Wstęp, [w:] Bolesław Prus, Opowiadania i nowele
Wstęp
- utwory nowelistyczne zawsze znajdowały się w cieniu wielkiej epiki, choć nie brakowało wśród nich dzieł wysokiej klasy, sytuowały się na pograniczach literatury ustnej, eksponowały sytuację narracyjną z wyraziście nakreśloną postacią osoby opowiadającej
- autentyczność jako wyróżnik gatunkowy
- rozmiar utworu: taki, który dało się zaprezentować podczas jednego posiedzenia (w starożytności)
- przedmiot opowiadania: jedno, szczególne wydarzenie z puentą
- w okresie pozytywizmu nowelistyka jest istotną częścią dorobku każdego liczącego się pisarza, jest polem doświadczalnym, przed przystąpieniem do pracy powieściopisarskiej
I. Życie i twórczość Bolesława Prusa
Z przyczyn czasu i nudnego przedstawienia sylwetki tegoż pisarza proszę, aby każdy zapoznał się z opracowaniem dostępnym na Internecie.
II. Modele rzeczywistości przedstawionej
Podział literatury pozytywizmu ze względu na sposób widzenia i prezentacji rzeczywistości empirycznej:
1) literatura tendencyjna - we wzorcowym zwierciadle (speculum) ukazane modele postaw i zachowań, kreacja bohatera pozytywnego jako realizatora programu ideowospołecznego
2) literatura satyryczna i humorystyczna - rzeczywistość w "krzywym zwierciadle", od strony zjawisk negatywnych "od dołu" i "od tyłu"
3) literatura realistyczna
a) piśmiennictwo obrazkowe, ukazujące rzeczywistość "taką jaką ona jest", w perspektywie dostrzeganych zewnętrznie wyglądów, zachowań i wypowiedzi postaci ("zwierciadło przechadzające się po gościńcu")
b) realizm "balzakowski" - kreacja typowych postaci i sytuacji zdeterminowanych socjologicznie
i reprezentatywnie dla środowiska ("świat jakby w zwierciadle wklęsłym" skupiający ogólne zjawiska społeczne w jednostkowych ujęciach powieściowych)
c) realizm "flaubertowski" - nacisk położony na zjawiska egzystencjalne, psychologiczne (podświadomościowe) i metafizyczne
4) naturalizm - wprowadzający obok determinizmu socjologicznego występuje także biologiczny (instynkty, popędy, obciążenia dziedziczne)
humorystyka
- Prus wszedł do literatury "z piętnem dowcipnisia"
- już w okresie studenckim w warszawskiej Szkole Głównej napisał dwie humoreski: Żywot św. Jana w Oleju, Pamiętniki św. Jana w Oleju
- rozpoczynając karierę literata - zawodowca pisał równolegle artykuły popularnonaukowe i utwory humorystyczne, ale większą popularnością cieszyły się te drugie
- humor jako nieodłączny i znaczący element kronik Prusa, który otworzył mu drogę do "Kuriera Warszawskiego"
- czasopisma humorystyczne nie cieszyły się szacunkiem krytyków (znane tytuły Chochlik, Diabeł, Kurier Świąteczny, Mucha, Kolce)
- Prus pośrednio przyznawał, że w początkach kariery pisarskiej był silnie poddawany presji rynku czytelniczego [stąd podpisywał się zawsze pseudonimem]
- zbiorek To i owo poprzedza motto: Dobry humor jest jak oset, który chętnie wyrasta na zwaliskach, kaleczy dobrze uformowaną gębę, a cieszy niewymownie osłów -> aluzja do czasopism humorystycznych [np. Osa, Kolce], które wyrastają w świecie pozbawionym ładu, dostrzegają zjawiska negatywne
w kulturze oficjalnie akceptowanej i służą rozbawieniu
- Prus zaliczany jest do humorystów, a nie satyryków, ponieważ dla niego humor jest oglądaniem rzeczy z dwóch stron, dobrej i złej, jasnej i ciemnej
- Prus dostrzega w naturze ludzkiej obok zalet wszelkie przywary i słabostki, które wywołują śmiech
- bohaterowie: koledzy szkolni, kawiarniani towarzysze, redaktorzy pism, literaci, panny na wydaniu, łowcy posagów, skąpcy i lichwiarze
