Oświecenie
Termin wywodzi się z kultury niemieckiej, jest nazwą epoki w dziejach historii kultury, której rozwój przypada na wiek XVIII (Europa Zachodnia). Jej koniec wiąże się z wybuchem rewolucji francuskiej w roku 1789. Traktowany jest jako pierwsza epoka nowożytna (choć może był nią już renesans). Stworzono w niej paradygmat - zespół podstawowych poglądów określających całokształt wizji świata. Kolebką oświecenia były Anglia, Holandia, Francja. Poglądy oświeceniowe zostały ukształtowane jeszcze w wieku XII. Nurty filozoficzne :
Racjonalizm - Kartezjusz, Isaak Newton, Baruch Spinoza - doktryna filozoficzna zakładająca, że świat można poznać jedynie na drodze rozumowej.
Empiryzm - Franciszek Bacon, John Locke - świat można poznać jedynie na drodze doświadczenia.
Sensualizm - John Locke (część empiryzmu) - świat można poznać na drodze doświadczeń zmysłowych.
Ateizm - wyznanie religijne, którego istotą jest wiara w nieistnienie Boga.
Deizm - wyznanie religijne, zakładające istnienie Boga nie ingerującego w sprawy świata, odrzucające objawienie.
Utylitaryzm - doktryna etyczna mówiąca o tym, iż pożytek jednostki lub społeczeństwa powinien stanowić najwyższy cel moralny w dążeniu ludzkości, a dążenie do dobra osobistego sprzyja pomnażaniu dobra społecznego. Miarą wartości człowieka jest jego użyteczność społeczna. Kluczowym problemem tej filozofii było pogodzenie dobra społecznego i jednostki. Powstały dwie koncepcje tożsamości egoizmów :
naturalna, zakładająca, że człowiek realizując własne, egoistyczne cele służy zarazem innym ludziom,
sztuczna, zakładająca, że za pomocą odpowiedniego prawa i wychowania jednostka służy innym zaspokajając własne potrzeby.
Kartezjusz (1596-1650) - podstawą jego nauki jest zakwestionowanie sceptycyzmu poznawczego (świat w swej istocie jest niepoznawalny ponieważ jest wytworem wyobraźni lub został stworzony przez złośliwego Demiurga). Poszukiwał ostoi pewności we wnętrzu człowieka, stwierdził istnienie jaźni - "cogito ergo sum". Sformułował dowód istnienia Boga - skoro jaźń jest niedoskonała, musi mieć doskonałą przyczynę - Boga. Istnienie Boga jest ideą doskonałą. Byt niedoskonały nie może stworzyć idei doskonałej, a zatem ideę tę stworzył sam Bóg. Kartezjusz nie pojmował Boga w sposób personalistyczny gdyż jest On ideą nieograniczoną. Stworzył mechanistyczną koncepcję przyrody - rośliny i zwierzęta są maszynami bez pierwiastka duchowego.
Istotne znaczenie miały odkrycia Newtona (1642-1727). W jego filozofii najważniejsze są odkrycia metodologiczne - dotyczące metod poznawania świata.
Koncepcja natury człowieka w czasach Oświecenia.
Człowiek jest istotą miłującą doznawanie przyjemności, niechętną do doznawania przykrości. Zanegowano istnienie cech wrodzonych - jednostkę można w pełni kształtować poprzez wychowanie. Koncepcję cechuje optymizm, krytycyzm, relatywizm.
Ważne wydarzenia historyczne - epoka schyłku feudalizmu, ustąpił miejsca kapitalizmowi. Burżuazja stała się dominującą grupą społeczną, powstało mieszczaństwo. Reprezentatywne hasło epoki "wolność, równość, braterstwo". Był to czas rozwoju wielkich mocarstw - Rosji, Austrii, Prus, Stanów Zjednoczonych. Wybuch Wielkiej Rewolucji Francuskiej, choć z wyrastał z ducha epoki, negował podstawowe poglądy filozofów.
Myśliciele oświeceniowi.
Franciszek Maria Aronet (Wolter) - wypowiedział się w formie literackiej - "Kandyd". Głosił w swych utworach kult rozumu ukształtowanego empirycznie. Przyjmował postawę krytycyzmu i sceptycyzmu, był krytykiem tego nurtu oświecenia, który miał charakter optymistyczny. Był wrogiem chrześcijaństwa, traktował go jako przeciwnika prawdy i postępu - człowiek myślący o rzeczywistości pośmiertnej nie ma czasu na pracę nad doskonaleniem świata. Wolter przeciwstawiał rozum objawieniu, przyrodę rzeczywistości nadprzyrodzonej, dobro ludzkości celom religijnym. Wyznawał Boga Mądrości, czy też Intelektu. Wielu myślicieli traktuje Woltera jako patrona intelektualnego satanizmu.
