Ogólna charakterystyka ekonomii

Ekonomia była niegdyś działem filozofii, zajmującym się funkcjonowaniem gospodarstw domowych. Dobra - przedmioty służące do zaspokajania potrzeb: a) dobra ekonomiczne (rezultaty pracy), b) dobra wolne (czerpane bezpośrednio z przyrody). Upadek epoki feudalnej wyodrębnił ekonomię jako samodzielną naukę.

Fazy rozwoju: 1) stagnacja; 2) szybki rozwój w czasie upowszechniania gospodarowania rynkowego (kapitalizm).

Pierwsze nurty ekonomiczne (zapytanie o przyczynę bogactwa narodów):

1. Fizjokraci (uważali, że gł. czynnikiem bogacenia się narodów jest produkcyjne wykorzystanie ziemi. Produkcja rolnicza była działalnością produkcyjną, wszystkie inne zajęcia były jałowe).

2. merkantylizm (uprzedmiotowieniem bogactwa narodów jest złoto, kruszce, pieniądze. Głównym sposobem ich gromadzenia miała być wymiana towarowa, czyli rozwój handlu.

Twórcy tzw. ekonomi klasycznej : Adam Smith i David Ricardo uznali, że przyczyną bogactwa narodów jest wykorzystanie 3 zasadniczych składników: ziemi, kapitału, pracy.

Ekonomia współczesna:

1. neoklasyczna

2. teoria J. Keyn'a (keyniści)

3. nurt liberalny

Klasycy uważali, że w gospodarce występował samoczynny mechanizm rynkowy, tzw. niewidzialna ręka, wszelka ingerencja państwa jest szkodliwa i powoduje dysharmonię na rynku. Tak uważano do Wielkiego Kryzysu (1929-33/34), którego istotą byłą nadprodukcja (nadmiar podaży - produkcji - w stosunku do możliwości wchłonięcia przez rynek. Nadprodukcja pociągnęła za sobą fatalne skutki: nagły spadek produkcji, nagły spadek zysków, dochodów; załamanie stanu gospodarki. Stan ten w Ameryce Pn. rozładowano za pomocą tzw. programu nowego ładu (roboty publiczne - budowano drogi, szpitale).

J. Keynes jest twórcą teorii cyklu koniunkturalnego, jak i interwencjonizmu rynkowego. Był to przełom w nauce ekonomii. Działalność interwencyjną wprowadziły wszystkie kraje z gosp. rynkową, jednak z czasem zakres interwencjonizmu znacznie się rozszerzył, wykroczył poza granicę działań antykryzysowych. Pojawił się interwencjonizm redystrybucyjny, którego celem jest redukowanie dużych różnic w dochodach, powodowany przez mechanizm rynku.

Nurt liberalny wychodził ze stanowiska podobnego do neoklasycznej. twierdzi, że im mniej państwa w gospodarce, tym lepiej. Wśród różnych szkół ważny jest monetaryzm (M. Friedman), według założeń którego jedynym dopuszczalnym działaniem ingerencji państwa w gospodarce są regulacje na rynku pieniężnym, czyli regulowanie przez państwo ilości pieniądza w obiegu. Uzasadnienie tej regulacji monetaryści znajdują w istocie współczesnego pieniądza, który nie ma wewnętrznej wartości, nie jest wymienialny na złoto. Współczesny pieniądz ustanawia tylko siłę nabywczą regulowaną przez państwo).

Nadmierna ilość pieniądza powoduje spadek siły nabywczej, co prowadzi do inflacji, zbyt mała może prowadzić do szkodliwej na dużą skalę deflacji.

Nauka ekonomii próbuje określić prawa i zasady, wg których kształtuje się rzeczywistość w gospodarce. Stosuje określoną procedurę badawczą (metodę ekonomii). Ekonomia stosuje metodą standardową dla wszystkich nauk społecznych. Wyróżnia się 3 etapy eksploracji rzeczywistości ekonomicznej:

• etap abstrakcji (polega na określaniu istoty procesu gospodarczego, określenie tego, co najważniejsze. Sformułowane przez ekonomię abstrakcje są to ogólne prawdy, które mają zastosowanie w wielu przypadkach. To z reguły prawa ekonomiczne z dużym zakresem uniwersalizmu. Za abstrakcje można uznać np. prawo popytu, jest to prawidłowość uniwersalna.

• etap stopniowej konkretyzacji (sformułowane abstrakcje zakładają, że pozostałe czynniki są stałe. Stopniowa konkretyzacja zmierza do przybliżenia do rzeczywistości. Stopniowa konkretyzacja powinna odpowiadać, czy we wszystkich sytuacjach prawo jest spełnione, np. prawo popytu - paradoks Giffena, albo efekt Veblen'a (w przypadku ludzi b. bogatych).

• etap weryfikacji - sprawdzenie rezultatów stopniowej konkretyzacji z rzeczywistością gospodarczą.

Abstrakcja potrzebuje narzędzi badawczych, np. logiczne rozumowanie typu indukcyjnego (wyciąganie ogólnych wniosków ze szczegółowych przesłanek), rozumowanie dedukcyjne (wyciąganie wniosków z przesłanek - etap stop. konkretyzacji), rozumowanie redukcyjne (odwrócenie dedukcji, czyli uzasadnienie przesłanek na podstawie wniosków).

Sprawdzenie przez ekonomię prawidłowości może obywać się poprzez weryfikację statystyczną (gdy gosp. funkcjonuje bez katastroficznych zaburzeń), lub weryfikację historyczną (jeżeli takie zaburzenia istnieją).

Rezultatem poznania są prawa ekonomiczne. Istnieje podział na prawa ekonomiczne (mają zastosowanie w rzeczywistości) i prawa ekonomii (prawa ekonomiczne, ale tylko w nauce ekonomii). Mogą istnieć różnice między tymi prawami.

Prawa ekonomiczne - stale powtarzające się związki (bądź relacje między elementami procesu gospodarczego). Posiadają charakter statystyczny. Nie są niezmienne, zmieniają się wraz ze zmianą warunków wywołanych ich funkcjonowaniem lub pojawieniem się (np. prawo Kopernika - pieniądz gorszy wypiera pieniądz lepszy).

Prawa ekonomiczne posiadają charakter obiektywny działają w każdym procesie gospodarczym, są niezależne od człowiek (nie zależą od jego woli i świadomości). Żywiołowość praw ekonomicznych - są swoistymi żywiołami procesu, nie poddają się kontroli i koordynacji ludzi.

Rodzaje praw ekonomicznych:

• charakteru niezależności (kryterium I)

• obszar działania praw ekonomicznych (kryterium II).

1. Relacja przyczynowo - skutkowa: gdy są 2 działania współważne, to jedno jest przyczyną, a następnie pojawia się skutek (następstwo z reguły czasowe). Prawo popytu to typowe prawo przyczynowo - skutkowe. Relacje współistnienia - stanowią podstawę ekonomicznych praw współżależnych - działają gdy 2 lub więcej zdarzeń występuje zawsze łącznie w tym samym czasie, tworzą wtedy strukturę zdarzeń - działają jednocześnie. (np. zużywanie czynników produkcji, wytwarzanie dóbr, wytwarzanie odpadów). Prawa funkcjonalne dotyczą relacji między zjawiskami ilościowo - wymiernymi, które można zaprezentować za pomocą funkcji matematycznych. Wśród rodzajów praw w tej kategorii są prawa funkcjonalne - dotyczą relacji między zjawiskami ilościowo wymiernymi, relacje te można przedstawić za pomocą funkcji matematycznej. Prawo popytu jest typowym prawem funkcjonalnym (wykres i opisać!).

2. Można wyodrębnić 3 zasadnicze rodzaje praw:

• prawa postępowania ludzi (ukazuje relacje, które pojawiają się jako skutek, następstwo działania bodźców ekonomicznych (np. płaca stanowi bodziec wpływający na jakość pracy), sytuacji zmuszających człowieka do określonych zachowań w procesie gospodarczym.

• prawa splotu działań ludzkich (związane z kooperacją, sprowadzają się do relacji wymiennych, które kształtują się w procesach gospodarczych).

• techniczno - bilansowe prawa produkcji (określenie bilansowe oznacza relacje ilościowe odnoszące się do nakładów i wyników działań gosp. Ukazują one wydajność wykorzystywanych w produkcji czynników.

Odkryte prawa służą do tworzenia teorii ekonomicznych - systemów praw ekonomicznych - mających określać istotę procesów gospodarczych, jak przebiegają i jakich się można spodziewać następstw.

Mikroekonomia - bada procesy z punktu widzenia wyodrębnionych przedmiotowo rynków procesów produkcji.

Makroekonomia - traktuje o zjawiskach gospodarczych z punktu widzenia systemów gospodarek narodowych różnych krajów.

Mezoekonomia - ekonomia średniej skali (pośrednia między mikro- a makroekonomią). Bada funkcjonowanie grup podmiotów, podsystemów ekonomicznych, np. funkcjonowanie grup przedsiębiorstw wyodrębnionych na różne sposoby).

Ekonomia globalna - zajmuje się funkcjonowaniem systemu gospodarki światowej.

Ekonomia pozytywna - nauka badająca jak rzeczywiście przebiega proces gospodarczy, stara się zgodnie z prawdą opisać przebieg procesu gospodarczego.

Ekonomia normatywna - bada jak powinien kształtować się proces gospodarczy.

Czystej ekonomii pozytywnej i normatywnej nie ma i być nie może, bo człowiek nie jest w stanie wyłączyć swoich norm wartościujących.

Rynek jako mechanizm regulacji

Rynek - miejsce, w którym dokonuje się transakcji kupna - sprzedaży, podsystem w systemie gospodarki narodowej, która sprawia, że gospodarka nie popada w anarchię. Działa na zasadzie procesów, wytwarza się tyle dóbr, ile są w stanie nabyć konsumenci i takie dobra, na które jest zapotrzebowanie. Jest to najskuteczniejszy mechanizm regulacji w skali systemu gospodarek narodowych.

Ekonomia odpowiada na pytanie jak człowiek sobie radzi (lub powinien radzić) z rzadkością dóbr, czyli niedoborem dóbr w stosunku do potrzeb. Rzadkość dóbr stanowi szczególną wartość w warunkach rynkowych, gdy dominuje zasada niewidzialnej ręki, to wówczas niedobór dóbr zostaje zastąpiony przez niedobór pieniądza.

Mechanizm rynku doprowadził do ogromnych zmian w strukturach gospodarek narodowych, np. zmiany w strukturze podmiotowej współczesnej gospodarki.

We współczesnych systemach ekonomicznych można wskazać na 3 bardzo istotne podmioty. W każdej gospodarce narodowej są to:

1. gospodarstwa domowe,

2. przedsiębiorstwa

3. państwo.

Ad.a. Współczesne gospodarstwa domowe różnią się istotnie od dawnych. Obecne nie spełniają dwóch istotnych ról: produkcji (jako pozyskiwanie dóbr) i dystrybucji. Funkcja produkcji została przejęta przez przedsiębiorstwa, natomiast funkcja dystrybucji przybiera obecnie charakter wymiany towarowo pieniężnej, spełniana przez przedsiębiorstwa handlowe. We współczesnych gosp. domowych pozostała nadal funkcja konsumpcyjna. Oprócz tego, że jest to funkcja końcowa, jest to również funkcja quasi - produkcyjna. Poprzez konsumpcję następuję odtworzenie zdolności ludzi do pracy. Zakres konsumpcji ma znaczny wpływ na odtwarzanie (reprodukcję) pracy. Im konsumpcja jest większa, to zdolność do pracy też jest większa.

Można powiedzieć, że poprzez konsumpcję gosp. domowe mają swój udział w procesie produkcji. Ma to różne aspekty obok reprodukcji czynnika pracy:

• spełniają rolę weryfikatorów przydatności produktów,

• pomimo, że nie biorą bezpośrednio udziału w procesie produkcji, to są poprzez swoich członków dysponentami czynników produkcji,

• określają podaż pracy,

• posiadają kapitał i ziemię; zgromadzony przez gosp. domowe kapitał stanowi ich oszczędności, czyli nie skonsumowaną, zgromadzoną część wcześniejszych dochodów gosp. domowych. Udostępniają one kapitał za odpowiednim wynagrodzeniem, który może przybierać formę procentu (jeżeli jest pożyczany), dywidendę (jeżeli jest angażowany w przedsiębiorstwo będące spółką akcyjną, w której mają udziały członkowskie), zysk jeżeli podejmują się prowadzenia własnego przedsiębiorstwa,

• z tytułu dysponowania ziemią gospodarstwa domowe otrzymują bądź rentę gruntową, bądź też czynsz dzierżawny.

Gospod. domowe nadal mają wiodącą rolę (mimo utraty niektórych funkcji na rzecz przedsiębiorstw).

Ad. b. Przedsiębiorstwa są podmiotami życia gospodarczego zajmującymi się produkcją i dystrybucją. Proces produkcji (czy świadczenia usług) polega na tym, że przedsiębiorstwa łączą czynniki produkcji za pomocą metod określanych mianem technologii. Powstają wówczas nowe wartości użytkowe, o określonych cechach i walorach użytkowych.

Współczesne przedsiębiorstwa są podmiotami, które charakteryzuje odrębność ekonomiczna oraz osobowość prawna. Odrębność ekonomiczna oznacza, że przedsiębiorstwo prowadzi działalność na własny rachunek, własny koszt i własne ryzyko. Pokrywa swoje wydatki ze swoich przychodów. Przedsiębiorstwo, które nie ma takiej zdolności przestaje istnieć. Osobowość prawna oznacza, że przedsiębiorstwo jest podmiotem prawa i jako takie może wchodzić w relacje uznane przez prawo z innymi podmiotami. Posiadanie osobowości prawnej pozwala przede wszystkim na zawieranie transakcji handlowych.

Współczesne przedsiębiorstwa mają różną strukturę i wielkość; mogą być:

• jednoosobowe;

• spółkami różnego rodzaju;

• przedsiębiorstwami państwowymi,

• przedsiębiorstwami będącymi spółdzielniami.

Schemat zależności i kooperacji między przedsiębiorstwami, a gospodarstwami domowymi (schemat ruchu okrężnego w gospodarce - przemieszczanie dóbr i usług oraz przemieszczanie

Ad. c. Państwo w gospodarce rynkowej. Państwo to podmiot, który z historycznego punktu widzenia charakteryzuje się różną rolą w gospodarce rynkowej:

• w pierwszej fazie państwo spełniało rolę protekcyjną (chroniło, popierało rozwój pierwszych fabryk i przedsiębiorstw, ochrona przed konkurencją z zagranicy - gł. protekcjonizm celny); również udzielało kredytów, przyznawało koncesje, ograniczało podatki;

• gry protekcjonizm zaczął przeszkadzać państwo wycofuje się z ingerencji w gospodarkę; ze względu na rolę państwa określa się tę fazę mianem leseferyzmu albo wolnej konkurencji. W tej fazie przedsiębiorstwa pozostawione były same sobie, każdy z każdym konkuruje. Konkurencja doprowadziła do rozwoju technologii w związku z chęcią obniżki kosztów produkcji. Faza ta przyspieszyła rozwój produkcji, opłacalna stała się tylko produkcja na dużą skalę; doprowadziło to do powstania coraz większych przedsiębiorstw, które eliminowały mniejsze i zajmowały ich miejsce na rynku. Doprowadziło to do powstania monopoli.

• monopole nabierają szczególnego znaczenia w XX w., ponieważ wskutek monopolizacji rynku pojawiają się coraz groźniejsze kryzysy nadprodukcji. Od tego czasu można mówić o nowej roli państwa w gospodarce- faza interwencjonizmu (początek Roosvelt - new deal - nowy ład). Głównie jest to interwencjonizm antykryzysowy. We współczesnych gospodarkach pojawił się również interwencjonizm redystrybucyjny, ponieważ mechanizm rynkowy doprowadził do wielkich dysproporcji płac w społeczeństwie; np. państwa dobrobytu (np. Skandynawia).

Główne źródło dochodów państwa to podatki (ok. 80%). Są one płacone zarówno przez gospodarstwa domowe (głównie bezpośrednie (od dochodów) i pośrednie (podatki od zakupów - VAT oraz akcyzowy)), jak i przez przedsiębiorstwa (które płacą gł. podatki dochodowe). Podatki pośrednie są odprowadzane prze przedsiębiorstwo, ale tak naprawdę to konsument płaci VAT czy akcyzę.

Klasyfikacja struktur rynku (teoretyczna i wyidealizowana):

• rynek doskonale konkurencyjny,

• konkurencja niedoskonała.

Formy konkurencji rynkowej:

Konkurencja doskonała: nigdy nie występowała na rynku, najbliżej niej była faza leseferyzmu). To stan, w którym zarówno po stronie popytu jak i podaży jest bardzo dużo podmiotów, ale żaden z nich nie ma znaczącego wpływu na przebieg procesów gospodarczych. Podstawowym motywem konkurencji jest konkurencja cenowa, która wymusza stosowanie efektywnych technologii produkcji. Dla jednostki rynek to niewidzialna ręka, mechanizm samodostosowawczy. Sprzedawcy przymuszeni są do działań konkurencyjnych, bo konkurują o dobro najrzadsze - pieniądze.

Konkurencja wolnorynkowa - zdobywanie nabywców na towary głównie poprzez obniżanie cen, co za tym idzie obniżanie kosztów produkcji. Przymus efektywnego wykorzystywania czynników produkcji powstaje więc i jest głównym atrybutem doskonałości konkurencji wolnorynkowej. W 2 poł. XVIII i XIX w. panował rynek wolnokonkurencyjny (państwo nie ingerowało w gospodarkę). Przedsiębiorstwa rozrastały się, następowała koncentracja produkcji, tak więc i kapitału. Duże przedsiębiorstwa zaczęły zmieniać sposób funkcjonowania rynku swoją siłą i dużym potencjałem (mogły bowiem administrować rynek). Wiąże się to z monopolizacją rynku i w ogóle gospodarki, która znajduje swe odzwierciedlenie w modelu konkurencji niedoskonałej.

konkurencja niedoskonała - nie jest cenowa, opiera się na reklamie i promocji sprzedaży. Główną rolę odgrywa tzw. dywersyfikacja produkcji, czyli zróżnicowanie struktury asortymentowej wytwarzanych produktów. jest coraz więcej odmian tych samych lub podobnych produktów i coraz pełniej są zaspokajane życzenia nawet drobnych nabywców. Dokonuje się ekspansja na rynek. Producenci wchodzą na wszystkie wolne segmenty rynku i zdobywają coraz więcej nabywców. Przymus efektywnego wykorzystania czynników produkcji jest osłabiony. Sprzedają więc drożej i produkują mniej. Monopoliści pojawili się w latach 70. XX w. Nowe zjawiska slumflacja (gdy gospodarka wchodzi w fazę kryzysu, tzw. inflacja skokowa) i stagflacja (następny etap, oznacza inflację w okresie kryzysu, wzrost poziomu cen rynkowych i spadek siły nabywczej pieniądza). Do lat 70. nie było procesów inflacyjnych (nadmiar podaży w stosunku do popytu) i pojawiał się spadek cen - deflacja. A od 1974r. już inflacja w okresie kryzysu i zjawisko to zaczęło się nasilać. Wzrost rozwoju administrowania rynkiem przez monopole, które zdecydowanie ograniczają produkcję i podnoszą ceny. Państwo wypłaca wyd. interwencyjne aby zwiększyć popyt, a nie przynosić ze sobą wzrostu podaży. Monopole starają się przechwycić część wydatków interwencyjnych państwa.

Monopole na rynku czynnika pracy - związki zawodowe dysponujące dużą siłą, świetnie zorganizowane mogą działać na rzecz zwiększenia ceny czynników pracy - wzrost płac. Wzrost płac dla monopoli oznacza wzrost kosztów produkcji i wzrost cen - nowe żądania związków zawodowych i koło się zamyka - tak nakręcany jest proces inflacji.

Monopolizacja gospodarki wiąże się z rozwojem techniki i technologii produkcji, który zwiększył możliwości produkcyjne, masową koncentrację produkcji.

Monopolizacja w gospodarce może mieć różne nasilenie (stopień monopolu). Są 3 stadia rozwojowe: konkurencja monopolistyczna, oligopol i monopol pełny.

Konkurencja monopolistyczna - 1. stadium. Na rynku jest jeszcze wiele przedsiębiorstw sprzedających produkty, ale są to już przedsiębiorstwa zdobywające coraz pełniejszą rynkową tożsamość; są już identyfikowane przez nabywców, zaczynają mieć (markowi) widoczny wpływ na rynek, choć stosunkowo nieduży. Występuje nadal konkurencja cenowa i pewne symptomy niecenowej.

Oligopol - 2. stadium. Zdominowanie rynku przez kilka przedsiębiorstw, które opanowały dany segment (obszar rynku). Stadium początkowe - oligopol nieustabilizowany (trwa ostra walka o podział rynku, konkurencja pozacenowa, ale też cenowa); rozwinięte - oligopol ustabilizowany (ustabilizowanie, w którym ukształtowany jest podział rynku, zanika konkurencja cenowa, pozostaje tylko pozacenowa).

Duopol - szczególny wariant struktury oligopolistycznej - zdominowanie rynku przez 2 przedsiębiorstwa, które podzieliły między sobą rynek.

Monopol pełny - 3.stadium. Na rynku jest tylko jeden sprzedawca produktów danego rodzaju. Z reguły występuje monopol naturalny (przedsiębiorstwo jest pierwszym i zarazem jedynym producentem danego produktu. Powstaje w następstwie praktycznego wykorzystania projektu nowego wyrobu), bądź monopol koncesjonowany (gdy państwo udziela koncesji na daną działalność na danym obszarze jednemu przedsiębiorstwu. Monopol jest wtedy kontrolowany - np. przez ustalenie ceny maksymalnej).

Konkurencja niedoskonała naturalnie dąży do oligopolu, poprzez procesy koncentracji i rozpad monopol pełny.

Formy monopolizacji rynku

Proces monopolizacji jest p. historycznym. Pierwsze monopole stanowiły reakcje przedsiębiorstwa na kryzysy nadprodukcji. Opierały się na dobrowolnych porozumieniach między przedsiębiorstwami. Konkurencję na czas kryzysu ograniczono lub całkiem zniesiono. Umowy te były nietrwałe - poole i ringi, rozpadały się po nastaniu lepszej koniunktury.

Pierwszą trwałą formą porozumienia monopolistycznego - umową spisaną - był kartel. Jego przedmiotem pozostawały kwestie wspólnej polityki, dzieliły rynek zbytu między siebie, zakładały prowadzenie wspólnej polityki cenowej.

Następnie umowy kartelowe przekształciły się w syndykaty. W kartelu rynek był podzielony, indywidualna sprzedaż. W syndykacie jest centralne biuro sprzedaży, nie tylko podział rynku zbytu, ale wspólna sprzedaż.