- Z notatek hreczkosieja - parodia zapisków gospodarczych i "rachunkowości" w majątkach ziemskich, sprzeczność pomiędzy szczytnymi zamiarami a ich nieudolną realizacją; główny bohater Fasoliński jako ziemianin "musiał" prowadzić w czasie trwania jarmarku wystawny tryb życia, urządzać bankiety, grać
w karty z hrabiami i zabawiać się z "trzema ubogimi dziewczynami"
- we wczesnych utworach nowelistycznych humor jest wywołany przez częste zabiegi stylistyczne, które są zbędne na płaszczyźnie fabularnej, służą wyeksponowaniu "konceptu" i dowcipu językowego
- nowe, zwielokrotnione pola znaczeniowe, postacie są jakby uprzedmiotowione, orzeczeniowe, sprowadzone do roli marionetek poprzez sięganie do terminów zaczerpniętych z fizyki, chemii, zoologii
i innych nauk ścisłych, nowe użycie skonwencjonalizowanych zwrotów, opaczną etymologię, dosłowność metafory, skłonność do karykatury
w kręgu literatury popularnej
- Prus stwierdza, że na początku pisał przez naśladownictwo (mistrzami byli Kraszewski, Jeż, Łoziński,
a na świecie Hugo i Dickens)
- w Polsce dominowała beletrystyka o tematyce sentymentalno - miłosnej, Prus napisał Pałac i ruderę, gdzie obok wątku filantropijnego pojawia się ponura historia zdziwaczałego wynalazcy perpetuum mobile, ukazana w stylu powieści tajemnic -> Hoffa i jego córkę doprowadza do ruiny okrutny lichwiarz, kierujący się żądzą zemsty wyrządzoną mu przed ponad ćwierć wiekiem oraz wyzbyty ludzkich uczuć przestępca kryminalny; dynamiczna akcja, pełna gwałtownych napięć i budzących grozę scen
- sytuacje melodramatyczne: przeważa tutaj motyw samobójstwa (Walka z życiem, Przeklęte szczęście, Sukienka balowa, Straszna noc, Na pograniczu); w Powiastkach cmentarnych sięgnął do tradycji gotycyzmu (np. sceneria, rekwizyty, motywy) i współczesnej powieści tajemnic (bohaterowie: nałogowy pijak, maltretowana niewinna dziewczyna, cyniczny oszust), w Szkatułce babki - w początkowych partiach utworu subtelny obraz staruszki, przeżywający ostatnie swoje chwile; jej śmierć i złożenie ciała na katafalku nakłoniła służbę do snucia opowieści wierzeniowych o świętokradczym otwieraniu trumien, ożywieniu trupów, zemście duchów; punkt kulminacyjny: podwójna próba kradzieży leżącej w trumnie szkatułki, rzekomo wypełnionej klejnotami, główni winowajcy: syn i synowa
- Przygoda Stasia: zdystansowanie sytuacji humorystycznej i analizy psychologicznej, stosowanie popularnych konwencji z przymrużeniem oka
- ze względu na przedmiot poznania, autorski wybór zdarzeń nadzwyczajnych i niesamowitych, odzwierciedlających wyobrażeniem ludu o jakiejś ukrytej prawdzie o życiu i ukazujących palec boży zawieszony nad grzesznikiem, z drugiej szelmowski uśmiech pisarza
literatura filantropijna
- wszyscy badacze i krytycy dostrzegli charakterystyczną dla Prusa postawę "filantropa" (np. przez głębokie i szczere umiłowanie sprawiedliwości, miłości do kraju i na chęci czynienia dobrze krajowi
i ludziom)
- wiek XIX zdominowany przez kulturę mieszczańską głosił idee humanitaryzmu, demokracji, równości, emancypacji, z dawnego etosu rycerskiego zachowały się tylko cechy negatywne: apologia szlacheckiego urodzenia prowadząca do izolacjonizmu społecznego, pogarda dla pracy oraz rozrzutność
i marnotrawstwo (Łęccy w Lalce); warstwy niższe pozbawione cnót rycerskich były przez szlachtę wzgardzone i ośmieszane jako ludzie słabi, biedni z własnej winy, ci właśnie ludzie w XIX w. znajdowali pełne zrozumienie, akceptację, oparcie duchowe (utwory takie jak: Chata wuja Toma H.B. Stowe, opowieści wigilijne Dickensa, Nędznicy W. Hugo)
- Wiktor Winogradow, twórca pojęcia "literatura filantropijna" - "śmiech przez łzy, mikroskopijne smutki i radości, drobiazgowe cierpienia, doprowadzone do ostatecznych granic
- za patrona Prusa powoływano najczęściej Dickensa na przykładzie zależności utworu Sieroca dola:
* niezwykle lubiane i popularne dzieło, opublikowana na przełomie lat 1876/1877 w "Kurierze Warszawskim";
* sądzi się że w tym opowiadaniu wiele jest wątków autobiograficznych, osobistych doznań sierocych, zachowanych w pamięci autora;
* dominuje w nim melancholijny ton zadumy nad tytułową "dolą", nad zmiennością szczęścia
i nieszczęścia, pesymizm wyraża się w tendencji do "opisywania kłopotów ludzi uczciwych i radości hultajów", do dostrzegania przewagi zjawisk negatywnych nad pozytywnymi;
* niesprawiedliwość sprowadza się do problematyki moralnej (galeria negatywnych osób: kuzyn - obłudnik i egoista, fałszywy filantrop, wiecznie pijany właściciel zakładu krawieckiego, złośliwi
i cyniczni chłopcy; ofiary: "mały urzędnik" (ojciec Jasia), umierająca z przepracowania i głodu wdowa, bezbronny Jaś),
* główny bohater jest doświadczany przez samotność, złośliwość, niechęć ludzką, poniewierkę, głód, zaszczucie, prześladowanie;
* kolejne zdarzenia mają budzić współczucie, litość, żal; posługiwanie
* posługiwanie się wyrażeniami o silnym zabarwieniu emocjonalnym
* często podejmowany motyw łez (Wincentowa płacze całymi dniami po śmierci męża, Anzelm po rozstaniu z ukochanymi, Jaś nad umierającą matką, przy pisaniu rozpaczliwego listu do dawnego opiekuna, po oskarżeniu o kradzież), szukanie ucieczki w marzeniach
* pocieszająca iskierka nadziei w ludowym przekonaniu, że "Pan Bóg jest najlepszym dramaturgiem, Ponikwą zawsze daje najmniej spodziewane rozwiązanie"
* wiele wzorców osobowym i rozwiązań pochodzi z Olivera Twista, Dawida Copperfielda Dickensa, Tajemnic Paryża i Nędzników Hugo oraz utworów krajowych pisarzy: Kraszewskiego, Dzierzkowskiego, Lenartowicza, Orzeszkowej
* bardzo mocno związane z ówczesna literaturą dla ludu [motyw sieroty najbardziej eksploatowany]
* w dużym stopniu odtwarza atmosferę panującą w konsolacyjnych powiastkach ludowych: szczęśliwe zakończenie historii Jasia, choć wypełnione gorzką ironią
* drukowana w okresie świąt Bożego Narodzenia i Nowego Roku -> nawiązanie do opowieści wigilijnych Dickensa, stąd utwory mają wywoływać uczucia serdeczności, dobroci, miłości rodzinnej, przełamać odruchy egoizmu, nakłonić do czynów szlachetnych, do życzliwości i pomocy dla chorych, biednych, głodnych
- kilka nowel Prusa bezpośrednio łączy się z motywem Bożego Narodzenia, przeważnie obrazują smutek rozstania i niespełnienia, samotność najbiedniejszych a także drobne radości maluczkich i ciepło ogniska rodzinnego [Wigilia, Na gwiazdkę, Jeden z wielu, Dziwna historia, Sen], w pozostałych utworach wigilijnych podnoszone są uniwersalne kwestie dobra i zła - ujęte niekiedy parabolicznie -
z zaakcentowaniem korzyści, płynących ze szlachetnych uczynków [Nowy Rok, Nagroda doczesna, Żywy telegraf, W górach, Z żywotów świętych]
- ironiczna nowelka On, poświęcona postaci Bismarcka, obserwując w czasie wigilii przedświąteczną krzątaninę mieszkańców miasta, dostrzegł przed sklepem z zabawkami małego chłopca, oglądającego
z zachwytem pajacyka na sznurku, nie zrobił jednak prezentu chłopcu, gdyż najlepszym podarunkiem według kanclerza było niezaspokojenie potrzeb; w Nawróconym - skąpiec przeżywa straszny sen o piekle, ale po przebudzeniu pogrąża się jeszcze mocniej w egoizmie
- przeważają na ogół postacie: jedni - z pozoru gwałtowni, napastliwi, zgryźliwi i samolubni, okazują się ludźmi o gołębim sercu [Katarynka, Sukienka balowa, Poznać siebie trudno], drudzy dobrzy, uczynni, szlachetni [Michałko, Na wakacjach, Nagroda doczesna]
- literatura filantropijna charakteryzuje się szczególnym sposobem widzenia i prezentowania rzeczywistości,
