aAntoni Furdal, Językoznawstwo otwarte, Opole (Wrocław) 1977.

JĘZYKOZNAWSTWO JAKO NAUKA

I KILKA UWAG O DOTYCHCZASOWYCH POGLĄDACH
NA PRZEDMIOT I METODY BADAWCZE JĘZYKOZNAWSTWA

1. POWSTANIE JĘZYKOZNAWSTWA JAKO SAMODZIELNEJ NAUKI

Językoznawstwo zawdzięcza swe powstanie procesom dezintegracyjnym w nauce zapoczątkowanej na wielką skalę w oświeceniu.

Przełom wieków XVIII i XIX doprowadził do wyodrębnienia się językoznawstwa
z tradycyjnej filologii; przyjmuje się, że językoznawcom udało się to w początkach XIX w.

• 1816 - F. Bopp - rozprawa o koniugacji indoeuropejskiej, pojęcie rodziny językowej

• 1818 - R. Rask - określenie na podstawie słownictwa stosunków genetycznych między językami północnogermańskimi a greką i łaciną

• 1819 - historycznie ujęta gramatyka języka niemieckiego J. Grimma

• 1821 - W. Humboldt - odczyt O porównawczym badaniu języków
  z uwzględnieniem różnych epok ich rozwoju

• 1821 - J. Champolion odczytał pismo egipskie

• ustalenie celu badań lingwistycznych: wykazanie pokrewieństwa między językami i poszukiwanie rodzin języków świata

2. OKRES JĘZYKOZNAWSTWA HISTORYCZNEGO

Usamodzielnione językoznawstwo ukształtowało się ok. 1829 roku w czterech podstawowych zakresach badawczych:

• językoznawstwo opisowe

• językoznawstwo szczegółowe

• językoznawstwo historyczno-porównawcze (genetyczne)

• językoznawstwo opisowo-porównawcze (typologiczne)

językoznawstwo	opisowe	historyczne
szczegółowe	od starożytności	od Grimma, 1819 r.
porównawcze	od Humboldta, 1820	od Boppa, 1816

I okres rozwoju XIX-wiecznej lingwistyki (początek - umownie 1816 rok, wystąpienia Boppa) - okres językoznawstwa historyczno-porównawczego (historycznego)

• dominuje nastawienie badawcze

Ten sam typ zainteresowań, znacznie ściślejsze metody - 2. poł. XIX w. (data umowna - 1863, rozprawa A. Schleichera, Teoria Darwina a językoznawstwo)

• uznanie językoznawstwa za naukę ścisłą

• podobne metody badawcze jak nauki przyrodnicze

3. STRUKTURALIZM W JĘZYKOZNAWSTWIE

Inicjator kierunku - Jan Naudouin de Courtenay, Próba alternacyj fonetycznych (1894).

Punkt zwrotny - Ferdinand de Saussure, Kurs językoznawstwa ogólnego (1916)

Zasadnicze cechy strukturalizmu językoznawczego

• w języku, podobnie jak we wszystkich systemach znaków, ważne jest tylko to, co funkcjonalne, tzn. służy przekazywaniu informacji

• należy odróżnić warstwę mówienia (parole) od warstwy języka (langue)

• znaki językowe nie tworzą przypadkowego zbioru, ale system elementów powiązanych wewnętrznie między sobą i wzajemnie uwarunkowanych

• system funkcjonuje na płaszczyźnie synchronicznej językoznawstwo opisowe jest ważniejsze od historycznego

Praska szkoła fonologiczna - Trubecki, Jakobson

Glossematyka - Hjemslev

Językoznawstwo funkcjonalne - Martinet

Rozpowszechniające się dziś na całym świecie językoznawstwo generatywne
i transformacyjne odcina się częściowo swoimi założeniami od klasycznego strukturalizmu.

Strukturalizm bada teksty gotowe, będące wytworami mówienia, generatywiści zaś, wychodząc z ograniczonej liczby zdań, poszukują reguł, które by pozwoliły
na tworzenie dowolnej ilości tekstów.

4. KONSEKWENCJE STRUKTURALIZMU

Wprowadzenie do nauki o języku pojęcia systemu, jako jednego z jej najważniejszych osiągnięć, uściśliło wyniki badań lingwistycznych.

Poszukiwanie systemu językowego stało się głównym celem naszej nauki w XX w.

Wyodrębnianie faktów jednego typu i wyszukiwanie wśród nich struktury, ukrytej przed oczyma nie dość wnikliwego obserwatora, grozi izolacjonizmem badawczym.

Początek integracji nauki.

II ZWIĄZKI JĘZYKOZNAWSTWA Z INNYMI NAUKAMI

5. JĘZYKOZNAWSTWO JAKO NAUKA HUMANISTYCZNA

Językoznawstwo - nauka społeczna, humanistyczna.

Powstają wciąż nowe dyscypliny na styku dwu lub więcej nauk.

6. ANTROPOLOGIA

Antropologia - nauka zajmująca się człowiekiem z punktu widzenia biologii (rozpatrywanie człowieka jako jednostkę fizyczną, skoncentrowanie się na populacji, której elementem jest człowiek).

• lingwistyka antropologiczna (kulturowa)

7. ANATOMIA I FIZJOLOGIA

dziedziny biologii (też antropologii)

• fonetyka

• fonologia

8. AKUSTYKA

dziedzina fizyki

• fonetyka eksperymentalna

• pogranicze językoznawstwa i teorii informacji

9. PSYCHOLOGIA

Zajmuje się głównie procesami psychicznymi i regulacją stosunków człowieka
z otoczeniem.

• psycholingwistyka

10. LOGIKA

Logika formalna, semiotyczna, metodologia nauk.

• gramatyka generatywna

11. SEMIOTYKA

Zajmuje się wszystkimi rodzajami znaków używanych przez społeczeństwo:

• semantyka

• syntaktyka

• pragmatyka

12. CYBERNETYKA I TEORIA INFORMACJI

Cybernetyka - nauka o funkcjonowaniu układów; jest nastawiona na wykrywanie związków między badanymi faktami.

Teoria informacji - dział cybernetyki.

Język jako środek przekazywania informacji odgrywa pierwszoplanową rolę
w społeczeństwie i w działaniu sił, które je scalają lub różnicują. Jako narzędzie poznania reguluje dalszą ewolucję gatunku ludzkiego.

13. SOCJOLOGIA

Przedmiotem zainteresowań są klasy społeczne, narody, ich zespoły.

• socjolingwistyka

14. ETNOGRAFIA

Badanie społeczności pierwotnych, a w obrębie społeczności cywilizowanych - warstwy starszej o tradycyjnej ludowej kulturze

• dialektologia

• etnolingwistyka

15. NAUKA O LITERATURZE

Teoria i historia literatury

• stylistyka

• badania nad językiem artystycznym w obrębie historii języka

16. HISTORIA

• gramatyka historyczna

• historia języka

• onomastyka

17. ARCHEOLOGIA

Tam, gdzie nie sięga już pismo, można odczytywać dzieje minione z zabytków kultury materialnej. Zajmuje się tym archeologia. Dostarcza wiadomości na temat rozwoju grup ludzi w okresie poprzedzającym wynalazek pisma. Może mieć pewne znaczenie dla odtwarzania dziejów rodzin językowych pod warunkiem, że będzie się z jej danych korzystać bardzo ostrożnie i zawsze w powiązaniu z danymi innych nauk.

Powiązanie z archeologią.

18. MIEJSCE JĘZYKOZNAWSTWA W NAUCE

logika, historia, nauka o literaturze filologia

nauki humanistyczne - orientacja semiotyczna lub socjologiczna

• orientacja semiotyczna - cybernetyka i teoria informacji, semiotyka, logika, psychologia

• orientacja humanistyczna - socjologia, etnografia, nauka o literaturze, historia, archeologia

językoznawstwo - akustyka, anatomia i fizjologia, antropologia

III DZIAŁY JĘZYKOZNAWSTWA

19. JĘZYKOZNAWSTWO SZCZEGÓŁOWE, PORÓWNAWCZE I OGÓLNE

Językoznawstwo szczegółowe - opis pojedynczego języka czy dialektu dokonuje ze stanowiska synchronicznego (współczesnego) lub historycznego,
ale w odniesieniu do jednej fazy rozwojowej.

Językoznawstwo porównawcze - zajmuje się wyłącznie badanie struktur języków bez względu na ich pochodzenie (typologiczne).

Językoznawstwo genetyczne (historyczno-porównawcze) - interesuje się pochodzeniem poszczególnych języków i ich grup, by w wyniku analizy ustalić stosunki pokrewieństwa między nimi.