Wszystkie te 4 formy to monopole niższego rzędu. Wspólną ich cechą jest to, ze przedsiębiorstwa zachowują nadal swoją odrębność ekonomiczną i osobowość prawną. Na zewnątrz są więc samodzielnymi podmiotami, które działają na własne ryzyko i dla prawa są podmiotami oddzielnymi. Powstanie monopoli wyższego rzędu omijało zakaz umowy przedsiębiorstw (w niektórych krajach istnieje ten zakaz - prawo antymonopolowe). Samodzielne do tej pory przedsiębiorstwa łączą się w jedno. Już nie ma umowy - jest fuzja (połączenie). Może być dobrowolna lub przymusowa (bankructwo wykupienie). Dotychczasowi właściciele stają się udziałowcami nowego przedsiębiorstwa.

Łączenie przedsiębiorstw na zasadzie powiązań poziomych - ten sam lub podobny asortyment produktów, np. trust - zjednoczenie przedsiębiorstw. Łączenie na zasadzie powiązań pionowych - w ich skład wchodziły przedsiębiorstwa realizujące kolejne fazy procesu produkcji (od wydobywania surowca do wytworzenia produktu finalnego, np. kopalnie huty stocznie. Typową formą monopoli powiązań pionowych rzędu jest koncern.

Rozwój gosp. rynkowej, postępująca koncentracja, rozwój produkcji masowej, spowodowały, że zaczęło wzrastać ryzyko. W przypadku przedsiębiorstw, które angażują ogromne kapitały, niepewność wpłynęła na zmniejszenie produkcji. Wypracowali nową formę monopoli - konglomerat (to wielkie przedsiębiorstwo działające na rynkach wielu krajów, skupiające w jeden organizm różne rodzaje działalności gospodarczej, które często niewiele lub nie mają ze sobą nic wspólnego. Mogą w niego wchodzić przedsiębiorstwa o zależności poziomej, pionowej lub bez żadnej (może więc zawierać huty, fabryki, a nawet przedsiębiorstwa turystyczne). Powoduje to rozproszenie ryzyka. Do Polski też docierają konglomeraty (np. Deawoo). jest to stos. dogodna forma organizacji. Koncern i konglomerat to główne formy organizacji monopolu wyższego rzędu.

Korporacja - określenie używane w stosunku do dużego monopolu. Wielkie przedsiębiorstwo działające na rynkach światowych.

Rozwój monopolu to element natury gospodarki rynkowej, głównie powodowany przyśpieszonym rozwojem technologii. Obecnie ten stan spowodowała koncentracja produkcji w dużych przedsiębiorstwach. Współczesna gospodarka jest już skazana na monopolizację. Stąd powstające w wielu krajach prawo antymonopolowe przeciwdziała tylko negatywnym skutkom, łagodzi destrukcyjny wpływ monopoli na funkcjonowanie rynkowego mechanizmu regulacji. Owa destrukcja przejawia się w administrowaniu, wpływaniu monopoli na ceny produktów sprzedawanych na rynku. Wraz z powstaniem monopoli zmieniła się struktura własnościowa przedsiębiorstw. W okresie wolnej konkurencji przedsiębiorstwa należały do jednej osoby lub rodziny, w miarę monopolizacji rozwijały się spółki.

Trzy rodzaje spółek odegrały zasadniczą rolę w przemianach i wyznaczają 3 kolejne etapy rozwoju.

1. Spółka jawna - kilku ludzi łączyło swoje kapitały i uruchamiało działalność gospodarczą, uczestnicy spółki byli znani, odpowiadali za działalność spółki całym swoim posiadanym majątkiem; taka spółka istnieje do dziś i oznacza przedsiębiorstwo niedużej skali.

2. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością - podobna do poprzedniej, jest też mało wspólników, którzy są znani, ale ponoszą odpowiedzialność tylko do ich wkładów w majątek spółki.

3. Spółka akcyjna - najwyższa forma spółki. Jej udziałowcy to akcjonariusze. Akcja to papier wartościowy potwierdzająca udział w majątku spółki i zapewniająca pewne uprawnienia:

• udział we współzarządzaniu,

• udział w wypracowanych zyskach,

• prawo do udziału w walnym zgromadzeniu akcjonariuszy, co stanowi najwyższe władze spółki. jest ono „parlamentem” spółki, tu podejmuje się zasadnicze decyzje dotyczące funkcjonowania, kierunku działania spółki, a więc czym się będzie zajmowała oraz sposób wykorzystania wypracowanego zysku (co na cele rozwojowe - zysk niepodzielny, a co do podziału między akcjonariuszy). Na zgromadzeniu wybiera się też członków rady nadzorczej - organu zarządzającego spółką między obradami walnego zgromadzenia. Prawo do udziału w walnym zgromadzeniu daje posiadanie odpowiedniej ilości akcji (w praktyce 20% już wystarczy - wynika to z dużego rozproszenia akcji). Akcjonariusz pozostaje zwykle anonimowy i odpowiada za działalność spółki do poziomu stanowiącego równowartość posiadanych akcji. Spółka akcyjna pozwoliła „wkręcić” w gospodarkę nawet drobne oszczędności, a więc przyśpieszyła proces monopolizacji gospodarki. Dywidenda -

Popyt, prawo popytu i elastyczność popytu

Popyt - ilość towarów, którą mogą nabyć kupujący przy różnym poziomie, tzn. popytu nie określają wszystkie zamiary nabycia towarów, jest to zapotrzebowanie, które znajduje potwierdzenie w możliwościach nabywczych. Jest to inaczej popyt efektywny. Jest jeszcze popyt potencjalny - utożsamiany w ogóle z zapotrzebowaniem, zwykle znacznie większy od efektywnego.

Prawo popytu - ujemna zależność między ceną, a ilością nabywanych towarów. Ceny towarów nie są jednak jedynym czynnikiem.

Na popyt wpływają też dochody nabywców (tu zależność jest przeważnie dodatnia). Nie wszystkie dobra jednak to obowiązuje. Oprócz dóbr normalnych istnieją bowiem dobra niższego rzędu (podrzędne). Nie zawsze też wzrost ceny ogranicza wzrost popytu.

1. tzw. I paradoks Giffena - w okresie kryzysu w Irlandii prawo popytu nie znalazło potwierdzenia w przypadku chleba, wynikało to ze zubożenia społeczeństwa

2. efekt Verblen'a - Amerykanin odkrył snobów i dążenie do indywidualizowania sukcesu, ci którym się uda muszą to udowodnić poziomem i strukturą konsumpcji. Nabywanie dóbr, na które innych nie stać.

Na popyt wpływają też potrzeby, preferencje, gusty, moda, zależne od wieku, miejsca zamieszkania itp. Istotna też jest komplementarność (wzajemne się uzupełnianie dóbr w procesie konsumpcji; oddzielnie nie można konsumować) i substytucyjności dóbr.

Elastyczność popytu - ukazuje, jak reaguje popyt na zmianę czynnika, które go określają; jest to relacja między tempem zmian popytu, a szybkością zmiany czynników wpływających na popyt. Relacja między zmianą popytu, a względną zmianą czynników określających popyt. Istnieją trzy odmiany elastyczności popytu:

• elastyczność cenowa,

• elastyczność dochodowa,

• elastyczność mieszana.

Elastyczność cenowa - ukazuje sposób reagowania popytu na zmianę ceny. Miernikiem elastyczności cenowej jest współczynnik elastyczności cenowej.

gdzie: d_t - popyt w roku lub okresie bazowym (przyj. do porównania)

d_t+1=popyt w roku lub okresie bieżącym

Δ_d= d_t+1 - d_t bezwzgl. zmiana popytu (wzrost lub spadek)

Δd/d_t - względna zmiana popytu (stopa zmian popytu, służy do mierzenia tempa zmian popytu)

p_t - cena danych produktów w roku lub okresie bazowym

Δp = p_t+1 - p_t

Δp/p_t - względna zmiana ceny (stopa zmian ceny, mierzy tempo zmian cen).

Współczynnik elastyczności cenowej jest to relacja, między względną zmianą popytu, a względną zmianą cen (lub: relacja między stopą zmian popytu i stopą zmian cen lub relacja między tempem zmian popytu a tempem zmian cen).

Współczynnik ten przybiera wartości ujemne, co wynika z ujemne zależności między ceną a popytem. Może on przybierać następujące wartości:

E_p = 0 - mamy do czynienia z popytem sztywnym - popyt nie reaguje na zmianę cen. Niewiele jest takich dóbr (w Polsce np. sól czy trumny);

0 <IE_pI <1 - niska elastyczność, popyt zmienia się wolniej niż następują zmiany cen. Taka elastyczność jest typowa dla dóbr podstawowych.

IE_pI = 1 - poziom graniczny: granica między niskim, a wysokim współczynnikiem elastyczności cenowej popytu. Oznacza, że tempo zmian popytu jest identyczne jak tempo zmian cen.

IE_pI > 1 - teoretycznie wart. współ. elastyczności cenowej może zmierzać do nieskończoności. Jeśli jest większa od 1 mówimy o wysokiej elastyczności cenowej popytu; tempo zmian popytu jest większe niż tempo zmian cen. jest to charakterystyczne dla dóbr wyższego rzędu (luksusowych). Popyt silnie reaguje na zmiany cen.

elastyczność dochodowa - relacja między względną zmianą popytu, a względną zmianą dochodów nabywców. Inaczej: relacja między stopą zmian (tempem zmian) popytu a stopą zmian (tempem zmian) dochodów nabywców. Określa sposób reagowania popytu na zmiany dochodów nabywców. Miernikiem jest współczynnik elastyczności dochodowej.

gdzie: d_t - popyt w roku lub okresie bazowym (przyj. do porównania)

d_t+1=popyt w roku lub okresie bieżącym

Δ_d= d_t+1 - d_t bezwzgl. zmiana popytu (wzrost lub spadek)

Δd/d_t - względna zmiana popytu (stopa zmian popytu, służy do mierzenia tempa zmian popytu)

dd_t - dochód danych produktów w roku lub okresie bazowym

Δdd = dd_t+1 - dd_t

Δdd/dd_t - wzgl. zmiana dochodów

Wartości w dochodowej elastyczności popytu przybierają wartości dodatnie, ponieważ popyt zazwyczaj rośnie gdy rosną dochody nabywców.

E_dd = 0 - popyt sztywny względem dochodów nabywców (nie reaguje na dochody), np. sól, trumny.

0<E_dd<1 - Niska elastyczność dochodowa. Dotyczy z reguły dóbr podstawowych. Popyt zmienia się wolniej niż zmieniają się dochody nabywców.

E_dd = 1 - wartość graniczna między popytem nisko a wysoce elastycznym, tempo zmian popytu jest równe tempu zmian dochodów nabywców.

E_dd>1 - wysoka elastyczność dochodowa popytu. Charakteryzuje dobra luksusowe (wyższego rzędu)

elastyczność mieszana - dotyczy relacji między zmianą popytu na jedno dobro („x”), a zmianą ceny innego dobra („Y”). i gdy X i Y pozostają w związku substytucyjnym lub komplementarnym. Jest swoistą zmianą elastyczności cenowej. Miarą elastyczności mieszanej jest współczynnik el. miesz.

gdzie: d_xt - popyt na dobro x w roku lub okresie bazowym

dx_t+1=popyt na dobro x w roku lub okresie bieżącym

Δ_dx= dx_t+1 - dx_t - bezwzgl. zmiana popytu (wzrost lub spadek)

Δxd/dx_t - względna zmiana popytu na dobro x

py_t - cena dobra y w okresie bazowym

Δpy/py_t - wzgl. zmiana dochodów

3 tożsame warianty interpretacji: 1. relacja między względną zmianą popytu na dobro X, a względną zmianą ceny dobra Y, gdy X i Y są dobrami substytucyjnymi lub komplementarnymi. 2. relacja między stopą zmian popytu dobra X, a stopą zmian cen dobra Y, gdy X i Y ... 3. relacja między tempem zmiany popytu na dobro X a tempem zmian cen dobra Y, gdy X i Y są ...

W przypadku dóbr substytucyjnych, gdy rośnie cena dobra Y to rośnie popyt na dobro X, wówczas współczynnik elastyczności mieszanej przyjmuje wartości dodatnie. W przypadku dóbr komplementarnych współczynnik ten przyjmuje wartości ujemne.

E_m=0 - dobra X i Y nie są w żadnej zależności

0<IE_mI<1 - niska elastyczność mieszana

IE_mI > 1 - wysoka elastyczność mieszana.

Podaż, prawo podaży, czynniki wpływające na podaż, elastyczność podaży

Podaż - ilość towarów, która jest oferowana na rynku do sprzedania po danych cenach. Tak rozumiana podaż jest utożsamiana z produkcją, jednak nie jest to precyzyjne określenie, gdyż producenci nie wszystkie wytworzone produkty sprzedają, mogą np. wytwarzać na własne potrzeby.

Prawo podaży: zależność dodatnia między zmianą cen produktów, a zmianą ilości oferowanych dóbr. Dodatnia zależność jest pochodną kategorii zysku, ponieważ gdy rosną ceny, to wzrasta efektywność (opłacalność) produkcji i wtedy wzrasta zysk.. Prawo podaży ma swoje odzwierciedlenie w funkcji podaży.

Poza cenami na podaż wpływają te czynniki, które określają koszty produkcji, tzn. te, które obok cen mają wpływ na kształtowanie się zysków czy przychodów ze sprzedaży. Są to:

1. technologia - powoduje określoną wydajność czynników produkcji. Jeżeli dzięki technologii zwiększa się rozmiary produkcji, zmniejsza się koszty to zwiększa się zysk.

2. rzadkość czynników produkcji - na koszty produkcji składają się dostępność surowców, czynników produkcji. Rzadkość odbija się w cenie (jeżeli rzadkość jest duża, to cena też jest duża), a to wpływa na ograniczenie rozmiarów produkcji. Na podaż mogą wpływać też przewidywane uwarunkowania jeśli chodzi o dostępność czynników produkcji.

3. uwarunkowania systemowo - instytucjonalne - uwarunkowania stworzone przez państwo, a w tym nade wszystko podatkowa polityka państwa. Podatki wpływają bowiem na zyski przedsiębiorstwa. Wzrost podatków ogranicza produkcję, spadek natomiast stymuluje.

Elastyczność cenowa podaży - jej miernikiem jest współczynnik elastyczności cenowej podaży. Jest on zazwyczaj wartością dodatnią, gdyż miana podaży i zmiana cen dokonują się w tych samych kierunkach.

s_t - sprzedaż w okresie wyjściowym

Δs - bezwzględna zmiana podaży = s_t+1 - s_t

p_t - cena w okresie bazowym

Δp - bezwzględna zmiana ceny = p_t+1 - p_t

Wzrost cen powoduje zwiększone zainteresowanie producentów, zwiększa podaż, obniża ceny, tym samym zmniejsza efektywność produkcji.

Przedziały liczbowe elastyczności podaży są analogiczne.

E_s(p) = 0 - podaż sztywna względem cen. W gosp. rynkowej niezwykle rzadko, występują tylko gdy decyzje produkcyjne są podejmowane poza przedsiębiorstwami - szczególnie formy interwencjonizmu państwowego. Oznacza, że funkcja podaży przebiega w bardzo charakterystyczny sposób:

Wielkość podaży kształtuje się niezależnie od cen.

0< E_s(p)<1 - naturalnie niski poziom współczynnika, sytuacja ta występuje, gdy pozacenowe czynniki podaży mają duży wpływ.

E_s(p)
= 1 - granica między niską, a wysoką elastycznością podaży, tempo zmian podaży i ceny jest identyczne, wówczas funkcja podaży dzieli I ćwiartkę dokładnie na połowy.

E_s(p)
>1 - dla podaży wysoce elastycznej, duży wpływ zmian cen na podaż, minimalne zmiany w cenie powodują ogromne zmiany w produkcji.

Pieniądz

Pieniądz posiada historię odpowiadającą historii wymiany towarowej. Jej rozwój był ściśle związany z rozwojem technologii. W początkowych fazach rozwoju cywilizacyjnego wydajność pracy była bardzo niska, dlatego produkowano tylko dla siebie. Wraz z rozwojem technologii powstały nadwyżki, co przyczyniło się do wymiany towarowej.

Na początku wymiana towarowa - barter (wymiana towaru za towar). Wymieniano ze sobą nadwyżki. W miarę wzrostu rozmiarów produkcji poszukiwanie producentów nadwyżek stało się coraz trudniejsze. Powstał pierwszy pieniądz - pośrednik wymiany (jakiś towar - np. skóry zwierząt itp.). Pecunia (łac.) - bydło - swego czasu funkcje pieniądza sprawowało bydło. Pieniądze stały się ekwiwalentem wymiany. Nie było sensu szukać producenta nadwyżek, który chciał wymienić nasze nadwyżki.

Z czasem pojawiły się pieniądze metalowe. Początkowo monety bito z różnych stopów metali, później z kruszców (złota, srebra). Rozwój produkcji spowodował, że światowe zasoby srebra i złota stały się za małe, dlatego powstał pieniądz papierowy, który nie miał już wartości wewnętrznej. Współcześnie istnieje jeszcze pieniądz bezgotówkowy (zapis na koncie bankowym).

Funkcje pieniądza

Pierwotna funkcja pieniądza to pośredniczenie w wymianie. Początkowo T - T (towar - towar), później T - P - T - P.

1. Pieniądz pośrednicząc w wymianie jest czynnikiem, który powoduje przemieszczanie towarów, a zarazem sam w czasie tego przemieszczania cyrkuluje, czyli funkcja pośrednika wymiany (cyrkulacja pieniądza, obsługa transakcji).

2. Funkcja płatnicza - możliwość regulowania zobowiązań przy wykorzystywaniu pieniądza. W tym także zobowiązań odłożonych czy odroczonych(kredytowanych). Spłata kredytów jest również zaliczana do tej funkcji.

3. Funkcja miernika wartości - pieniądz służy do mierzenia rynkowej wartości towarów i usług. Pieniądz określa tę wartość w postaci cen.

4. Funkcja złożona - gromadzenia pieniądza, co może często oznaczać wycofanie pieniądza z obiegu. Jest to funkcja złożona w zależności od celu, w jakim się gromadzi:

• jeżeli jest gromadzony dla samego gromadzenia, pieniądz spełnia funkcję tezauryzacji (gromadzenia skarbu);

• jeżeli jest gromadzony, aby w przyszłości uruchomić (lub rozszerzyć) działalność gospodarczą wówczas spełnia funkcję akumulacji (gromadzenie na cele ekspansji gospod.).

• jeżeli jest gromadzony, aby w przyszłości nabyć dobro o relatywnie wysokiej cenie - spełnia funkcję oszczędzania.

5. Funkcja pieniądza międzynarodowego - dotychczasowe funkcje były wykonywane przede wszystkim na rynku krajowym. Ale pieniądz może obsługiwać współpracę międzynarodową (pośredniczy w wymianie, jest miernikiem wartości, jest środkiem płatniczym). Spełnia na rynku międzynarodowym wszystkie funkcje, które spełnia na rynku krajowym. O dużym potencjale gospodarczym są pieniądze o dużej wiarygodności (USD, DEM, jen japoński, funt angielski, frank szwajcarski i francuski).

cena

Cena - pieniężne odzwierciedlenie wartości towarów. W gosp. rynkowej ceny kształtowane są na ogół poprzez autonomiczny mechanizm rynku. Tym nie mniej zmiany jakie dokonały się w strukturach gosp. rynkowej spowodowały, że możemy mówić o 2 rodzajach cen:

• ceny wolne (parametryczne),

• ceny administrowane.

Ceny wolne są rezultatem gry sił rynkowych, są rezultatem relacji między popytem, a podażą. Na takie ceny nie ma wpływu pojedynczy uczestnik rynku - stanowią wypadkową zachowań producentów i konsumentów. Ceny są niejako dane i stanowią istotny parametr, którym kieruje się w swoich ekonomicznych zachowaniach.

Ceny administrowane mogą być na 2 sposoby:

• przez instytucje państwa

• przez przedsiębiorstwa

Państwo prowadząc działalność interwencyjną, czasem decyduje się na ingerencję w zakresie cen. Częściej ustanawia ceny minimalne, rzadziej ceny maksymalne. Ceny minimalne mają na celu ochronę krajowych producentów (szczególnie rolnictwa). Mają one zapewnić minimalną efektywność w okresach kryzysu nadprodukcji, co w rolnictwie wiąże się z klęską urodzaju. ceny maksymalne - mogą być ustanowione w odniesieniu do niektórych ważnych rejonów gospodarki.

Ceny są administrowane przez przedsiębiorstwo w warunkach rynku zmonopolizowanego. Monopole prowadzą własną politykę cenową i narzucają ceny na rynku. Mogą także różnicować ceny dla różnych odbiorców; różnych segmentów rynku. Kontrola monopoli nad rynkiem dokonuje się poprzez ceny. Znalazło to potwierdzenie w slumpflacji (inflacja w początkowym okresie kryzysu) i stagflacji (następny etap, oznacza inflację w okresie kryzysu, wzrost poziomu cen rynkowych i spadek siły nabywczej pieniądza).

Elementy, które zawiera w sobie cena:

• koszty produkcji (musi zapewnić zwrot kosztów produkcji),

• zapewnia zysk (nadwyżkę),

Koszty produkcji i zysk zawarte w cenie otrzymuje producent. jest to tzw. cena fabryczna. Ale towary przekazywane są do handlu po cenach zbytu. Na producenta nałożony jest obowiązek uregulowania pośrednich (od zakupów, VAT, akcyzowy) i bezpośrednich (od dochodów) podatków. Podatki pośrednie płaci konsument, ale fizycznie podatki te odprowadza producent.

CENA ZBYTU = cena fabryczna (koszt produkcji + zysk) + cena zawierająca podatki pośrednie

Współcześnie sfera handlu obejmuje 2 piony: handel hurtowy i detaliczny. Handel hurtowy dostarcza towary do sklepów, to handel między handlowcami. W sklepie towar sprzedawany jest detalicznie. Z tytułu usługi handlowej towar podlega zwiększeniu ceny o ceny usługi handlowej, zwane marżą handlową. Obejmuje ona koszty funkcjonowania sfery handlu, zysk od kapitału zaangażowanego w handlu.

Ze względu na podział organizacji handlu możemy wyróżnić:

• marżę hurtową - cena za funkcjonowanie usługi handlowej hurtowej, po dodaniu do ceny zbytu marży hurtowej otrzymujemy cenę hurtową, po której towar dostarczany jest do sklepów,

• marżę detaliczną - doliczaną przez sklepy, po czym otrzymamy cenę detaliczną.