* ujmowana w kategoriach etycznych, związanych ze stosowaniem lub ignorowaniem norm moralnych
* zawiera obrazy krzywdy ludzkiej i nieszczęścia, by wzbudzić współczucie czytelnika, odruch protestu
i przeciwstawienia się złu
* wprowadzenie postaci ludzi autentycznie szlachetnych, budząc nadzieję i wiarę w możliwość cząstkowego chociaż naprawienia krzywd
* nielansowanie haseł uzasadnionych intelektualnie, ale na emocjonalnym oddziaływaniu na czytelniczą wrażliwość
Szkice i obrazki
- sygnalizacja wyraziście żywotności gatunków "malarskich", wywodzących się z doświadczeń pisarskich "szkoły naturalnej" połowy XIX wieku: barwność i plastyczność
- nie są nazwami gatunkowymi sensu stricto, "obrazkowość" traktowana jest jako określona technika pisarska, sposób widzenia i prezentacji rzeczywistości
- piśmiennictwo obrazkowe powstało w latach 30. XIX w. , różniło się od pozostałych form prozatorskich, wg J. Bachórza nie zrodzilo żadnego arcydzieła, jego podstawowe cechy uzyskały trwałość i powszechne zastosowanie w literaturze następnej generacji
- tematyka: nacechowana socjologicznie, zamiar ukazania różnych środowisk społecznych, szczególnie warstw najniższych, charakteryzujących się atrakcyjnym dla pisarza kolorytem środowiskowym
- postacie: "typy społeczne" reprezentujące różne grupy zawodowe, ukazane w znamiennych dla nich sytuacjach życiowych (typowy urzędnik, dozorca, szewc, dorożkarz, kwiaciarka, żebrak, emeryt, literat), w polu obserwacji znajduje się ich sposób bycia, zachowanie, mentalność, obyczaje, wygląd, język środowiskowy; typowe miejsca zdarzeń (ulica, podwórko, plac jarmarczny, warsztat rzemieślniczy, mieszkanie prywatne, stancja, hotel, karczma, szpital)
- opisywany świat autor zna z autopsji, bezpośredniej obserwacji, "z natury", stara się przedstawić go bezstronnie, prezentować "nagie fakty" wzięte z rzeczywistości empirycznej, dąży do uogólnień dających się wyczytać z obserwacji
- narrator jako świadek zdarzeń , obserwator, mówi tylko to co widzi i słyszy, buduje sceny rodzajowe, które "mówią same za siebie", stosuje słownictwo konkretne i rzeczowe, potoczną frazeologię i metaforykę, gwarę, żargon -> obraz literacki "żywy", "prawdziwy", "barwny"
- afabularny szkic Pod sztychtami -> narrator oprowadza czytelnika po placu nadwiślańskim, na którym obok filtrów wodociągowych mieści się studnia ściekowa, wielkie śmietnisko, cuchnąca sadzawka (to wszystko, co wzmaga śmiertelność mieszkańców Warszawy, ale i daje schronienie łachmaniarkom, ulicznicom, złodziejom), ukazuje plac w kilku ujęciach, stosuje opisy waloryzujące z refleksjami składa się na "fizjologię" Powiśla, na panoramę zdegenerowanych okazów życia biologicznego, ogarniającego także ludzkie istoty
- takie obrazy podobne są do płócien Gierymskiego i Chełmońskiego
- obrazki rodzajowe istniały jako samodzielne utwory lub stanowiły integralną część większych
i mniejszych utworów realistycznych: powieści i opowiadań (np. handlarz starzyzny w Kamizelce: dzięki dialogowi poznajemy kunszt zawodowy targarza, jego pasję targowania się o każdy grosz, umiejętność podnoszenia wartości towaru, podejrzliwość, schlebianie klientowi, natarczywe namawianie do dalszych zakupów; narrator nie komentuje zachowania handlarza, uatrakcyjniona stylizacją na żargon żydowski służy wyłącznie charakterystyce typu społecznego)
- analogiczność prezentowania wszystkich postaci drugoplanowych,
- charakterystyka postaci głównych - obok prezentacji "obrazkowej"- posiada rozbudowaną warstwę psychologiczno - kulturową, w której ukazane są głębokie ich przeżycia, działania i system motywacyjny
