I. Geneza i istota demokracji

ZADANIE 1. Wpisz w puste miejsca odpowiednie nazwy

Lp.	Nazwa	Opis
	Demokracja	formą ustroju państwa, w której jego obywatele (naród, lud) sprawują władzę bezpośrednio lub za pośrednictwem wybranych przedsta­wicieli.
	Ostracyzm (sąd skorupkowy)	był procedurą, która w starożytnych Atenach miała zapobie­gać próbom obalenia demokracji. Raz w ro­ku w powszechnym głosowaniu obywatele decydowali, czy demokracja jest zagrożona. Jeśli uznali, że takie zagrożenie istnieje, każ­dy z nich wypisywał na glinianej skorupce - ostrakonie - nazwisko osoby, która je stwarza. Osoba wskazana przez większość zebranych musiała na 10 lat opuścić Ateny.
	Ordynacja wyborcza	ustawa, która reguluje ogół zasad, procedur i instytucji związanych z organiza­cją i przeprowadzeniem wyborów w państwie. Jednym z najważniejszych zagadnień uregulowanych w or­dynacji jest system wyborczy, czyli sposób ustalania wyników wyborów.
	List otwarty	sporządza się, aby zwrócić uwagę władz i opinii pu­blicznej na jakiś problem. Jest on podany do publicznej wiadomości.
	Petycja	pisemna prośba skiero­wana do organu centralnego lub lokalnego w jakiejś sprawie.
	Zgromadzenia i manifestacje	zbiorowe, publiczne wystą­pienia obywateli, które są formą wyrażania poparcia lub sprze­ciwu dla polityki władz. Historia pokazuje, że jest to bardzo sku­teczny sposób wywierania nacisku.

ZADANIE 2. Wymień i opisz historyczne formy demokracji.

1. Demokracja antyczna

• Demokracja kształtowała się od końca VI w. w nie­których polis (miastach-państwach) starożytnej Gre­cji. Najbardziej znana jest demokracja ateńska.

• W Atenach suwerenna władza należała do ludu. Prawa polityczne posiadali tylko mężczyźni powy­żej 20. roku życia, którzy byli wolni i byli rdzennymi obywatelami Aten. Ta grupa stanowiła ok. 10% mieszkańców ateńskiej polis.

• Demokracja ateńska miała charakter demokracji bezpośredniej. Najważniejsze decyzje podejmowało Zgromadzenie Ludowe, w którym mogli uczestniczyć wszyscy obywatele. Zgromadzenie było zwoływane kilka razy w miesiącu. Do jego uprawnień należało m.in. uchwalanie ustaw i wybieranie urzędników. Zgro­madzenie posiadało także uprawnienia sądowe.

• Władza wykonawcza należała do Rady Pięciuset, którą wybierało Zgromadzenie przez losowanie. Urzędnicy byli wybierani na rok i podlegali nadzorowi ze strony Zgromadzenia i Rady.

• Dużą rolę odgrywał Trybunał Ludowy, który stał na straży praw obywateli.

• Ustrój demokratyczny istniał również w republice rzymskiej (509-27 r. p.n.e.), jednak rzymska demo­kracja miała charakter ograniczony. Kluczową rolę w państwie odgrywali przedstawiciele arystokracji, którzy obsadzali główne stanowiska i wchodzili w skład Senatu będącego najważniejszym organem w państwie. W republice rzymskiej istniały aż trzy rodzaje zgromadzeń ludowych, jednak ich rola ograniczała się do rozpatrywania propozycji Senatu lub urzędników.

Chrześcijańskie tradycje demokratyczne

• Z doktryny chrześcijańskiej, zwłaszcza z Dekalogu, wywodzi się wiele zasad i wartości demokratycznych. Idea równości wszystkich ludzi i praw człowieka wywodzi się z biblijnego obrazu stworzenia człowieka przez Boga. W chrześcijaństwie od początku istniało przekonanie o równej godności kobiet i mężczyzn.

• W gminach wczesnochrześcijańskich istniały procedury demokratyczne. W pierwszych wiekach chrześci­jaństwa diakoni i biskupi byli wybierani w wyborach bezpośrednich przez wszystkich członków wspólnoty.

• W kręgu myślicieli chrześcijańskich narodziło się prawo oporu przeciwko tyrańskiej władzy. Sw. Tomasz z Akwinu przyznawał poddanym prawo oporu wobec władcy, który zdobył władzę w sposób niele­galny, nakazuje czynić coś, co jest sprzeczne z celem państwa (np. nakłania do grzechu), lub przekra­cza granice swojej władzy (np. nakłada niesłuszne podatki).

• Demokracja szlachecka

• Typ demokracji szlacheckiej ukształtował się w Polsce w II połowie XV w.