Ostatecznie finalny nabywca w sklepie płaci cenę, w której zawarte są: koszt produkcji, zysk producenta, podatki pośrednie, marża hurtowa, marża detaliczna.

Funkcje cen (są w dużej mierze sprzężone i wzajemnie się warunkują).

1. informacyjna - cena jest źródłem informacji dla uczestników rynku. Sprzedawcę cena informuje jaki osiągnie (lub może osiągnąć) rezultat, jeżeli zdecyduje się sprzedać towar. Nabywcę natomiast informuje jakie zasoby powinien przeznaczyć na zakup interesującego go towaru. Funkcja ta ma znacznie przed transakcją (kiedy podejmowane są decyzje o przeprowadzeniu transakcji),

2. dochodowo - kosztowa - ceny sprzedawanych towarów wyznaczają dochody sprzedawców. Są wyznacznikiem realnych korzyści odnoszonych ze sprzedaży towarów. Funkcja kosztowa - pozostaje dla nabywcy - określa jakie są koszty nabycia towarów. Z jednej strony funkcja określa poziom zadowolenia sprzedawcy z jednej strony, a z drugiej poziom „przykrości” dla nabywców.

3. redystrybucyjna - poprzez ceny dokonuje się ostateczny podział produktu krajowego, który został w gospodarce wytworzony. Relacje cenowe określają udział w produkcie krajowym uczestników transakcji. Jeśli ceny rosną jest to korzystna sytuacja dla sprzedawców, jeżeli spadają - rośnie udział nabywców w produkcie krajowym Ceny urealniają indywidualne dochody. Funkcja redystrybucyjna znajduje swój wyraz zewnętrznie w poziomie konsumpcji gospodarstw domowych.

mechanizm rynkowych procesów gospodarczych
model pajęczyny

Rynek funkcjonuje jako samoczynny mechanizm, w wyniku którego gospodarka funkcjonuje w sposób zharmonizowany. Wytwarza się takie produkty i ilości, jakie są potrzebne. Co jakiś czas występują pewne perturbacje w harmonizacji rynków, ale w dłuższym okresie czasu rynek jest względnie skutecznym regulatorem. Rynek zmierza do stanu równowagi. Mechanizm ten poleg ana cyklicznie powtarzanych dostosowaniach (adaptacjach) do zmian występujących w nowych warunkach.

Stan równowagi w gospodarce rynkowej to stan równowagi rynkowej, występuje gdy globalna podaż (suma podaży wszystkich sprzedawców) jest równa globalnemu popytowi (sumie popytu wszystkich nabywców). Stan taki jest jedynie stanem teoretycznym i wyidealizowanym. Trudno powiedzieć kiedy gospodarka jest w stanie równowagi (można jedynie stwierdzić, że gospodarka oscyluje wokół tego stanu).

Istnieją dwa stany różne od stanu równowagi. Powyżej punktu R, gdy ceny kształtują się na poziomie 000wyższym od cen równowagi. Występuje przewaga podaży nad popytem (stan nadprodukcji). Poniżej punktu równowagi występuje sytuacja odwrotna (popyt przewyższa popyt) - stan podprodukcji.

S₁ - D₁ - wyjściowy stan nadprodukcji. Gdy producenci wytworzą za dużo będą po pierwsze szukać innych rynków (np. za granicą). jeżeli im się to nie uda będą zmuszeni obniżyć ceny, aby pozbyć się ilości S₁ i będą musieli sprzedać po cenie P₂.

W ten sposób ukształtowała się nowa cena P₂, która będzie wpływała na decyzje sprzedawców i kupujących. Przy tej cenie producenci będą mogli wytworzyć S₂. S₂<D₂, czyli S₂ - D₂ - stan niedoboru na rynku, producenci wytworzyli za mało w stosunku do oczekiwań nabywców. Wówczas producenci natychmiast podniosą ceny do poziomu maksymalnego, przy którym będą mogli sprzedać ilość S₂ po cenie P₃, która będzie ceną wyznaczającą nowy popyt. S₃ - D₃ - stan nadprodukcji. W ten sposób następuje stopniowa harmonizacja i rynkowe uzgodnienie podaży i popytu.

Rzadkość a możliwości produkcyjne

Rzadkość - niedobór dóbr w stosunku do potrzeb wynika z natury człowieka (zawsze potrzeby są większe niż możliwości). To sprawia, że człowiek musi podejmować decyzję jak alokować, na co przeznaczać dochody. Decyzje takie wiążą się z ponoszeniem kosztów. Podstawowym rodzajem kosztu jest tu koszt alternatywny (koszt utraconych możliwości); to korzyści które człowiek mógłby uzyskać nie tracąc dochodów.

Istnieją dwa podstawowe dylematy, przy dokonywaniu wyborów gospodarczych:

• wybór między produkcją dóbr prywatnych (pozostających w dyspozycji jednostek, nabywanych ze środków prywatnych), a produkcją dóbr publicznych (pozostających w dyspozycji państwa, nabywane ze środków budżetu państwa). Wybór ten jest zdeterminowany rozstrzygnięciem roli państwa w gospodarce (im ta rola jest większa, tym ważniejsze są dobra publiczne),

• wybór między produkcją dóbr konsumpcyjnych (służących zaspokajaniu bieżących potrzeb), a produkcją dóbr inwestycyjnych (tworzących bazę do działań rozwojowych w państwie, jednocześnie oznaczających rezygnację z konsumpcji bieżącej).

krzywa możliwości produkcyjnych

Krzywa możliwości produkcyjnych ukazuje problem możliwości wyboru wytwarzania dwóch dóbr w warunkach ograniczoności zasobów. Oznacza maksymalną ilość produkcji jednego dobra, która można osiągnąć przy produkcji określonej ilości drugiego dobra, przy czym X i Y muszą być wytwarzane z tych samych zasobów czynników produkcji. Krzywa możliwości wyznacza poprawne warianty struktury produkcji przy danych zasobach. Zarówno punkt A jak i B są punktami poprawnymi pod względem możliwości technicznych. Punkt C oznacza niesprawną produkcję lub niemożliwość produkcji tych rozmiarów np. z powodu nie istnienia takich technologii produkcji.

racjonalność gospodarowania

Racjonalność gospodarowania to gospodarowanie rozumne (przy zaangażowaniu rozumu).

Tradycyjna teoria racjonalności - rozumne gospodarowanie utożsamiane jest ze wzorcem człowieka ekonomicznego (homo oeconomicus); wywodzi się on z filozoficznych poglądów”: utylitaryzmu (działania przygotowane do wymogów praktyki) i hedonizmu (działania na rzecz osiągnięcia maksymalnego zadowolenia, przyjemności). Te kategorie wywodzą się z poglądów J.S. Milla i jego ucznia Benthana. W tym ujęciu człowiek ekonom. to człowiek, który w swoim działaniu dąży do osiągania przyjemności w max. stopniu i zarazem stara się unikać przykrości. Czł ekonomiczny w warunkach otoczenia rynkowego dąży do zarobkowania; największa przyjemność jest gdy osiąga największe zarobki, gdy realizuje maksymalny zysk. Przykrością są straty, mające swój pieniężny wyraz.

Praceologia - nauka o sprawnym działaniu

W ujęciu praceologów człowiek ekonomiczny to uczestnik procesu gospodarczego, który kieruje się bądź zasadą wydajności zasobów, bądź zasadą oszczędności środków. Dąży on do tego, aby z posiadanych zasobów zrealizować w maksymalnym stopniu swój cel w oparciu o posiadane zasoby (formuła wydajności). Druga formuła (zasada oszczędności) polega na tym, że dany, zakładany cel otrzymać przy możliwie najmniejszych nakładach.

Człowiek gospodarując nie może jednocześnie maksymalizować celów i minimalizować środków. Dlatego człowiek musi wybrać jedną z tych formuł. Wg praceologów obydwie te formuły są tożsame, tzn. prowadzą do osiągnięcia celu.

Dla ekonomisty nie jest wszystko jedno czy maksymalizować wydajność czy minimalizować środki, np. w przypadku nadprodukcji kierowanie się maksymalną wydajnością doprowadziłoby do ruiny. Powinien więc on kierować się obiema formułami.

Kategoria człowieka ekonomicznego jest powszechna. We wszystkich interpretacjach ekonomicznych założone jest, że człowiek dąży do stanu optymalnego, który stanowi istotę racjonalnego gospodarowania.

Tradycyjna interpretacja była akceptowana przez ostatnie 2 - 3 stulecia. Obok niej pojawiły się inne, m.in. koncepcja racjonalności ograniczonej.

Koncepcja racjonalności ograniczonej (Herberta Simon'a) przyznaje, że działanie wg wzorca homo oeconomicus jest działaniem korzystnym, jednakże w praktyce mało realnym. Np. człowiek w praktyce nie maksymalizuje zysku, a zadawala się takim, który pozwala przetrwać i skutecznie konkurować. Współcześnie ludzie kierują się tą zasadą, a jest to spowodowane np. tym, że skala współczesnych działań gospodarczych przyjęła takie rozmiary, że uczestnik nie jest w stanie zebrać wszystkich informacji o warunkach jego działania, a nawet gdyby miał pełną informację, to nie istnieją takie narzędzia, dzięki którym mógłby je przetworzyć na użyteczne dla niego. Dlatego człowiek kieruje się wybranymi informacjami. Innymi przyczynami ograniczenia racjonalności to uwikłanie człowieka w grę społeczno - rynkową. Sprawia ono, że racjonalna decyzja jednostki może powodować nieprzewidywalne, a więc nieracjonalne skutki. (np. gra schemat więźnia (niedobór informacji), kurczak - gdzie dwóch się bije).

Racjonalność X (Leibenstein) - teoria zauważa, że dotychczasowe rozważania na temat racjonalności dotyczyły alokacji zasobów. Według tej teorii głównym czynnikiem racjonalności gospodarowania jest odpowiedzieć na pytanie jak się wykorzystuje zasoby, a nie na co. Leibenstein twierdzi, że ludzie najczęściej posługują się tzw. racjonalnością utorowaną (posługiwaniem się znanymi schematami postępowania). Ludzie dążą do uzyskania takich wzorców, które byłyby aktualne i zasadne dla wszystkich warunków gospodarowania, a to niemożliwe.

O zależności od warunków działania rozumienia racjonalności gospodarczej świadczą doświadczenia historyczne. W I fazie ludzkości - jak przetrwać, gdy ludzkość zorganizowała się w państwo pojawiła się racjonalność oparta na tradycji i zwyczaju. W niewolnictwie i feudalizmie były 2 grupy społeczne - upośledzeni społecznie (podporządkowani) i uprzywilejowani, ci natomiast dążyli do utrzymania istniejącego status quo. Dla nich racjonalna stała się stagnacja gospodarcza. Również gospodarka realnego socjalizmu była ukształtowana jako antyteza racjonalnego gospodarowania. Dla utrzymania władzy zakładano cele ambitne, bez ekonomicznego uzasadnienia (np. huta w okolicach Krakowa). System realnego socjalizmu był samo niszczący. Występowało zjawisko dezolacji gospodarki (też w feudalizmie), gdzie nie brano pod uwagę darmowych czynników produkcji - np. drzewa.

Racjonalność w warunkach gospodarki rynkowej jest oparta na zasadzie rachunku ekonomicznego.

zachowania konsumentów

Czynniki produkcji przynoszą określone dochody. Zsumowane dochody stanowią rozporządzalny dochód gospodarstwa domowego. Może on być przeznaczony na dobra konsumpcyjne, co natychmiast ujawnia popyt. Część dochodu zaoszczędzona ujawnia się jako popyt w późniejszym okresie:

• popyt konsumpcyjny,

• popyt inwestycyjny.

Dochody, jakimi gospodarstwa domowe rozporządzają ukazują, jaki jest ich udział w wytworzonym produkcie narodowym. Innym istotnym czynnikiem oprócz dochodów są ceny. Dochody rozporządzalne oraz ceny rynkowe określają realne możliwości nabywania dóbr przez gospodarstwa domowe. Konsument w swoich działaniach musi dokonywać wyborów, u podstaw których znajduje się rzadkość dóbr, ujawniająca się w niedoborze pieniędzy.

Analiza zachowań konsumenta

Formalnym odzwierciedleniem zachowań konsumentów jest linia budżetowa konsumentów - wyznacza ona możliwości nabycia dwóch dóbr przy danych cenach i danym dochodzie. Aby ją wykreślić należy określić jej graniczne parametry x₁ = D/p₁ - maksymalna ilość dobra x, którą można nabyć przy cenie p i dochodzie D. Gdy konsument zwiększa zakup dobra X, musi zmniejszyć zakup dobra Y nachylenie ujemne. Linia budżetowa determinuje zachowanie konsumenta na rynku. Linia budżetowa może ulec przesunięciu: w prawo, gdy dochód się zwiększył lub w lewo, gdy się zmniejszył. Przy innych parametrach nie zmienionych linia będzie przesuwała się równolegle, do bazowej. Jeżeli natomiast to ceny będą się zmieniały, równoległe przesunięcie linii budżetowej będzie możliwe tylko wówczas, gdy zmiany w cenie będą identyczne.

Gdy zdrożeje tylko jedno dobro (np. X) wówczas linia budżetowa zmieni nachylenie (będzie można kupić mniej dobra X). Linia budżetowa pokazuje jeden z podstawowych obszarów zachowania konsumenta. Drugim obszarem są potrzeby i preferencje.

Potrzeby - niezbędność posiadania i konsumowania dóbr. Można je stopniować. Rozróżniamy:

1. potrzeby podstawowe - niezaspokojenie ich uniemożliwia egzystencję (np. potrzeby biologiczne)

2. potrzeby wyższego rzędu - ich niezaspokojenie albo utrudnia życie albo obniża satysfakcje. Potrzeby te wraz z rozwojem technologii stają się potrzebami podstawowymi.

Podział potrzeb:

1. indywidualne - zaspokajane za pomocą dóbr prywatnych, nabywanych z własnych dochodów konsumenta.

2. publiczne - wiążą się z dobrami publicznymi (np. bezpieczeństwo, oświata).

Preferencje - przedkładanie czegoś nad czymś. Pozwalają ustalić hierarchię ważności potrzeb i dóbr. Przedmiotem wyboru konsumenta są tzw. koszyki dóbr (zamknięta lista dóbr i usług). Wartość koszyka dóbr mierzona jest satysfakcją i zadowoleniem konsumenta z konsumpcji danego dobra.

W analizie zachowań konsumenta uwzględnia się 2 cechy (aksjomaty): 1. jeżeli konsument preferuje dobro X w stosunku do dobra Y i jednocześnie preferuje Y w stosunku do Z, to uznaje, że preferuje X w stosunku do Z. 2. nienasyconość zadowolenia konsumenta - konsument woli taką kombinację koszyka dóbr, która daje mu więcej zadowolenia. Konsument woli konsumować więcej.

Krzywe obojętności

Ukazują sposób zachowania się konsumenta ze względu na jego potrzeby i preferencje. Ukazuje wszystkie kombinacje konsumpcji dwóch dóbr, jakie dają konsumentowi to samo zadowolenie.

Typy krzywych obojętności

1. 
   standardowa krzywa obojętności - charakteryzuje się ujemnym nachyleniem, które oznacza, że wzrost konsumpcji jednego dobra powoduje spadek konsumpcji drugiego dobra. Każdy z punktów na tej krzywej zapewnia ten sam poziom satysfakcji. Konsument chce osiągnąć możliwie najwyżej leżącą krzywą obojętności (piękna konsumpcja), gdyż oznacza to dla niego większą konsumpcję. Krzywe obojętności nie mogą się przecinać (są równoległe). Gdyby mogły się przecinać oznaczałoby to, że konsument może chcieć mniej, a to się kłóci z 2 tezą, mówiącą że konsument woli konsumować więcej.

Prawo malejącej marginalnej stopy substytucji

Gdy przesuwamy się po krzywej obojętności dokonuje się jednocześnie proces substytucji. Marginalna stopa substytucji jest to relacja między zmianą dobra Y a zmianą rozmiarów konsumpcji dobra X. Miernikiem malejącej stopy substytucji jest tg kąta nachylenia krzywej obojętności w dowolnym punkcie tej krzywej. Przez te punkty trzeba przeprowadzić styczne do krzywej obojętności.

MS_A < MS_B < MS_C

Nietypowe zachowania konsumenta

Np. krzywa o nachyleniu dodatnim. Taka krzywa oznacza, że wraz ze wzrostem konsumpcji dobra X, rośnie konsumpcja dobra Y. Dotyczy to sytuacji, gdy dobro Y jest dobrem niechcianym i konsument jest zmuszony do korzystania z tego dobra, gdy konsumuje dobro X.. np. czekoladki w zamian za zjedz. owsianki.

Inny przykład, dla dóbr doskonale komplementarnych (muszą być konsumowane łącznie (np. but prawy i lewy).

Inny, gdy konsumpcja jednego dobra jest obojętna (nie jest to dobro niechciane, ale też nie pożądane). Dobrem neutralnym jest Y.

Standardowe krzywe obojętności

W praktyce dochodzi do konfrontacji potrzeb, preferencji i ograniczeń budżetowych. Maksimum satysfakcji formalnie odzwierciedla możliwie najwyżej położona krzywa obojętności, jednocześnie osiągalna dla konsumenta. Przy danej linii budżetowej w odniesieniu do wybranego koszyka dóbr jest to jedna krzywa obojętności, która jest styczna z linią budżetową

E - punkt równowagi konsumenta. Oznacza rozmiary konsumpcji X i Y.

Punkt ten może ulec przesunięciu pod wpływem:

zmian w dochodach rozporządzalnych lub zmiany w cenach towarów na rynku. Jeżeli dochody rozporządzalne przy pozostałych warunkach nie zmienionych będą obniżały się, konsument przesunie swoją linię budżetową w lewo (Lb₂) i osiągnie niżej położony punkt równowagi (E₂). Jeżeli dochody przeznaczone na zakup danego koszyka dóbr

wzrosną, linia budżetowa przesunie się w prawo (Lb₃), a punkt równowagi znajdzie się wyżej (E₃). Połączenie 3 punktów równowagi wyznacza ścieżkę zmian konsumpcji wynikającą ze zmian dochodu - linia dochód - konsumpcja. Dotyczy to sytuacji, gdy dobra X i Y są dobrami normalnymi, tzn. że gdy rosną dochody konsumenta, to rośnie też konsumpcja tych dóbr.

Inaczej wygląda sytuacja, gdy dobro X jest normalne, a dobro Y jest podrzędne. Gdy połączymy punkty równowagi otrzymamy linię dochód - konsumpcja obniżającą się w kierunku osi OX. Konsumpcja dobra X wzrosła, dobra Y zmalała. Gdyby X było podrzędne, a Y normalne linia dochód - konsumpcja zbliżałaby się do osi OY.

Zmiana ceny. Wzrost ceny jednego dobra obniża konsumpcję obydwu dóbr, natomiast spadek ceny jednego dobra powoduje wzrost konsumpcji obydwu dóbr. Pokazać na wykresie bez t. Słuckiego.

E₁ E₂ = Ec

E_c = E_d (e. dochodowy) + E_s (substytucyjny) - tożsamość Słuckiego.

Słucki rozłożył efekt całkowity wzrostu cen na efekt substytucyjny i dochodowy. Efekt substytucyjny to spadek konsumpcji dobra X, natomiast wzrost konsumpcji dobra Y. Przejście z E₂ do E₃ to efekt dochodowy. Ujawnia się on w spadku konsumpcji X₃ X₂ i Y₃ Y2. Hipotetyczna linia budżetowa jest wykreślana przy założeniu, że wraz ze wzrostem ceny danego dobra wzrosły również dochody nominalne konsumenta pozwalające mu pozostać przy dotychczasowej krzywej obojętności.

Prawo engla

Prawidłowość dotycząca zależności dochodów rozporządzalnych nabywcy a zmianami konsumpcji. Wraz ze wzrostem dochodów rośnie konsumpcja (z wyjątkiem dóbr podrzędnych), ale tempo wzrostu pozostaje zróżnicowane.

Wraz ze wzrostem dochodów stosunkowo wolno wzrasta konsumpcja dóbr [podstawowych, a dóbr wyższego rzędu (luksusowych) coraz szybciej. W konsekwencji dokonują się zmiany w strukturze konsumpcji. W ogólnym wolumenie konsumpcji maleje udział dóbr podstawowych, a rośnie udział dóbr luksusowych.

Realnym odzwierciedleniem prawa Engla są różnice w strukturze konsumpcji społeczeństw, które osiągnęły różny poziom rozwoju ekonomicznego. W społeczeństwach bogatych udział w konsumpcji dóbr podstawowych jest stosunkowo nieduży (czyli stosunkowo niedużo wydaje się np. na jedzenie), a stosunkowo duży udział dóbr luksusowych. Odwrotnie natomiast w społeczeństwach biednych.

Zmiany w dochodach i rozmiarach konsumpcji prowadzą do jakościowych przemian potrzeb i dóbr zaspokajających te potrzeby. W miarę nasycenia konsumpcji dobra luksusowe stają się dobrami podstawowymi.

tu dobro X jest dobrem normalnym.

Ciągle te same przyrosty dochodu powodują coraz mniejsze przyrosty konsumpcji. Konsumpcja dobra podstawowego, mimo że przyrasta coraz wolniej, będzie rosła, dopóki to dobro zostanie dobrem normalnym.

Zdarza się jednak, że przy danym wzroście dochodu rozporządzalnego dobro podstawowe staje się dobrem podrzędnym. Przy dochodzi dn i konsumpcji Xn dobro X staje się dobrem podrzędnym.

Krzywa Engla dla dóbr wyższego rzędu - wraz ze wzrostem dochodów o stałą wielkość konsumpcja luksusowego dobra X wzrasta coraz szybciej.

Wariant ten można zmodyfikować do sytuacji, gdy po pewnej konsumpcji dobra wyższego rzędu stało się ono dobrem podstawowym.. Początkowo przy przyrostach dochodu kolejne poziomy konsumpcji są coraz większe. jednak przy dochodzie d_n dobro osiąga taki poziom konsumpcji, który powoduje, że staje się ono dobrem podstawowym. Może zajść taka sytuacja, że przy dalszym wzroście dochodu dobro wyższego stanie się dobrem podrzędnym.

przedsiębiorstwo jako podmiot gospodarczy

Przedsiębiorstwo jako podmiot pojawiło się stosunkowo niedawno, ściśle wiąże się z gospodarką rynkową. To właśnie rynek spowodował powstanie przedsiębiorstwa i przejęcie przez nie funkcji produkcyjnej gospodarstw domowych.. Gospodarowanie przyjęło nowe własności - przedsiębiorstwo produkcyjne przejęło funkcje produkcji, a handlowe - dystrybucji. Funkcja gospodarstw domowych nie ogranicza się jednak do konsumpcji, bowiem udostępniają one czynniki produkcji w zamian za wynagrodzenie które przyjmuje różne formy (wymienić, np. za ziemię czynsz dzierżawny lub renta gruntowa). Między przedsiębiorstwami, a gosp. domowymi istnieją przepływy pieniędzy i produktów.