- tekst prozy realistycznej to przemienność relacji narratorskich ("streszczenia", uogólnienia) i prezentacji obrazkowej, opartej na scenkach udramatyzowanych (dialogowych); ilościowa przewaga prezentacji nad relacją, dominacja narratora - świadka nad narratorem wszechwiedzącym; selekcja materiału fabularnego zgodnie z intencjami autora, wyeksponowanie z jego punktu widzenia spraw najważniejszych
nowele realistyczne
- nowelistyka umożliwiła twórcom sprawdzenie podstawowych zasad realizmu, wypracowanie metod najlepiej służących wiernemu odtworzeniu rzeczywistości obiektywnej
- realistyczne utwory Prusa: Lokator poddasza, Przygoda Stasia, Powracająca fala, Michałko, Antek, Katarynka, Kamizelka, Grzechy dzieciństwa, Milknące głosy, Omyłka
- nie brakuje w nich humoru i "filantropijnego" sentymentalizmu, ale są one zredukowane, ustępują miejsca ironii i sarkazmowi i głębszej zadumie nad ludzkim losem
- dominacja techniki obrazkowej, wzmacniającej obiektywizm i rzetelność w ukazywaniu świata
- bezpośrednia obserwacja rzeczywistości
- technika pisarska: obiektywność narracji, pośrednia charakterystyka postaci ukazanych w działaniu, stylizacja wypowiedzi dialogowanych -> prawdziwość obrazu
- zgodność prawdy literackiej z nauką (socjologią, psychologią i historią)
- losy bohaterów umożliwiają poznanie warstw społecznych
- Powracająca fala - pierwszy znaczący utwór, poruszający kwestie różnic międzyklasowych: * Gotlieb Adler, właściciel fabryki, reprezentuje typowe cechy "niemieckie" potężna wola, niezłomny charakter, pracowitość, wytrwałość, odwaga, odporność na ciosy i trudy, podporządkowanie wszystkiego
i wszystkich swoim własnym celom, kieruje się potężnymi namiętnościami i nie dba
o etyczno - społeczny wymiar swoich postępków,
* ambicje zawodowe związał z heroiczną pracą i mnożeniem kapitału, nie chciał i nie potrafił korzystać
z bogactwa i "używać życia";
* pastor Marcin Bremen usiłuje przemawiać do jego sumienia i hamować go przed nadużyciami;
* bohater chce zapewnić swojemu dziecku wejście do elity społecznej arystokracji,
* krzywda ludzka sprowadziła śmierć na ukochanych potomków oraz szaleństwo na sprawców tej krzywdy;
*najbliższy utwór Prusa spośród tradycji realistycznej pieszej połowy XIX wieku
* podobnie jak u mistrzów francuskich (Stendhal, Balzac) występuje postać parweniusza pragnącego "zdobyć świat", historia wielkiej kariery i jej upadku, siła magiczna i przekleństwo pieniądza, elementy "przestarzałej" poetyki: wszechwładność narratora, bezpośrednia charakterystyka postaci, dyskursywne dialogi, dobrze skonstruowana fabuła
- świat ludzi pozbawionych bohaterskiego patosu, ludzi "spoza głównego nurtu życia społecznego" - dzieci, starców i dziwaków, zwrot do codzienności, w ktorej kryje się niezwykłość postaw, przeżyć, uczuć, zachowań
- Antek (1880 r.)
* powrót do tematyki wiejskiej, zarysowanej w powieści Anielka i do głównego motywu Janka Muzykanta
* dziecięce lata wiejskiego "odmieńca" przedstawione na szerszym tle socjologicznym, rezygnacja
z silnych napięć dramatycznych prowadzących do tragicznego rozwiązania
* losy Antka zdeterminowane przez ciąg naturalnych zdarzeń życiowych, ułożonych w linearny porządek biograficzny, składających się z wyselekcjonowanych epizodów
- lata niemowlęce zawarte w jednym zdaniu (Położyli go w nie malowanej kołysce i sypiał w niej przez dwa lata) - rezygnacja ze studium nad psychicznym rozwojem niemowlęcia, przeniesienie akcentu na uwarunkowania życiowe na opis wsi i zasygnalizowanie ciemnoty (zabobonności) jej mieszkańców
* "motyw zamknięcia i ciasnoty" jako jedna z zasad kompozycji, organizująca swiat przedstawiony -> ciasnota przestrzenna i kulturowa, znamienna dla wsi, odalonej nieskończenie od świata cywilizowanego [znachorka doprowadza chore dziecko do śmierci, nauczyciel wiejski nie potrafi nauczyć niczego, zaprzegając do robót pomocniczych we własnym gospodarstwie, kowal pogrążony w alkoholizmie, klęski żywiołowe spadające na wieś]