• Pełnię praw obywatelskich i politycznych posiadał tylko jeden stan - szlachta. Jego przedstawiciele po­siadali wyłączne prawo udziału w sejmikach, zasiadania w sejmie i sprawowania urzędów.

• Najwyższym organem władzy państwowej był sejm, którego członków wybierała szlachta na sejmi­kach. Sejm decydował o wojnie i pokoju, uchwalał podatki, współdecydował o polityce wewnętrznej.

• Na czele państwa stał elekcyjny król. Każdy szlachcic miał prawo udziału w wyborze króla. Szlachta mogła wypowiedzieć posłuszeństwo królowi, jeśli naruszył on prawa i przywileje stanu szlacheckiego.

• Ważnym elementem demokracji szlacheckiej była tolerancja religijna.

ZADANIE 3. Jak doszło do narodzin współczesnej formy demokracji.

• Współczesna demokracja zaczęła się kształtować w wyniku zwycięskich rewolucji burżuazyjnych: angiel­skiej w XVII w. i francuskiej w XVIII w. Skutkiem rewolucji angielskiej było przyznanie parlamentowi znacz­nych uprawnień do reprezentowania społeczeństwa.

• Ogromny wkład w rozwój demokracji wnieśli filozofowie oświecenia. Charles Louis Montesquieu (Monteskiusz) stworzył zasadę trójpodziału władzy, a Jean Jacques Rousseau fundamentalną dla demokracji za­sadę suwerenności ludu.

• W l 787 r. w Stanach Zjednoczonych uchwalono pierwszą na świecie konstytucję. Przewidywała ona podział władzy między prezydenta (władzę ustawodawczą) i Kongres (władzę wykonawczą).

• W 1789 r. rozpoczęła się Wielka Rewolucja Francuska. Uchwalono wówczas Powszechną Deklarację Praw Człowieka i Obywatela, która zawierała gwarancje podstawowych praw i wolności obywatela, takich jak wolność słowa, zgromadzeń, sumienia.

• Początki powstania partii politycznych sięgają czasów rewolucji angielskiej. Jednak istotnym elemen­tem demokracji partie stały się dopiero w XIX w., gdy przybrały charakter masowy (zob. 104).

• Poszerzenie kręgu obywateli posiadających prawa wybor­cze nastąpiło w XIX w. Kluczo­we znaczenie miało zniesie­nie cenzusu majątkowego, który uzależniał posiadanie praw wyborczych od wartości majątku. Drugim cenzusem znacznie ograniczającym krąg wyborców był cenzus płci, który dyskryminował kobiety. Pierwszym państwem, które przyznało prawa wyborcze kobietom, była Nowa Zelan­dia (1893). W większości państw europejskich nastąpi­ło to w l połowie XX w. (w Polsce w 1919 r.).

ZADANIE 4. Jakie są obecne zasady współczesnej demokracji.

1. Zasada suwerenności narodu

Ustrój demokratyczny opiera się na zasadzie suwerenności narodu. Oznacza to, że najwyższą władzę w państwie sprawuje naród. Zaprzeczeniem tej zasady jest obowiązująca w monarchii absolutnej doktry­na, w myśl której suwerenność skupia się w osobie monarchy.

2. Zasada reprezentacji

Zasada reprezentacji oznacza, że naród nie sprawuje swej władzy bezpośrednio, lecz wybiera do tego swo­ich reprezentantów. Z zasadą reprezentacji jest związane rozróżnienie dwóch występujących współcześnie form demokracji:

• demokracji bezpośredniej, kiedy obywatele podejmują ważne decyzje samodzielnie;

• demokracji pośredniej, kiedy decyzje w imieniu narodu podejmują jego przedstawiciele.

Obecnie zdecydowanie dominują formy demokracji pośredniej, dlatego współczesna demokracja jest na­zywana demokracją przedstawicielską. Przyczynami dominacji form demokracji pośredniej są duży ob­szar państwa i duża liczebność społeczeństwa, co uniemożliwia podejmowanie decyzji w bezpośredni spo­sób, jak to miało miejsce np. w starożytnych Atenach. Poza tym z powodu rozrostu funkcji państwa i biurokracji sprawowanie władzy wymaga dobrej orientacji w sprawach państwowych, odpowiedniego przygotowania i wiedzy, których nie posiadają wszyscy obywatele.

W związku z tym we współczesnych państwach demokratycznych władza ludu sprowadza się do wybie­rania co jakiś czas osób, które w imieniu narodu będą podejmowały kluczowe dla państwa decyzje. Uzu­pełnieniem tego mechanizmu są formy demokracji bezpośredniej i pośrednie formy wywierania wpływu na władze w postaci zgromadzeń, manifestacji, petycji itp.