Denis Diderot - najistotniejsze miejsce w świecie zajmuje natura. Przyroda to jedyne dobro i rzeczywistość. Z przyrody winien czerpać człowiek wzorce życia, powinien ją badać i ukazywać w sztuce. To właśnie z przyrody wywodzą się prawo wolności i równości.
Jan Jakub Rousseau - twórca sentymentalizmu. Podstawowym dylematem filozoficznym jest problem antynomii natury i cywilizacji. Wyrażał pogląd, iż nauka, sztuka i cywilizacja nie czynią ludzi szczęśliwymi, a stanowią źródło cierpienia. Pochwalał naturę pojmowaną jako stan pierwotny. Wszystko jest dobre, gdy wychodzi z rąk Stwórcy, wszystko paczy się w rękach człowieka. Przeciwstawiał uczucie rozumowi, cenił emocjonalną stronę człowieka. Najwyższym prawem jest równość, negował państwo jako twór sprzeczny z istotą równości, ale był zwolennikiem republikanizmu i demokracji. Stworzył koncepcję pedagogiczną - sumienie człowieka uczy co jest dobre i słuszne. Niepotrzebne jest zatem wychowanie - należy stworzyć warunki swobodnego rozwoju predyspozycji psychicznych i moralnych ucznia.
Oświecenie wg Kanta to wyjście do dorosłości poprzez wolność poglądów, użycie własnego rozumu i wiedzy ku ogólnemu dobru. Dążenie do oświecenia wiąże się z rezygnacją z wielu przyjemności i potrzebą ciągłej kontroli swoich uczynków, brania odpowiedzialności za siebie samego. Oświecenie bierze się z prawdziwej zdolności i odwagi do wolnego i krytycznego posługiwania się rozumem.
"Potop" jako powieść historyczna.
Powieść historyczna - odmiana powieści, której rozkwit nastąpił w wieku XIX. Jej istotą jest przedstawianie wydarzeń z dłuższej perspektywy czasowej. Powieść historyczną konstruuje się z określoną wizją własną autora, mającą wpływ na jej wymowę.
stała strefa napięcia między tym, co kreacyjne, a tym co historyczne,
autor korzysta ze źródeł historycznych - kronik, pamiętników,
narrator trzecioosobowy obserwujący wydarzenia lub pierwszoosobowy biorący w nich udział,
Język powieści historycznej :
stylizacja archaiczna (wprowadzanie historycznych elementów językowych, u Sienkiewicza - gwara) w części kreacyjnej powieści,
zastosowanie czasów presens historicum oraz futurum historicum.
"Potop" jest drugą częścią, utworem "Trylogii" Sienkiewicza, opublikowanym w latach 1884-86. "Ogniem i mieczem" (1883-84) ; "Pan Wołodyjowski" (1887-88).
Tło historyczne.
Osnową historyczną są wydarzenia z lat 1655-58. Autor ukazuje niezwykle trudną sytuację polityczną i militarną Polski. W 1655 Wielkie Księstwo Litewskie opanowane było przez ukraińskich Kozaków. W tym samym czasie Rzeczpospolita została najechane przez armię szwedzką. Celem najazdu było opanowanie ziem polskich, zyskanie pełnego panowania na Morzu Bałtyckim, rabunek dóbr. W związku ze zdradą magnatów i szlachty polskiej, wróg odniósł wiele sukcesów.
Kroniki opisują dokonujące się rabunki i gwałty okupantów, tworzenie się licznych oddziałów partyzanckich (składających się również z ludności wiejskiej - pierwsza partyzantka w Europie). Jako punkt zwrotny potopu szwedzkiego ukazał Sienkiewicz obronę Jasnej Góry (aspekty nadprzyrodzone). Wynikiem tego wydarzenia była konfederacja tyszowiecka - wypowiedzenie posłuszeństwa Karolowi X przez hetmanów polskich, zawiązanie konfederacji w obronie ojczyzny. Król powraca do Polski z wygnania, nawołuje lud do walki.
Była to próba I rozbioru Rzeczpospolitej, w której miały uczestniczyć Szwecja, Prusy i książę Siedmiogrodu, Rakoczy.
Poglądy narodowe Sienkiewicza.