* wyprawa Antka w świat, obdarzonego zdolnościami artystycznymi i technicznymi, nie nadający się do pasania świń i robót gospodarskich na skutek konieczności, z powodu biedy i niedostatku, dla niego brak już miejsca we wsi
* nastrojowa, podniosła scena pożegnania: całowanie ziemi, błogosławieństwo i modlitwa (obawy
o przyszłość, prośba o pomoc ludzką i boską, biorąca się z odczucia odmienności przestrzeni "swojej"
i "obcej"; świat obcy pełen zasadzek, zakusów i niebezpieczeństw)
- Michałko (1880)
* bohater również opuszcza wieś z konieczności, zatrudnił się przy kolei, później ruszył do Warszawy, gdyż w mieście żyje się lżej
* nie potępił niewdzięczności dziewczyny, która odeszła do czeladnika i nikogo, kto go krzywdził, gdyż uważał się za okruszynę ludzką, która musi przystosować się do świata takiego jakim jest i chociaż czyni dobro nie powinien od nikogo oczekiwać zapłaty
- podobnie myślała matka Jasia z Sierocej doli
- młodociani bohaterowie Prusa mocno osadzeni w realiach społecznych: pochodzą ze wsi, rzuceni przez cieżką dolę, przywędrują do dużego miasta i nie znajdą tam miejsca, jak go nie mieli u siebie, "bezimienne istoty za życia i po śmierci"
- ukazanie świata z perspektywy prostych bohaterów, prez pryzmat ich doznań, przezyć, wyobrażeń
i wiedzy (np.. pięcioletni Antek zainteresował się "takim czymś czarnym co chodzi za Wisłą")
- motyw młodocianych doznań erotycznych (Michałko pracujący z dziewczyną na budowie, Placówka, Grzechy dzieciństwa, Antek i Wójtowa w kościele) - miłość chłopców istniała poza sferą ich świadomości, niezidentyfikowane uczucie błogości, zauroczenia, rozradowania
- Grzechy dzieciństwa
* dorastający Kazio Leśniewski obserwuje wydarzenia, które zapadly mu w pamięć i są ważne, mimo iż rozpływają się w chaosie różnych przypadków
* nieokreślona pozycja społeczno - towarzyska bohatera jako syna plenipotenta, zabiegi przystosowawcze w środowisku gimnazjalnym i ich wybryki, niezwykła wrażliwość na los krzywdzonego Józia, uczucia do kapryśnej dziedziczki Loni i dramat zaszczutego Walka
* wydarzenia w których uczestniczy bezpośrednio i z którymi nie potrafi sobie poradzić
* miłość lat szczenięcych nie przypomina nabożnej fascynacji bohaterów chłopskich
- "warszawskie nowele"
* Kamizelka: nieuleczalna choroba drobnego urzędnika ujawniła niezwykły hart ducha małżonków, którzy do ostatnich chwil dodawali sobie odwagi i przez "oszustwa" chronili się wzajemnie przed rozpaczą i upadkiem nadziei -> przesuwanie sprzączki od kamizelki
* Katarynka: radość niewidomego dziecka zasłuchanego w skrzękliwą muzykę podwórkowego instrumentu skruszyła ostre serce starego mizantropa i skoniła do roztoczenia opieki nad chorą dziewczynką -> zgoda na grę kataryniarza
ujęcia paraboliczne
- charakterystyczny element twórczośći Prusa to zdania uogólniające, wyrażające poznawczą, moralną lub filozoficzną postawę autora wobec kwestii aktualnie roztrząsanych, ale ujetych w formie myśli
o charakterze uniwersalnym, dotyczącym problemów świata, ludzkości, człowieka, losu, szczęścia, nadziei, rozpaczy, tęsknoty
- ciągła obecność syndromu sierocego: samotność i zagubienie, anonimowość i zepchnięcie na margines bohaterów,
- w zakończeniu utworów zamiast definitywnego rozwiązania problemów pojawiają się znaki zapytania
- Cienie (1885 r.)
* bohater niedający się zidentyfikować, podobnie jak akcja i zdarzenia
* przedniot obserwacji: egzystencja ludzi - cieni, znajdujących się w pomroce życia
- Pleśń świata (1884 r.)