Językoznawstwo ogólne - najbardziej teoretyczna gałąź językoznawstwa.

językoznawstwo ogólne

językoznawstwo porównawcze

językoznawstwo szczegółowe

językoznawstwo ogólne

inne nauki językoznawstwo porównawcze

językoznawstwo szczegółowe

20. DYSCYPLINY OPISUJĄCE SYSTEM JĘZYKOWY

Fonologia z tradycyjną fonetyką analizuje język od strony dźwiękowej i ustala związki między elementami fonicznymi znaków językowych a ich znaczeniem.

Składnia - nauka o budowie języka, zajmuje się związkami między znakami języka. Odnajduje prawa rządzące układami tekstów języka, w tym głównie określaniem wzajemnych stosunków między zdaniami i stosunków między elementami zdań.

Fleksja - nauka o odmianie wyrazów.

Słowotwórstwo - nauka o budowie wyrazów z uwagi na ich znaczenie.

Leksykologia - zajmuje się całymi wyrazami jako jednostkami.

Frazeologia - bada stałe związki wyrazowe.

Onomastyka - nauka o nazwach własnych.

Semantyka - zajmuje się znaczeniem, czyli stosunkiem znaku do rzeczywistości.

słowotwórstwo + fleksja = morfologia

fleksja + składnia = gramatyka

ujęcie klasyczne	najczęstsze ujęcie tradycyjne	ujęcie Furdala
gramatyka * fonetyka * fleksja * słowotwórstwo * składnia leksykologia	fonologia gramatyka * morfologia * składnia leksykologia * semantyka * frazeologia	syntaktyka * fonologia * składnia * fleksja semantyka * słowotwórstwo * leksykologia * onomastyka * frazeologia

21. POZOSTAŁE DYSCYPLINY JĘZYKOZNAWSTWA TEORETYCZNEGO

• stylistyka

• geografia lingwistyczna

• historia języka i gramatyka historyczna

• etymologia

• leksykografia

22. JĘZYKOZNAWSTWO PRAKTYCZNE ALBO STOSOWANE

Językoznawstwo normatywne - naczelnym zadaniem jest kształtowanie języka takie, by mógł on jak najlepiej spełniać swoje funkcje społeczne.

Ortografia - wycinek teorii pisma.

Logopedia

Foniatria

Dydaktyka językoznawcza

Teoria przekazu

NIEKTÓRE ZAGADNIENIA TEORII JĘZYKA

IV FUNKCJE SPOŁECZNE JĘZYKA

23. DOTYCHCZASOWE POGLĄDY

Punktem wyjścia dla powstania współczesnego językoznawstwa było zdanie sobie sprawy z funkcji języka ( nazwa językoznawstwo funkcjonalne).

Jakobson - funkcje: emotywna, poznawcza, poetycka, fatyczna, metajęzykowa, konatywna; możliwość uchwycenia jeszcze innych funkcji.

Tadeusz Milewski - trojaka funkcja znaków mowy: ekspresywna, symboliczna, impresywna (t. Bühlera).

W polskiej wersji - cztery ujęcia tego samego problemu:

• funkcja języka

• funkcja mowy

• funkcja znaków mowy

• funkcja tekstu

Bühler - cztery elementy w procesie porozumienia:

D

A - osoba mówiąca

B - osoba słuchająca A B

C - akustyczna forma mowy

D - zjawisko - treść, o której się mówi C

C - ogniwo centralne

Jakobson:

kontekst - funkcja poznawcza

komunikat - funkcja poetycka

nadawca - funkcja emotywna ................................ odbiorca - funkcja konatywna

kontakt - funkcja fatyczna

kod - funkcja metajęzykowa

Bühler:

rzeczywistość

nadawca wypowiedź odbiorca

Jakobson przypisuje funkcje czynnikom biorącym udział w procesie porozumienia.

U Guirauda - zamiast kontaktu medium, w miejsce kontekstu odniesienie, zamiast funkcji poznawczej funkcja odniesienia.

Za punkt wyjścia wszyscy badacze biorą schemat Bühlera zakładający istnienie nadawcy, komunikatu (tekstu), odbiorcy i czegoś, do czego komunikat się odnosi: rzeczy i stosunków między rzeczami (Bühler), kontekstu (Jakobson), odniesienia (Guiraud), rzeczywistości (Zawadowski).

Niektórzy badacze wprowadzają do schematu Bühlera dodatkowe elementy (Jakobson, Guiraud), za którymi idzie zwiększenie ilości podstawowych funkcji językowych.

W przybliżeniu (tylko!) pokrywają się m.in. funkcje:

• ekspresywna (Bühler, Martinet, Zawadowski) = emotywna (Jakobson, Guiraud)

• impresywna (Bühler) = konatywna (Jakobson, Guiraud)

• symboliczna (Bühler) = semantyczna (Milewski) = poznawcza (Jakobson) = odniesienia (Guiraud) = reprezentatywna (Zawadowski)

• komunikatywna (Martinet, Zawadowski)

• poetycka (Jakobson, Guiraud) = estetyczny (Martinet)

24. FUNKCJA KOMUNIKATYWNA

Funkcja komunikatywna - najważniejsza dla społeczeństwa (Martinet, Zawadowski); najbardziej oczywista.

• Język służy każdemu członkowi społeczeństwa jako stopień przekazywania informacji, porozumiewania się na wszelkie tematy we wszystkich okolicznościach.

25. FUNKCJA EMOCJONALNA

Można oddziałać na odbiorcę, jego uczucie - można go ucieszyć, wzruszyć, przerazić, zdenerwować itp.

26. FUNKCJA KOMUNIKATYWNA A IMPRESYWNA

Przyjęcie funkcji impresywnej może pominąć fazę świadomą.

W przypadku człowieka można oddzielić pojęcie funkcji komunikatywnej
od impresywnej.

27. FUNKCJA SYMBOLICZNA

Funkcja symboliczna jest funkcją języka wobec rzeczywistości.

rzeczywistość

funkcja symboliczna

język

funkcja komunikatywna i emocjonalna

społeczeństwo

28. POZAKOMUNIKATYWNE MOŻLIWOŚCI FUNKCJONOWANIA JĘZYKA

Układ podstawowy - schemat porozumienia języka

układ podstawowy

układ niepełny

rzeczywistość

nadawca znak języka odbiorca

Do spełniania przez język funkcji ekspresywnej odbiorca nie jest konieczny.

29. FUNKCJA EKSPRESYWNA

Główna rola funkcji ekspresywnej polega na wypowiadaniu się, szerzej -
na uzewnętrznianiu przeżyć.

Do tego celu służą nie tylko wypowiedzi językowe, także gesty, mimika itp.

30. FUNKCJA POZNAWCZA

Na bardzo skomplikowany proces poznania składa się bardzo wiele elementów. Ważną (może najważniejszą) rolę odgrywa mowa ludzka.

Człowiek w swej działalności poznawczej nadaje nazwy wszystkiemu, co zdoła wokół siebie dostrzec i wyodrębnić. Znaki językowe są i dowodem poznawania rzeczywistości, i narzędziem tego poznawania.

Każdy, kto działa, by poznać jakiś wycinek rzeczywistości, w miarę postępu badań musi tworzyć nowe znaki językowe dla wyodrębnienia i sklasyfikowania nowych pojęć.

Proces poznania u swego progu (w odniesieniu do poj. człowieka) jest zawsze jednostkowy.

V ZNAK JĘZYKOWY

31. BIOLOGICZNE PODŁOŻE ZNAKÓW

Znak jest postrzegany zmysłami elem. w miejsce czegoś innego i przywodzący to
na myśl.

Można wyróżnić rozmaite rodzaje znaków pod względem formy i funkcji.

Język ma charakter praktyczny, użytkowy. Ma też charakter biologiczny - pomaga człowiekowi w istnieniu.

Znak - poprzez wybranie tylko niektórych cech obrazu pozwala na zredukowanie go do minimum.

32. ZNAK - DEKLARACJA STOSUNKU DO RZECZYWISTOŚCI

Znak ujmuje rzeczywistość tylko z jednego punktu widzenia. Znak symbolizuje nam przedmiot albo fakt realnie istniejący lub dokonujący się w otaczającym nas świecie, ale symbolizuje go wyłącznie z jednej strony.

Komunikat językowy jest szaloną abstraktyzacją rzeczywistością.

Znak, którego cechą jest upraszczanie obrazu sytuacji i przymusowe wybieranie
z niej tylko jednego aspektu, umożliwia nam też tylko częściowe poznawanie rzeczywistości i przekazywanie o niej niepełnej informacji. Przy pomocy znaków możemy i musimy sobie przyswajać wiedzę o rzeczach i zdarzeniach w postaci niekompletnej.

Praktycznie jesteśmy w stanie przekazywać wiadomości o faktach, które niezupełnie znamy.