Kluczowym motywem do zrozumienia utworu jest motyw potopu. Zaczerpnięty ze Starego Testamentu potop niesie ze sobą zniszczenie, ale także i oczyszczenie. W tym motywie znajduje się osąd Rzeczpospolitej (upadek ducha rycerskiego, zdrada, słabość wewnętrzna są grzechami narodu). Potop staje się momentem moralnej i religijnej próby. Jeśli zbiorowość narodowa zdolna jest skupić się w religijnej i politycznej jedności, to może ona pokonać powszechne niebezpieczeństwo. Relacja między Bogiem a narodem decyduje o kształcie moralnym narodu. Autor zwraca uwagę, iż trud obrony ojczyzny spoczywa na chłopach (scena uratowania króla w górach).
Andrzej Kmicic.
Kmicic to konstrukcja czysto literacka, konwencjonalna. Bohater jest znakiem treści natury ogólnej. Autor nie dba o prawdziwość jego natury, ma ona nieść poglądy samego Sienkiewicza. Charakteryzuje ona dobrze ciemne i jasne strony XVII-wiecznego sarmatyzmu. Historia życia Kmicica jest symboliczna - człowiek zły, awanturnik, prymitywny (niemniej obdarzony dużą fantazją, męstwem) przechodzi przemianę moralną, w której momentem przełomowym jest spowiedź. Tak jak odrodził się Kmicic poprzez pogłębione życie religijne, tak może odrodzić się cały naród.
Sarmatyzm w "Potopie".
Henryk Sienkiewicz ukazuje w "Potopie" przede wszystkim dodatnie strony sarmatyzmu. Rycerskie cnoty, pielęgnowane obyczaje, szlachecka duma, patriotyzm świadczą o fascynacji sarmatyzmem. Tu i ówdzie pojawiają się również ciemne strony sarmatyzmu - warcholstwo, skłonność do anarchii, prywaty..
Lektura prac myślicieli oświeceniowych.
Jan Jakub Rousseau :
wyjaśnienie pojęć obowiązujących w systemie demokratycznym,
definicja państwa - "wyrazu woli zbiorowej" organizującej się w celu osiągnięcia określonych wartości etycznych,
prawo - "wyraz woli zbiorowej", dla stosownej ochrony interesu zbiorowości. Podstawą takiej ideologii jest założenie, że zbiorowość zawsze wie najlepiej co jest dla niej dobre i co jest słuszne (najsłabszy punkt rozumowania),
pogląd o władzy wykonawczej, ustawodawczej, sądowniczej. Wszystkie są wyrazem owej woli zbiorowej :
ustanawianie praw,
wykonywanie praw,
egzekwowanie praw.
dobro i zło czynione przez człowieka w znacznej mierze uwarunkowane są przez relacje społeczne; aby człowieka uczynić dobrym, trzeba kształtować odpowiednio warunki społeczne, w których żyje ; jeśli człowieka można doskonalić poprzez zmianę instytucji społecznych, to otwarta jest droga do rewolucji i utopii,
prawa moralne nie są obiektywne, np. przemoc może służyć danej społeczności (autor zapomina, że pojęcie dobra i zła trzeba rozważać w trzech relacjach - Boga, drugiego człowieka i samego siebie, a nie tylko jednej z nich).
Denis Diderot - "Encyklopedia"
pochwała demokracji za jej szczególne zalety moralne - sprawujący władzę poświęcili przecież własne życie dobru publicznemu, są wybrani z najmądrzejszych ze społeczności,
fanatyzm - zabobon,
wolnomyślność - myśleć może tylko ten, kto nie wierzy w Boga,
praca jest źródłem wszelkich przyjemności, z odpoczynku rodzi się rozwiązłość obyczajów.
Wolter - "Kandyd"
Powiastka filozoficzna - opowieść konwencjonalna, w której przedstawione wydarzenia służą ilustracji określonych tez filozoficznych bądź moralnych.
polemika z optymistyczną filozofią oświecenia,
teza - świat jest podły, podobnie jak i człowiek.
Oświecenie w Polsce.
Tło historyczne - czasy saskie, 1697-1733 August II Mocny, 1733-1763 August III. Był to okres szczególnego upadku ekonomicznego, kulturalnego i politycznego. W 1720 roku Rosja i Prusy zawarły traktat zobowiązujący je do zachowania w Polsce istniejącego stanu rzeczy.
