Nerwy czaszkowe występują w liczbie 12 par. Zawierają one wszystkie rodzaje włókien nerwowych: aferentne, eferentne i autonomiczne. Dzielą się na:
Nerwy narządów zmysłów (I, II i VIII)
Nerwy mięśni gałki ocznej i języka (III, IV, VI i XII)
Nerwy łuków skrzelowych (V, VII, IX, X i XI)
Nerwy węchowe (I) - Nerwy węchowe tworzą aksony komórek nerwowych w okolicy węchowej jamy nosowej. Okolica ta znajduje się w górnej części jamy nosowej. Komórki węchowe wysyłają na obwód dendryty jako receptory węchu. Ich aksony przebiegają w ścianie bocznej jamy nosowej oraz po przegrodzie nosa, wstępują ku górze i przechodzą przez otwory w blaszce poziomej kości sitowej do opuszki węchowej.
Nerw wzrokowy (II) - Rozpoczyna się w komórkach zwojowych siatkówki. W jego przebiegu wyróżnia się 4 części:
wewnątrzgałkową
oczodołową
wewnątrzkanałową
wewnątrzczaszkową
Nerw wzrokowy przebija gałkę oczną, przechodzi przez błonę naczyniową i twardówkę, dochodzi do oczodołu i opuszcza oczodół przez kanał wzrokowy. Kieruje się do jamy czaszki i zdąża do skrzyżowania wzrokowego. Od skrzyżowania przebiegają pasma wzrokowe dochodzące do ciał kolankowatych bocznych.
Nerw okoruchowy (III) - Zaopatruje większość mięśni gałki ocznej.
Zawiera włókna ruchowe, przywspółczulne, czuciowe. Nerw okoruchowy wychodzi z mózgowia w dole międzykonarowym, biegnie w ścianie zatoki jamistej i wchodzi do oczodołu przez szczelinę oczodołową górną. Tam dzieli się na gałąź górną i dolną.
Gałąź górna unerwia: mięsień dźwigacz powieki górnej i mięsień prosty górny.
Gałąź dolna unerwia: mięsień prosty przyśrodkowy, prosty dolny i skośny dolny.
Od gałęzi dolnej odchodzi gałąź łącząca ze zwojem rzęskowym, która prowadzi przedzwojowe włókna przywspółczulne do zwoju rzęskowego, stanowiąc tzw. korzeń okoruchowy. Włókna pozazwojowe ze zwoju rzęskowego jako nerwy rzęskowe krótkie dochodzą do mięśnia rzęskowego i mięśnia zwieracza źrenicy.
Porażenie nerwu okoruchowego powoduje opadnięcie powieki górnej wskutek braku unerwienia mięśnia dźwigacza powieki górnej i odwiedzenie gałki ocznej. Mogą wystąpić: podwójne widzenie, rozszerzenie źrenicy spowodowane porażeniem mięśnia zwieracza źrenicy, oraz niezdolność akomodacji wskutek porażenia mięśnia rzęskowego.
Nerw bloczkowy (IV) - Rozpoczyna się w jądrze ruchowym w śródmózgowiu. Wychodzi z mózgowia na powierzchni grzbietowej, poniżej wzgórka dolnego blaszki pokrywy, następnie owija się wokół konarów mózgu, przebija ścianę zatoki jamistej i po wejściu do oczodołu przez szczelinę oczodołową górną biegnie do mięśnia skośnego górnego i go unerwia.
Uszkodzenie tego nerwu powoduje podwójne widzenie oraz ograniczenie ruchów gałki ocznej. Występuje słaby zez w kierunku do góry i przyśrodkowo.
Nerw trójdzielny (V) - Unerwia mięśnie działające na staw skroniowo-żuchwowy, zaopatruje skórę twarzy, błonę śluzową jamu ustnej, zęby i jamę nosową.
Włókna aferentne (czuciowe) rozpoczynają się w komórkach zwoju troistego zwanego również zwojem półksiężycowatym. Zwój ten znajduje się na powierzchni przednio-górnej piramidy kości skroniowej. Aksony komórek zwoju troistego tworzą część większą.
Włókna eferentne (ruchowe) rozpoczynają się w jądrze ruchowym w moście i tworzą część mniejszą która łączy się z nerwem żuchwowym. Oddaje gałązki unerwiające oponę twardą przedniego i środkowego dołu czaszki.