Podstawowe atrybuty przedsiębiorstwa:

1. odrębność ekonomiczna - oznacza samodzielność ekonomiczną przedsiębiorstwa; spełnia ono ten atrybut, gdy pokrywa własne wydatki z własnych przychodów; działa na własny rachunek i własne ryzyko,

2. odrębność prawna - przedsiębiorstwo posiada osobowość prawną, co oznacza że jest podmiotem prawa i jako takie może dokonywać transakcje uznane i chronione przez prawo.

3. odrębność technologiczno - organizacyjna: technologiczna oznacza, że przedsiębiorstwo dysponuje określonymi metodami produkcji, które są technologiami produkcji; współcześnie technologie są często chronione przez prawo tajemnicą przedsiębiorstwa, organizacyjna - oznacza, że jest ono podsystemem gosp. narodowej i pozostaje w określonych relacjach z otoczeniem, a także charakteryzuje się konkretną określoną strukturą wewnętrzną, która pozwala kierować i spełniać zadania przedsiębiorstwa.

Sama nazwa przedsiębiorstwa oznacza, że jest to podmiot aktywny.

Przedsiębiorstwami nie były folwarki i manufaktury feudalne, gdyż były one samoniszczące się, dezolacyjne. Przy wzroście produkcji ich możliwości rozwoju coraz bardziej się ograniczały. Nie były zarządzane w oparciu o rachunek ekonomiczny.

Pierwszymi P były manufaktury kupieckie, istniały poza murami miejskimi, bo w miastach istniały umowy cech. Właściciele manufaktur płacili w pełni za czynniki produkcji i prowadzili rachunek ekonomiczny.

Współczesne przedsiębiorstwo jest podmiotem dynamicznym, do czego jest zmuszone przez otoczenie, które jest konkurencyjne. Konkurencyjność ściśle wiąże się z celami przedsiębiorstwa.

W tradycyjnym ujęciu zakłada się, że przedsiębiorstwo dąży do maksymalizacji zysku, która oparta jest na optymalizacji struktur przedsiębiorstwa. Maksymalizacja zysku jako cel wymaga zrównania się kosztu krańcowego z utargiem krańcowym (niezależnie od struktury rynku).

Obok tradycyjnego podejścia do działań optymalizacyjnych pojawiły się inne, oparte na zasadzie racjonalności zmodyfikowanej. P dąży do maksymalizacji zysku, która jest jednak nieosiągalnym wzorcem, więc przedsiębiorstw realizuje zysk zadowalający, pozwalający przedsiębiorstwu przetrwać w konkurencyjnym otoczeniu.

Obok tych dwóch teorii istnieją jeszcze poglądy dyscyplin naukowych, powstałych w ostatnich dziesięcioleciach, znanych jako business economics, czyli ekonomika biznesu.. Mówienie tu o zysku jako o celu P to przeżytek, można się spotkać z kilkoma teoriami.

Jedna z nich twierdzi, że w przedsiębiorstwie są przynajmniej 2 grupy celów (teoria menedżerska); zupełnie odrębne cele mają właściciele przedsiębiorstwa, a odmienne menedżerowie, którzy dążą przede wszystkim do uzyskania dla siebie największych korzyści (pozycja na rynku pracy); zewnętrznym wyrazem pozycji menedżera jest sprawne zarządzanie firmą, które głównie przejawia się w ekspansji rynkowej, zwiększeniu produkcji (nie musi oznaczać maksymalizacji zysków), właściciele (posiadacze kontrolnych pakietów akcji) są zwykle zwolennikami tradycyjnego maksymalizowania zysków. W tym ujęciu cele przedsiębiorstwa wyznaczane są przez wypadkową tych dwóch celów.

Druga: jeszcze inaczej na cele przedsiębiorstwa patrzą orientacje behawioralne. Twierdzą one, że z działalnością P związane jest zaangażowanie ludzi. Tutaj oprócz menedżerów i właścicieli dopatrują się udziału załóg pracowniczych. P nie realizuje jednego celu, lecz całą wiązkę celów, które są rezultatem negocjacji i przetargów w przedsiębiorstwie.

W ramach ekonomiki biznesu istnieją jeszcze inne teorie. Jedną z nich jest teoria cyklu życia przedsiębiorstwa. P przechodzi przez różne etapy i w każdym etapie ma inne cele: pierwsza faza - celem jest pozyskanie pierwszych zamówień, gdy zaistnieje - jego celem jest mobilizacja kapitału na rozwój, czyli szybka ekspansja, w fazie dorastania - pokonywanie strukturalnych i strategicznych barier rozwoju, a w okresie dojrzałości - przedsięb. koncentruje się na utrzymaniu marki firmowej, pozycji na rynku, w tym okresie podejmuje decyzje na rzecz dywersyfikacji produktów.

Teoria neoinstytucjonalna próbuje odpowiedzieć na pytanie, dlaczego zachowała się tak tradycyjna forma jak przedsiębiorstwo, gdzie działanie jest oparte na decyzjach, więc nie ma miejsca na samodzielność działań regulacyjnych rynku.

Przedsiębiorstwo to szczególna wiązka kontraktów, które są realizowane przez ludzi zaangażowanych w funkcjonowanie przedsiębiorstw. Koszty zawierania kontrakty decydują o tym, jakie kontrakty tworzą przedsiębiorstwa. Podstawowym elementem działalności gospodarczej jest nie przedsiębiorstwo, ale transakcja i jej koszty.

Najczęściej przedsiębiorstwo interpretuje się jako podmiot życia gospodarczego, traktowane jest jako podmiot dynamiczny, powołany do działań związanych z ciągłym naruszaniem równowagi wewnątrz własnych struktur oraz w środowisku w, w ramach którego funkcjonuje. Działanie rozwojowe wymagają naruszania równowagi, bo wymagają stosowania nowych rozwiązań, innowacji. Przedsiębiorstwo to jednak podmiot, który podlega konwencjonalnym wymogom zrównoważonego funkcjonowania. Przedsiębiorstwo jest podsystemem w systemie gospodarki narodowej, poddane jest działaniu mechanizmów i sił homeostatycznych. Naturalny stan równowagi jest przejawem procesów rozwojowych P. Chodzi tu o rozwój P w znaczeniu jego wpływu na otoczenie, roli na rynku, potencjału ekonomicznego.

Współczesne P. to podmioty innowacyjne. Można mówić o innowacjach, które powodują tylko dobre modernizacje, o innowacjach skali powodującej zmianę generacyjną w stosowanej technologii. Realizowanie innowacji pociąga za sobą ryzyko; podejmując nowatorskie działanie przedsiębiorstwo nie ma pewności, czy działanie to zakończy się sukcesem. Często wprowadzanie nowych produktów kończy się mniejszym lub większym niepowodzeniem. Otoczenie konkurencyjne przymusza P do działań innowacyjnych. Wówczas gdy nowatorskie działanie może poprawić pozycję konkurencyjną, to P odnosi sukces. Bywa, że P nie doceniwszy ryzyka wprowadza innowację, która kończy się niepowodzeniem, rezultatem może być upadek przedsiębiorstwa.

Zarządzający przedsiębiorstwem nie mogą zaniechać działań innowacyjnych, ale nadmierne działania mogą doprowadzić do upadłości.

rachunek ekonomiczny

Wiadomo, że P działające w otoczeniu rynkowym prowadzi rachunek ekonomiczny. Musi działać wg formuły oszczędności lub wg formuły wydajności. Rachunek ekonomiczny polega na porównywaniu nakładów i wyników. Nakłady to zużywane w przedsiębiorstwie czynniki produkcji (surowce, maszyny, czynnik pracy, ziemia, kapitał). Wyniki działalności P to dobra produkowane oraz świadczone usługi.

Dobra będące wynikiem działalności P dzielimy na:

• dobra pośrednie - stanowią rezultaty pracy i produkcji P, które podlegają dalszej obróbce, trafiają do produkcji jako przedmioty pracy do innych P,

• dobra finalne - opuszczając proces produkcji przestają być przedmiotami pracy, mogą być wykorzystane jako dobra konsumpcyjne przez gosp. domowe lub jako dobra produkcyjne, jako środki pracy (maszyny, urządzenia).

Nakłady, które ponosi P ujmowane są wartościowo, to zazwyczaj koszty, wyniki działalności P znajdują swój wyraz w przychodach przedsiębiorstwa, stanowią one zapłatę za sprzedane dobra i usługi.

Podstawową funkcją P jest produkowanie - zgromadzenie odpowiednich czynnikw produkcji i ich połączenie. Metody kombinowania czynników to technologia wytwarzania. Technologię opisuje się poprzez współczynniki technologiczne - ilość zasobów poszczególnych rodzajów, które należy zużyć na wyprodukowanie jednostki dobra.

Ze względu na rodzaj zasobów można wyodrębnić współczynniki technologiczne:

• współ. kapitałochłonności - jest określony poprzez ilość kapitałów potrzebną do wyprodukowania dobra,

• współ. pracochłonności - ukazuje zużycie zasobów pracy, określa ilość pracy niezbędnej do wyprodukowania jednostki dobra,

• współ. materiało - lub surowcochłonności,

• wpół. energochłonności - ukazuje ilość lub wartość energii zużytej do wyprodukowania jednej jednostki dobra.

Realizowany przez P proces produkcji składa się z kilku faz: Pierwszy jest etap przygotowawczy - polega na gromadzeniu odpowiedniego wolumenu czynników produkcji. W warunkach gospodarki rynkowej to gromadzenie spełniane jest przez zakup, dzierżawę lub wynajem czynników produkcji. Zgromadzone czynniki podlegają łączeniu i wówczas produkcja wchodzi we właściwą fazę produkcji sensu stricto. Trzecia jest faza poprodukcyjna. Faza ta w wprowadza do sprzedaży wytworzone dobra.

W gosp. rynkowej zasoby, którymi dysponuje P zmieniają swoją formę. W I fazie P powinno dysponować odpowiednią ilością pieniądza. Pieniądz jest zamieniany na konkretne, rzeczowe czynniki produkcji. Po zrealizowaniu produkcji sprzedaż tych dóbr prowadzi do odzyskania przez przedsiębiorstwo zasobów w formie pieniężnej - jest to przychód lub utarg.

Rachunek ekonomiczny służy do porównania przychodów z poniesionymi wydatkami. Z punktu widzenia interesów P, pożądane jest, aby przychód był większy od włożonego w produkcję kapitału. Jeżeli tak jest, to wówczas przedsiębiorstwo realizuje zysk (nadwyżkę).

Kluczową kategorią rachunku ekonomicznego może być przychód lub utarg. Kategoria ta bywa interpretowana na 3 sposoby:

• przychód (utarg) marginalny (krańcowy) jest to przyrost przychodu całkowitego spowodowany zwiększeniem sprzedaży o jedną jednostkę; to wpływ ze sprzedaży każdej dodatkowej jednostki produktu,

• przychód (utarg) przeciętny - to całkowity przychód podzielony przez ilość produkcji, oznacza ile średnio za 1 jednostkę produktu otrzymuje przedsiębiorstwo na rynku,

• przychód (utarg) całkowity - suma zrealizowanych wpływów ze sprzedaży wyprodukowanych towarów.

Przedsiębiorstwo aby sprzedać każdą dodatkową jednostkę produktu musi obniżyć cenę. Przychód marginalny jest wielkością malejącą wraz ze wzrostem sprzedaży. Przy taki założeniu kształtowania się UR również Up będzie charakteryzować się tendencją spadkową. Reguła pozostaje, że przychód przeciętny obniża się wolniej niż przychód marginalny.

Q	Pm	Pp
1 2 3	100 zł 98 96	100 zł 99 98

Pm jest pochodną Pc. Pc rośnie tak długo, jak Pm jest dodatni. Gdy Pm=0, to Pc=max. Pc=0 Pp = 0.

Zysk jest t różnica między utargiem, a kosztami całkowitymi produkcji. jeżeli różnica jest dodatnia, wówczas P osiąga zysk. Jeżeli ujemna, to P realizuje stratę. Tak rozumiany jest zysk brutto. Ważniejszy jest zysk netto (zysk brutto minus podatki).

Istnieje zysk podzielny i niepodzielny. Część podzielna jest przeznaczona na wynagrodzenie dla tych, którzy udostępnili P kapitał. Jest ona często przeznaczana na dywidendę - dochody dla udziałowców kapitału w spółce. Część niepodzielna - zysk pozostający w P z przeznaczeniem na cele rozwojowe, akumulację. Współcześnie akumulacja jest zasadniczym czynnikiem rozwoju i ekspansji P. Zysk niepodzielny jest dla P bardzo istotny i może być traktowany jako pierwszorzędny cel, do osiągnięcia którego przedsiębiorstwo zmierza.

Zysk mierzy efektywność produkcji, sprawność wykorzystania czynników produkcji. O efektywności produkcji można mówić z 2 punktów widzenia: technicznego i ekonomicznego.

Z technicznego punktu widzenia producenci maksymalizują efektywność gdy wkładają do produkcji nie więcej zasobów, niż jest to technologicznie niezbędne. Zasoby wykorzystywane do produkcji konkretnych towarów mogą być wykorzystywany w sposób substytucyjny. Współczesne technologie nastawione są na substytucję zasobów. Rozwój produkcji na skalę masową spowodował, że niektóre zasoby wyczerpały się i powstał proces substytucji zasobów.

Substytucyjne zasoby mają zróżnicowane ceny rynkowe i to te ceny są istotnym czynnikiem przedkładającym efektywność produkcji w znaczeniu technicznym na efektywność w znaczeniu ekonomicznym.

W procesie produkcji najczęściej stosowana jest substytucja czynnika pracy i kapitału. Substytucja pracy przez kapitał oznacza zwiększenie technicznego uzbrojenia pracy. Oznacza to coraz pełniejsze wspomaganie pracy człowieka pracą urządzeń technicznych. Rynkowe ceny czynników produkcji mogą mieć wpływ na osiąganie zysków w znaczeniu ekonomicznym. Oznacza to, że łączne koszty wytworzenia jednostki produktu powinny być minimalne. Kategoria zysku wiąże się z efektywnością działalności gospodarczej i produkcji.

Efektywność produkcji to relacja między wynikiem, a poniesionym nakładem. Badanie zachowań producentów opiera się na badaniu efektywności produkcji. Funkcja produkcji bada efektywność produkcji. Funkcja produkcji określa zależność między rozmiarami produkcji a ponoszonymi nakładami czynnika. Najprostsze funkcje produkcji, które można zastosować w analizach f. produkcji: jednoczynnikowa lub dwuczynnikowa.

Funkcja produkcji jednoczynnikowa ukazuje jak wpływają na produkcję zmiany w nakładzie produkcji jednego czynnika, przy pozostałych niezmienionych. Sprowadza się do badania ile kapitału lub ile pracy wykorzystuje się w produkcji.

Funkcja produkcji dwuczynnikowa uwzględnia zmiany dwóch czynników - pracy i kapitału. Bada się łączny wpływ ich zużycia.

Bardzo ważną rolę odgrywa parametr czasu. Jest to niezbędny element każdej analizy ekonomicznej. Z reguły parametr czasu interpretowany jest w 2 standardach: w długim i krótkim okresie. Długi okres to czas pozwalający na wprowadzenie zmian jakościowych, to czas umożliwiający wprowadzenie zmian w technologii produkcji, bądź jej organizacji. Krótki okres to okres, w którym producent nie jest w stanie dokonać zmian w technice (technologii produkcji). Poszczególne dziedziny produkcji różnią się długością tych okresów.

Rozróżnienie długiego i krótkiego okresu produkcji pozwala na kategoryzację czynników produkcji. W krótkim okresie można wyróżnić dwie grupy czynników produkcji:

• stałe - czynniki produkcji nie zmieniające się w krótkim okresie pod wpływem zmian w rozmiarach produkcji, np. wynagrodzenia, podatki, dzierżawa terenu, spłata kredytu.

• zmienne - są ściśle uzależnione od rozmiarów produkcji. Zmiana rozmiarów produkcji znajduje odzwierciedlenie w zmieniających się rozmiarach zużyć, np. nakłady materiałowe, surowcowe, zużycie energii.

Stałe i zmienne nakłady produkcji pozwalają traktować o stałych i zmiennych kosztach produkcji w krótkim okresie.

1. stałe koszty produkcji - koszty niezależne od zmian rozmiarów produkcji, np. koszty zatrudnienia pracowników administracji, spłata kredytów, amortyzacja, koszty konserwacji urządzeń,

2. zmienne koszty produkcji - zdeterminowane przez koszty materiałów, surowców, zatrudnienie pracowników produkcyjnych..

Podział ten jest uzasadniony tylko w odniesieniu do krótkiego okresu. W długim okresie rozróżnienie nakładów stałych i zmiennych traci zasadność, gdyż wszystkie nakłady i koszty są zmienne.

Rozmiary produkcji mogą być ujmowane za pomocą:

1. produktu całkowitego (łączny rozmiar wytworzonych dóbr),

2. produktu przeciętnego (mierzy rezultat produkcji w przeliczeniu na jednostkę zużytego nakładu; dzieląc np. produkt całkowity przez liczbę zatrudnionych,

3. produktu marginalnego (f. produkcji będzie ukazywała, jak zmienia się rozmiar produkcji przy minimalnych zmianach zaangażowanego w produkcji czynnika, np. zmiana w zatrudnieniu jednego pracownika.

Jednoczynnikowa funkcja produkcji

Pc - produkt całkowity

Funkcja ta charakteryzuje się szczególną tendencją - niezależnie od tego, czy przy jej pomocy badane są wpływy zmiany kapitału czy czynnika pracy. Globalne rozmiary produkcji wraz ze wzrostem czynnika rosną początkowo coraz szybciej, później jest punkt przełomu (zaznaczyć!), od którego rosną wolniej, a po pewnym nasyceniu zwiększenie jego zaangażowania powoduje spadek produkcji.

Produkt przeciętny Pp=Pc/L (L - łączny nakład czynnika)

Produkt marginalny Pm=ΔPc/ΔL.

Dwuczynnikowa funkcja produckji

Ukazuje sprawne metody kombinowania czynników produkcji, które pozwalają osiągnąć dany wolumen produkcji. Jest zdeterminowany przez technologię.

K - nakład czynnika kapitału, L - nakład czynnika pracy

Funkcja ukazuje zbiór takich metod produkcji, które zapewniają możliwie najniższe łączne nakłady na jednostkę produkcji. W każdym punkcie ukazuje ten sam rozmiar produkcji. Izokwantę produkcji można układać dla różnych rozmiarów produkcji (im większy, tym bardziej na prawo). Punkt L_AK_A jest równoznaczny ze stosowaniem kapitałochłonnych metod produkcji (i zarazem pracooszczędnych. Punkt L_BK_B właściwy dla metod kapitałoszczędnych (niskie uzbrojenie techniczne) i pracochłonnych. Postęp technologiczny może być nazwany substytucyjnym postępem (przejście z B do A). Czysty postęp technologiczny oznacza zmniejszenie łącznych nakładów czynników produkcji na jednostkę produktu. Wybór konkretnej metody zależy od cen czynników produkcji (np. jeśli płace są wysokie producent będzie zmierzał do punktu A).

Izokwanta w decyzjach produkcyjnych musi być kojarzona z możliwościami produkcji (z nakładami, które muszą być poniesione na produkcję).

Schemat logiczny producenta jest analogiczna do schematu logicznego konsumenta. Izokwanty są odpowiednikami krzywych możliwości produkcji, natomiast nakłady - z ograniczeniami budżetowymi.

Nakład rozporządzalny N, określa możliwości nabycia czynników produkcji.

L₁=N/W (przeciętna płaca);

K₁=N/r (rynkowa cena kapitału, którą jest stopa %).

Linia jednakowego kosztu tym się różnic od linii budżetowej konsumenta, że nie można wybrać tylko jednego czynnika rezygnując z drugiego. Producent musi wybrać wartość pośrednią.

Po wyznaczeniu linii jednakowego kosztu następuje konfrontacja z przebiegiem izokwanty produkcji. Punkt styczności linii jednakowego kosztu z izokwantą wyznacza punkt optymalny dla producenta. Oznacza on taką kombinację nakładów, które pozwolą producentowi osiągnąć maksymalne rozmiary produkcji. Punkt ten może ulec przemieszczeniu. Ulega jemu na skutek zmian w nakładach producenta lub zmian uwarunkowań rynkowych - zmian cen czynników produkcji. Przy wzroście nakładów - linia jednakowego kosztu będzie przesuwała się w prawo, zwiększą się wtedy rozmiary produkcji. Jeżeli wzrosła cena czynnika pracy to wówczas producent będzie mógł nabyć mniej czynnika pracy. Tutaj jednak producent nie może zrezygnować z drożejącego czynnika pracy - musi zastępować część drożejącego czynnika drugim. Producent przy wzroście jednego z czynników produkcji będzie się starał tak subsydiować go drugim czynnikiem, aby nie zmniejszyć rozmiarów produkcji.

U producenta podstawowy jest efekt substytucyjny. Producent będzie dążył do zastępowania drożejącego czynnika czynnikiem nie drożejącym, jednocześnie będzie dążył do utrzymania możliwie największego rozmiaru produkcji.

Koszty produkcji

• koszty prywatne (indywidualne) - rzeczywiście poniesione przez pracodawcę na rzecz produkcji,

• koszty społeczne - ujemny rezultat działalności gospodarczej lub produkcyjnej w stosunku do otoczenia.

Działalność gospodarcza lub produkcyjna tworzy oprócz podstawowych, także efekty zewnętrzne (np. eksploatacja dóbr wolnych, które w rezultacie stają się dobrami rzadkimi i wymagają nakładów na ich odtworzenie). Np. jeżeli producent nie płaci za zatrucie środowiska powoduje koszty społeczne (wzrost zachorowań i co za tym idzie wzrost wydatków na leczenie).

Koszty społeczne nie są do końca indywidualną sprawą producenta. Należy jednak zauważyć, że istnieją też dodatnie efekty zewnętrzne rozwoju działalności gospodarczej lub produkcyjnej, które stanowią niejako przeciwieństwo kosztów; przejawia się to np. w wybudowaniu dodatkowych dróg czy mostów do nowej fabryki, z których korzystają wszyscy - są przejawem specjalnych korzyści.

Koszty prywatne i społeczne tworzą koszty produkcji.

Inny podział

• koszty explicite - koszty w ścisłym tego słowa znaczeniu, rzeczywiście poniesione przez producenta,

• koszty implicite - koszty sensu largo, za takie najczęściej uważa się koszty alternatywne (utraconych możliwości - potencjalnego, innego niż zrealizowano zastosowanie).