33. ZNAK JĘZYKOWY W FUNKCJI KOMUNIKATYWNEJ

Pojęcie znaku językowego zostało wprowadzone przez F. de Saussure'a w 1916 roku.

Dwojaki model funkcjonowania języka: 1) jako środek przekazywania informacji,
2) jako narzędzie procesów myślowych.

nadawca komunikat odbiorca

składa się ze znaków językowych

Najmniejszym znakiem językowym pełniącym funkcję komunikatywną jest zdanie.

Wyraz może być znakiem pełniącym funkcję komunikatu, gdy jest równoważnikiem zdania.

34. ZNAK JĘZYKOWY W FUNKCJI POZNAWCZEJ

Znak jest koniecznym pośrednikiem poznania abstrakcyjnego.

bodziec

doznanie

postrzeganie

wyobrażenie

pojęcie element formalny języka

Proces poznania jest możliwy dzięki temu, że człowiek tworzy znaki językowe
w oparciu o zaobserwowane przez siebie elementy rzeczywistości.

Najmniejszym znakiem językowym spełniającym funkcję poznawczą jest wyraz.

rzeczywistość

znaki językowe

społeczeństwo

Rolę symboliczną, zatem i poznawczą, mogą spełniać grupy wyrazów i inne konstrukcje językowe.

Funkcja poznawcza języka polega na tworzeniu sobie znaków językowych,
a realizuje się w momencie powstawania więzi między formą tych znaków
a pojęciami odnoszącym znakiem językowym spełniającym tę funkcję jest wyraz.

35. NIEKTÓRE KATEGORIE KOMUNIKATYWNE
WAŻNE DLA PROCESU POZNAWCZEGO

Rolę poznawczą pełni także rozumowanie przy pomocy zdania.

Zetknięcie funkcji komunikatywnej z poznawczą.

Definicja wskazująca (deiktyczna, ostensywna), np. To jest X.

• jeżeli jest wypowiedzenie w konkretnej sytuacji, gra rolę komunikatywną

• pełni funkcję poznawczą - z jej pomocą dokonują się procesy nazwy

Podstawowe kategorie treściowe: informacja pozytywna, negacja i pytanie.

informacja pozytywna - kategoria podstawowa

negacja - konstrukcja typowo językowa

36.NAJWAŻNIEJSZE CECHY ZNAKU JĘZYKOWEGO

• przedstawia pewną rozciągłość, która jest wymierna tylko w jednym kierunku - tj. linia

• konwencjonalność - więź łącząca treść i formę znaku nie jest motywowana, nie ma racjonalnego uzasadnienia (arbitralność)

VI POCHODZENIE JĘZYKA I PRZESUNIĘCIA W JEGO FUNKCJONOWANIU

37. PROBLEM GLOTTOGONII W JĘZYKOZNAWSTWIE I HUMANISTYCE

Problem pochodzenia języka, wiele teorii, np.:

• teoria onomatopeiczna

• teoria okrzyków przy pracy itp.

38. POSTULATY BADAWCZE

Pierwszy błąd - usiłowanie odtworzenia pierwotnej formy języka (np. teoria onomatopeiczna lub wykrzknikowa).

Najlepiej ze wszystkich rodzin znana nam historia rodziny indoeuropejskiej przynosi wiele interesującego materiału, z którego wynika, że ewolucja fonetyczna może wyraz przeobrazić tak, że niewiele zostało z jego pierwotnej budowy, np.: *dasos pol. duch.

Drugi błąd - zbyt pochopne wnioskowanie z obserwacji rozwoju mowy dziecka. Dziecko ma język dany w otoczeniu i uczy się go. Dla dziecka język jest czymś,
co już należy do świata i organizm czy świadomość musi go tylko przejąć.

Na początku zaś język był tworzony od podstaw.

Próba włączenia języka w proces ewolucji biologicznej człowieka.

39. SYGNAŁY PRZEDJĘZYKOWE

Najważniejszym i najbardziej uniwersalnym kodem jest język. Drugim są sygnały - znaki służące do przekazywania pewnych ograniczonych treściowo informacji. Są nadawane z zamiarem przekazania jakichś informacji.

Odrębną kategorią są symptomy - sygnały nieświadomie.

Wszystkie trzy rodzaje znaków - komunikaty językowe, sygnały i symptomy - występują w dzisiejszym społeczeństwie.

Język jako środek porozumiewania się i poznania nie musiał być koniecznie kodem dźwiękowym. Sygnały i symptomy mogą być jakiejkolwiek natury.

Dawniejsi lingwiści, którzy stworzyli teorię gestykulacji (że system gestów poprzedzał język dźwiękowy).

40. ROZPAD KOMUNIKATU NA JEDNOSTKI ABSTRAKCYJNE

Główne funkcje języka o wartości intelektualnej to funkcja komunikatywna
i poznawcza.

Funkcję poznawczą spełniają głównie wyrazy, które symbolizują pewne elementy rzeczywiste w sposób abstrakcyjny, tzn. w oderwaniu od konkretnej sytuacji.

Są trzy możliwości powstania wyrazów (znaku symbolizującego) z pierwotnego systemu sygnałów (znaków komunikatywnych):

• komunikat jako całość przekształca się w wyraz,

• komunikat rozpada się na wyrazy,

• wyrazy powstały z sumowania się komunikatów.

Właściwą egzystencję języka datuje się od chwili, gdy przez pojawienie się jednostek o charakterze wyłącznie symbolizującym zaczął on spełniać funkcję poznawczą.

Komunikat złożony z segmentów daje wielką oszczędność używania znaków.

Do podziału komunikatu przyczyniła się wciąż wzrastająca ich liczba.

Początek języka - gdy wyodrębnione z komunikatów elementy dźwiękowe poczęły pełnić funkcję poznawczą.

41. NIEKTÓRE NASTĘPSTWA ROZPADU KOMUNIKATU

• możliwość układania znaków zupełnie nowych, dotychczas się niezdarzających w porozumieniu językowym początek produktywności języka

• powstanie samodzielnych jednostek symbolizujących, odnoszących się
  do wyodrębnianych przez umysł pojęć, umożliwiło łączenie tych jednostek
  ze sobą nie tylko w doraźnym komunikacie, ale i poza nim, co się stało zalążkiem opisywania tworzenia pojęć

• język stał się otwartym systemem znaków

• możliwość tworzenia wyrażeń bezsensownych (np. kwadratowe koło) - contraditio in adiecto `sprzeczność w przydawce'

• zasoby języka i składni pozwalają połączyć każdy przymiotnik z każdym rzeczownikiem bez względu na sensowność

42. PRZESUNIĘCIA W FUNKCJONOWANIU JĘZYKA

• przesunięcie punktu ciężkości z czynników biologicznych na intelektualne

• w funkcji symbolicznej

• konwencjonalny okrzyk pełni naraz funkcję symboliczną
  i komunikatywną

• symbol jest pochodną komunikatu

• symbole mogą też pełnić rolę poznawczą

Póki nie istnieje język, mamy do czynienia z czystą ekspresją. Funkcja ekspresywna jest jedyną funkcją krzyku.

Kiedy w jej wyniku pojawi się zmiana zachowania u innych przedstawicieli środowiska, wchodzi w grę funkcja impresywna.

funkcja

impresywna

funkcja funkcja

poznawcza komunikatywna

funkcja

symboliczna

Możliwość nowych skojarzeń daje też sam język i to właśnie strona formalna jego znaków.

43. PODSUMOWANIE: CO TO JEST JĘZYK?

Język - system znaków dźwiękowych wytworzonych w sposób naturalny
przez człowieka, a spełniających wobec społeczeństwa funkcję komunikatywną i poznawczą.

NIEKTÓRE ZAGADNIENIA TEORII PISMA

VII PISMO I JEGO ROLA W ROZWOJU KULTURY

44. STOSUNEK JĘZYKOZNAWCÓW DO BADAŃ NAD PISMEM

Pismo jako przedmiot badań nie cieszy się szczególnym zainteresowaniem językoznawców. Uważa się je za wtórną transpozycję języka.

Od czasów Schleichera - pismo jako baza, która zbadana pozwoli wydobyć z niej ciąg foniczny.

XIX w. - milcząco przyjęto pogląd, że pismo jest uboższe w stosunku do języka (może wyrazić więcej treści niż mowa).

Pismo wcześniej stało się przedmiotem normalizacji niż systematycznych badań.

Paleografia - zajmuje się dawnym pismem. Wchodzi w skład nauk pomocniczych historii.

C.F. Hockett poświęcił w swoim wykładzie językoznawstwa współczesnego specjalny rozdział pismu.

45. PISMO A CYWILIZACJA

Pismo należy do najważniejszych elementów cywilizacji.

