by umierały w szczęśliwym mieście."

Powieść A. Camusa to podpowiedź jak żyć w świecie zła i jak odnaleźć mimo wszystko nadzieję pośród katastrof naszej epoki. Pamiętajmy, że: " wielkość człowieka polega na jego postanowieniu, by być silniejszym niż warunki czasu i życia".

- "Jest rzeczą równie rozsądną ukazać jakiś rodzaj uwięzienia przez inny, jak ukazać coś, co istnieje rzeczywiście, przez coś innego, co nie istnieje" - to motto utworu (D. Defoe) pozwala na szukanie różnych znaczeń tytułu. Jest wielką metaforą. Sa­ma akcja to tylko pretekst do samodzielnych, bardziej uniwersalnych sądów;

- dużą rangę nadaje Camus miłości i dobroci oraz buntowaniu się wobec zła. Mówił: "Buntuję się, więc jestem."

---