Racjonalny przedsiębiorca musi rozpatrzyć i uwzględnić pełne koszty swojej działalności.

W rachunku ekonomicznym duże znaczenie ma tzw. parametr czasu (czas krótki i długi )

Czas krótki:

Koszty stałe (np. płace pracowników administracji, niektóre podatki itp.) i koszty zmienne (np. płace)

KOSZTY STAŁE

KOSZTY ZMIENNE

Koszty zmienne całkowite - początkowo szybszemu wzrostowi produkcji odpowiada wolniejszy wzrost kosztów zmiennych, od punktu przegięcia odwrotnie (szybciej rosną koszty niż produkcja). Wzrost kosztów staje się coraz szybszy.

Kzp= Kzc/Q. Minimum tej funkcji odpowiada punktowi przegięcia funkcji kosztów zmiennych całkowitych .

Funkcja ta jest odwróceniem funkcji produktywności zmiennych czynników produkcji.

min kzp = p.p. kzc

Podział kosztów na stałe i zmienne pozwala rozróżnić jeszcza dwa inne rodzaje kosztów.

koszt całkowity = Ksc +Kzc, Koszt całk. przeciętny = Ksp+Kzp

KOSZTY MARGINALNE (KRAŃCOWE)

Stanowią przyrost kosztów całkowitych spowodowany przyrostem wielkości produkcji o jedną jednostkę. W krótkim okresie występują 4 rodzaje kosztów jednostkowych (3 przeciętne + koszt marginalny).

Najczęściej nie uwzględnia się lewego ramienia kosztów marginalnych, ponieważ tylko prawe ramie tworzy dylematy decyzyjne. Lewe ramie prezentuje spadek kosztów marginalnych - oczywiste jest, że produkcję należy zwiększyć, bo każda dodatkowa jednostka kosztuje coraz mniej.

W długim czasie wyróżniamy:

• koszt całkowity

• koszt całkowity przeciętny,

• koszt marginalny.

Przedsiębiorstwo osiąga optimum rozmiarów produkcji, gdy koszt marginalny zrówna się z utargiem marginalnym. Gdy Km<Um to oznacza to skalę produkcji mniejszą od optymalnej, wówczas producent nie wykorzystuje możliwości zarobkowania, traci dla nie wyprodukowanego wolumenu nadwyżkę Um nad Km.

Jeżeli producent wytwarza rozmiary produkcji większe niż optymalny (Km>Um) wówczas ponosiłby na każdej dodatkowej jednostce produktu ewidentną stratę.

Optimum producenta jest istotne z punktu widzenia jego wyników ekonomicznych, ale nie przesądza czy producent realizuje zysk czy ponosi stratę. Pozwoli jednak stwierdzić, że jeśli producent realizuje zysk, to jest to zysk możliwie największy, jeśli stratę - to jest ona możliwie najmniejsza.

Duży wpływ mają warunki rynkowe, w których P funkcjonuje. Przedsiębiorca może być skazany na ponoszenie strat, będzie wtedy dążył do minimalizacji strat. Kwestią decydującą dla przedsiębiorcy jest relacja między ceną, jaką uzyskuje na rynku, a przeciętnym kosztem całkowitym. Jeżeli cena jest wyższa od Kcp to wówczas optymalizując skalę produkcji przedsiębiorca maksymalizuje zysk. Jeżeli cena jest niższa od Kcp to ponosi on minimalną stratę.

Zarówno relacja cena - koszty i optymalne rozmiary produkcji są zdeterminowane przez struktury rynku, w ramach których P działa. Struktury rynku to konkurencja doskonała i konkurencja niedoskonała. W ramach różnych struktur rynku występują dwie struktury stanowiące 2 bieguny: rynek doskonale konkurencyjny (wolna konkurencja) i rynek monopolu pełnego.

Wolna konkurencja

W analizie sytuacji P przyjmuje się, że producenci, którzy operują na danym rynku sprzedają te same lub prawie te same produkty (charakteryzują się identycznymi lub prawie identycznymi funkcjami oraz cechami użytkowymi). Założenie to pozwala przyjąć, że dla nabywców jest obojętne od kogo kupują produkty. Nabywcy kupując produkty będą kierowali się przede wszystkim ceną (założenie o jednorodności produktów).

Na rynku konkurencji doskonałej działa bardzo wielu sprzedawców i bardzo wielu kupujących. Indywidualny sprzedawca lub nabywca nie ma wpływu na funkcjonowanie rynku. Dla indywidualnego sprzedawcy lub nabywcy rynek działa na zasadzie „niewidzialnej ręki”, jako niezależny od nikogo mechanizm regulacyjny.

Rynek ten charakteryzuje się pełną mobilnością czynnika produkcji, tzn. że w praktyce gospod. nie ma barier w przemieszczaniu zasobów. To założenie ma dwa uzasadnienia:

1. ekonomiczne - przedsiębiorstwa są nieduże, dlatego potrzebują niewielkich zasobów kapitału, więc przemieszczenie zaangażowanego kapitału nie stanowi większego utrudnienia,

2. techniczno - technologiczne - producenci wytwarzają dobra jednorodne, więc wszyscy znają technologię produkcji, nie jest ona tajemnicą. Nie ma więc barier technicznych w przemieszczaniu zasobów.

Teoretycznie producent posiada pełną informację o funkcjonowaniu rynku, w praktyce jest to prawie niemożliwe. Założenie to pozwala tworzyć wzorzec myślenia, ale odrywa nas od rzeczywistości gospodarczej. Można powiedzieć, że rynek konkurencji doskonałej funkcjonuje w warunkach równowagi dynamicznej. Są pewne odchylenia od równowagi, ale w tendencji rynek działa jako zrównoważony. Producent sprzedaje swoje towary po cenie równowagi rynkowej. Gdyby sprzedawał powyżej ceny równowagi rynkowej, to wówczas straciłby nabywców. Sprzedając po cenie rynkowej producent może sprzedać dowolny wolumen produkcji, popyt na jego produkty jest nieograniczony.

Cena równowagi rynkowej jest zarazem utargiem przeciętnym i marginalnym, bo każdą dodatkową jednostkę producent sprzedaje po tej samej cenie. Przedsiębiorca jest zdeterminowany przez optimum rozmiarów produkcji.

D - popyt globalny na rynku, S - podaż globalna na rynku, P - cena rynkowa, Pr - cena równowagi. Głównym parametrem, który wyznacza zachowania jest cena równowagi.

E - punkt optimum rozmiarów produkcji. Q_E - optymalny rozmiar produkcji.

W przedziale Q_E - Q_E' - niewykorzystane możliwości zdystansowania nadwyżki Um nad Km

Q_E'' - Q_E - ewidentna strata, każda dodatkowa jedn. kosztuje więcej niż można za nią

otrzymać na rynku.

O zachowaniu producenta decydują przede wszystkim jego koszty:

P_R - Kcp = Zysk przeciętny

Zp ∗ Q_E = Zysk całkowity (pole z „+”)

Punkt E oznacza, że producent maksymalizuje zysk.

P_{R - Kcp} = -Zp (strata przeciętna)

-Zp* Q_E = -Zc (strata całkowita).

Przedsiębiorstwo może ponosić straty tylko w krótkim okresie czasu. Zasadność ponoszenia straty w krótkim okresie jest wyznaczona przede wszystkim strukturą kosztów całkowitych. I przez ich podział na koszty zmienne i stałe.

Przedsiębiorstwo jest podmiotem, który ponosi koszty swego funkcjonowania nawet wtedy, gdy nic nie produkuje - są to koszty stałe. Przedsiębiorstwo może ponieść stratę w krótkim okresie, jeżeli nie będzie ona większa od kosztów stałych. Ważne znaczenie ma struktura kosztów - ich podział na koszty stałe i zmienne. Przedsiębiorstwo musi otrzymać przynajmniej zwrot kosztów zmiennych. gdyby cena tego nie gwarantowała, to nie byłoby uzasadnienia dla kontynuowania produkcji ze stratą. Strata byłaby wyższa od kosztów stałych o nie zwróconą część kosztów zmiennych.

Punkt zamknięcia - zrównanie się kosztu zmiennego przeciętnego z ceną. Kzp'=Pr (Kzp'<Pr).

Monopol pełny

Po stronie podaży występuje jeden podmiot. Sytuacja ta może mieć 2 warianty: monopol naturalny (wiąże się z postępem techniczno - technologicznym).albo ustanowiony na zasadzie koncesji.

Założenia:

• na rynku jeden producent,

• po stronie popytu zgłasza się wielu kupujących,

• ograniczona mobilność czynników produkcji (zbliżona do zera). Na rynek monopolu pełnego praktycznie nie można wejść, jest niemal w pełni zamknięty dla konkurencji. Zamknięcie to posiada 2 uargumentowania:

• o charakterze techniczno - technologicznym (gdy pojawia się nowa technologia jest ona nie znana innym, uniemożliwia to wtargnięcie na rynek

• ekonomiczne (zasobowe) zamknięcie rynku - wejście na rynek ogranicza wolumen zasobów czynnika, z którym trzeba wejść na rynek. Nowa produkcja wymaga dużych nakładów na uruchomienie i promocję rynkową, ryzyko i niepewność wejścia,

• pełna dostępność informacji rynkowych (zarówno po stronie nabywców jak i monopolisty),

• jednorodność produkcji.

Monopol pełny jako podmiot działający na rynku jest w stanie rynkiem administrować (wpływac na konkretne parametry rynku). Administrowanie to posiada jednak pewne granice, np. popyt - monopol nie jest w stanie przekroczyć granicy popytu rynkowego. Popyt w monopolu pełnym charakteryzuje się standardowym przebiegiem funkcji - nachylenie ujemne.

Cenę monopolową wyznacza popyt rynkowy dla ilości równowagi. Gdy produkcja jest mniejsza od Q_R Q_A to monopol nie realizowałby nadwyżki - poniósłby stratę. Wielkość Q_B - bezwzględna strata. Monopol realizuje zysk jeśli koszt całkowity przeciętny jest mniejszy od ceny monopolowej.

Pm - Kcp' = Zp; Zp*Q_R= Z całk.

Jeżeli Kcp = Pm to jest zysk zerowy. Poziom zysku zerowego jest granicą między zyskiem dodatnim, a zyskiem ujemnym, czyli stratą.

Jeżeli Kcp” > Pm wówczas Pm - Kcp” = -Zp = Sp (przeciętna strata).

Sp * Qr = strata całkowita (Sc).

Przedsiębiorstwo może znaleźć się w jednej z 3 sytuacji:

• maksymalizuje zysk,

• ponosi stratę,

• osiąga zysk zerowy.

Ponoszenie straty przez monopol jest uargumentowane jak strata w konkurencji doskonałej; monopol może ponosić tylko stratę w krótkim okresie. Strata ta nie może być większa od straty związanej z zaniechaniem produkcji. Monopol musi otrzymać

minimum zwrot kosztów zmiennych produkcji. Jeżeli przeciętne koszty zmienne osiągną poziom ceny monopolowej, wówczas monopol osiąga punkt zamknięcia. Jeżeli Kzp < Pm to monopol może kontynuować produkcję ze stratą.

Przy nie zmieniających się kosztach może zmieniać się sytuacja, co do uzasadnienia produkcji ze stratą. jeżeli popyt się zwiększa, to monopol może zwiększyć cenę, zmienia się relacja Pm i Kzp.

Porównanie stanu równowagi monopolu pełnego i stanu równowagi przedsiębiorstwa w konukrencji doskonałej

Teza: Monopol produkuje mniej niż przedsiębiorstwo w konkurencji doskonałej i jednocześnie sprzedaje po wyższych cenach.

Monopol zarządza (administruje rynkiem).

To samo przedsiębiorstwo działa w warunkach konkurencji doskonałej i monopolu. Koszty w obu przypadkach będą identyczne. Krzywa Km jest taka sama dla obu tych warunków. Funkcja utargu marginalnego będzie pochodną funkcji popytu na produkty monopolu. Funkcja popytu ma nachylenie ujemne. Poniżej tej funkcji znajduje się funkcja utargu marginalnego. Utarg marginalny obniża się szybciej, coraz dalej oddala się od funkcji popytu.

R_M - punkt równowagi monopolu. Jest opisywany przez dwa parametry: ilość równowagi Q_M, cenę równowagi monopolu, którą otrzymujemy poprzez odniesienie punktu równowagi do funkcji popytu.

R_W (Q_W,P_W) - przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne,

R_M (Q_M, P_M) - monopol.

Ilość równowagi jest większa dla przedsiębiorstwa wolnokonkurenycjnego w stosunku do stanu monopolu pełnego. Cena monopolowa jest większa od ceny wolnokonkurencyjnej. Te dwie nierówności są potwierdzeniem wstępnej hipotezy.

Istnieje różnica efektywności wykorzystania dostępnych zasobów. W wolnej konkurencji zasoby wykorzystywane są efektywniej niż w monopolu, bo z tych samych zasobów wytwarza się więcej. Wolna konkurencja tworzy większy przymus sprzedawania i produkowania towarów taniej. Monopol pełny może narzucać i kontrolować ceny. Nie jest on narażony na przymus oszczędności. Tylko w długich okresach musi liczyć się z ograniczeniami po stronie popytu i musi wykazać zapobiegliwość o obniżenie kosztów produkcji.

Dla monopolu nie można zdeterminować funkcji podaży. Funkcja ta jest w swojej istocie zależność między ilością proponowanych dóbr przez producenta, a ceną. Ma ona nachylenie dodatnie, charakteryzuje się tendencją wzrostową, gdy rosną ceny towarów na rynku.

Monopol ma dwa różne stany równowagi przy tej samej cenie. Może osiągnąć operując na dwóch segmentach rynku lub kiedy sytuacja na rynku się zmienia.

Monopol nie ma ściśle zdeterminowanej funkcji podaży. Gdy popyt na produkty monopolu jest większy, monopol osiąga stan równowagi przy większych rozmiarach produkcji. Inna cechą jest segmentacja rynku. Monopol dzieli rynek, aby zróżnicować ceny (dyskryminacja cenowa). Dyskryminacja ta jest możliwa wówczas, gdy towary z rynku, na którym monopol sprzedaje taniej nie

przenikają na rynek, na którym monopol sprzedaje drożej. Możliwe jest to na rynkach stosunkowo od siebie oddalonych. Najchętniej duże monopole różnicują ceny na rynkach w ukł. międzynarodowym. Monopole swoje produkty sprzedają drożej na rynku krajowym niż na rynkach zagranicznych. regułą różnicowania cen jest związek tego różnicowania z pojemnością zysku. Pojemność to rozmiary popytu. Na ogół na dużych rynkach monopole sprzedają po relatywnie wysokich cenach, natomiast na rynkach małych lub dopiero uruchamianych ceny kształtowane są na relatywnie niskim poziomie. Monopol dąży do stanu równowagi we wszystkich dostępnych rynkach. Traktuje w sposób sumaryczny (łączny).

Dla monopolu ważna jest łączna ze wszystkich segmentów rynku funkcja utargu marginalnego. Ta sumaryczna funkcja U_M3 = U_M1 + U_M2. Optymalny poziom Um monopol osiągnie w punkcie K_M = U_M3. Taki poziom utargu marginalnego UMR monopol musi uzyskać na każdym z segmentów rynku.

P₁ < P₂

Gdyby monopol sprzedawał tylko na dużym rynku, to sprzedałby Q₃ po cenie P₃. Różnicowanie cen przynosi monopolowi korzyści, bo zdobywa wszystkie segmenty.

Różnicowanie jest zjawiskiem pogłębiającym rynkową ekspansję monopolu. Dyskryminacja cenowa jest możliwa z uwagi na pozycję ekonomiczną monopolu. Poprzez różnicowanie cen monopol może kontrolować stosunkowo słabe rynki i jednocześnie podnosić ceny. Monopol administruje rynkiem. Dochodzi często do zewnętrznej ingerencji w politykę ekonomiczną monopolu. Administracja państwowa narzuca monopolom podstawowy parametr rynkowego funkcjonowania, czyli ceny. Monopol stara się eksploatować rynek, kreuje relatywnie wysokie ceny. W przypadku, gdy monopol działa w dziedzinach istotnych dla społeczeństwa; państwo może ustalać maksymalne ceny (zwykle niższe od ceny monopolowej). W sferze użyteczności publicznej monopole mają charakter monopolu koncesjonowanego. Obniżenie cen w stosunku do ceny monopolowej powoduje, że popyt na produkty monopolu jest większy i produkty stają się bardziej dostępne.

Powstanie sytuacja analogiczna do wolnej konkurencji. Przestanie istnieć utarg marginalny poniżej ceny max. Cena ta będzie zarazem Um..

Wzrośnie sprzedaż (dostępność dóbr) lub usług monopolu.

Taka ingerencja może mieć znaczny wpływ na sytuację ekonomiczną monopolu. Zależy to od tego, jakie koszty ponosi monopol. Jeżeli koszty całkowite są niższe od całkowitego utargu, jest to sytuacja korzystna - monopol będzie nadal realizował zysk, ale mniejszy. Jeżeli obniżenie cen do Pm spowodowało, że cena stała się niższa od kosztów całkowitych przeciętnych, to utarg całkowity jest mniejszy od kosztów całkowitych i przedsiębiorstwo będzie ponosiło straty. W takiej sytuacji administracja musi zapewnić dotację dla tego przedsiębiorstwa, która wyrównałaby poziom strat. Brak takiej dotacji mógłby doprowadzić do tego, że przedsiębiorstwo musiałoby zamknąć działalność. Dokonując ingerencji w funkcjonowanie monopoli administracja musi przewidywać rodzaj i wysokość następstw .

Oligopol

Docelową st6rukturą jest stan oligopolu, do którego zmierza z dwóch stron:

• poprzez narastające procesy koncentracji produkcji i kapitału z konkurencji początkowo wolnokonkurencyjnej wyłania się struktura monopolistyczna, a następnie oligopolistyczna. Przejście to spowodowane jest m.in. rozwojem technologii. Wspomagające są też przemiany w zakresie instytucji własności - rozwój różnych form spółek,

• z czasem w monopolu pojawiają się konkurenci, którzy mogą dojść do procesów technologii i podobnych.

Stan oligopolu charakteryzuje się szczególną konkurencyjnością i charakterystycznymi formami konkurencji. Początkowo, w okresie kształtowania się wewnętrznej struktury oligopolu, gdy rynek jeszcze nie jest podzielony występuje nadal konkurencja cenowa, która zanika w miarę rozwijania się oligopolu. W jej miejsce uruchamiane są formy konkurencji pozacenowej (promocja, reklama, dywersyfikacja produkcji).

Proces powstawania oligopolu ustabilizowanego jest procesem dość długim. Prawidłowości kształtowania się sytuacji oligopolu ustabilizowanego sięgają rynku określanego mianem konkurencji monopolistycznej. W warunkach konkurencji monopolistycznej na rynku po stronie podaży występuje wiele oferentów, są to przedsiębiorstwa coraz większe, zdobywające własną tożsamość rynkową. Każdy z oferentów stara się działać konkurencyjnie i stara się odpowiadać na poczynania konkurencji, głównie na politykę obniżania cen przez konkurentów.

W warunkach konkurencji monopolistycznej może się tak zdarzyć, że przedsiębiorstwo obniża ceny, ale nieznacznie albo stanowi nieznaczny element rynku i inne przedsiębiorstwa mogą tego nie zauważyć. Mogą dla przedsiębiorstwa zaistnieć 2 sytuacje: konkurenci bądź zauważą i zareagują na obniżkę cen proponowaną przez dane przedsiębiorstwo, bądź też zignorują ten fakt. W zależności od tego kształtuje się sytuacja danego przedsiębiorstwa:

I sytuacja - producent wynalazł nową technologię produkcji i postanowił zachować się agresywnie i obniżył cenę do P_B, licząc na to, że sprzeda Q_B produktów. Założenie to będzie słuszne, gdy inni producenci nie będą w stanie natychmiast obniżyć ceny do P_B i będą przyjmować postawę oczekującą.

II sytuacja gdy producent obniżył koszty i ceny, ale nie wiedział, że konkurenci też obniżyli koszty i ceny. Jeżeli

inni również obniżą ceny, to wówczas rokowania producenta, że sprzeda po P_B Q_B produktów jest nierealne. Spowoduje to obniżenie przyrostu popytu z tytułu obniżki cen. Znajdzie się wówczas w punkcie C, sprzeda mniej niż chciałby po tej cenie sprzedać. Q_B - Q_C = spadek popytu z tytułu odpowiedzi konkurentów. Przez to zmieni się krzywa popytu do f(dm').

Przedsiębiorstwo w strukturze rynku monopolistycznego może posiadać dwie funkcje popytu na swoje produkty:

1. wyjściowa f(dm) będzie odpowiadała sytuacji, gdy konkurenci nie zauważą (nie będą chcieli zauważyć) obniżki cen, bądź

2. jeżeli konkurenci zauważą i zareagują - f(dm').

W warunkach oligopolu, gdy na rynkach po stronie podaży zostaje już tylko kilku oferentów (niewielu) to w takiej strukturze nikt nie może zignorować posunięcia konkurentów. Przedsiębiorstwa muszą podjąć wyzwanie wobec konkurencji, jeżeli chcą zachować pozycję rynkową..

Przedsiębiorstwo, które obniża ceny (w oligopolu) musi się liczyć z tym, że funkcja popytu na jego produkty ulegnie przesunięciu. Model Paul'a Sweezy'ego

Funkcja popytu w warunkach oligopolu składa się z dwóch części - przed obniżeniem ceny [f(dm)] i po obniżeniu [f(dm')]. jest to złamana funkcja popytu na produkty oligopolu.

Skutki złamania funkcji popytu oligopoli

Zmiana w zakresie kształtowania się utargu marginalnego, która traci swoją ciągłość dla punktu, w którym nastąpiło złamanie funkcji popytu. Powstaje przedział nieciągłości Um, w którym nie można ustalić optimum dla przedsiębiorstwa oligopolistycznego. Taki obszar niedookreślenia funkcji Um nie jest rzeczą korzystną,, ponieważ przemiany rynkowe mogą doprowadzić do różnych perturbacji, powstałych w wyniku niemożności ustalenia optimum dla przedziału nieciągłości

funkcji utargu marginalnego.

Powyższy model odnosi się tylko do stanu oligopolu nieustabilizowanego !!! , ponieważ w oligopolu ustabilizowanym nie ma konkurencji cenowej.

W oligopolu ustabilizowanym bardzo ważną cechą jest sprawa przywództwa cenowego. Przywódcą w oligopolu jest bądź przedsiębiorstwo, które produkuje najwięcej, bądź te, które produkuje najtaniej (po najniższych kosztach). W każdym z tych dwóch przypadków przedsiębiorstwo ma przewagę.