Pierwsze systemy mają charakter piktograficzny, a potem ideograficzny, wychodzący nie od formy komunikatów czy pojęć, ale od ich strony znaczeniowej.

Wynalazkiem wielkiej wagi było przekształcanie znaków ideograficznych w foniczne, początkowo sylabiczne, potem - głoskowe (alfabetyczne).

Rewolucja w dziedzinie komunikatywności wywołana przez pismo polegała
na rozsunięciu przestrzennym i czasowym procesu komunikacji języka.

46. PISMO W DOBIE TECHNIKI NOWOŻYTNEJ

Moment przełomowy - wynalazek druku.

Pismo i druk mają wpływ na język i tempo jego ewolucji.

VIII ANALIZA FUNKCYJNA PISMA

47. DWUWYMIAROWOŚĆ PISMA

Znaki językowe posiadają tylko jedną rozciągłość - w czasie są jednowymiarowe. Wyklucza to możliwość istnienia dwóch komunikatów lub dwóch znaków w jednym komunikacie równocześnie. Zakłada też pełny znak momentu początku i końca.

Pismo ma na celu głównie utrwalanie komunikatów mówionych.

Za najbliższy ciągowi fonetycznemu uznajemy alfabet Morse'a.

Alfabet Braille'a w przeciwieństwie do znaków Morse'a jest dwuwymiarowy. Każda litera wyrażona jest przez 1-6 wypukłości ułożonych na ograniczonej płaszczyźnie (opozycja płaszczyzna : wypukłość, płaszczyzna : punkt).

Pismo zwykłe jest tak samo dwuwymiarowe. Wymiary liter liczą się wszerz i wzdłuż.

Aby tekst pisany był zrozumiały, litery muszą być poukładane jedne po drugich, podobnie jak fonemy w ciągu fonicznym.

W mowie mamy do dyspozycji tylko jedną linię, w piśmie - istnieje możliwość układania fragmentów tekstu równolegle, z podobnymi odstępami, z zachowaniem pauz odpowiadających pauzom głosowym, ale i wprowadzania pauz wyłącznie optycznych przekraczających jeden rządek, słowem - istnieje możliwość wprowadzania układów płaszczyznowych pisma.

Rytm jest uchwytny i w mowie, i w piśmie.

Symetria - w piśmie (wzrokowo).

48. WARTOŚCI KOMUNIKATYWNE PISMA

Pismo i mowa stanowią w zasadzie tylko dwa media przekazywania komunikatów językowych. Zasadnicze ich właściwości wynikające z budowy języka będą wspólne.

Pismo jest uboższe od mowy pod względem intonacji. Nie jest natomiast uboższe
w wyróżnianiu elementów tekstu.

Pismo umożliwia w znacznie większym stopniu niż mowa powoływanie do życia skrótów.

Inny jest w piśmie zakres homonimii.

Cyfry mają wartości ideogramów - są znakami niezwiązanymi z formą dźwiękową języka. Ich walor komunikatywny jest bardzo wyraźny.

Pod względem komunikatywnym tekst pisany jest w wielu dziedzinach bogatszy
od mówionego.

49. WYKORZYSTYWANIE PISMA DLA CELÓW EMOCJONALNYCH

• eksponowanie pewnych wyrazów innym drukiem

• wykorzystywanie środków graficznych dla wzmocnienia ekspresji tekstu

• plakaty, reklamy, etykiety, okładki książek, plansze telewizyjne

50. ROLA PISMA W PROCESIE POZNANIA

Funkcja komunikatywna języka ujawnia się najpełniej w jego odmianie potocznej, emocjonalna - w artystycznej, poznawcza - w naukowej.

W tekstach naukowych:

• wyróżnienia, np. nowych terminów

• skróty

• symbole

Pismo pozwala na płaszczyznowe układanie komunikatów. Pozwala na zamianę ciągu myślowego liniowego na układy przestrzenne.

51. CZY ZMIERZCH CYWILIZACJI PISMA?

Niektórzy twierdzą, że w dobie rozwoju techniki i multimediów znaczenie pisma staje się coraz mniejsze.

BUDOWA JĘZYKA

IX JEDNOSTKI I ELEMENTY JĘZYKOWE

52. HIERARCHIA TRADYCYJNYCH ELEMENTÓW JĘZYKA

głoska morfem wyraz gr. wyrazów zd. pojedyncze zd. złożone -

lub równoważnik wypowiedzenie

zdania

najmniejszy najmniejsza może być odrębny

dźwięk cząstka jęz. samodzielnym element

wytwarzany wiążąca się nosicielem językowy

za pomocą z określonym znaczenia, tj. ze względu

pojedynczego znaczeniem może być na znaczenie

ruchu narządów znakiem pojęcia

artykulacyjnych

najmniejsza jednostka

o funkcji poznawczej

najmniejsza jednostka

o funkcji komunikatywnej

Hierarchia jednostek i elementów językowych

ze względu na funkcję ze względu na funkcję

komunikatywną: poznawczą:

wypowiedzenie

jednostki zdanie

elementy grupa wyrazowa

tych jednostek

wyraz jednostki

morfem elementy

tych jednostek

fonem

53. CZY JĘZYKOZNAWCA MOŻE SIĘ INTERESOWAĆ
JEDNOSTKAMI WYŻSZYMI OD ZDANIA?

Utwór literacki posiada cechy, które pozwalają na zainteresowanie się nim również językoznawców.

54. UTWÓR LITERACKI JAKO JEDNOSTKA JĘZYKOWA

Utwór literacki dla językoznawcy jest:

• konstrukcją językową

• komunikatem

• jednostką językową samodzielną (może istnieć bez innych) i pojedynczą (powinna być rozpatrywana w całości, bez dzielenia na mniejsze jednostki)

Jest wiele utworów literackich, które w całości przekazują odbiorcy inne znaczenia niż wynikało to łącznie ze zdań w nich zawartych (np. Dżuma Camusa).

Utwór literacki pozbawiony którejś ze swych części składowych może przestać funkcjonować zgodnie ze swoim przeznaczeniem.

Utwór literacki w porównaniu z innymi komunikatami charakteryzują się stosunkowo znacznym nasileniem funkcji emocjonalnej.

Utwór literacki jest niepowtarzalny, czyli jednorazowy. Nie ma dwóch utworów jednakowych.

Utwór literacki jest uniwersalny, zawsze aktualny dla odbiorcy, mimo że był konkretny, tj. mieścił się w jednoznacznych okolicznościach dla nadawcy.

Utwór literacki występuje w zasadzie w postaci pisanej.

55. UTWÓR LITERACKI A DZIEŁO NAUKOWE

Dzieło naukowe podobnie jak utwór literacki jest niepowtarzalne, opatrzone tytułem
i nazwiskiem nadawcy. Nie jest natomiast uniwersalne.

	zdanie	utwór literacki	rozprawa naukowa
niepowtarzalność	-	+	+
uniwersalność	+	+	-

56. KOMUNIKAT - NAJWYŻSZA JEDNOSTKA JĘZYKOWA

Komunikat - wypowiedź pochodząca nieprzerwanie od jednego nadawcy (monolog), charakteryzująca się jednością formalną.

• w odmianie potocznej

• list

• widokówka

• życiorys

• codzienne odzywki

• lista zakupów

• w odmianie naukowej

• artykuł naukowy

• rozprawa

• głos w dyskusji na tematy specjalistyczne

• w odmianie artystycznej

• utwór literacki

57. KLASYFIKACJA KOMUNIKATÓW

komunikaty

nieutrwalone utrwalone

zapisane nagrane

komunikaty utrwalone:

• samoistne - zazwyczaj pisane, są dla odbiorcy zrozumiałe bez względu na czas i miejsce odbiorcy

• utwór literacki

• rozprawy naukowe

• artykuły publicystyczne

• wiele aktów prawnych

• niesamoistne - nierozerwalnie związane ze swym tłem materialnym

• tablice na dworcu

• etykietki

58. WEWNĘTRZNA BUDOWA KOMUNIKATU

Istnieją komunikaty proste i złożone.

Proste - wypowiedzi jednolite i niezróżnicowane wewnętrznie.

• ogromna większość komunikatów mówionych

• przysłowia

• krótkie utwory literackie

Komunikaty zróżnicowane od strony formalnej przedstawiają wielką rozmaitość.
Są to zazwyczaj jednostki o znacznej objętości i zazwyczaj podzielone na rozdziały. W literaturze pięknej - np. utwory stroficzne.