Początki ruchu umysłowego oświecenia przypadają na lata czterdzieste XVIII wieku. Składają się na niego reformy szkół i wychowania (ks. Stanisław Konarski) - dążono do wychowania światłych obywateli pochodzących z rodzin magnackich. Konarski zreformował szkolnictwo pijarskie, a w 1740 założył Collegium Nobilium. W 1747 bracia Józef i Andrzej Załuscy założyli w Warszawie bibliotekę publiczną. Zgromadzona w niej 180 tys. woluminów. Rozwijał się ruch wydawniczy, powstawały czytelnie.
Faktyczna walka polityczna rozgorzała po 1768 roku. Zawiązała się wtedy konfederacja barska przeciwko królowi Stanisławowi Poniatowskiemu, gdyż protektorem jego była caryca Katarzyna II, pod hasłami obrony katolicyzmu i wolności szlacheckiej. 1772 - I rozbiór Polski. Lata 1788-92 upływały pod znakiem toczących się obrad Sejmu Wielkiego, w którym zasiedli wychowankowie pijarów. Uchwalili 3 maja 1791 Konstytucję Majową. Rok później magnaci Rzewuski, Potocki i Branicki zawiązali konfederację targowicką i upoważnili Katarzynę II do zbrojnej interwencji w Polsce w obronie swobód szlacheckich. Wybuchła krótka wojna - armia rosyjska wkroczyła do Rzeczpospolitej, targowiczanie szerzyli terror wobec założycieli konstytucji. 24 lipca król przystąpił do Targowicy. W 1793 nastąpił II rozbiór Polski. W 1794 - powstanie kościuszkowskie. W 1795, po jego upadku, III rozbiór Polski kończący rozwój kultury polskiej w czasie niepodległości.
Znaczenie i reformy Konstytucji 3 maja.
Naród wykorzystuje szczególną chwilę przemian, reform w Europie i uchwala konstytucję by zachować wolność. Podstawowe założenia :
Polska krajem katolickim, ale tolerancyjnym wobec innych wyznań,
zniesienie wolnej elekcji,
ustanowienie monarchii dziedzicznej,
zniesienie liberum veto,
wprowadzenie trójpodziału władzy,
ustanowienie armii narodowej w sile 100 tys. żołnierzy,
włączenie chłopów polskich w zakres jurysdykcji królewskiej,
ustanowienie praw dotyczących miast - mieszczanie mieli prawa polityczne, prawo do posiadania ziemi, korzystne warunki rozwoju osadnictwa żydowskiego.
Szkolnictwo w Rzeczpospolitej.
W 1765 powstała Szkoła Rycerska, w 1773 działalność rozpoczął KEN. Komisja ta po kasacie zakonu jezuitów przejęła ich majątek i zorganizowała szkolnictwo. Powołała (na papierze) sieć szkół elementarnych, zreformowała uniwersytety, opracowała nowe programy nauczania (szczególny nacisk położono na przedmioty przyrodoznawcze, historię, języki martwe zastąpiły nowożytne - angielski i francuski). Stworzono nowy model wychowania - jego podstawą miała być religia pojmowana w sposób katechetyczny. Powołano Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych - instytucję centralną do opracowywania podręczników. Pierwszym była "Gramatyka do szkół narodowych" Onufrego Kopczyńskiego.
Kierunki literackie oświecenia.
Klasycyzm. Znaczenie terminu - klasycyzm ujmuje charakterystyczne cechy antycznej sztuki literatury greckiej i rzymskiej, traktowanych jako doskonały wzór estetyczny, wzór pełnej i harmonijnej egzystencji człowieka. Drugie znaczenie określa klasycyzm jako kierunek literacki rozwijający się we Francji XVII i XVIII wieku, a oddziaływujący na literaturę ówczesnej Europy Zachodniej, szczególnie zaś w teatrze i dramacie.
Przedstawiciele :
Piotr Corneille (dramatopisarz),
Jan Racine (dramatopisarz),
Molier (komediopisarz),
Lafontaine (bajkopisarz),
Mikołaj Boileau, twórca poetyki normatywnej, czyli dzieła o charakterze eseistycznym bądź literackim, które zawiera opis reguł tworzenia doskonałych dzieł danej klasy, pt. "O sztuce poetyckiej", sparafrazowanego w Polsce przez Dmochowskiego - "Sztuka rymotwórcza"
Cechy konwencji literackiej :
dążenie do nadania sztuce celów moralizatorskich, dydaktycznych (dzieło ma uczyć bawiąc),
próba wprowadzenia do dzieła tzw. uczonego dowcipu,
podstawą dzieła miał być rozum ; odbiorca miał odebrać przesłanie dzięki swojej wiedzy,
retoryka w zakresie perswazji, przekonywania.