* ziemski glob symbolizowany jest przez kamień, obrośnięty pleśnią i mchami, z których jedne żyją kosztem innych, zgodnie z bezwzględnymi prawami biologicznymi; świat jako dzieło szatana
- problematyka uniwersalna - ogólnoludzka i ponadczasowa - wypełnia utwory o strukturze paraboli
* parabola ma swoje źródło w Ewangelii, wzbogacona przez różne wątki orientalne
* złożona z warstwy fabularnej i egzotycznej, zbliżona do egzemplum (przykładu), ale podejmuje problemy o szerszym zasiegu tematycznym, także metafizyczne i transcendentne
*interpretacja prowadzona przez narratora, wydaje się niepełna i niejednoznaczna
* w prezentowaniu czasu, przestrzeni, postaci i sytuacji autor wychodzi swobodnie poza ujęcia werystyczne, posługuje się fantastyką, obrazami nienaturalnych zjawisk przyrody, postaciami bogów i niezwykłych istot
* należą takie nowele jak: Sen Jakuba, Wigilia, Nowy Rok, Nawrócony, Dziwna historia, Z legend dawnego Egiptu, Z żywotów świętych, Sen, Widzenie, Widziadło, Zemsta -> najczęściej wykorzystywany jest tutaj motyw snu
*Z legend dawnego Egiptu (1888 r.) - statyczny obraz oczekiwania na śmierć despotycznego faraona Ramzesa; szlachetny nastepca wydaje kolejne edykty, zapowiadające sprawiedliwość i szczęście ludu, nie zostały one jednak wprowadzone w życie, gdyż śmierć ponosi - zamiast starego satrapy - młody reformator, ukąszony przez jadowitego pająka; w noweli należy szukać śladów jakiejś mysli teistycznej, uosobionej w Przedwiecznym stały porządek świata, system praw, którego nie może zmienić wola ziemskiego władcy, kierującego się utopijnymi ideami
* Sen (1890 r. ) - w początkowych partiach utworu ukazane są realia współczesnego życia warszawskiego; ubogi student medycyny wyrzucony zostaje ze stancji, błąka się po mieście, by trafić w końcu do szpitala, gdzie, trawiony gorączką zapada w głęboki sen, pełen niezwykłych widziadeł "żywych kamieni", czwarty wymiar: życie pozagrobowe, działanie niebiańskich istot i obszar kształtowania się norm etycznych
* nowe nurty nauki końca XIX w., które rewidując światopogląd pozytywistyczny usiłowały zastosować wiedzę matematyczno - przyrodniczą do wniknięcia w głąb transcendencji (Prus od dawna interesował się takimi kwestiami)
* Z żywotów świętych (1891 r.) - stylizowana na średniowieczną legendę hagiograficzną, pełną cudowności i przebogatych wizji; historia pokornego chrześcijanina Miklosa i okrutnego rozbójnika Gejzy, który został w końcu pokutnikiem
* Widzenie (1900 r. ) - podobnie jak Z żywotów… przestawienie zasady "miłujcie nieprzyjacioły wasze"
Utwory Prusa można potraktować jako rewizję światopoglądu pozytywistycznego, dokonywaną przez całe jego pokolenie u schyłku działalności pisarskiej, ta rewizja polegała na mnożeniu niewyjaśnionych zagadek niż na formułowaniu wniosków i recept.
Każdy temat znajdował u Prusa właściwy sposób widzenia i prezentacji rzeczywistości, stąd wynikaja pewne charakterystyczne zjawiska dla jego nowelistyki:
- brak utworów tendencyjnych, gdyż sceptycyzm i trzeźwość umysłu nie pozwoliły na tworzenie bohaterów pozytywnych realizujących publicystyczne hasła
- przekładanie humorystyki nad satyrą, tolerancja dla ludzkich ułomności i grzechów
- wprowadzenie - dla zabawienia czytelników - konwencji wszędobylskiej literatury popularnej, lekko zparodiowanych
- wybór form o dużym ładunku emocjonalnym, takie jak melodramat czy sfolkloryzowana literatura grozy
- korzystanie z poetyki realistycznej
- sięgał także do gatunków parabolicznych i legend, by odpowiedzieć na pytanie ludzkości "jak żyć"
- brak utworów naturalistycznych, gdyż w naturze ludzkiej więcej widział pierwiastków ducha niż ciała
stosowanie rozmaitych form pisarskich, takich, które stanowiły podstawę poetyki powieściowej
i formy nadające się przede wszystkim do tekstów o małych rozmiarach
III. Kwestie gatunkowe
Tytuł książki Opowiadania i nowele jest umowny, konwencjonalny, często stosowany przez wydawców, a oznaczający ogólnie zbiór utworów należących do małych form narracyjnych.
Twórcy pozytywistyczni, w tym Prus, różnicę między powieścią a nowelą, widzieli w rozmiarach utworu, zakresie tematycznym i stopniu zwięzłości kompozycyjnej, ale nie przejmowali się brakiem konsekwencji w nazewnictwie.