59. DALSZA INTERPRETACJA KOMUNIKATÓW I WNIOSKI
CO DO ZWIĄZKÓW JĘZYKOZNAWSTWA Z NAUKĄ O LITERATURZE

Bardzo interesująca jest sprawa genezy poszczególnych komunikatów traktowanych jako jednostki niepowtarzalne. Wypowiedzi potoczne są powoływane do życia
przez bieżące kontakty między ludźmi i w zasadzie nikt nie docieka ich genezy. Inaczej jest z aktami prawnymi o znaczeniu historycznym, utworami literackimi, przysłowiami, powiedzeniami.

Etymologia bada genezę jednostek językowych - wyrazów.

Pomiędzy jednostkami językowymi bez względu na ich poziom w obrębie struktur językowych i rozmiary, istnieją te same problemy badawcze.

X SYSTEM SYNTAKTYCZNY

60. BUDOWA LINEARNA KOMUNIKATU A JEGO UKŁAD MYŚLOWY

Przykład: Tymczasem przenoś moję duszę utęsknioną

Do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych,

Szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych.

18 wyrazów, 17 połączeń

tych

tymczasem pagórków

leśnych

do

przenoś

do szeroko

duszę łąk rozciągnionych

moję utęsknioną tych zielonych

nad

Niemnem

błękitnym

Przyczyną skomplikowanej budowy komunikatów jest rozbieżność pomiędzy zawartymi w nich związkami myślowymi a sposobami, jakie mamy do dyspozycji
przy konstruowaniu komunikatów.

Rozpatrując językowe znaki komunikatywne na ich rzeczywistym tle wynikającym
z procesu porozumiewania się przy pomocy języka, stwierdzamy trzy rodzaje stosunków, jakie pociąga za sobą ich istnienie:

• stosunki między nadawcą a treścią znaku

• stosunki między znakami

• stosunki w obrębie pojedynczego znaku, czyli jego wewnętrzna budowa

Do wyrażania tych zależności służą środki językowe umożliwiające konstruowanie znaków składających się w całości na system syntaktyczny języka. Najważniejsze
z nich to:

• właściwości foniczne procesu artykulacji (op. foniczne dla procesu artykulacji), główne intonacje i pauzy

• osobne wyrazy nie będące znakami pojęć

• morfemy fleksyjne, najczęściej końcówki

• alternacje fonetyczne

• szyk elementów w obrębie zdania

61. PIERWSZY ZAKRES SKŁADNI:
STOSUNKI MIĘDZY NADAWCĄ A TREŚCIĄ ZDANIA

intonacja obiektywność (stwierdzenie), pytanie, rozkaz

końcówki fleksyjne

tryby

środki modalne

szyk elementów w obrębie zdania

62. DRUGI ZAKRES SKŁADNI: STOSUNKI MIĘDZY ZDANIAMI

intonacja, pauzy

spójniki itp.

Przykład:

Nie wiedział

(ma) myśleć o tym

co

że przyjaciel powiedział

iż wszystko należy do przeszłości

63. TRZECI ZAKRES SKŁADNI: WEWNĘTRZNA BUDOWA ZDANIA

Język polski jest pod względem syntaktycznym językiem wyrazowym - w znaku komunikatywnym można wyodrębnić mniejsze jednostki - wyrazy.

Wyraz - element językowy będący znakiem pojęcia lub określający stosunki między znakami pojęć

Cechę formalną wyrazu jest jego większa lub mniejsza ruchomość syntaktyczna.

Wyraz niezależne - znaki pojęć

• rzeczowniki

• czasowniki

• przymiotniki

• przysłówki

• liczebniki

• zaimki

Wyrazy pomocnicze - ustalające stosunki między znakami poj.

• spójniki

• przyimki

• partykuły

• rodzajniki

Wykrzykniki są specjalną kategorią, bliższą wyrazom samodzielnym niż pomocniczym; nie ustalają stosunków między pojęciami, mogą być same równoważnikami zdania.

Najprostsze stosunki wewnętrzne panują w obrębie równoważników zdania - podobne do stosunków międzyzdaniowych pod względem treściowym współrzędne lub podrzędne.

W zdaniach pełnych występuje typ związku nieznany w stosunkach międzyzdaniowych. Jest to związek podmiotu z orzeczeniem, zwany związkiem głównym. Ma on w zasadzie charakter podrzędny.

Forma orzeczenia może zależeć w zupełności od podmiotu. Z drugiej strony jednak orzeczenie ma w komunikacie specjalną wagę, bo jego obecność decyduje o tym,
że cały znak językowy uważany za zdanie, a nie za równoważnik zdania.

Przykład:

Tamten chłopiec przyniósł mi książkę i zeszyt.

chłopiec + przyniósł

i

tamten mi książkę zeszyt

Końcówka fleksyjna - podobna rola jak przyimki (funkcjonują tak samo).

Alternacje fonetyczne są w językach europejskich najczęściej czynnikiem wspierającym fleksję.

Szyk elementów syntaktycznych spełnia w komunikacie rolę tym ważniejszą, im mniej jest w języku rozwinięta fleksja.

64. SYSTEM KOMUNIKATYWNY JĘZYKA A FONOLOGIA

Cechy diakrytyczne zawarte w ciągu fonicznym umożliwiają oddzielenie od siebie elementów językowych w toku mowy (cechy delimitacyjne) i odróżnianie ich od siebie (cechy dystynktywne).

Do pierwszych należą np. sygnały graniczne wyrazów i morfemów, jak miejsce akcentu.

Fonem - element dźwiękowy języka, który może różnić między sobą nie dwa przypadkowo zestawione wyrazy, ale dwa zdania.

XI SYSTEM SEMANTYCZNY

65. WYRAZ W KOMUNIKACIE I POZA NIM

Znak komunikatywny pojawiający się w procesie porozumienia językowego między ludźmi ma znaczenie konkretne; aby został powołany do życia, musi zaistnieć realna sytuacja, w której się pojawi.

Komunikat ma w każdym wypadku wartość konkretną, bo odnosi się do czegoś,
co jest ujmowane z punktu widzenia nadawcy. Wyrazy wydzielone z konkretnego zdania mają też znaczenie konkretne.

Znaczenie wyrazu jest określone przez sytuację czy konsytuację lub też przez kontekst.

Sytuacja jest czynnikiem zakreślającym granice znaczeniu wyrazowemu głównie
w języku komunikatywnym potocznym, kontekst zaś spełnia tę samą rolę najczęściej w języku pisanym.

Wyraz wyłączony ze zdania ma charakter abstrakcyjny.

Pojęcie, które jest symbolizowane przez wyraz, ma zawsze jakieś granice zarysowane z mniejszą lub większą dokładnością. Ów zakres znaczeniowy wyrazu bywa nazywany jego polem semantycznym.

66. STOSUNKI MIĘDZY POJĘCIAMI

Najbardziej podstawowe relacje:

• rozłączność - dwa pola semantyczne nie zazębiają się ze sobą

• tożsamość - do jednego pojęcia odnoszą się dwie nazwy (synonimy)

• włączność (nadrzędno-podrzędna) - jedno pole semantyczne mieści się
  w drugim

• współrzędność - specjalny rodzaj rozłączności

67. CZY W SYSTEMIE SEMANTYCZNYM
ISTNIEJE STOSUNEK KRZYŻOWANIA SIĘ

Wśród wyróżnianych przez logikę stosunków między zakresami nazw występuje stosunek krzyżowania się. Na tzw. kołach Eulera przedstawia się go następująco:

S P

niektóre S nie są P, niektóre S są P i niektóre P nie są S

negativum uniwersalne: negativum opozycyjne:

niewierzchowiec wierzchowiec niewierzchowiec

wierzchowiec

koń

wierzchowiec niewierzchowiec

68. NIEKTÓRE ZASADY BUDOWY SYSTEMU SEMANTYCZNEGO

rozłączność: mak bławatek mak chaber

tożsamość: bławatek

chaber

włączność: kwiat kwiat kwiat

mak bławatek chaber

schemat zbiorowy:

bławatek

mak

chaber

Na system semantyczny składają się wszystkie pojęcia, jakimi dysponuje i potrafi operować nasz umysł.

Przy większej ilości klas powstaje swego rodzaju hierarchia znaków językowych.

Cechy systemu semantycznego:

• hierarchiczność znaków

• ilość pól na tych samych pozycjach w poszczególnych grupach znaków może być różna

• ilość znaków czy też pól semantycznych na poszczególnych „piętrach” może być rozmaita

• istnieją całe piętra czy klasy równorzędne wobec siebie

69. PRZYCZYNY POWSTAWANIA
ZNAKÓW JĘZYKOWYCH SYMBOLIZUJĄCYCH

Język jest wtórny w stosunku do obrazów, które bez wątpienia istnieją nawet
u niektórych zwierząt. Dysponujemy większą ilością względnych wyobrażeń niż posiadamy znaków językowych.