Nerw w jamie czaszki dzieli się na: nerw oczny, nerw szczękowy, nerw żuchwowy.
Nerw oczny - V1 jest pierwszą gałęzią nerwu trójdzielnego, która przed wyjściem z czaszki oddaje gałąź namiotu i opuszcza jamę czaszki przez szczelinę oczodołową górną. W oczodole dzieli się na nerwy:
Nerw łzowy - unerwia gruczoł łzowy, spojówkę i skórę powieki górnej
Nerw czołowy - unerwia skórę czoła i powieki górnej
Nerw nosowo - rzęskowy - unerwia jamę nosową i skóre grzbietu nosa
Nerw szczękowy - V2 jest drugą gałęzią nerwu trójdzielnego. Wychodzi z czaszki przez otwór okrągły. W dole skrzydłowo-podniebiennym odchodzą od niego:
Nerw jarzmowy - zaopatruje skórę czoła oraz skórę twarzy
Nerw podoczodołowy
Nerwy skrzydłowo-podniebienne
Nerw żuchwowy - V3 jest trzecią gałęzią nerwu trójdzielnego. Wychodzi z jamy czaszki przez otwór owalny i wchodzi do dołu podskroniowego, gdzie dzieli się na pień przedni i tylny.
Od pnia przedniego odchodzą:
Nerw policzkowy - unerwia błonę śluzową policzka oraz dziąseł
Nerw żwaczowy - unerwia mięsień żwacz
Nerwy skroniowe głębokie przedni i tylny - unerwiające mięsień skroniowy
Nerw skrzydłowy boczny - unerwia nerw skrzydłowy boczny
Nerw skrzydłowo-przyśrodkowy - unerwia mięsień skrzydłowo-przyśrodkowy
Od pnia tylnego odchodzą:
Nerw uszno-skroniowy - unerwia skórę skroni i sklepienie czaszki
Nerw językowy - unerwia błonę śluzową cieśni gardzieli i dziąseł
Nerw odwodzący (VI) - Nerw odwodzący unerwia mięsień prosty boczny. Wchodzi do oczodołu przez szczelinę oczodołową górną. Porażenie nerwu odwodzącego powoduje zez zbieżny oraz podwójne widzenie.
Nerw twarzowy (VII) -
Włókna ruchowe tego nerwu rozpoczynają się w jądrze ruchowym tego nerwu w moście.
Włókna czuciowe tego nerwu rozpoczynają się w zwoju kolanka zlokalizowanego na ścianie przyśrodkowej jamy bębenkowej.
Nerw twarzowy wchodzi przez otwór słuchowy wewnętrzny do kanału nerwu twarzowego, skręca ku dołowi i wychodzi z czaszki przez otwór rylcowo-sutkowy, wnikający do ślinianki przyusznej i tam oddaje gałęzie tworzące splot przyuszniczy.
Od nerwu twarzowego odchodzą gałęzie:
Nerw skalisty większy
Nerw strzemiączkowy - unerwia mięsień strzemiączkowy
Struna bębenkowa - prowadzi włókna smakowe i czucia protopatycznego z 2/3 przednich części języka i podniebienia miękkiego
Nerw uszny tylny - zaopatruje mięśnie małżowiny usznej
Nerw przedsionkowo-ślimakowy (VIII) - Składa się z części przedsionkowej i części ślimakowej. Przewodzi bodźce słuchowe oraz równowagi z receptorów w uchu wewnętrznym.
Nerw językowo-gardłowy (IX) - Prowadzi włokna ruchowe do mięśni szkieletowych, przywspółczulne i współczulne do mięśni gładkich oraz włókna aferentne.
Włókna eferentne rozpoczynają się w części przedniej jądra dwuznacznego położonego w rdzeniu przedłużonym. Włókna przywspółczulne rozpoczynają się w jądrze ślinowym dolnym, włókna aferentne natomiast rozpoczynają się w zwojach górnym i dolnym nerwu językowo-gardłowego.
Nerw językowo-gardłowy opuszcza jamę czaszki przez część przyśrodkową otworu żyły szyjnej wewnętrznej i dalej przebiega między tętnicą i żyłą szyjna wewnętrzną, następnie owija się wokół mięśnia rylcowo-gardłowego i dochodzi do gardła między zwieraczem gardła górnym i dolny,.