Tytułem Szkice i obrazki objął Prus utwory bardzo różnorodne genealogicznie, w tym dwie powieści. Najważniejsze nowele zamieścił w tomie Pierwsze opowiadania?! Wcześniejsze utwory to "opowiadania wieczorne" (Szkatułka babki, Straszna noc), a późniejszy zbiór Opowiadania wieczorne zawiera szkic powieściowy Pałac i rudera oraz sześć utworów parabolicznych. Konsekwentne unikanie terminu nowela wyraźnie wskazuje na uchylanie się od odpowiedzialności za brak respektu dla boccacciowskich norm.
Sprawa gatunków nie daje spokoju badaczom nowelistyki Prusa.
W klasyfikacji J. Putramenta nowelistyka Prusa dzieli się na:
a) reportaże, anegdoty, felietony; b) nowele - intrygi; c) nowele - szkice;
d) nowele - szkice powieściowe e) nowele fantastyczne
J. Kulczycka - Saloni wyróżnia:
a) pogranicze publicystyki - reportaże i felietony; b) nowele "klasyczne"
c) nowele zbliżone do "klasycznych" d) opowiadania e) szkice powieściowe
f) nowele - pamiętniki g) nowele - przypowieści
a) * kojarzone z literaturą obrazkową, również powiązaną z publicystyką, gdzie typowymi gatunkami są: obrazek rodzajowy i szkic fizjologiczny, które dominują w pierwszym dziesięcioleciu pisarstwa nowelistycznego Prusa,
* np. To i owo zwane "powiastkami", mają bardzo małą objętość (max do 5 str.), tworzą fizjologie różnych typów (Zaściankowi politycy, Literaci, Filantropowie) lub scenki rodzajowe, ukazujące owe typy w działaniu (Ognisko domowe, Przed Kopernikiem)
* afabularność utworów: całe "działanie" sprowadza się do dialogu, zapisanego na wzór sztuki teatralnej
* bardziej rozbudowany szkic fizjologiczny koncentrował się na obrazowaniu sposobu życia ("fizjologii") jakiejś grupy socjologicznej (np. rodziny ziemiańskiej)
* obrazki z Drobiazgów - wyglądają podobnie jak ww., ale niektóre z nich są obszerniejsze i fabularyzowane
* "obrazek fizjologiczny" (Cienie, Przy księżycu) pozbawionego fabuły, wchodzące w wymiar paraboliczny - dialog/ monolog narratora służy uchwyceniu pewnych zagadek bytu egzystencjalnego, odejście od typizacji socjologicznej
b) * obrazują jedno wydarzenie, poprzedzone lakonicznymi informacjami o bohaterze i o sytuacji, która owo wydarzenie warunkuje
* zwartość akcji i fabuły, ograniczenie wątków drugoplanowych, przewaga motywów dynamicznych, zamknięta budowa, dramatyczna budowa zakończona puentą, poprzedzoną punktem kulminacyjnym
* Lokator poddasza, Nawrócony, On, Na wakacjach, Z legend dawnego Egiptu
c), d) * przekraczanie norm noweli "klasycznej" ze względu na ambicje poznawcze
* konieczność rozwinięcia systemu motywacyjnego, wzmacniającego sens podstawowego wydarzenia, szukający społecznych i psychologicznych jego uzasadnień
* Michałko - kolejne sceny ukazują wyobcowanie bohatera, "kompleks niższości", dobroć, wyrozumiałość, pracowitość, poczucie obowiązku, by na końcu skumulować te cechy w bohaterskim czynie
* Antek - poszczególne epizody z życia chłopca wiejskiego tłumaczą konieczność jego "odejścia" w świat, kompozycyjnie są one odrębnymi jednostkami fabularnymi, utwór wielozdarzeniowy, choć jednowątkowy, składa się z szeregu faktów motywacyjnych, sfunkcjonalizowanych wobec sceny finałowej ->nowela realistyczna
* postać narratora jest ukryta i nieobecna, zgodnie z zasadami realizmu
* Michałko, Antek, Kamizelka, Katarynka,
e) * wydłużony czas akcji, większa ilość postaci drugoplanowych i epizodycznych
* jednowątkowy utwór, w którym rozwija się wątek fabularny
* komplikuje się i dramatyzuje akcja, punkty napięcia rozkładają się na cały utwór
* Szkice węgle, Bartek Zwycięzca, Za chlebem Sienkiewicza, Sieroca dola, Powracająca fala, Grzechy dzieciństwa Prusa
Płynne przejście do powieści - poprzez Kłopoty babuni, Pałac i ruderę i Anielkę - jest problemem ilościowym , a nie jakościowym; powieść różni się od szkiców kilkuwątkowością i szerszym rozbudowaniem tła.
9