3. Zasada poszanowania praw mniejszości

W demokracji decyduje głos większości. Jednak istnieje niebezpieczeństwo, że większość będzie próbo­wać ograniczać prawo mniejszości (np. religijnych, etnicznych). Dlatego współczesne demokracje kładą ogromny nacisk na ochronę praw mniejszości. Gwarancje dla nich są zapisane m.in. w konstytucjach.

4. Zasada podziału władzy

Twórcami koncepcji podziału władzy byli filozofowie oświeceniowi John Locke i Monteskiusz. Wyodrębni­li oni władzę prawodawczą (sprawowaną przez parlamenty), wykonawczą (głowa państwa i rządy) oraz sądowniczą (sądy i trybunały), które powinny być od siebie niezależne i wzajemnie się kontrolować. Zasada ta ma przeciwdziałać nadmiernemu skupieniu władzy w rękach jednej osoby, co może prowadzić do tyranii. Współcześnie tę zasadę rozumie się nie tylko jako podział władzy na wykonawczą, ustawo­dawczą i sądowniczą, lecz także podział władzy między organy centralne i lokalne oraz stworzenie wa­runków dla działalności niezależnych mediów i opozycji.

5. Zasada państwa prawa i konstytucjonalizmu

Aby państwo można było uznać za demokratyczne, musi ono być państwem prawa. Oznacza to, że obywatele mogą czy­nić wszystko, co nie jest zabronione przez prawo, organy państwa i urzędy zaś tylko to, co prawo im nakazuje lub na co im ze­zwala (zob. s. 128). Naj­wyższym źródłem prawa w państwie demokratycz­nym jest konstytucja, czyli ustawa zasadni­cza. Jest to akt prawny, który reguluje zasady funkcjonowania pań­stwa, określa kompe­tencje i sposób powo­ływania organów pań­stwowych oraz zakres praw i wolności obywa­teli. Konstytucja jest ak­tem nadrzędnym w sto­sunku do wszystkich innych, co oznacza, że nie mogą one być z nią sprzeczne. Kon­stytucja spełnia w państwie de­mokratycznym kilka funkcji.

6. Zasada pluralizmu

Pluralizm oznacza możliwość istnienia i poszanowanie różnych poglądów, form ży­cia politycznego, społecznego i gospodarczego, idei i światopoglądów funkcjonujących w społeczeństwie. Dotyczy wszystkich przejawów życia i może mieć wymiar społeczny, gospodarczy i polityczny. W państwie demokratycznym szczególnie istot­ny jest pluralizm polityczny, który zapewnia swobodę działalności wszystkim partiom politycznym, a więc organizacjom, które dążą do zdobycia i utrzymania władzy metodami demokratycznymi. Nie­zwykle istotna w demokracji jest swoboda działalności opozycji, czyli partii, które nie uczestniczą w sprawowaniu władzy, a ich rolą jest krytyka i kontrola rządu. Istnienie legalnej opozycji jest jednym z fundamentów demokracji. W państwach demokratycznych partie odgrywają niezwykle ważne role. Do nich należą:

• wyłanianie kandydatów na stanowiska, prowadzenie kampanii wyborczej;

• obsadzanie najwyższych stanowisk w państwie (rząd), odgrywanie roli opozycji;

• kształtowanie opinii publicznej poprzez promowanie wyznawanych przez siebie wartości;

• zapewnianie obywatelom udziału w sprawowaniu władzy.

ZADANIE 5. Konstytucja spełnia w państwie pewne funkcje. Wpisz obok opisów odpowiednie nazwy.

Lp.	Nazwa	Opis
	Wychowawcza	Zadaniem konstytucji jestwychowywanie obywateli w różnych sferach, np. przez upowszechnianie takich wartości, jak odpowiedzialność, tolerancja.
	Prawna	Zapisy konstytucji regulują porządek prawny w państwie i stanowią kryterium oceny zachowań obywateli i organów państwa.
	Polityczna	Konstytucja zawiera zasady, które określają ustrój państwa.
	Organizacyjna	Konstytucyjna określa zasady i formy funkcjonowania społeczeństwa i państwa.
	Prognostyczna	Dzięki zapisom konstytucji można przewidzieć, w jakim kierunku pójdzie państwo i obywatele, kierując się obowiązującym porządkiem prawnym.
	Gwarancyjna	Zapisy konstytucji gwarantują istnienie państwa prawa.

ZADANIE 6. Jakie są wartości demokratyczne.