Ośrodkiem klasycyzmu w Polsce była Warszawa z królem Stanisławem Augustem Poniatowskim na czele. Dziełem klasycyzmu są warszawskie £azienki, kilka sal w zamku królewskim. Król urządzał tzw. obiady czwartkowe - bywali na nich wybitni pisarze, publicyści.
Ignacy Krasicki (1735-1801), biskup warmiński, pisywał bajki i przypowieści.
Bajka - krótki utwór fabularny, zazwyczaj wiersz, którego podstawą jest parabola sugerująca praktyczne pouczenie, sąd moralny lub inny pogląd ogólny przez przytoczenie konkretnego przypadku. Objętość bajki jest ograniczona. Posiada charakterystyczny układ fabularny - dominują dobitne przeciwstawienia, zwłaszcza sytuacji i ról bohaterów, np. wilk i owca. Odpowiednio do układów fabularnych kształtują się bajkowe antytezy dobra i zła, korzyści i straty, mądrości i głupoty, przemocy i słabości.
"Szczur i kot"
Parabola, utwór wierszowany, występują w nim klasyczne antytezy postaci - szczura i kota. Szczur zadufany w sobie, chełpliwy, pyszny zostaje porwany przez pokornego, zwykłego kotka.
"Ptaszki w klatce"
Kto nie poznał wolności, ten nie cierpi z powodu jej braku.
Wymowa bajek.
W Bajkach dominują motywy zwierzęce, świat zwierzęcy to rozbudowana alegoria naszej rzeczywistości. Otaczający nas świat ukazany jest przez autora jako kraina głupców, którą rządzą prawa przemocy. Powinno się zachować rozsądek, sceptycyzm, asekurację moralną, nieufność wobec świata i ludzi.
Satyry
Autor sięgnął po gatunek literacki wywodzący się z czasów starożytnych. Satyry to gatunek wierszowany, w sposób humorystyczny przedstawiający ludzkie ułomności, zbliżony do epiki pod względem rodzajowym. Satyry dzielą się na konkretne (szyderstwo dotyka wskazaną z imienia i nazwiska postać) i abstrakcyjne (dotyczące wad ogółu).
"Świat zepsuty"
Utwór powstał po I rozbiorze Polski, posiada jakąś niezwykłą siłę ekspresji. Wydaje się, że jest nacechowany bardzo osobistym stosunkiem autora do otaczającego go świata. Przez ten utwór przebija szyderstwo, ale też przerażenie - ludzie są wielkim, ślepym motłochem, który hołduje przemocy, demoralizacji, prywacie. Upadek ojczyzny - I rozbiór - jest owocem, praktycznym skutkiem upadku moralnego, zaniku postaw obywatelskich. W drugiej części satyry autor wyraźnie nawiązuje do "Kazań sejmowych" Skargi, tonący okręt (ojczyznę) może uratować tylko wspólny wysiłek całej załogi.
"Pijaństwo"
Komizm sytuacyjny, efekt humorystyczny w poincie artystycznej (po długiej tyradzie dotyczącej szkodliwości alkoholu, autor tejże tyrady idzie go skosztować). Wyraźna jest świadomość szkodliwości uczynków bohatera chorego na alkoholizm oraz nieumiejętność przekształcenia idei w czyn. Autor ukazuje zniewolenie człowieka przez nałóg, atrofię osobowości. Z humorystycznym wdziękiem ukazana jest polska obyczajowość biesiadna, np. element uniesienia politycznego i patriotycznego motywowany pijaństwem.
"Do króla"
Satyra skierowana do króla Stanisława Augusta, opowiada o wrogach króla, szlachcie sarmackiej niechętnej królowi. Autor parodiuje zarzuty polityczne stawiane monarsze - to, co uznawane jest za jego słabość (młody wiek, rodzime pochodzenie, wykształcenie, zainteresowanie sztuką i nauką) uważa Krasicki za atuty. Satyra posiadać może jednak i drugie znaczenie, nie wiadomo, czy w przesadnym chwaleniu króla nie zawiera się złośliwa ironia.
"Żona modna"
Kapitalna kreacja bohaterów, portret nieprzemijającego obrazu mężczyzny - pantoflarza i safanduły oraz kobiety - próżnej i głupiej. Autor określa modę, jako zjawisko społeczne odkrywające błazeńskie oblicze ludzkiej natury, obnaża fascynację cudzoziemszczyzną.