Puste pole semantyczne pojawia się w różnych okolicznościach - zjawienie się jakiegoś przedmiotu, którego dawniej nie było, człowiek zauważa coś, czego wcześniej nie mógł poznać, wyodrębnianie z otaczającej człowieka rzeczywistości czegoś, na co przedtem nie zwracano uwagi, uogólnianie elementów rzeczywistości, pojawianie się pustego pola semantycznego w opozycji do powstałego już
i nazwanego pola.

70. DERYWACJA SŁOWOTWÓRCZA

Znak prosty - jednowyrazowy - tworzony przez derywację słowotwórczą.

Znak złożony - grupa wyrazów - tworzona przez derywację syntaktyczną
lub frazeologiczną (złożoną).

Derywacja prosta (słowotwórcza) polega na tym, że nowe znaki językowe - wyrazy konstruuje się wg zasad obowiązujących w budowie już istniejących wyrazów.

W języku polskim mamy następujące ważniejsze typy wyrazów:

• formacje pierwiastkowe, zawierające tylko morfem rdzenny (las, dłoń, rower)

• formacje prefiksalne, zawierające prócz rdzenia przedrostek (bezmiar, potwór, dowód, nagroda)

• formacje sufiksalne, opatrzone przyrostkiem (chłopak, piekarz, stolik, chodzenie)

• composita - wyrazy zawierające minimum dwa rdzenie (żywopłot, korkociąg, płowowłosy)

Formanty mogą się łączyć ze sobą wielokrotnie, tworząc formacje wielomorfemowe.

Właściwa derywacja słowotwórcza to tworzenie nowych wyrazów od już istniejących za pomocą formantów.

Historycznie formanty są zmienne, jednak ich zasób w danym momencie rozwoju język jest ograniczony.

System środków słowotwórczych ma charakter zamknięty (chodzi tu o ujęcie synchroniczne).

Derywacja wsteczna - nowy wyraz otrzymujemy przez odcięcie formantu lub części wyrazu, którą nazywamy podstawą słowotwórczą.

71. DERYWACJA FRAZEOLOGICZNA

Bardzo często na oznaczenie jednego pojęcia pojawia się w języku polskim grupa złożona z dwóch lub więcej słów, np. poemat symfoniczny, owczarek alzacki, Bolesław Chrobry, pierwszy rozbiór Polski, punkt widzenia, środki masowego przekazu, prawo Archimedesa. Są one z punktu widzenia semantyki pojedynczymi znakami językowymi.

Wyrazy wchodzące w skład grupy syntaktycznej odnoszącej się do jednego pojęcia powiązane są ze sobą najczęściej stosunkiem podrzędności. W przeważającej ilości wypowiedzi stwierdzamy stały szyk wyrazów nadrzędnych i podrzędnych.

Grupy wyrazowe, w całości współrzędne do znaków jednowyrazowych, odnoszą się zazwyczaj do jednego pola semantycznego.

72. PEŁNY SKŁAD SYSTEMU SEMANTYCZNEGO

System semantyczny składa się z ogromnej ilości pojęć (pól semantycznych).
W systemie tym znaki proste i złożone uzupełniają się wzajemnie.

Oznaczanie pojęć, czyli opatrywanie ich znakami jest tym działem języka, w którym zmiany dokonują się w sposób bardzo intensywny.

• zastępowanie znaków złożonych prostymi uniwerbizacja

• wyrażenia analityczne zamiast syntetycznych

73. PRZEBUDOWA ZNAKU

Zasadnicza nazwa jednostkowa człowieka to jego imię.

imię + przydawka nazwisko + imię ojca

(rozmaite pochodzenie) lub

data ur.

lub adres

przezwisko określ. pochodz. in. dziedziczne

z ojca na dziecko

74. SYSTEM SEMANTYCZNY A LEKSYKALNY

System leksykalny jest częścią systemu semantycznego. Stanowią go wszystkie pojedyncze znaki symbolizujące, czyli wyrazy pojedyncze.

System semantyczny - coś w rodzaju obrazu rzeczywistości otaczającej człowieka.

ZRÓŻNICOWANIE JĘZYKA

XII JĘZYK POTOCZNY

75. ZWIĄZEK JĘZYKA Z GRUPĄ SPOŁECZNĄ

„(...) język spełniając funkcję komunikatywną służy ludziom do kontaktów między sobą; jeśli zaś w tych kontaktach sam się kształtuje, może przybierać postaci
w jakimś sensie zgodne z tymi kontaktami.”

Rodzaje związków społecznych, które mogą prowadzić do wytwarzania się odrębności językowej:

• więź rodowa (ród, rodzina)

• zróżnicowanie terytorialne ( powstanie dialektów i języków)

• rozwarstwienie socjalne społeczeństwa (praca, zajęcia pozazawodowe, miejsce zamieszkania, upodobania, udział w życiu kulturalnym kraju)

• zróżnicowanie stylistyki języka

76. JĘZYK LITERACKI POTOCZNY MÓWIONY

„Podstawowym typem języka jest język potoczny. Określamy tym mianem język używany przez społeczeństwo dla celów przede wszystkim komunikatywnych,
choć nie wyłączając poznawczych i emocjonalnych, bez których żaden język istnieć nie może. Jest to język, jakim się posługujemy na co dzień, używając go jako środka porozumienia na tematy wspólne nam wszystkim, a więc odnoszące się do zajęć domowych, posiłków, ubrania, pogody, dojazdów do pracy, rozrywek itd.
Pod względem budowy gramatycznej jest on dość jednolity, a słownikowo niezbyt rozbudowany. Ma charakter najbardziej uniwersalny i tak jest odczuwany
przez przeciętnych przedstawicieli społeczeństwa.”

„Język potoczny jest w społeczeństwach mało zróżnicowanych wewnętrznie (...) właściwie jedynym rodzajem języka.”

77. JĘZYK PISANY

Język mówiony reprezentuje słownictwo uboższe, pisany bogatsze. Słownictwo języka pisanego jest ściśle sprecyzowane, znaczenia wyrazów są bardziej stałe
i ostrzej rozgraniczone. W języku mówionym ważną rolę spełnia konsytuacja, która sama zakreśla dokładniejsze znaczenia poszczególnych wyrazów.

Bez względu na to, jak wiele byśmy znaleźli wyrazów różniących potoczny język pisany od mówionego, nie na nich będzie się opierać główna przeciwstawność obu odmian języka. Różnicą podstawową jest składnia.

W rozmowie używamy bardzo wielu równoważników zdań, których jest mało
w piśmie. Zdania pojedyncze częściej się pojawiają w mowie niż przy pisaniu.
Gdy chodzi o zdanie złożone, język mówiony jest mniej skłonny do podrzędnych
niż pisany. Konstrukcje imiesłowowe typu Przyszedłszy do domu, zacząłem pisać list nie pojawiają się niemal zupełnie w swobodnym toku mowy, poza językiem mieszkańców dawnych kresów północno-wschodnich, choć w piśmie bynajmniej
z nich nie rezygnujemy. Monotonia i ubóstwo konstrukcji składniowych języka mówionego przeciwstawia się zdecydowanie bogactwu syntaktycznemu języka potocznego pisanego. Często można to obserwować np. we współczesnej prozie realistycznej, gdzie zdarzają się niekiedy dobrze podchwycone dialogi, typowe
dla potocznego języka mówionego.

78. DIALEKTY LUDOWE

W języku każdego społeczeństwa cywilizowanego można wyróżnić minimum dwie warstwy o charakterze socjalnym: język literacki i dialekty wiejskie.

Porównując dialekty wiejskie z językiem literackim potocznym mówionym, stwierdzamy, że różnic składniowych - tak silnie oddzielających język potoczny
od pisanego - da się znaleźć bardzo niewiele.

Składnia języka literackiego mówionego jest znacznie bliższa składni gwar
niż literacki język pisany. Tak samo wiele w niej równoważników zdań, konstrukcji urwanych i kompletnych, ale wystarczająco komunikatywnych ze względu na to,
że powstają zawsze w określonych sytuacjach, które są tłem uzupełniającym wypowiedzi słowne.

Słownictwo gwarowe bywa rozmaite w różnych regionach, ale dotyczy to głównie wyrazów związanych z odmiennością warunków życia i pracy w środowiskach wiejskich. Podstawowy zasób słów - ten sam co w języku literackim, a odmienność - w systemie fonologicznym i fleksyjnym.

O szczegółowym rozgraniczeniu dialektów wiejskich zadecydowały względy natury socjologicznej.

79. DIALEKTY MIEJSKIE

Chodzi tu o swobodny, niekontrolowany język potoczny, jakim mówią mniej wykształceni mieszkańcy miast i osiedli, pracownicy fizyczni, rzemieślnicy itp.