Skala produkcji - przedsiębiorstwo dominujące pod względem skali produkcji jest jednocześnie przedsiębiorstwem wytwarzającym po relatywnie niskich kosztach. Duża skala korzyści zapewnia dodatkowe korzyści ze skali - koszty stałe są rozpisane na stosunkowo duży wolumen produkcji.

Więc przedsiębiorstwo pretendujące do bycia przywódcą musi zaproponować relatywnie niskie ceny, które jednak powinny spełniać warunek optimum (wynikać ze stanu równowagi).

Sytuacja, gdy istnieje jedno duże i kilka(naście) małych przedsiębiorstw. Bez dużego przedsiębiorstwa, przedsiębiorstwa małe byłyby w stanie zapewnić cały popyt, ale po wyższej cenie, cenie równowagi rynkowej bez dużego przedsiębiorstwa. Duże przedsiębiorstwo musi zaproponować cenę niższą niż te mniejsze. Duże przedsiębiorstwo tez jest poddane działaniu prawa popytu (nachylenie ujemne). Aby zapewnić optymalną skalę produkcji duże przedsiębiorstwo musi obniżyć cenę, która będzie obowiązującą ceną rynkową, do której dostosować będą musieli się mniejsi, jednak nie wszyscy oni zdołają.

Przywództwo cenowe

1. przedsiębiorstwo najwięcej wytwarzające

Zakładamy, że na rynku występuje jeden duży producent i kilka relatywnie małych.

f(D) - f. globalnego popytu

f(S_B) f. podaży małych przedsiębiorstw

f(DD) - popyt na produkty dużego przedsiębiorstwa

Q_C = Q_RD + Q_RM

Kilku małych przedsiębiorstw było w stanie zrealizować popyt po określonych cenach. Duży producent znajdzie swoje miejsce na rynku tylko wówczas, gdy zaproponuje korzystniejszą ofertę; przedsiębiorstwo to zaproponuje ilość produkcji będącą wynikiem jego równowagi (Um=Km). Jednocześnie cena wynikająca z równowagi dużego przedsiębiorstwa stanie się obowiązującą ceną rynkową. Po tej cenie będzie sprzedawało i duże i względnie małe przedsiębiorstwa. Gdyby małe nie przyjęły tej wówczas f. popytu przesunęłaby się w prawo i małe przedsiębiorstwa wypadłyby z rynku. Dla drobnych producentów cena zostanie narzucona (cena zewnętrzna).

2. przedsiębiorstwo wytwarzające możliwie najtaniej

Drugi rodzaj przywództwa wiąże się z różnicowaniem kosztów, gdy na rynku występuje niewiele przedsiębiorstw produkujących te same produkty. Funkcja popytu, a co za tym idzie utarg marginalny jest taki sam, dla obydwu przedsiębiorstw. Będą się one różniły tylko kosztami produkcji.

f(d) - f. popytu dla obu przedsiębiorstw

Um - dla obu ten sam

Kmx, Kmy - koszty marginalne przedsiębiorstwa X (Y)

Cena Py niższa od Px stanie się ceną rynkową narzuconą przez przedsiębiorstwo o niższych kosztach produkcji.

Rynki czynników produkcji

Czynniki produkcji: ziemia, kapitał i praca. Takie rozróżnienie po raz pierwszy wprowadził A. Smith, twórca ekonomii klasycznej. Od jego czasów czynniki te uległy przemianie, zwłaszcza ze względu na postęp cywilizacyjny i techniczny. Czynniki produkcji w warunkach gosp. rynkowej poddane są alokacji przez mechanizmy rynku, tzn. że rynek decyduje o określonym ich zastosowaniu. Alokacja czynników produkcji dokonuje się poprzez akty kupna sprzedaż.

Rozróżnia się dwa rodzaje podmiotów na rynku czynników produkcji: dysponenci czynników produkcji i podmioty, które te czynniki nabywają. Do tych pierwszych należą gospodarstwa domowe - sprzedają usługi czynników produkcji. W przedsiębiorstwie dokonuje się łączenia (kombinowania) czynników produkcji w oparciu o konkretną technologię.

Gospodarstwa domowe otrzymują wynagrodzenie za udostępnienie czynników produkcji, które przybiera różne formy, zależne od statusu relacji między gosp. domowym a przedsiębiorstwem.

Z tytułu udostępnienia ziemi przedsiębiorstwom gosp. domowe otrzymują bądź czynsz dzierżawny (jeśli oddają je w użytkowanie innym podmiotom) lub rentę gruntową (jeżeli wykorzystują ziemię dla celów przedsiębiorstwa, które prowadzą członkowie gosp. domowego).

Z tytułu udostępniania kapitału może otrzymać procent (gdy pożycza), dywidendę (gdy inwestuje w spółkę akcyjną) lub zysk (za własną działalność).

Za pracę gosp. domowe otrzymują płacę. Płaca jest przejawem wynagrodzenia za wynajem czynnika pracy dla celów produkcyjnych.

Rynki czynników produkcji charakteryzują się tymi samymi parametrami, co rynki dóbr i usług. Podlegają one prawu popytu i prawu podaży, podlegają mechanizmom ogólnorynkowym. Tym samym czynniki dostosowawcze rynku czynników produkcji też tym ogólnym zasadom podlegają.

Ziemia

Jest pierwotnym czynnikiem produkcji, od jej wykorzystania człowiek zaczął proces produkcji. Początkowo człowiek dostęp do ziemi uzyskiwał w drodze walki z naturą lub innym człowiekiem, dopiero od stosunkowo niedawna dokonuje się to za pomocą wymiany pieniężnej, istnieje więc rynek ziemi.

Zasadniczą cechą ziemi jako czynnika produkcji jest jej ograniczoność, a w wielu krajach zdecydowany niedobór. W większości krajów świata występuje ograniczony areał ziemi nadający się do gospodarczego wykorzystania.

Współcześnie ziemia, jako czynnik prod. może spełniać 2 podst. role w procesie produkcji:

• środek produkcji - bezpośrednio angażowana w działalność produkcyjną, np. produkcja rolnicza,

• możliwość lokalizowania na ziemi (konkretnych działkach) różnych rodzajów produkcji, w tym działalności (produkcji) pozarolniczej.

Wyjaśnienie roli ziemi przypisuje się D. Ricardo. On po raz pierwszy ogłosił pojęcie renty gruntowej, która może wystąpić w 3 rodzajach:

• 2 rodzaje renty różniczkowej (renta różniczkowa pierwsza i druga),

• renta absolutna.

Renta różniczkowa jest otrzymywana z tytułu różnicowania warunków wykorzystania ziemi. Zaliczamy tu przede wszystkim:

• klasy ziemi (jakość),

• ukształtowanie terenu,

• warunki klimatyczne,

• odległość od rynków zbytu.

Zróżnicowanie naturalnych warunków ma swoje ścisłe powiązanie z ograniczonością ziemi. Areał ziemi do wykorzystania jest ograniczony, to powoduje konieczność wykorzystania ziemi w różnych, czasem krańcowo różnych warunkach naturalnych. Istnieje potrzeba wykorzystania ziemi o niskiej jakości, albo niezbyt korzystnych warunków klimatycznych czy ukształtowania terenu.

Jeżeli ziemia jest wykorzystywana dla celów działalności rolniczej to oczywiste jest, że działki znajdujące się na lepszych ziemiach pod względem uwarunkowań naturalnych zapewniają lepsze dochody. Odległość od rynków zbytu wpływa na koszty transportu.

Z uwagi na ograniczoność ziemi, ten kto wykorzystuje ziemię w celach pozarolniczych liczy na to, że uzyska dochód przynajmniej taki, jaki uzyskałby wykorzystując tę ziemię w celach rolniczych.

Określa się tzw. warunki krańcowe, jeśli chodzi o ziemię są to najmniej korzystne warunki pod względem naturalnym. Ten kto wykorzystuje ziemię w warunkach lepszych niż krańcowe utrzymuje z tego tytułu pewną nadwyżkę. Ta nadwyżka to inaczej renta gruntowa różniczkowa pierwsza.

W warunkach krańcowych renta gruntowa różniczkowa pierwsza nie występuje.

Przykład na tworzenia renty gruntowej różniczkowej pierwszej. Załóżmy, że na danym obszarze na rynku lokalnym występują 3 gospodarstwa.

	K - jedn. kapitałowe	Z - zysk	Q - wydajność	P - cena rynk.	Wart. rynk. wolumenu prod.	Rent. różn. I
I	100	20	5	40	200	80
II	100	20	4	40	160	40
III	100	20	3	40	120	-

Przyjmujemy, że w danych warunkach godziwy zysk wynosi 20%, jednocześnie zróżnicowanie wewnętrzne naturalne spowoduje, że wydajność na każdej z tych działek będzie różne. Najmniejsza wydajność na III działce, cenę na tej działce wyznaczają warunki krańcowe.

Producent musi otrzymać minimum zwrot kapitału i godziwy zysk, więc w tym przykładzie musi uzyskać 40 jednostek kapitału, które staną się rynkową ceną jednej jednostki produktu, określona przez warunki krańcowe.

Aby obliczyć rentę gruntową różniczkową I rodzaju należy od wartości rynkowej całego wolumenu produkcji na poszczególnej działce należy odjąć nakład kapitałowy i oczekiwany zysk.

Renta różniczkowa gruntowa I wynika ze zróżnicowania warunków naturalnych.

Renta różniczkowa II - rezultat zróżnicowania techniczno - technologicznych warunków uprawy, wykorzystania gospodarczego ziemi. Techniczno - technologiczne warunki wiążą się z postępem. W przypadku ziemi postęp określany jest mianem postępu rolnego. Postęp decyduje o powstaniu renty różniczkowej II. Postęp to mechanizacja, automatyzacja, chemizacja ochrony roślin, to także postęp biologiczny w odniesieniu do rodzaju upraw, odmian hodowlanych zwierząt. Zmiany te wymagają określonych nakładów. Nie ma postępu bez nakładów (doinwestowania kapitałowego). renta gruntowa różniczkowa II występuje, gdy doinwestowanie kapitałowe przynosi określone efekty.

Kapitał K	Zysk Z	Wydajność Q	Pr/a cena rynkowa za jedn.	Wartość rynkowa
100 + 100 (dod. nakłady kapit.)	20	3	40	120
= 200	40	7	40	280

Renta różniczkowa gruntowa II = 280 - 240 = 40

Z tytułu zastosowania postępu technicznego (z tytułu doinwestowania produkcji). Doinwestowanie musi przynieść efekt o określonym zamiarze. Gdyby wydajność była 6 240 - 240 - otrzymałby zwrot kapitał + zysk i nic więcej. Gdyby wydajność była 5 to otrzymałby tylko zwrot kapitału bez zysku. Dla producenta oznaczałoby stratę zysku.

Obok 2 rodzajów renty różnicowej ekonomiści wskazują na 3 typ renty - absolutną. W warunkach krańcowych bez doinwestowania nie powstaje renta różnicowa. W warunkach krańcowych producent powinien otrzymać zwrot kapitału + przewidziany zysk. Ziemię użytkuje dzierżawca, nie właściciel. Oczekuje on zwrot poniesionych kosztów i zysk. Jeśli otrzyma tylko to, to nie będzie miał na zwrot czynszu dzierżawnego. Stąd istnieje renta absolutna (absolutna nadwyżka zrealizowana przez producenta). Nadwyżka ta jest źródłem środków na opłacenie czynszu dzierżawnego. Co jest przyczyną renta absolutnej? Nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Są różne koncepcje, np. jest to pewna część nadwyżki przechwycona z innych działów gospodarki. Ziemia przynosi dochód w postaci renty. Renta jest bądź przejmowana przez tych, którzy uprawiają ziemię lub właściciela. Renta I jest w pełni przejmowana przez właściciela. Renta różniczkowa II rodzaju, gdy powstaje jest przyjmowana przez użytkowników ziemi (może być dzierżawca). Z reguły po pewnym okresie (odnowie umowy dzierżawnej) renta II w części jest przejmowana także przez właściciela, np. podział renty między właścicielem a użytkownikiem. Renta będąc dochodem ma swoje uzasadnienie w posiadaniu ziemi. Ziemia jest tytułem do dochodu. Jako ten tytuł ziemia może być przedmiotem handlu. Ziemia jest sprzedawana i kupowana.

Rynek ziemi pozostaje pod wpływem uniwersalnych praw. O funkcjonowaniu decyduje popyt i podaż. Mają one decydujący wpływ na jej rynkową cenę. Popyt i podaż zdeterminowane są przez koniunkturę gospodarczą. Cena ziemi w ujęciu formalnym może być odzwierciedlona jako relacja dwóch bardzo istotnych.

Pz = d / r

GDZIE d - roczne renta realizowana przez właściciela danej działki ziemi (roczna suma gruntowa I,II, absolutna)

r - rynkowa stopa procentowa.

d = 1500 zł

r = 15%

Pz = 150 / (0,15) = 10 000

Wpływ ceną mają także obiekty, które znajdują się na jej terenie.

Ziemia to nie tylko czynnik, miejsce gdzie można lokalizować poza rolniczą produkcją, ale to także miejsce, gdzie znajdują się ogromne zasoby naturalne, które określają charakter gospodarek poszczególnych krajów. W krajach bogatych w zasoby naturalne rozwijają się inne dziedziny gospodarcze niż w krajach biednych w tym względzie. Znaczenie ziemi jako czynnika produkcji jest wielorakie i bez tego czynnika nie może sobie wyobrazić rozwoju gospodarczego.

Kapitał jako czynnik produkcji

Może wyeksponować w formie:

• płynnej jako pieniądz,

• rzeczowej.

Należałoby stwierdzić, że płynna i rzeczowa forma kapitału to dwa stadia jego przejawiania się. Aby uruchomić produkcję producent musi dysponować kapitałem w formie płynnej. Następnie środki te zamienia w formę rzeczową. Tak zgromadzone środki łączy i w rezultacie powstają nowe produkty i usługi (w formie rzeczowej), które producent wprowadza na rynek, sprzedaje i kapitał wraca do płynnej formy (pieniężnej) po skończonym cyklu. Kapitał to zgromadzona, nie skonsumowana część dochodu. Kapitał ściśle wiąże się z akumulacją - gromadzeniem zaoszczędzonych dochodów z przeznaczeniem na rozwój produkcji. Realnym przejawem akumulowania są inwestycje. W trakcie inwestycji kapitał w formie płynnej przyjmuje formę rzeczową. Inwestycje spełnia realizowany na drodze akumulacji - to tzw. inwestycje netto (inwestycje nowe). Powiększają one zasoby majątku produkcyjnego, Inwestycje netto są metodą na rozwój produkcji. Poprzez inwestycje netto następuje zwiększenie skali produkcji. Poprzez te inwestycje następuje też unowocześnienie produkcji. W zasadzie bez inwestycji postęp technologiczno - techniczny jest niemożliwy. Postęp techniczno - technologiczny można wprowadzić poprzez drobne usprawnienia, ale możliwości w tym względzie są ograniczone i szybko wyczerpują się i nie zastąpią innowacji dużej skali, za pomocą której wprowadza się nowe co do techniki generacje produkcji. Bez inwestycji byłyby niemożliwe.

Celem inwestycje jest utrzymanie kapitału występującego w formie rzeczowej jako sprawnego czynnika produkcji. Inwestycje restytucyjne to wydatki na remonty, naprawy, konserwacje, maszyn, urządzeń i innych obiektów. Inwestycje odtworzeniowe finansowane są z funduszami amortyzacyjnego i są źródłem odtworzenia wartości maszyny. Zasoby te powinny wystarczyć na zakup nowej maszyny. Amortyzacja to koszt. Akumulacja to gromadzenie dochodów nie skonsumowanych.

Inwestycje netto i restytucyjne są finansowane z różnych rodzajów środków.

Inwestycje brutto = odtworzeniowe + netto.

Cena kapitału - cena udostępnienia kapitału do jego wykorzystania, jest to stopa procentowa,

• kształtuje się na rynku.

• procent liczony w skali roku w stosunku do ilości udostępnionego (wypożyczonego) kapitału.

Udostępnienie kapitału dokonuje się na wydzielonym segmencie rynku.. Rynek ten to rynek pieniężno - kredytowy. Rynek ten stanowi część rynku finansowego. Jeśli chodzi o kapitał, obok rynku pieniężno - kredytowego dużą rolę odgrywa rynek praw własności.

Współcześnie rynek praw własności to przede wszystkim rynek akcji. Główną instytucją , na której realizowany jest obrót akcjami pozostaje giełda papierów wartościowych.

Obok instytucji Giełdy Papierów Wartościowych drugim ważnym obszarem jest rynek pieniężno - kredytowy, obsługiwany przez banki i system bankowy.

Podstawowym parametrem tego (jak i innych) rynków jest cena, która uwidacznia się jako stopa procentowa (procent), czyli cena udostępnienia kapitału. Stopa procentowa to procent liczony w skali roku w stosunku do wolumenu np. pożyczonego kapitału. S% jest ceną za odłożoną konsumpcję. Kapitał to dochód odłożony, ale nie skonsumowany. Podmiot dostaje cenę za nie skonsumowanie dochodu - oszczędzanie.

Stopa procentowa może być rozpatrywana w ujęciu nominalnym i realnym. Nominalna stopa procentowa wyznaczona jest przez dokonaną płatność (łączną płatność), którą realizuje pożyczający. Realna stopa procentowa uwzględnia inflację (spadek siły nabywczej pieniądza), a więc jest to stopa nominalna po jej skorygowaniu wskaźnikiem inflacji.

Kapitał jako czynnik produkcji podlega obrotowi rynkowemu, dlatego też podlega prawu popytu i podaży. Kapitał jest czynnikiem produkcji związanym z procesami rozwojowymi w gospodarce, dlatego też jego popyt i podaż zależą od koniunktury w gospodarce. W gospodarce rynkowej występują fazy koniunkturalne, charakteryzujące bądź przyspieszenie procesu wzrostu i rozwoju, bądź też jego wyhamowanie (które powstaje w wyniku nadprodukcji). Fazy dobrej koniunktury to inaczej fazy progresji (?) w gospodarce.

Koniunktura wpływa zarówno na popyt, jak i podaż kapitału. Dobra (wysoka) koniunktura powoduje, że występuje opłacalność, czas zwrotów poniesionych kapitałów jest szybki, dlatego dobra koniunktura jest stymulatorem popytu. Gdy koniunktura się pogarsza (recesja) występuje nadwyżka podaży nad popytem, popyt musi ulec zmniejszeniu, mniejsza jest opłacalność.

Koniunktura ma też wpływ na podaż kapitału. Gdy jest wysoka koniunktura (realizowane są stosunkowo duże zyski) to i stopa procentowa jest stosunkowo wysoka. Jest to czynnik zachęcający do zwiększania podaży kapitału. Dobra koniunktura zmniejsza również ryzyko utraty kapitału. Oferenci kapitału mogą liczyć na zwrot pożyczonych kwot, czyli dobra koniunktura obniża ryzyko na rynku kapitałowym.

Stan rynku kapitałowego jest odzwierciedleniem stanu rynku w ogóle. gdy rynek dóbr i usług zmierza w kierunku równowagi, kiedy nie ma na nim perturbacji koniunkturalnych, wtedy rynek kapitałowy funkcjonuje sprawnie.

S1 > D1 D2 > S2

Zmiany na rynku kapitałowym oscylują wokół stanu równowagi. Przy wysokiej S% przejawia się na rynku nierównowaga typu podażowego. Jest więcej chętnych do pożyczania kapitału, niż tych którzyby chcieli go przejąć i zaangażować w produkcję. Występuje nadmiar kapitału. Z czasem sytuacja się reguluje. Ponieważ albo obniża się cenę (S%), albo sami oferenci (chętni) angażują kapitał w produkcję. Jeżeli D > S to niska S% nie tworzy bodźców do oferowania kapitału (podaż ograniczona), natomiast niska cena pożyczania powoduje, że jest dużo chętnych do pożyczenia od kogoś. Sytuację reguluje się poprzez podniesienie S%.

Inflacja jest ważnym czynnikiem wpływającym na rynek kapitału. Działa zwykle dezorganizująco. Zarówno pożyczkodawcy, jak i pożyczkobiorcy mają pewne obiekcje. Pożyczkodawcy obawiają się, że zwrot kredytu będzie realnie mniejszy, ponieważ może się okazać, że S% realnie obniżyła się.

Pożyczkobiorca natomiast obawia się, że w warunkach inflacji S% może nadmiernie wzrosnąć, a także boi się, że mogą wystąpić perturbacje na rynku dóbr i usług i pożyczkobiorca może nie zrealizować swoich zakładanych przedsięwzięć.

Kapitał jako czynnik produkcji występuje w 2 formach:

• we wstępnej fazie uruchamianie produkcji w formie płynnej, czyli pieniężnej,

• następnie zostaje zamieniony na formę zasobów rzeczowych czynników produkcji,

• po procesie produkcji (po sprzedaży) kapitał ponownie wraca do formy płynnej - pieniężnej.

Rynek kapitału w formie płynnej (pieniężnej) zarówno we wstępnej fazie, jak i po procesie jest obsługiwany przez banki i system bankowy.

System bankowy jest rozumiany jako ogół banków i zasad funkcjonowania banków. Podstawą tego systemu są oczywiście banki, które są specyficznymi przedsiębiorstwami, działają więc na zasadzie rachunku ekonomicznego. Są ekonomicznie samodzielne. Banki jako przedsiębiorstwa muszą pokrywać swoje wydatki z własnych przychodów, jeżeli chcą się rozwijać muszą gromadzić środki na akumulacje (wypracować nadwyżkę).

Na współczesnych rynkach występuje najczęściej system bankowy dwuszczeblowy:

• szczebel wyższy,

• szczebel niższy (operacyjny).

Szczebel wyższy to z reguły jeden bank (bank centralny), szczebel operacyjny stanowią pozostałe banki.

Bank centralny spełnia bardzo wiele funkcji:

• jest zazwyczaj bankiem emisyjnym, (emituje pieniądz gotówkowy), i w ten sposób ma wpływ na tworzenie bazy monetarnej w gospodarce (czyli zasobów pieniądza wielkiej mocy - chodzi tu o pieniądz gotówkowy. Baza monetarna to łączna ilość pieniądza gotówkowego, znajdującego się w obiegu i bankach. Funkcja emisyjna banku centralnego wiąże się ściśle z nadzorem tego banku nad kreacją pieniądza kredytowego.
  Ilość pieniądza na rynku jest bardzo ważna, jeżeli jest go za dużo - inflacja, za mało - deflacja.