"Monachomachia"
Monachomachia to poemat heroikomiczny - parodia poematu rycerskiego, efekt humorystyczny polega na kontraście między wzniosłą formą utworu a jego groteskową treścią, w "Monachomachii" przedmiotem szyderstwa jest życie zakonników.
Autor szydzi z życia mnichów żebraczy, ale też z kultury sarmackiej. Wyśmiewa panującą modę na dysputy teologiczne, wygłaszanie zawiłych mów. W pieśni V autor wykłada klasycystyczne rozumienie funkcji satyry.
Narodziny powieści.
XVIII w. to czas bujnego rozwoju powieści. Swoje początki znajduje ona w takich formach wypowiedzi jak pamiętnik, dziennik. Jest podstawowym nowożytnym gatunkiem epickim. Powieść cechuje rozwinięta, wielowątkowa fabuła, narracyjność - świat przedstawiony prezentowany jest przez narratora. Początkowo jest to narracja ostentacyjnie autorska, konwencjonalna; narrator zachowuje dystans wobec świata przedstawionego, często bawi się fabułą, losami bohaterów i wykonuje rozmaite gesty konwersacyjne względem czytelników.
Dopiero później rozwija się narrator trzecioosobowy wszechwiedzący doskonale penetrujący psychikę swoich bohaterów.
W czasie oświecenia powstają podstawowe odmiany powieści - przygodowa, romans. Prekursorem w literaturze polskiej jest Ignacy Krasicki, który napisał pierwszą polską powieść - "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" (1776). Obraz zawarty w powieści rozwinął w "Panie Podstolim", napisał "Kamienicę narożną w Kurowcach"
"Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" napisał autor w odpowiedzi na ankietę zawierającą pytania KEN-u dotyczące postulatów związanych z kształtowaniem nowego modelu edukacji narodowej. Krasicki odpowiedział na ankietę utworem literackim - powieść składa się z trzech części : pierwsza to romans dydaktyczny o kształcie pamiętnika, druga ma charakter utopijny, natomiast trzecia to powieść awanturnicza. Utwór ukazuje życie tytułowego bohatera - pochodził on z typowej rodziny szlacheckiej. Edukacja jego w latach dziecięcych została powierzona prywatnemu nauczycielowi - Danonowi. Był nim francuski lokaj, który doprowadził młodego człowieka do demoralizacji. Poglądy Krasickiego - opowiadał się za edukacją państwową. W części drugiej utworu trafił Mikołaj na wyspę Nipu, na której panował idealny ustrój społeczny, na kształt wspólnoty pierwotnej. Został tam poddany reedukacji przez mędrca Xaoo. W części trzeciej powrócił do kraju, stał się dobrym gospodarzem, troskliwym opiekunem chłopów, wprowadził gospodarkę czynszową, stał się wrażliwym patriotą. Krasicki tym samym przedstawił własną koncepcję stosownej postawy obywatelskiej - Sarmaty oświeconego. Ma on jednoczyć nowe, właściwe dla epoki tendencje z poszanowaniem tradycji sarmackiej.
W 1774 Krasicki napisał "Hymn do miłości Ojczyzny". Utwór został opublikowany w czasopiśmie "Zabawy przyjemne i pożyteczne", stał się hymnem szkoły rycerskiej. Jest to wezwanie do gotowości złożenia życia w obronie Ojczyzny.
Sentymentalizm w literaturze oświecenia.
Sentymentalizm jako kierunek literacki zaczął się rozwijać w latach 60 XVIII w.. Prekursorami byli Jan Jakub Rousseau oraz Wolfgang Goethe. Twórców sentymentalizmu fascynowała emocjonalna strona ludzkiej natury, ludzka uczuciowość. Przeciwstawiali cywilizacji naturę, rozumowi serce, a inspiracji artystycznej poszukiwali w tradycji rodzimej, często w ludowej. Dzieło sentymentalne, zgodnie z istotą kierunku, winna cechować czułość. Ulubionym gatunkiem sentymentalistów były : powieść sentymentalna, sielanka, pieśń, elegia. W literaturze klasycystycznej podmiot literacki jest bezosobowym, bystrym obserwatorem. W literaturze sentymentalnej natomiast reprezentuje sferę doznań prywatnych, osobistych, intymnych. Ośrodkiem rozwoju kultury sentymentalnej były Puławy, mecenasem była Izabela Czartoryska. Najważniejszym przedstawicielem w literaturze polskiej był Franciszek Karpiński (1741 - 1828), pierwszy polski intelektualista. Był sekretarzem, nauczycielem, pisał - "Zabawki wierszem i przykłady obyczajne", pamiętniki "Historja mojego wieku i ludzi, z którymi żyłem".