Przykłady:

• dialekt krakowski - idom, chcom, czorny, cimno, zymby

• dialekt warszawski - pszieprasziam, ksziwy, dozorcego

• dialekt poznański

• dialekt północno-małopolski

• dialekt śląski

• dialekt pomorski

• dialekt północno-mazowiecki

• dialekt lwowski (na podłożu wschodniosłowiańskim i częściowo litewskim)

• dialekt wileński (na podłożu wschodniosłowiańskim i częściowo litewskim)

Pośrednie miejsce dialektu miejskiego między językiem literackim a dialektem ludowym jest widoczne głównie w budowie systemu fonologicznego, który często stoi w połowie między stanem literackim a odpowiednim gwarowym.

XIII JĘZYK NAUKOWY

80. NAJWAŻNIEJSZE CECHY JĘZYKA NAUKOWEGO

• system fonologiczny i fleksyjny - w zgodzie z literackim językiem potocznym

• składnia - rozbudowana i konsekwentna (jak w potocznym języku pisanym)

• słownictwo - najbardziej charakterystyczne i odmienne od innych

• wiele terminów specjalnych związanych z dziedziną nauki, do której
  się odnosi

• wyrazy nieużywane lub bardzo rzadko używane w języku potocznym

• wyrazy używane w języku potocznym w innym znaczeniu

• niezrozumiałość dla niefachowca

81. SYSTEM SEMANTYCZNY JĘZYKA NAUKOWEGO

• większa zwartość i przejrzystość niż w języku potocznym

• stosunek włączności (podrzędności) między polami semantycznymi znaków symbolizujących jest tu szczególnie i konsekwentnie rozbudowana wyraźna i względnie regularna hierarchia pojęć

• stosunek tożsamości (równoważności) zredukowany do minimum

• unikanie synonimów i homonimów (bo utrudniają
  lub uniemożliwiają prawidłowy proces poznawczy, dokonujący się w oparciu o znaki językowe)

• źródła słownictwa naukowego:

• zapożyczenia obce (najwięcej), wywodzące się z konkretnego języka (bada je leksykologia)

• neologizmy - terminy tworzone na określenie zupełnie nowych pojęć lub kalki językowe (z języków obcych)

• niektóre terminy polskie i obce wchodzą ze sobą w stosunku tożsamości (np. coleoptera = `chrząszcze') jest to jedyny wypadek, gdy język naukowy nie stara się usuwać synonimów

• neosemantyzmy (np. bruzda w antropologii = `rowek między liniami papilarnymi')

• grupy znaków 2-wyrazowych i więcejwyrazowych (np. kwas krzemowy)

82. ZWIĄZKI JĘZYKA NAUKOWEGO Z POTOCZNYM

• dążenie języka naukowego do jednoznaczności i wyraźnego zhierarchizowania znaków pojęciowych

Przykład:

wyrazy: zwierzę, ptak, mysz, żuraw

język potoczny język naukowy

zwierzę

strunowiec

zwierzę ptak kręgowiec

ssak ptak

łożyskowiec

gryzoń grzebieniowiec

(myszowate) (żurawinowate)

mysz żuraw

mysz żuraw mysz domowa mysz leśna żuraw zwyczajny

1. język naukowy ma bardziej rozbudowaną i regularną hierarchię pojęć
niż potoczny terminologia naukowa musi być bogatsza

2. terminy potoczne są wykorzystywane przez język naukowy nie we wszystkich
wypadkach (por. zwierzę)

83. ZRÓŻNICOWANIE JĘZYKA NAUKOWEGO

84. JĘZYK ZAWODOWY

Język zawodowy na st. miejskim to jest język fachowców posługujących się
na co dzień mową potoczną mniej lub bardziej różną od potocznego języka literackiego.

XIV JĘZYK ARTYSTYCZNY

85. JAK ROZUMIEĆ JĘZYK ARTYSTYCZNY

powieść realistyczna - znaki typowe dla języka potocznego (ale nie w powieści historycznej)

język poetycki - inny u każdego poety

utwory o wsi - gwara

niektóre utwory - słownictwo fachowe

Język artystyczny - język, jaki znajdujemy w utworze literackim.

Najważniejsze cechy utworu literackiego to niepowtarzalność i uniwersalność.

Elementy:

• dialektyzmy

• wyrażenia zawodowe

• wyrażenia żargonowe

• terminy i zwroty języka naukowego

- pisarz wprowadza je do dzieła ze względów stylistycznych, tj. aby oddziałać emocjonalnie na czytelnika.

„Przy analizie dzieła literackiego nie wolno nam ich traktować jako najoczywistszych wyrażeń gwarowych lub naukowych (...).”

86. NAJWAŻNIEJSZE CECHY JĘZYKA ARTYSTYCZNEGO

• nie ma w zasadzie w stosunku do języka potocznego w zakresie systemu fonologicznego i fleksyjnego

• składnia ma wszelkie cechy składniowe języka pisanego

• uporządkowane konstrukcje

• niewiele równoważników zdania

• dużo zdań złożonych

• w poezji - rytm, rym, układ metryczny

• inwersje

• metafory

87. SYSTEM SEMANTYCZNY JĘZYKA ARTYSTYCZNEGO

Język artystyczny dąży do nasycenia emocjonalnego znaków. Elementy języka artystycznego:

• neologizmy

• neosemantyzmy

88. OCENA WARTOŚCI EMOCJONALNYCH JĘZYKA ARTYSTYCZNEGO

Dość często pojawiająca się względnie zgodna ocena wartości języka dzieła literackiego jest wprost proporcjonalna do spoistości tego społeczeństwa. Taki jest odbiór utworu, jakie przygotowanie społeczności.

Jeżeli społeczeństwo jest bardziej zwarte i posługuje się jednolitym językiem, odbiór dzieła literackiego, w tym także jego warstwy językowej, też jest bardziej jednolity. Znaczne zróżnicowanie grup odbiorczych pociąga za sobą rozbieżne odczucia
i oceny wszystkich dzieł sztuki.

89. JĘZYK ARTYSTYCZNY A INNE ODMIANY JĘZYKA

• język artystyczny a potoczny - system semantyczny

• język artystyczny a naukowy - inne zakresy pól semantycznych (naukowy - zawęża, artystyczny - rozszerza)

Na st. socjalnym diak. lud. - język artystyczny jest bez porównania mniej zróżnicowany i rozwinięty niż literacki.

90. METAFORA W ŚWIETLE SYSTEMU JĘZYKOWEGO

Wartością poznawczą form stylistyczno-językowych widać najlepiej na hiperboli. Budzą one nowe skojarzenia. Podobną rolę ułatwiającą powstawanie nowych skojarzeń w umyśle, budzi metafora treściowa. Jest ona swego rodzaju uogólnieniem pojęć.

XV OGÓLNY OBRAZ ODMIAN JĘZYKOWYCH

91. WZAJEMNE STOSUNKI MIĘDZY ODMIANAMI

podstawa podziału

zwężanie poszerzanie

znaczeń znaczeń

j. literacki

j. pisany

1	2	3
4	5	6
7	8	9
10	11	11

j. mówiony

j. miejski

j. ludowy

wyniki podziałów

j. artystyczny

podział składniowy j. potoczny

podział fonetyczny i fleksyjny j. zawodowy

5 - j. potoczny mówiony (najważniejsza społeczna odmiana języka; ośrodek układu
i miernik w odniesieniu do innych odmian)

2 - język potoczny literacki pisany

8 - język potoczny miejski (mówiony)

11 - język potoczny ludowy (mówiony)

pion wyspecjalizowany:

1 - język naukowy pisany

4 - język naukowy mówiony

7 - język zawodowy miejskie

10 - język zawodowy wiejski

pion artystyczny:

3 - język literacki artystyczny prymarnie pisany

6 - język artystyczny na szczeblu literackim, ale mówiony, np. język improwizacji poetyckiej
(w zasadzie tożsamy z pisanym)

12 - język artystyczny ludowy

9 - język artystyczny miejski (w warunkach polskich chyba nie istnieje jako osobna odmiana
albo istnieje tylko w zaczątkach)

język naukowy język artystyczny

język potoczny literacki mówiony

język potoczny miejski

język potoczny ludowy

92. KILKA UWAG O JĘZYKU PUBLICYSTYKI

Język publicystyki nie wyróżnia się cechami zupełnie indywidualnymi.

• 
  artykuły prasowe

• reportaże fonetyka i fleksja literackie

• 
  niektóre prace popularnonaukowe uporządkowana składnia

• wystąpienia krasomówcze

93. ODMIANY JĘZYKA A FUNKCJE SPOŁECZNE JĘZYKA

Istnienie trzech najważniejszych funkcji języka - komunikatywnej, poznawczej
i emocjonalnej - ma odbicie w faktycznym zróżnicowaniu języka.