• Bank centralny jest bankiem banków - jest określany jako kredytodawca ostatniej instancji (udziela kredytów innym bankom). Oprócz tego jako bank banków sprawuje pieczę na sprawnym funkcjonowaniem innych banków, a zwłaszcza nad kwestią wypłacalności. Głównym narzędziem w tej funkcji jest polityka rezerw obowiązkowych od depozytów banków operacyjnych. Banki muszą odprowadzać odpowiednie kwoty, które byłyby ich zabezpieczeniem wypłat, wobec klientów (do banku centralnego zazwyczaj). Pieniądze złożone jako depozyt bank powinien w każdej chwili wypłacić, stąd istnieje polityka rezerw obowiązkowych.
  Istnieją różne stopy rezerw obowiązkowych od różnych depozytów (od A-Vista wysoka S%, od długoterminowych S% jest niższa). Banki przyjmują depozyty głównie po to, aby później móc dawać kredytu. Dlatego stopa rezerw obowiązkowych jest wyznacznikiem możliwości kreatywności kredytowej.

• Bank centralny jest z reguły bankiem państwa, obsługuje instytucję państwa. We współczesnych systemach ekonomicznych bank centralny pozostaje w stosunku do administracji państwowej w dużej mierze jako podmiot niezależny. Oznacza to, że rząd nie może np. zarządzać aby bank centralny wyemitował dodatkowe pieniądze na potrzeby rządu. Bank centralny traktuje państwo jak każdego innego klienta. Administracja państwowa za pożyczenie pieniądza musi zapłacić. Bank centralny jako bank państwa prowadzi cały szereg różnych operacji, w tym również tzw. operacje otwartego rynku. Wiążą się one m.in. z pozyskiwaniem pieniędzy na działanie administracji rządowej. Bank sprzedaje papiery wartościowe, może je również kupować. Jeżeli bank centralny kupuje papiery wartościowe, to zmniejsza tym samym bazę monetarną.

Banki operacyjne (obsługują gospodarstwa domowe i biznes). Wśród banków operacyjnych największe znaczenie posiadają banki komercyjne (handlowe), to takie, które obsługują przedsiębiorstwa (podmioty gospodarcze). Współczesne banki komercyjne działając na rynku stosują zasadę uniwersalizmu usług bankowych, a więc starają się możliwie jak najpełniej obsłużyć klienta.

Banki komercyjne spełniają 3 rodzaje funkcji:

• operacje bierne,

• operacje czynne,

• operacje pośrednictwa.

Operacje bierne polegają na gromadzeniu przez banki depozytów klientów. Operacje czynne polegają na udzielaniu kredytów. Mechanizm funkcjonowania operacji czynnych pozwala na udzielenie kredytów wielokrotnie większych, niż posiadany przez bank kapitał - jest to mechanizm kreacji pieniądza.

Przykład. Bank dysponuje kapitałem 100 jedn. Nie jest ważne czy własny, czy zgromadzony od klientów - jest po części tym i tym. Bank będzie starał się udostępnić klientom, ale nie całe 100 j. bo kłóciłoby się to z zasadą płynności, a poza tym istnieje polityka rezerw obowiązkowych.

Załóżmy, że połowę z pożyczonych pieniędzy (45) pożyczy osobom, które uregulowały zobowiązania wobec osób mających konta w tym samym banku. To znaczy, że 45 j. zostanie w tym banku. Ale też 45 może wpłynąć w taki sam sposób, w jaki druga połowa pożyczonej kwoty odpłynęła. Tzn. Odpłynęły one z innych banków, jako pieniądze pożyczone na pokrycie zobowiązań wobec osób mających konta w tym banku. W ostatnim etapie przyjmujemy, że wszystkie pożyczone pieniądze odpłynęły. Bank pożyczył w sumie (90+81+72=) 243 j kapitału, co przekroczyło 100 j. kapitału, jaki miał. To mechanizm kreacji pieniądza kredytowego.

Operacje pośrednictwa - to wszelkiego rodzaju usługi, dzięki którym banki ułatwiają zawieranie transakcji między podmiotami. Realizują te transakcje na dobro swoich klientów.

Spełniając te 3 funkcje banki muszą zarabiać. Zarabiają m.in. na tym, że S% kredytów jest większa od S% depozytów. Zarabiają też na opłatach z tytułu pełnienia funkcji pośrednictwa.

Banki komercyjne to główny rodzaj banków obsługujących sektor gospodarki. Zauważa się tendencje uniwersalizmu, banki starają się oferować możliwie najszerszą gamę produktów bankowych..

Niezależnie od tej tendencji w krajach z gospodarką rynkową obok banków komercyjnych, jako banki operacyjne występują również banki specjalne. ich istotą jest obsługa wyodrębnionych obszarów gospodarki (segmentów rynku). Można spotkać następujące banki specjalne:

• komunalne - są nastawione na obsługę gospodarki w miastach, w tym również nastawione na wspieranie swymi usługami zarządów i samorządów miejskich,

• inwestycyjne - działalność swoją ukierunkowują na obsługę działań rozwojowych, są wyspecjalizowane w obsłudze procesów inwestycyjnych,

• rolne - zajmują się obsługą rolnictwa, w tym spełniają w rozwiniętych krajach szczególną rolę; są to banki poprzez które spełniona jest w dużym stopniu polityka interwencyjna państwa - udzielanie preferencyjnych kredytów dla rolnictwa, które umożliwiają zakup środków produkcji,

• spółdzielcze - w Polsce to przede wszystkim banki dużo znaczące dla rolnictwa i małych miejscowości. Sieć banków spółdzielczych jest duża, stąd ranga tych banków w polskim systemie bankowym jest znaczna, aczkolwiek polskie banki spółdzielcze wyszły z poprzedniego systemu znacznie osłabione i nie przystosowane do funkcjonowania w warunkach rynku, co doprowadziło do wielu perturbacji, łącznie z upadkiem niektórych banków. Obecnie jednak ustabilizowały się i można przyjąć, że będą istnieć,

• banki pełniące rolę kas oszczędnościowo - pożyczkowych - to banki nastawione głównie na obsługę gospodarstw domowych. W różnych krajach różnie są one zorganizowane. W Polsce jest to PKO BP, jako jedne super - bank. W niektórych krajach są takie banki bardzo rozdrobnione.

Są to typowe banki specjalne. Obok nich mogą występować inne. Banki specjalne uzupełniają banki komercyjne w ich działalności operacyjnej. Konkurencja w zakresie usług bankowych powoduje jednak, że banki te mogą tracić swój obszar działania (swoich klientów) na rzecz banków komercyjnych, chcących respektować zasadę uniwersalizmu usług bankowych

Rynek finansowy

Rynek finansowy jest elementem rynku kapitałowego i pieniężno - kredytowego. Czasami trudno jest odróżnić działania pomiędzy tymi rynkami. Fakt ten jest spowodowany tym, że cały szereg usług (w tym dokumentów - papierów wartościowych) funkcjonuje w obydwu obszarach rynku, przykładem są obligacje.

Papierem wartościowym właściwym dla rynku kapitałowego jest akcja - papier wartościowy, który potwierdza udział we własności spółki i daje posiadaczowi określone prawa. Z reguły są to prawa do uczestniczenia w zarządzaniu spółką oraz prawo do uczestniczenia w efektach gospodarczych.

Prawo do zarządzania spółką dla posiadaczy akcji jest realizowane poprzez walne zgromadzenie akcjonariuszy. Tam właśnie podejmowane są decyzje ważne dla działań strategicznych i bieżących spółki. Akcja ma przypisaną liczbę głosów na walnym zgromadzeniu.

W praktyce emitowane są akcje dwojakiego rodzaju: uprzywilejowane i nieuprzywilejowane. Akcje uprzywilejowane zapewniają większy udział w prawie do współdecydowania o losach spółki.

Prawo do udziału w efektach spółki to inaczej prawo do dywidendy. Tu również jest rozróżnienie między akcją zwykłą i uprzywilejowaną (która z reguły ma większy udział). Akcje uprzywilejowane są imienne, natomiast akcje zwykłe są anonimowe, mogą być bez ograniczeń kupowane i sprzedawane.

Pojawienie się akcji i spółek akcyjnych miało kapitalne znaczenie dla rozwoju gospodarki rynkowej, a w tym dla koncentracji produkcji, tzn. koncentracji kapitału. Akcje umożliwiły włączenie , uaktywnienie nawet drobnych kapitałów. Często na Zachodzie podkreśla się, że akcja i SA doprowadziły do demokratyzacji życia gospodarczego. W praktyce większość akcjonariuszy ma tylko symboliczny wpływ . Wpływ natomiast mają akcjonariusze z kontrolnym pakietem akcji.

Akcja jako dokument potwierdzający prawo do dywidendy są przedmiotem obrotu rynkowego (są kupowane i sprzedawane). Cena akcji na rynku niewątpliwie zdeterminowana jest przez działanie prawa popytu i podaży (na akcje), ale jednocześnie można powiedzieć, że akcja jako tytuł do dochodu posiada cenę, która zależy także od możliwości przynoszenia przez nie dochodów w porównaniu z istniejącą na rynku sytuacją. Formalnie cenę akcji można by wyznaczyć jako relacje dywidendy do stopy procentowej a = d / r , dywidenda jako wartość liczona w skali roku, S% - jaką można uzyskać w bankach. Trzecim czynnikiem ceny jest ryzyko nabycia akcji. Nawet duże przedsiębiorstwa mogą upaść i to jest czynnikiem ryzyka, gdyż upadłość przedsiębiorstwa oznacza stratę wkładów, jakie wniesiono na zakup akcji. Ryzyko jest to prawdopodobieństwo upadku, a więc a = (d / r) * (1 - α) , gdzie α - stopień ryzyka będącym prawdopodobieństwem upadku. Jeśli α = 0 to nie ma ryzyka i nie wpływa na cenę akcji. Jeżeli przyjmuje jakąś wartość ≠ 0 to wówczas cena akcji ulega obniżeniu.

Przykład. Akcja przyniosła dywidendę równo 100 zł.

d = 100 zł α₁=0 Ca₁ = 100 /  (0,1) = 1000 zł

r = 10% α₂ = 0,2 Ca₂ = 100 / (0,1) * (1 - 0,2) = 800 zł

Cena akcji obniżyła się proporcjonalnie do prawdopodobieństwa upadku.

Cenę akcji może zmienić również rynkowa stopa procentowa, jeżeli rynkowa S% będzie rosła, to będzie oznaczało, że lokowanie pieniędzy w banku jest bardziej konkurencyjne i tym samym cena akcji będzie malała.

d = 100 Ca = 100 / (1/5) = 500 zł

r = 20 %

Cena akcji zmienia się proporcjonalnie do zmian, które zachodzą na rynku finansowym. Występuje tu ścisłe powiązanie rynku kapitałowego z rynkiem pieniężno - kredytowym..

Obok akcji drugim papierem wartościowym rynku finansowego jest obligacja - papier wartościowy potwierdzający udzielenie kredytu. Jest to udzielenie kredytu w specjalny sposób. Są one sprzedawane na rynku, emitenci są zobowiązani do sukcesywnego wypłacania oprocentowania i do wykupu obligacji po określanym czasie. Obligacja jest to papier wartościowy o charakterze dłużnym. Emitent staje się dłużnikiem, a nabywca wierzycielem.

Obligacje są współcześnie emitowane przez szeroki krąg emitentów. Może je emitować: państwo (zaciąganie długu publicznego)- gdy państwo potrzebuje pieniędzy, zadłuża się, jest to powszechna praktyka. W imieniu państwa emisja obligacji następuje poprzez bank centralny, które je emituje i sprzedaje. Bank centralny będzie sprzedawał obligacje, gdy uzna, że na rynku jest dużo pieniędzy gotówkowych i wówczas obniża się bazę monetarną (pieniądza w obiegu). Bank centralny może uznać, że jest odpowiednia lub zbyt mała ilość pieniądza i wtedy bank centralny może zatrzymać te obligacje i pod ich zastaw może wpuszczać dodatkowe pieniądze i na zasadach komercyjnych udostępniać państwu.

Obok państwa obligacje mogą być emitowane przez banki, przedsiębiorstwa i organy administracji samorządowej. W ostatnich latach upowszechniła się praktyka emitowania obligacji śmieciowych, tzn. obligacji emitowanych przez przedsiębiorstwa pozostające w bardzo zlej sytuacji finansowej, na skraju bankructwa. Emisja takich obligacji traktowana jest jako ostatnia deska ratunku do wyjścia ze stanu kryzysu i w oparciu o ten stan wyjścia ogłasza publicznie emisję łącznie z biznes planem i wówczas nabywcy mogą je kupić, gdyż obiecuje się wysokie oprocentowanie obligacji.

Obligacja jest narzędziem zaciągania kredytu, natomiast dla nabywcy źródłem dochodów. Każda obligacja przewiduje określone oprocentowanie od wkładu poniesionego na nabycie tej obligacji (od ceny nominalnej obligacji, którą ustala emitent).

Rynkowa cena obligacji pozostaje pod wpływem prawa popytu i podaży (to przede wszystkim), ale oprócz tego występują wyznaczniki formalne ceny obligacji, tzn. cena nominalna, oprocentowanie obligacji, uwarunkowania ogólnorynkowe na rynku finansowym (czyli S%), ryzyko.

Najniższym poziomem ryzyka objęte są obligacje emitowane przez państwo, natomiast najwyższy stopień ryzyka mają obligacje śmieciowe. Jeżeli rośnie stopień ryzyka, to cena ulega obniżeniu.

Cn - cena nominalna, r₀ - oprocentowanie obligacji, r - % bankowy, α - współczynnik ryzyka.

Weksel - dokument potwierdzający zobowiązanie. Zobowiązuje wystawcę lub wskazaną przez wystawcę osobę do bezwarunkowego zapłacenia do rąk innej osoby określonej sumy pieniędzy w określonym czasie i miejscu. Jest to dokument gwarantujący spłatę długów.

Rozróżniamy weksel handlowy i finansowy. Weksel handlowy - wystawiany jest na pokrycie zobowiązań za dostarczony towar. Weksel finansowy - stosowany jest w przypadku pożyczek pieniędzy (dokument na potwierdzenie pokrycia pożyczki).

Weksel może dotyczyć relacji między dwoma podmiotami, bądź relacji między trzema podmiotami. Jeśli między 2 podmiotami to jest to weksel prosty. Występują wówczas 2 podmioty (A i B). Podmiot A jest winien i zobowiązuje się do zapłacenia podmiotowi B określoną sumę pieniędzy w określonym miejscu i czasie. Gdy istnieje relacja między 3 podmiotami to istnieje weksel trasowany. Wystawcą weksla jest podmiot A, ten wskazuje dłużnika B, który ma zapłacić określoną sumę na rzecz podmiotu C. Głównym dłużnikiem jest podmiot B, który jest zadłużony u A, natomiast A jest zadłużony u C i za pomocą jednej transakcji ulega rozwiązaniu problem zadłużenia. Aby mogło się to odbyć, konieczna jest zgoda B, tak zwany akcept dłużnika, stąd B określany jest mianem akceptanta, który swoją zgodę musi wyrazić na wekslu. Jest to dobre narzędzie regulujące złożone operacje dłużne. Inaczej nazywa się ten weksel ciągniony.

Rynek czynnika pracy

Funkcjonuje on w oparciu o standardowe prawa rynku, a więc działają na nim wszystkie podstawowe prawa, w tym prawo popytu i podaży. Popyt na rynku pracy wzrasta, gdy cena pracy (płaca) obniża się, gdy rośnie - popyt spada.

Wzrost lub spadek popytu na pracę nie ma bezpośredniego przełożenia na rozmiary produkcji, ponieważ podobnie jak w innych czynnikach produkcji występuje zjawisko substytucyjności. Praca podlega substytucji przez kapitał, a dokładnie przez zastosowanie maszyn i urządzeń, co oznacza wzrost tzw. technologicznego uzbrojenia pracy.

Wpływ płacy na podaż ma zależność dodatnią, szczególnie w stosunkowo krótkich okresach czasu, jeżeli płace rosną to więcej osób chce pracować, a więc wykorzystany jest potencjał czynnika pracy występujący w gospodarce. Potencjał czynnika pracy oznacza ludzi którzy chcą i są zdolni pracować, w wieku produkcyjnym. W długich okresach czasu obok poziomu płac na podaż pracy wpływają również rozmiary owego potencjalnego zasobu czynnika pracy. te ostatnie są uwarunkowane przez warunkowania demograficzne, a w tym przede wszystkim przyrost naturalny.

Wysoki przyrost naturalny najczęściej dokonuje się w 2 typach społeczeństw: najbiedniejszych (gdzie płace są bardzo niskie) i najbogatszych. Natomiast w społeczeństwie, gdzie istnieje przyspieszony rozwój gospodarczy przyrost naturalny z reguły jest niski. Istnieje tendencja, że im społeczeństwo uboższe, tym przyrost mniejszy, dopiero po przekroczeniu pewnej granicy ubóstwa ponownie wzrasta przyrost.

Rynek pracy uległ w określonej mierze monopolizacji, co może prowadzić do deformacji jego funkcjonowania. Przejawy monopolizacji czynnika pracy:

• podstawowe znaczenie odgrywa monopolizacja podaży pracy, która dokonuje się poprzez rozwój i umacnianie związków zawodowych, które spełniają dla pracodawców rolę monopoli po stronie podaży. Związki zawodowe istnieją w interesach pracowników negocjują korzystne dla pracowników warunki pracy;

• może się zdarzyć też monopol po stronie popytu (monopson). Monopson występuje szczególnie w małych miejscowościach, tam, gdzie działa jeden pracodawca.

Na rynku pracy uwidacznia się tendencja do jego równoważenia, aczkolwiek we współczesnej gospodarce występuje typowy dla gospodarki rynkowej stan nadmiaru podaży w stosunku do popytu. Ten stan oznacza bezrobocie, które jest postrzegane jako choroba współczesnej gospodarki.

Bezrobocie można podzielić na 2 rodzaje: przymusowe i dobrowolne. Bezrobocie przymusowe występuje wówczas, gdy podaż pracy jest większa od popytu na nią, występuje gdy przy danej płacy są ludzie, którzy chcą pracować i nie mogą dostać pracy. Stan bezrobocia przymusowego określa liczba osób, które chcą, a nie mogą pracować. Bezrobocie dobrowolne wyznaczone jest przez liczbę osób, które są w stanie pracować, ale nie chcą pracować przy danej płacy. D - popyt na prace, S - podaż pracy,

L - zasób czynnika pracy (potencjał czynnika pracy)

R - równowaga na rynku pracy

S₁ - liczba osób, które przy danej płacy chcą i mogą pracować

D₁ - popyt na pracę zgłaszany przez pracodawców

S₁ - D₁ - bezrobocie przymusowe

S₁ - L₁ - bezrobocie dobrowolne

Związki zawodowe doprowadziły do tego, że płace są na stosunkowo wysokim poziomie. Bezrobocie dobrowolne będzie rosło, gdy płaca będzie się obniżała. Nawet gdy rynek jest zrównoważony, będzie istniało bezrobocie dobrowolne. Nadmiar popytu nad podażą jest wówczas, gdy P < P_R. W takiej sytuacji wystąpiłby niedobór pracowników. Nie jest to specjalnie groźna sytuacja, gdyż pracę można udostępnić imigrantom.

rodzaje bezrobocia

Do podstawowych rodzajów bezrobocia zalicza się:

• bezrobocie frykcyjne - przyjmuje się, że występuje ciągle w gospodarce, określone jest, gdy pewna ilość osób nie pracuje chwilowo, bo zmieniają pracę albo też na pewien czas są wyłączone z rynku pracy (np. z powodu zdrowia), nie zbyt groźne.

• bezrobocie strukturalne - najpoważniejszy rodzaj bezrobocia. Przejawem jest nieprzystosowanie czynnika pracy do wykształconej struktury produkcji; nieprzystosowanie pod względem ilościowym i jakościowym. Może wystąpić nawet wówczas, gdy w niektórych obszarach rynku występuje niedobór pracowników.
  Bezrobocie strukturalne jest bardzo ważne, bo w ostatnim czasie występował proces intensywnych przemian gospodarczych, przejawia się w zmianie relacji znaczeniowej gałęzi działów produkcji. W krajach najwyżej rozwiniętych występuje obecnie faza postindustrialna. Likwidowane są gałęzie przemysłu „brudne”, w miejsce których pojawiają się nowe dziedziny rynku. To powoduje, że istnieje wiele osób, które nie znajdą już zatrudnienia w danej gospodarce i muszą się przekwalifikować, zmienić zawód, co jednak wymaga dużych nakładów.
  Również w Polsce bezrobocie strukturalne jest podstawowym rodzajem bezrobocia. Do 1990r. ujawniło się bezrobocie (wcześniej było utajnione). Obok przemian ustrojowych dokonały się i dokonują się przemiany w rodzajach produkcji.
  Bezrobocie strukturalne wiąże się z koniecznością tworzenia nowych miejsc pracy w nowych zawodach.,

• bezrobocie koniunkturalne - gosp. rynkowa charakteryzuje się cyklicznym rozwojem (kryzysy - obniżona koniunktura - gdy nadprodukcja, albo podwyższona koniunktura). Kryzysy nadprodukcji oznaczają niedobór popytu na rynku. Wówczas nadprodukcja narasta na zasadzie reakcji łańcuchowej, tzn. gdy jest nadmiar podaży, producenci ograniczają produkcję, wówczas producenci czynników produkcji nie zbędą swoich produktów i ci z kolei tak samo). W ten sposób zwalnia się pracowników, powstaje bezrobocie koniunkturalne. Niedobór popytu na dobra i usługi przeradza się w niedobór popytu na rynku pracy.
  Bezrobocie to występuje tak długo, jak stan nadprodukcji. Ożywienie gospodarcze (gdy pojawia się narastanie popytu) spowoduje, że bezrobocie ulegnie rozładowaniu.
  Bezrobocie koniunkturalne określa się często mianem bezrobocia keynowskim.

W Polsce na I. miejscu występuje bezrobocie strukturalne, na 2. miejscu bezrobocie koniunkturalne (dlatego przed transformacją w Polsce panował głęboki kryzys gospodarczy).

• bezrobocie klasyczne - jest interpretowane przy wykorzystaniu ekonomii klasycznej. Smith i Ricardo uważają, że mechanizm rynku jest wystarczająco wydolny, by zapewnić gospodarce harmonijność.
  Bezrobocie to stan nierównowagi na rynku, którzy klasycy uważają za jako rezultat działania czynników pozagospodarczych (zewnętrznych). Działania te zakłócają działania gospodarki. Siłą sprawczą zakłóceń na rynku pracy są związki zawodowe i polityka o charakterze roszczeniowym w kwestii płac. Wg klasyków zasadniczą przyczyną bezrobocia są wysokie płace wywalczone przez związki zawodowe. Wysokie płace z jednej strony ograniczają popyt na pracę (pracodawcy substytuują wówczas pracę technologią), z drugiej strony wysokie płace powodują rosnącą podaż pracy. W takiej sytuacji musi powstać stan bezrobocia.