"Do Justyny tęskność na wiosnę"
Poeta tęsknił do niej na wiosnę, utwór jest sielanką sentymentalną, autorski podmiot liryczny przedstawia uczucia Karpińskiego. Połączenie ludzkiej uczuciowości z fascynacją dla świata przyrody. Wiosna jest porą kochania - tęsknota wiosną jest szczególnie silna.
"Laura i Filon"
Utwór jest dialogowaną sielanką sentymentalną. Opowiada o historii igraszki miłosnej Filona i Laury. Scenerią jest świat przyrody, rekwizytem jest jawor. Poeta usiłuje zobrazować piękno ludzkich uczuć, miłości. Obrazuje wszystkie uczucia towarzyszące miłości - tęsknotę, niepokój, zazdrość. Ostatecznie między kochankami następuje pojednanie.
"Pieśń dziada sokalskiego w kordonie cesarskim"
Podmiotem lirycznym jest wędrowny dziad. Opisuje nieszczęścia jakich doświadczył w zaborze austriackim. Wyraża pogląd, iż upadek ojczyzny jest skutkiem wewnętrznego nieładu, który w niej panował. Polskę dawną ukazuje jako kraj wolności, której nie może doświadczyć w Cesarstwie Austriackim. Okazuje się, że bieda w Rzeczpospolitej była mniej dotkliwa od tej w kordonie cesarskim.
Narodziny nowożytnej propagandy politycznej w dobie oświecenia.
Wiek XVIII to fatalne stulecie, w którym rodzą się rozmaite instytucje dręczące nas po dziś dzień. Burzliwe przemiany polityczne uwarunkowały powstanie zjawisk propagandy - kształtuje się ona głównie we Francji i Anglii. Narzędziem masowego przekazu staje się czasopiśmiennictwo - wydawano periodyki przypominające współczesną publikację książkową. Takie czasopisma studiowano w rozwijających się czytelniach i kawiarniach. Inną formą rozwoju było czasopiśmiennictwo ulotne - gazetki jednostronicowe, drukowane w stosunkowo dużym nakładzie, gratisowe. Dominującymi formami były paszkwile - pisma satyryczne, posługujące się świadomie poetyką oszczerstwa, pamflety - nieco od paszkwili łagodniejsze oraz bajki.
Pierwsze polskie czasopismo zaczęło się ukazywać w 1 marca 1765 roku - był to "Monitor" pod redakcją Franciszka Bohomolca i Ignacego Krasickiego. W latach 1770 - 77 ukazywały się ponadto "Zabawy Przyjemne i Pożyteczne". W czasie obrad Sejmu Wielkiego istotną rolę w konfrontacji obozów patriotów i konserwatystów odgrywały : "Gazeta Narodowa i Obca", "Gazetka Warszawska", "Pamiętnik Historyczno - Polityczny", "Magazyn Warszawski".
Ważką rolę w kształtowaniu się polskiego piśmiennictwa publicystycznego odegrała Kuźnica Kołłątajowska, która działała w latach 1788 - 92. Terminem tym określamy grono 12 najwybitniejszych polskich publicystów oświecenia skupionych wokół Kołłątaja. Zbierali się w jego domu i redagowali czasopisma ulotne. Miały za zadanie urobienie ludu na rzecz dokonania reform politycznych. Posługiwali się paszkwilem, pamfletem i bajką.
Stanisław Konarski "O skutecznym rad sposobie"
W czterech częściach dzieła autor ukazuje zgubne skutki działania liberum veto, charakteryzuje istotę kryzysu polskiego parlamentaryzmu.
Józef Wybicki "Listy patriotyczne"
Przedstawił panującą w Polsce anarchię, ruinę miast. Pragnął pobudzić patriotyczne postawy swoich rodaków poprzez formułowanie konkretnych postulatów politycznych i ekonomicznych - wprowadzenie gospodarki czynszowej, ograniczenie władzy pana względem chłopa.
Hugo Kołłątaj "Listy Anonima"
W pierwszej części utworu autor scharakteryzował problemy polskiej skarbowości. W drugiej i trzeciej rozważał problemy związane z przekształceniem narodu szlacheckiego w naród burżuazyjny.