Odpowiadają mu trzy piony: potoczny, wyspecjalizowany zawodowo i artystyczny.

ZAKOŃCZENIE

94. WNIOSKI CO DO JĘZYKA Z UWZGLĘDNIENIEM WSPÓŁPRACY JĘZYKOZNAWSTWA Z INNYMI NAUKAMI

I. 1. Aby należycie opisać język, nie można rozpoczynać od analizy faktów wewnątrzjęzykowych, ponieważ to narzuca to określoną interpretację całego języka. W pierwszej fazie badawczej konieczne jest spojrzenie na język z zewnątrz. Pozwoli to na określenie jego miejsca wśród zjawisk rzeczywistości i na ogarnięcie wzrokiem całej, a nie tylko zawężonej przez tradycyjne upodobania problematyki lingwistycznej.

2. Przyjęcie takiego punktu widzenia pociąga za sobą stwierdzenie,
że tzw. językoznawstwo autonomiczne może się odnosić co najwyżej do syntaktyki, czyli analizy wzajemnych stosunków między znakami językowymi i ich wewnętrzną budowę. Zamiast uprawiać izolacjonizm metodologiczny włączamy się w nurt badań integracyjnych i interdyscyplinarnych.

II 1. Punktem wyjścia dla teorii języka jest dla nas jego ocena antropologiczna,
a właściwie biologiczna. Język jest jednym z najważniejszych właściwości
i osiągnięć gatunku homo sapiens. Jest on nieodłącznie związany z kulturą.

Poznanie abstrakcyjne, które jest warunkiem tej kultury, nie byłoby możliwe
bez języka. Język trzeba badać jako czynnik umożliwiający człowiekowi poznawanie rzeczywistości.

2. Następnym krokiem jest obserwacja socjologiczna czy raczej społeczna języka. Rozumiemy przez nią określenie roli, jaką język pełni w społeczeństwie. Funkcje społeczne są problemem kluczowym dla jego teorii.

Nie wszystkie funkcje są jednakowej doniosłości. Socjologicznie na pierwszym miejscu stawiamy funkcję komunikatywną oraz związaną z nią ściśle emocjonalną. Pozostałe funkcje zajmują dalsze miejsca.

Wniosek: językoznawstwo winno się zajmować badaniem języka głównie ze względu na jego funkcję społeczno-poznawczą i komunikatywną wraz z emocjonalną.

3. Ocena języka z punktu widzenia semiotyki pozwala głównie na wyraźniejsze oddzielenie problematyki syntaktycznej od semantycznej i pragmatycznej.
Do funkcji społecznej języków rozumianych pragmatycznie należy dołączyć zasadniczą funkcję znaku językowego mieszczącą się w dziedzinie semantyki. funkcja symboliczna

Semiotyka pozwala też na wytyczenie granicy między kodem języka (łącznie
z pismem) a innymi systemami znaków, przyczyniając się do ściślejszego określenia przedmiotu badań lingwistycznych.

III Jednym z najważniejszych zagadnień lingwistyki teoretycznej są sposoby istnienia języka.

W swojej obecnej fazie rozwojowej język nie może istnieć w postaci tekstów mówionych i pisanych, oraz w postaci elementów myślowych możliwych w każdej chwili do zwerbalizowania.

Model teorii informacji zakłada istnienie nadawcy, znaku i odbiorcy.

Drugi rodzaj funkcjonowania języka nie wymaga odbiorcy, a ogranicza się
do jednostki posługującej się znakiem we własnych procesach myślowych.
W tym względzie wsparciem dla językoznawstwa jest psychologia. Dzięki niej można ustalić model powstawania znaku językowego o funkcji symbolicznej
i poznawczej. Składa się na ten proces doznanie zmysłowe mające źródło
w otaczającej nas rzeczywistości, następnie wyobrażenie poprzedzające jeszcze fakty językowe, wreszcie pojęcie związane nieodłącznie z uchwytną fizyczną formą znaku.

IV 1. Znak ma podłoże biologiczne, tj. przyczynia się do podniesienia sprawności działania ludzkiego.

2. Dwoistość egzystencji języka pociąga za sobą dwoistość w ujmowaniu jego elementów. Za najmniejszy znak językowy spełniający funkcję komunikatywną
i emocjonalną uważamy zdanie lub jego równoważnik. Podstawowym znakiem
o funkcji poznawczej i jednocześnie symbolicznej jest z kolei wyraz. Może on funkcjonować jako samodzielna jednostka myślowa, a pod względem komunikatywnym jest tylko część znaku, czyli zdanie.

3. Model komunikacji językowej teoria informacji pozwala nazwać największy znak językowy komunikatem i opisać go jako wypadkową pochodzącą nieprzerwanie
od jednego nadawcy, a charakteryzującą się jednością formalną i treściową.

V Granicę między sygnałami przedjęzykowymi a językiem stanowi moment,
gdy do funkcji impresywno-komunikatywnej znaków mowy dołącza się funkcja poznawcza.

VI 1. Oddzielamy system komunikatywny od semantycznego, ale materiał wyjściowy, na którym się opieramy przy analizie jednego i drugiego, jest ten sam.

2. Syntaktyczny system języka to zasób środków służących do konstruowania zasadniczych jednostek komunikatywnych - zdań.

3. Zasadniczą jednostką systemu semantycznego jest pojęcie. Pojęcia nie są nam jednak w badaniach dostępne bezpośrednio, ale za pośrednictwem znaków językowych.

Pojęcia układają się w pewne systemy - systemy semantyczne zbudowane są
wg zasad, które analizowała logika.

VII Związki językoznawstwa z socjologią i nauką o literaturze.

95. ZADANIA SPOŁECZNE JĘZYKOZNAWSTWA

Sprawdzianem wartości każdej nauki jest jej przydatność społeczna.

Zadania społeczne językoznawstwa wynikają ze społecznego funkcjonowania języka.

• językoznawstwo normatywne

• logopedia

• dydaktyka języka ojczystego i obcych

• badania nad pismem i postulaty dotyczące jego optymalizacji.

S. 8-41.

S. 8-15.

S. 8-10.

S. 10-12.

S. 12, 13.

S. 14, 15.

S. 16-32.

S. 16, 17.

S. 17, 18.

S. 18, 19.

S. 19.

S. 19, 20.

S. 21, 22.

S. 22-24.

S. 24, 25.

S. 25, 26.

S. 26, 27.

S. 27, 28.

S. 28.

S. 28, 29.

S. 29-32.

S. 33-41.

S. 33-36.

S. 36, 37.

S. 37-39.

S. 39-41.

S. 42-88.

S. 42-59.

S. 42-49.

S. 49, 50.

S. 50, 51.

S. 52, 53.

S. 53.

S. 54, 55.

S. 55, 56.

S. 56-59.

S. 60-75.

S. 60, 61.

S. 61-63.

S. 63-66.

S. 66-70.

S. 73-75.

S. 76-88.

S. 76-78.

S. 78, 79.

S. 80, 81.

S. 82-84.

S. 84, 85.

S. 86-88.

S. 89-104.

S. 89-93.

S. 89, 90.

S. 90-92.

S. 92, 93.

S. 94-104.

S. 94-96.

S. 96-98.

S. 98-100.

S. 100-103.

S. 103, 104.

S. 105-148.

S. 105-119.

S. 105-107.

Chodzi tu o termin nadrzędny dla zdania pojedynczego i złożonego.

S. 108, 109.

S. 109-112.

S. 112, 113.

S. 113, 114.

S. 114-116.

S. 116-118.

S. 118, 119.

S. 120-130.

S. 120-122.

S. 122, 123.

S. 124, 125.

S. 125-128.

S. 129, 130.

S. 131-148.

S. 131, 132.

S. 132-134.

S. 134-137.

S. 137-139.

S. 139-141.

S. 141, 142.

S. 143, 144.

S. 144, 145.

S. 145-147.

S. 146.

S. 147-148.

S. 149-184.

S. 149-157.

S. 149-151.

S. 149.

S. 151-153.

S. 151.

S. 151, 152.

S. 153-154.

S. 154-156.

S. 156, 157.

S. 158-168.

S. 158-160.

S. 160, 161.

S. 162-165.

S. 165, 166.

S. 166-168.

S. 169-179.

S. 169, 170.

S. 170.

S. 170-172.

W opracowaniu wyszczególniono te cechy na podstawie fragmentu poematu Lambro Juliusza Słowackiego.

S. 172-175.

S. 175, 176.

S. 176-178.

S. 178, 179.

S. 180-184.

S. 180-182.

S. 182-184.

S. 184.

S. 185-190.

S. 185-189.

S. 189, 190.

---