• bezrobocie technologiczne - swoista odmiana bezrobocia strukturalnego. Wynika z postępu techniczno - technologicznego. Praca zostaje zastąpiona maszynami i urządzeniami, przez co powstaje bezrobocie.
  Bezrobocie to pojawia się zwykle, gdy pojawiają się w sposób gwałtowny, skokowy nowe technologie produkcji. Bezrobocie technologiczne jest w jakiś sposób łagodzone przez wzrastające ciągle wraz z postępem technologicznym optima rozmiarów produkcji. Optymalna skala produkcji to ta, która maksymalizuje zyski lub minimalizuje straty. Przy postępie technologicznym rosną te optima, nowa technologia jest bardziej wydajna i przedsiębiorstwo mogłoby zwolnić część pracowników, ale może zatrzymać te osoby jako niezbędne do zwiększenia nowego optymalnego stanu produkcji,

• bezrobocie utajone i bezrobocie jawne - utajone występuje wówczas, gdy pracuje za dużo ludzi w stosunku do wytworzonego efektu czy zasobów czynników produkcji, które trzeba przetworzyć. Bezrobocie utajone to inaczej przeludnienie produkcji. Występuje najczęściej w słabo rozwiniętych krajach, które mają ograniczone możliwości stworzenia nowych miejsc pracy. W Polsce w czasach realnego socjalizmu występowało to bezrobocie. Wówczas występował permanentny niedobór zarówno towarów, jak i czynników produkcji, ale nie brakowało pieniędzy. Przedsiębiorstwa robiły zapasy czynników pracy, zatrudniało zbyt wielu pracowników.
  Bezrobocie jawne jest rejestrowane w postaci niedoboru miejsc pracy.

Skutki bezrobocia

1. ekonomiczne

Bezrobocie (wszelkie) oznacza niewykorzystanie jednego z 3 podstawowych czynników produkcji, który jest w dyspozycji gospodarki i na pozyskanie którego zostały wydane znaczne środki. Bezrobocie jest barierą dla rozwoju gospodarczego.

Wpływ ma też na kształtowanie się stopy życiowej społeczeństwa (spadek). Zarówno bezrobocie jak i średnia stopa życia są niskie - zasiłki dla bezrobotnych. Niska stopa życia ma wpływ na jakość życia i jakość konsumpcji. Poprzez konsumpcję następuje odtworzenie zdolności do pracy (w sensie pokoleniowym).

Pewien minimalny stan bezrobocia leży niejako w naturze gospodarki rynkowej, wpływa korzystnie na działanie gospodarki, ma charakter dyscyplinujący. Uważa się, że bezrobocie, które przekracza 2% siły roboczej jest niebezpieczne dla gospodarki.

2. społeczne

Bezrobocie rodzi głębokie społeczne frustracje, co może się przeradzać w stany patologii społecznej. Państwo nie jest w stanie zapewnić bezrobotnym tzw. konsumpcji autonomicznej.

Konsumpcja może być autonomiczna (zależy od rozmiarów dochodów konsumenta) lub indukowana (zależy od rozmiarów dochodów; jest to minimalna konsumpcja, jaką każdy człowiek musi konsumować).

Podaż pracy

Podaż pracy zgłaszają przyszli pracobiorcy. Jest to kategoria liczby osób zdolnych i chętnych do pracy, albo zachowania jednostki. Występuje rozbieżność między osobami w wieku produkcyjnym i zdolnych do pracy, a osobami, które chcą pracować. Jest to bezrobocie dobrowolne. Jest one kształtowane przez zwyczaje, kulturę społeczną, strukturę społeczną. W wielu krajach decyduje o tym stosunek kobiet do pracy, np. Gunar Myrdal zajmował się problematyką krajów słabo rozwiniętych. Tam właśnie postulował, aby zarobki męża wystarczały na utrzymanie.

Im większy poziom rozwoju kraju tym aktywność kobiet jest większa.

Podaż rośnie zwykle, gdy rośnie płaca, ale nie zawsze. Zdarza się, że po przekroczeniu pewnego pułapu płacy, podaż się obniża. Pracownik zaczyna cenić coraz bardziej czas wolny jako dobro rzadkie.

Powszechnie bezrobocie uważa się za jedną s dwóch chorób gospodarki rynkowej; drugą jest inflacja, która uwidacznia się poprzez wzrost cen, spadek siły nabywczej pieniądza i działa dezorganizująco na funkcjonowanie gospodarki). Zwłaszcza w ostatnich latach inflacja wdała się we znaki, bo działała w okresie nadprodukcji. Praktycznie do lat 70 - tych nie było inflacji, później pojawiła się slump- i stagflacja, które są skutkami nadprodukcji i monopolizacji rynku.

Philips jest autorem koncepcji, która twierdzi, że bezrobocie i inflacja miały charakteryzować się stosunkiem substytucji, tzn. jeżeli w gospodarce narastało bezrobocie, to spadała inflacja i odwrotnie.

Ta substytucyjna zależność traktowana była jako pewnik, twierdzenie uniwersalne. Procesy slump - i staglacji stały się jednak zaprzeczeniem zależności prezentowanej krzywej . Jeżeli inflacja pojawiła się w czasie kryzysu i nasilała się w czasie kryzysu, to znaczy, że bezrobocie i inflacja szły w tym samym kierunku. Kryzysy nadprodukcji powoduje bezrobocie. Praktyka gospodarcza zaprzeczyła prawidłowości sformułowanej przez Philipsa, w związku z tym pojawiły się nowe interpretacje inflacji i bezrobocia.

Interpretacja Friedmann'a (monetarzysty) opierała się na kategorii naturalnej stopy bezrobocia. „W długich okresach czasu nie występuje zależność między stopą bezrobocia, a stopą inflacji”. W długim okresie funkcja bezrobocia naturalnego charakteryzuje się niezmiennością
.

Wg Friedmann'a prawidłowość Philipsa może ujawniać się w krótkim okresie czasu. Jeżeli pojawia się inflacja, to pojawia się spadek cen i płac realnych, wówczas związki zawodowe, wówczas związki zawodowe występują z reguły z żądaniami podwyżek płac. Na ogół te podwyżki są uzyskiwane.

Wówczas wraz ze wzrostem cen rosną płace, a wtedy spada stopa bezrobocia, a wtedy spada stopa bezrobocia naturalnego (A₁ A₂). Friedmann uważa, że pracownicy ulegli tzw. iluzji płac (pomylili wartości nominalne i realne). Kiedy się zorientują, że zarabiają realnie mniej, wówczas stopa bezrobocia wraca do poziomu A₁. Może być tak, że proces ten powtórzy się (nawet nie raz) - Z₂, więc funkcja bezrobocia naturalnego jest krzywą Philipsa długookresową.

Mechanizmy te wynikają ze zmian w strukturze gospodarki rynkowej, szczególnie wiąże się to ze zmianami w strukturze rynku pracy. Na współczesnym rynku pracy często występuje monopol bilateralny (dwustronny) --po stronie popytu (stany monopsoniczne) oraz po stronie podaży czynnika pracy monopol spowodowany przez siłę integracyjną czynnika pracy, które reprezentują związki zawodowe. te stany powodują zmiany w sposobie funkcjonowania gospodarki rynkowej.

Prawidłowość Philipsa uległa zmianie, ale również pojawiła się inflacja w stanach narastania kryzysu.

teoria ekonomii dobrobytu

Systemy ekonomiczne, w której występują elementy związane z koncepcją dobrobyty ekonomicznego

Koncepcję dobrobytu można wynieść przynajmniej od A. Smitha (przyczyny bogactwa narodów). To, co obecnie rozumiemy jako dobrobyt nie tylko wiąże się z bogactwem, ale też ze sposobem zorganizowania gospodarki, który pozwala na możliwie znaczący udział, szczególnie w wynikach gospodarowania.

Podkreśla się znaczenie szeroko pojętej partycypacji społecznej w działalności gospodarczej, która ma dwa zasadniczy obszary:

• partycypacja w procesach decyzyjnych w gospodarce,

• partycypacja w wynika działalności gospodarczej.

Pierwsze koncepcje zorganizowanego społeczeństwa, jako społeczeństwa dobrobytu kładły nacisk na partycypacje w wynikach gospodarczych. Zakładano taką strukturę działalności gospodarki, która zapewniłaby możliwie wysoką stopę życiową, znaczący udział w wynikach gospodarowania.

Te pierwsze koncepcje zostały uzupełnione w wielu krajach rozwiązaniami partycypacyjnymi w procesach decyzyjnych. Najpełniej idee partycypacji rozwinęły się w krajach europejskich (gł. w krajach Europy Zachodniej).

Praktycznie istniały 2 ośrodki wdrażania procesów partycypacyjnych: kraje skandynawskie i RFN. Przyjmuje się, że w krajach skandynawskich była realizowana koncepcja państwa dobrobytu. Nacisk położono tam na partycypacje społeczeństwa w wynikach. W praktyce oznaczało to rozwiniętą, rozbudowaną interwencję redystrybucyjną państwa. Państwo przyjęło na siebie obowiązek redystrybucji wytworzonego produktu narodowego, tym samym przyjęło obowiązek łagodzenia dysproporcji w dochodach obywateli, które powołuje autonomiczny mechanizm rynkowy. Wyraża się to w znacznym udziale budżetu państwa w podziale produktu narodowego (nawet 60%). W praktyce oznacza to wysokie podatki, a z drugiej strony wysokie świadczenia na rzecz obywateli.

Drugim ośrodkiem kształtującym gospodarkę rynkową o charakterze partycypacyjnymi była RFN. Po II wojnie światowej wprowadzono koncepcję społecznej gospodarki rynkowej, która różni się do koncepcji państwa dobrobytu, w której położony jest nacisk na partycypacje w wynikach. W koncepcji społecznej gospodarki rynkowej partycypacje w wynikach traktuje się na równi z partycypacją w procesach decyzyjnych, na różnych poziomach (od państwa do zakładu pracy).

Społeczna gospodarka rynkowa wprowadziła cały szereg rozwiązań zwanych demokratyzacją przemysłową.

Obecnie zarówno w Skandynawii, Niemczech, jak i innych rozwiniętych krajach europejskich funkcjonuje model gospodarki z uwzględnieniem partycypacji zarówno w obszarze partycypacji decydowania, jak i w partycypacji w wynikach. Często mówi się europejskim modelu gospodarki partycypacyjnej.

Wielka Brytania odcina się od rozwiązań partycypacyjnych, a wzoruje się na amerykańskich rozwiązaniach liberalnej gospodarki, rynkowej, czyli im mniej państwa w gospodarce tym lepiej.

Cechy zachodnioeuropejskiej koncepcji partycypacji w gospodarce rynkowej: zasadniczym miernikiem jest rola państwa w gospodarce:

• tworzy uwarunkowania ustawowe dla rozwoju tej partycypacji,

• samo angażuje się w działalności regulacyjną w kształtowaniu się tych partycypacyjnych procesów (zwłaszcza w wynikach poprzez politykę budżetową państwa).

formy demokracji w gospodarce (demokracja przemysłowa lub w zakładach pracy)

Demokracja w zakładach pracy w krajach wysoko rozwiniętych wypełnia 2 obszary:

• demokracja w partycypacji decyzyjnej,

• demokracja w partycypacji w rezultatach gospodarczych.

Partycypacja decyzyjna w zakładzie pracy generalnie wiąże się z decentralizacją zarządzania przedsiębiorstwem, przekazywanie uprawnień decyzyjnych z wyższego stopnia na niższy. Partycypacja decyzyjna we współczesnym przedsiębiorstwie uwidacznia się w dwóch podstawowych formach:

1. w formie pośredniej

2. w formie bezpośredniej.

Ad.a Inaczej: partycypacja załóg pracowniczych w procesach decyzyjnych na zasadzie przedstawicielskiej. Dominujące znaczenie mają dwie instytucje w przedsiębiorstwie: rady zakładowe i robotniczy dyrektorzy. Rady zakładowe to różnorodne formy samorządu pracowniczego, które na mocy ustawy (z reguły) powoływane są w przedsiębiorstwach i na mocy ustawy dysponują określonymi kompetencjami. Głównym celem zakładania jest przeciwdziałanie ewentualnym konfliktom interesów, czy też profilaktyka w tym względzie (konflikty zwłaszcza między zarządem, a pracownikami i między pracownikami i właścicielami).

Przedsiębiorstwa mają z reguły ustawowy obowiązek powoływania red zakładowych (najbardziej w RFN i Austrii). Różny jest z reguły skład rad zakładowych. Mogą składać się tylko z przedstawicieli załogi bez przedstawicieli kierownictwa (Niemcy, Włochy, Holandia), albo przedstawicieli i załogi, i kierownictwa, gdzie najczęściej przedstawiciele załogi mają przewagę (wyjątek Dania i Norwegia).

Przedstawiciele załogi są wybierani przez ogół pracowników, natomiast przedstawiciele kierownictwa są mianowani przez szefostwo.

Kompetencje rad zakładowych zależą od tego, jakie informacje przedsiębiorstwo ma obowiązek przedstawić. Spory socjalne, personalne, ekonomiczne, a także BHP. W zakresie tych sporów rady otrzymują informacje.

Personalne - rada zakładowa ustala kryteria przyjmowania nowych pracowników, a także awansu i oceny pracowników. Gdy zgłaszane jest zapotrzebowanie na pracownika to RZ przeprowadza pierwsza rekrutacje i poszukuje głównie w przedsiębiorstwie (wew. zakładu). Dopiero, gdy wewnątrz zakładu nie znajdzie się odpowiedniego pracownika, wówczas rekrutacja jest dokonywana na zewnątrz.

Socjalne - początkowo sprawy socjalne były głównym obszarem działania RZ, obecnie jest to tylko istotny obszar. W gestii RZ znajdują się narzędzia socjalne, np. przedszkola. RZ mogą regulować czas pracy, mogą wprowadzić ruchomy czas pracy (pracownik decyduje sam kiedy chce zaczynać i kończyć pracę; zasada: pracownik jest zobowiązany do przepracowania określonej liczby godzin w tygodniu, jest też zobligowany do przebywania w zakładzie pracy codziennie np. od 10.00 do 13.00).

Ekonomiczne - RZ jeżeli wypowiada się w sprawach ekonomicznych, to wypowiedzi te mają charakter doradczy, nie wiąże decyzyjnie kierownictwa przedsiębiorstwa.

Rady zakładowe cieszą się popularnością tam, gdzie występują słabe związki zawodowe.

Robotniczy dyrektorzy - to inaczej przedstawiciele pracowników w radach nadzorczych i zarządach przedsiębiorstw.

Dyrektorów (uregulowane ustawowo) powołuje się wówczas, gdy przedsiębiorstwo spełnia minimalny poziom zatrudnienia pracowników (w Szwecji i Danii najmniej - 25). Robotniczy dyrektorzy uczestniczący w zarządach przedsiębiorstwa reprezentują interes załogi i mogą mieć tu stosunkowo duży wpływ. Zależy to od unormowań formalno - prawnych.

Instytucja robotniczych dyrektorów jest trudną do wypełnienia obowiązków, gdyż przedstawiciele załogi muszą reprezentować z jednej strony interesy tych, co ich wybrali, a z drugiej muszą troszczyć się o przyszłość przedsiębiorstwa. Stąd konflikt świadomościowy. Dlatego robotniczymi dyrektorami wybiera się osoby, które w jakiejś tam mierze uczestniczyły w zarządzaniu przedsiębiorstwem.

Robotniczy dyrektorzy umożliwiają partycypację w procesach decyzyjnych, ale pośrednio, co nie w pełni wyzwala inwencję twórczą pracowników. Inwencja ta bywa wyzwalana poprzez implikowanie w przedsiębiorstwa tzw. demokrację warsztatową, którą są nowoczesne formy organizacji pracy. Są to takie formy, które z jednej strony ułatwiają pracę, obniżając jej uciążliwość, ale też które powodują decentralizację zarządzania.

Formy, które obniżają uciążliwość pracy (i wyzwalają innowację):

( współcześnie wprowadza się technologie ultranowoczesne, praca została sprowadzona do „pracy w okruchach” (pracownik wykonuje kilka prostych czynności przy taśmie). Tego typu praca jest uciążliwie monotonna). Formy:

• rotacje czynności - okresowe zmiany stanowisk pracy, dokonywane przez pracowników wg wcześniej opracowanego planu. Zmiany mogą być wprowadzane z różną częstotliwością (np. co 1 h). jest to najprostsza forma złagodzenia nadmiernego podziału pracy;

• rozszerzanie zadań - polega na kumulowaniu wielu prostych czynności na 1 stanowisku pracy; zmniejsza się liczbę stanowisk, ale zwiększa ilość operacji na jednym stanowisku. Pozwala to w pewnym stopniu regulować tempo pracy (pracownicy czują się bardziej swobodni). Wzrost autonomii pracy.

• wzbogacenie pracy - powierzanie pracownikom do wykonania czynności składających się na pewną całość (np. detal, podzespół). Większa autonomia pracy. Paradoks - odwrócenie specjalizacji pracy. Przywilej samokontroli dla pracownika (ocena siebie, wyników pracy), samokontrola to już decentralizacja decyzji,

• grupy autonomiczne - jeśli wzbogacanie pracy odniesiemy do całej grupy to powstanie grupa autonomiczna, odpowiedzialna za coś. Istnieje przekonaniem że grupa potrafi lepiej wykorzystać możliwości produkcyjne ludzkie.
  Grupa z reguły posiada lidera grupy, który jest wybierany przy okazji spełniania zadań, a więc rotacyjnie, jest to zwykły pracownik, który reprezentuje grupę w kontaktach z kierownictwem.
  Nastąpił rozwój, który przyczynił się do powstania jeszcze większych autonomicznych grup, które są małymi niezależnymi jednostkami produkcyjnymi, które są niejako zakładami w przedsiębiorstwie. Gdy takie zakłady istnieją, to przedsiębiorstwo jest bardziej elastyczme w reagowaniu na sygnały rynku,

• elastyczny czas pracy.

Demokracja polegająca na partycypacji w wynikach gospodarowania

Celem partycypacji pracowników w wynikach jest rozwiązanie lub zapobieganie konfliktom ekonomicznym w przedsiębiorstwie.

Partycypacja w wynikach może być prowadzona w wielu formach:

• udział załóg w zyskach (ta forma ma długą tradycję)

• może być realizowany poprzez tzw. programy bieżące partycypacji, pracownicy dostają na bieżąco w formie gotówki lub czeku określonych zysków;

• program odłożonych płatności - udział w zyskach przekazywany jest na specjalne konta pracownicze, które są z reguły zablokowane (sytuacja korzystna dla pracodawców);

• akcjonariat pracowniczy - udział pracowników we własności przedsiębiorstw, często wiązany on jest z udziałem pracowników w zyskach. Pracownicy otrzymują akcje (zamiast konkretnych wypłat czy odkładania na zablokowane konta). Sprzedaż akcji może być też zablokowana..
  Często zdarza się, że udział w zyskach lub wypłata premii zamieniane są na akcje. Pracownicy są kreowani na akcjonariuszy. Regułą jest, że pracownicy nie mają w pełni tych samych praw, co pozostali akcjonariusze. Często muszą oni odczekać kilka lat, aby uzyskać pełnię praw. Pracownicy ci (przez kilka pierwszych lat) nie mogą sprzedawać swoich akcji nikomu z zewnątrz (ewentualnie tylko wewnątrz zakładu).
  W krajach zachodnich obok zamiany udziału w zyskach i premii są stosowane pewne programy, które umożliwiają pracownikom zakup akcji na bardzo atrakcyjnych warunkach. Są to programy ułatwień zakupu normalnych akcji, poza tym programy emitowania specjalnych akcji dla pracowników. Poza tym programy emitowania specjalnych akcji dla pracowników, programy oszczędności na zakup akcji.

• programy ułatwień - są popularne i mogą przybierać formę niskooprocentowanej pożyczki lub też akcje mogą być sprzedawane w systemie ratalnej sprzedaży. Szczególnie cenionym ułatwieniem jest obniżenie ceny akcji. Bywa tak, że przedsiębiorstwo sprzedaje pracownikom akcje obniżone do 50% ceny rynkowej,

• programy emisji specjalnych akcji dla pracowników - akcje te są uprzywilejowane i posiadają zabezpieczeniem przed ryzykiem,

• programy oszczędności pracowniczych na zakup akcji - proponuje się pewną liczbę akcji bądź po cenach rynkowych, bądź obniżonych, pod warunkiem że pracownik zadeklaruje gromadzenie oszczędności na akcje. Programy te są stosunkowo mało popularne.

1

Gosp. domowe

Przedsiębiorstwo

Państwo

ziemia, praca, kapitał (udostępnienie usług, ziemi, kapitału i pracy) (1)

w zamian przedsiębiorstwa udzielają zapłaty (za ziemię - rentę gruntową lub czynsz dzierżawny; za kapitał procent lub dywidendę, bądź zysk, za pracę - płacę) (2)

Wytwarzane dobra i usługi przedsiębiorstwa oferują gospodarstwom domowym (3)

zapłata za dobra i usługi (4)

Podatki

Podatki

transfery (zasiłki, dopłaty do usług)

dotacje

p

s

f(s)

45^o

f(s)

s

p

D

O

B

R

O Y

DOBRO X

A

B

C

DOBRO X

DOBRO

Y

X₁

Y₁

X₁

X₂

Y₁

X

Y

A

B

K_E

D

O

C

H

O

D

Y

Konsumpcja dobra X

K_E

Pp

Pm

Q

Pp

Pm

Q

Pm

Pp

Pc

Pc

P4

P3

P2

P1

L1 L2 L3 L4 Liczba zatrudn.

K

K_A

K_B

L_A L_B L

IzA

IzB

K

K₁

E

E

L₂ L₁ L

Iz2

Iz1

Iz0

Q

Ksc

f(Ksc)

Ksp

Q

f(Ksp)

Ksp=Ksc/Q

Kzc

Q

f (Kzc)

Kzp

Q

Kzc

Ksc

Kc

Ksc

Q

Kcp

Kzp

Ksp

Kzp

Kcp

Kzp zbliża się do Kcp

Q

Q_w > Q_m

P_m > P_w

Um f(d)

Q

P

Km

Um

Kmx

Kmy

D,S

S %

S

D

D1 S2 D2 S1

100

10% rezer. obow.

10 j.

90

45

45

45

90 wkład wtórny

10% rezer. obow.

9 j.

81

41

40

40

80 w. wt.

10% rezer. obow.

8

72

D, S, L

P

ł

a

c

a

S

Pr

stopa inflacji

stopa bezrobocia

krzywa Philipsa

f(bn)

stopa inflacji

stopa bezrobocia

---