Hugo Kołłątaj "Prawo polityczne narodu polskiego"
Dzieło opatrzone dedykacją "Do prześwietnej deputacji" - była to grupa posłów redagujących projekt konstytucji. Apelował do nich by mieli świadomość, że ich praca może stać się podstawą dobrobytu i szczęśliwości Polaków. Proponował utworzenie monarchii dziedzicznej, sejmu trwałego, zawarcie sojuszu pomiędzy szlachtą a mieszczaństwem o charakterze antymagnackim.
Stanisław Staszic "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego"
Autor scharakteryzował różnorodne zagrożenia Rzeczpospolitej, jej niepodległości. Uważał, że wychowaniu powinno się nadać kształt utylitarny, tak aby kształtowało postawy obywatelskie, jego podstawą winna być religia pojmowana katechetycznie. Postulował wprowadzenie trójpodziału władzy i monarchii. Przyczyn panującego zła upatrywał w skażeniu magnaterii.
Stanisław Staszic "Przestrogi dla Polski"
Jest to traktat publicystyczny - autor wyraża namiętne skażenie magnaterii, opisuje tragiczne położenie polskich chłopów, postuluje wprowadzenie sojuszu politycznego między mieszczaństwem a szlachtą przeciw magnaterii.
Franciszek Salezy Jezierski "Katechizm o tajemnicach rządu polskiego"
Autor posłużył się katechizmem aby wyszydzić dogmatyczne traktowanie elementów ustrojowych Rzeczpospolitej. Posługuje się poetyką parodii i oszczerstwa - obnaża fakt, iż ustrój polski jest amorficzny, krytykuje przywileje, których skutkiem jest nierząd, oficjalny podział stanowy, fakt, iż chłopi i mieszczanie pozbawieni są praw obywatelskich i politycznych. Zarzuca stanowi szlacheckiemu przekupstwo, korupcję, ministrom współpracę z państwami ościennymi, krytykuje bezprawie - za jawne przestępstwa nikt w Polsce nie odpowiada.
Teatr narodowy.
W czasach renesansu i baroku powstają sceny magnackie. Ich zalążkiem były przedstawienia prezentowane na rynkach miejskich w średniowieczu. Teatr zaczyna jednak rozwijać się dopiero w czasach oświecenia. 19 listopada 1765 r. powstaje pierwszy teatr, wystawiono sztukę Balińskiego "Natręci". Scena ta z czasem przekształca się w scenę narodową. W repertuarze przeważały komedie Zabłockiego, Bohomolca, sięgano do klasycyzmu francuskiego. Scena ta pełniła ważne funkcje społeczne i polityczne - uczestniczyła w dyskusji o formach politycznych, kształtowała opinię publiczną, szczególnie po objęciu urzędu dyrektora przez Wojciecha Bogusławskiego w 1790 r..
Julian Ursyn Niemcewicz "Powrót posła"
Sztuka z 1790 r., wystawiona 15 stycznia 1791. Autor dedykował ją marszałkowi Sejmu Wielkiego Stanisławowi Małachowskiemu.
Utwór ten jest komedią polityczną - jej istotą jest to, iż akcja dramatu, intryga są mało istotne, ważniejsze są kreacje bohaterów i wyrażane poglądy. Techniką, którą posługuje się Niemcewicz jest kontrast - patrioci przedstawieni są z powagą, bez elementów komicznych, posiadają je natomiast negatywni bohaterowie dramatu ukazujący negatywne zjawiska w Rzeczpospolitej. Autor zastosował podstawową kategorię estetyczną właściwą dla komedii - komizm - słowny, postaci oraz sytuacyjny. Intryga jest następująca - w czasie przerwy przybywa do domu Walery, narzeczony Teresy, z dawna jej przyrzeczony. Jednak Starościna próbuje związać losy swej pasierbicy z niejakim Szarmanckim.
Uosobieniem obywatela patrioty jest Podkomorzy. Jego poglądy są następujące - znieść wolną elekcję, liberum veto, wzmocnić armię, przyznać prawa społeczne i polityczne mieszczanom, otoczyć opieką chłopów. Bohater reprezentuje postawę Sarmaty oświeconego.
Nieco bardziej radykalne poglądy ma Walery - autor zastosował kompozycję opartą na zasadzie symetrii - od Walerego, w środku Podkomorzy, na zewnątrz Gadulski.
Gadulski neguje poglądy Podkomorzego. Jest tradycjonalistą - wybiera z niej wszystko co najgorsze - zwolennik złotej wolności, nierządu, anarchii, nierówności społecznej. Źródłem postawy Starosty jest nieuctwo. Jego motto - "Ja, co nigdy nie czytam lub przynajmniej mało, wiem, że tak jest najlepiej jak przedtym bywało".