Oddaje gałęzie:
Nerw bębenkowy
Gałąź zatoki tętnicy szyjnej
Gałęzie gardłowe
Gałąź do mięśnia rylcowo-gardłowego
Gałęzie migdałkowe - unerwia cieśń gardzieli, podniebienie miękkie oraz migdałki
Gałęzie jęzkowe - zaopatrują tylną część języka
Nerw błędny (X) - Włókna ruchowe tego nerwu rozpoczynają się w jądrze dwuznacznym, włókna przywspółczulne wychodzą z jądra grzbietowego nerwu błędnego a włókna czuciowe rozpoczynają się w zwoju górnym i dolnym nerwu błędnego. W przebiegu tego nerwu wyróżniamy 4 odcinki:
odcinek głowowy który oddaje:
gałąź oponową - zaopatruj oponę tylnego dołu czaszki
gałąź uszną - zaopatruje przyśrodkową część małżowiny usznej oraz dno przewodu słuchowego zewnętrznego
odcinek szyjny oddaje:
gałęzie gardłowe - unerwia gardło i podniebienie miękkie\
gałęzie do zatoki szyjnej
gałęzie sercowe szyjne górne
nerw krtaniowy wsteczny - unerwia mięśnie krtani oraz błonę śluzową dolnej części jamy krtani
nerw krtaniowy górny - unerwia błonę śluzową jamy krtani od wejścia do fałdów głosowych włącznie
odcinek piersiowy oddaje:
gałęzie do splotu śródpiersiowego
odcinek brzuszny - wchodzi do jamy brzusznej jako pień błędny przedni i tylny. Pień błędny przedni oddaje gałęzie wątrobowe, żołądkowe i trzewne. Pień błędny tylny również oddaje gałęzie żołądkowe i wątrobowe
Włókna ruchowe unerwiają mięśnie krtani i gardła. Włókna czuciowe zaopatrują narządy szyi, klatki piersiowej oraz większości trzewi jamy brzusznej.
Opuszcza jamę czaszki przez otwór żyły wewnętrznej i na szyi przebiega ku tyłowi od tętnicy szyjnej wspólnej i żyły szyjnej wewnętrznej. Następnie krzyżuje od przodu tętnice podobojczykową prawą, a po stronie lewej łuk aorty. Dochodzi do przełyku. Przebiegając wzdłuż przełyku nerwy błędne tworzą splot przełykowy. Od niego wychodzi pień błędny przedni i pień błędny tylny, wchodzące do jamy brzusznej przez rozwór przełykowy.
Nerw dodatkowy (XI) - Posiada on dwie części:
część czaszkową - tworzą ją korzenie czaszkowe rozpoczynające się w jądrze dwuznacznym
część rdzeniową - tworzą ją korzenie rdzeniowe, rozpoczyna się w rogach brzusznych rdzenia kręgowego w neuromerach C1-C5 i wychodzi bocznie od korzeni przednich, tworząc korzeń rdzeniowy nerwu dodatkowego, który wchodzi do czaszki przez otwór wielki i tam łączy się z częścią czaszkową.
Nerw dodatkowy opuszcza czaszkę przez otwór żyły szyjnej wewnętrznej i dzieli się na gałąź wewnętrzną i zewnętrzną.
Gałąź wewnętrzna łączy się z nerwem błędnym tuż poniżej zwoju dolnego nerwu błędnego
Gałąź zewnętrzna dochodzi do mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego oraz do mięśnia czworobocznego i je unerwia.
Nerw podjęzykowy (XII) - Włókna ruchowe tego nerwu rozpoczynają się w jądrze ruchowym w rdzeniu przedłużonym. Włókna czuciowe rozpoczynają się w zwoju dolnym nerwu błędnego, z komórek znajdujących się w przebiegu nerwu oraz z komórek jądra śródmózgowiowego nerwu trójdzielnego.
Wychodzi z mózgowia między piramidą a oliwką rdzenia przedłużonego i opuszcza czaszkę przez kanał nerwu podjęzykowego. Wchodzi do trójkąta podżuchwowego i dochodzi do języka. Oddaje:
gałąź oponową
gałęzie językowe - do mięśni języka