1. Wolność

Wolność jest pojęciem wieloznacznym. Potocznie jest rozumiana jako prawo jednostki do postępo­wania zgodnie ze swoją wolą. W tym znaczeniu wolność występuje najczęściej w połączeniu z in­nymi określeniami i tworzy wraz z nimi katalog podstawowych wolności demokratycznych, takich jak wolność słowa, wolność zgromadzeń, wolność wyznania, wolność gospodarcza, wolność prasy. W państwach demokratycznych niezwykle ważną rolę odgrywa rozróżnienie wolności na:

• pozytywną - wywodzącą się z chrześcijaństwa i rozumianą jako świadomość, jakie postępo­wanie jest dobre;

• negatywną - wywodzącą się z doktryny liberal­nej i pojmowaną jako wolność od ograniczeń i przymusu.

Rozróżnienie to odgrywa ogromną rolę w sporach wokół kontrowersyjnych problemów, takich jak aborcja i eutanazja.

2. Równość

Pojęcie równości oznacza identyczność obywateli w pewnych aspektach. W demokracji równość jest pojmowana jako:

• równość naturalna - wszyscy ludzie z natury są równi, bez względu na rasę, płeć czy pochodzenie;

• równość wobec prawa - wszyscy obywatele mają takie same uprawnienia i powinni być tak samo traktowani, np. w sądzie wymiar kary nie może być uzależniony od pochodzenia czy sta­nu majątku;

• równość szans - stworzenie wszystkim obywate­lom podobnych szans na samorealizację i dostęp do dóbr material­nych. W tym zna­czeniu równość jest praktycznie niemożli­wa do zrealizowania i trudna do pogo­dzenia z wolnością.

• Sprawiedliwość

W państwach demo­kratycznych sprawie­dliwość jest rozpatrywana w odniesieniu do:

• spraw ekonomicznych - jest pojmowana przede wszystkim jako właściwa dystrybucja dóbr wy­stępujących w ograniczonej ilości;

• prawa - oznacza bezstronne traktowanie oskarżonych i sądzenie za popełnione czyny (w tym znaczeniu jest ona cnotą sędziów oraz instytucji państwowych).

ZADANIE 7. Jakie są cechy państwa demokratycznego:

• Władza powoływana na określony czas w wyborach.

• Legalnie działająca opozycja.

• Władza ustawodawcza ma uprawnienia do kry­tykowania rządu.

• Niezależne i niezawisłe sądy.

• Decyzje są podejmowane większością głosów, ale głos mniejszości też musi być brany pod uwagę.

• Społeczeństwo obywatelskie i uczestnicząca kultura polityczna.

ZADANIE 8. Jakie są zalety i wady demokracji.

Zalety

Wady

W dużo większym stopniu niż inne reżimy demokracja gwarantuje poszanowanie podstawowych praw i wolności jednostki, na których straży stoją prawo i instytucje, media i opinia publiczna. Historia pokazuje, że państwa demokratyczne znacznie rzadziej wszczynają wojny niż państwa niedemokratyczne. Demokracja daje jednostce duży zakres wolności i stwarza możliwość samorealizacji i wyboru drogi życiowej, a także wpływa na bieg spraw publicznych. O Władza w państwach demokratycznych w nieporównywalnie mniejszym stopniu stosuje wobec obywateli przymus i przemoc niż w państwach, w których cała władza jest skupiona w rękach jednostki.

Demokracja nie do końca sprawdza się w okresach przejściowych i kryzysowych, gdy konieczne jest podejmowanie często niepopularnych decyzji. Trudności ekonomiczne mogą doprowadzić do przejęcia władzy przez partie populistyczne, antydemokratyczne. Mogą one się przyczyniać do dalszej destabilizacji państwa, a nawet do likwidacji demokracji i ograniczenia praw oraz wolności człowieka. Proces decyzyjny jest znacznie dłuższy niż w reżimach totalitarnych i autorytarnych. Podjęcie decyzji często wymaga konsultacji z różnymi środowiskami i organizacjami (związkami zawodowymi), a zawarty kompromis nie zawsze jest satysfakcjonujący dla wszystkich. O Wolność słowa i swoboda wyrażania opinii połączone z prawem do demonstracji mogą stanowić zagrożenie dla porządku publicznego, w tym używania przemocy, zwłaszcza gdy w społeczeństwie występują bardzo głębokie podziały ideowe.

ZADANIE 9. Wpisz obok opisów odpowiednie nazwy form demokracji bezpośredniej.

Lp.	Nazwa	Opis
	Referendum	to powszechne głosowanie obywateli mających czynne prawo wyborcze, w którym po­dejmują oni decyzje w ważnych dla nich sprawach. Obecnie jest to najpopularniejsza forma demokra­cji bezpośredniej.
	Inicjatywa ludowa	to pra­wo części obywateli do zgło­szenia własnych propozycji zmian w prawie. Ze względu na przedmiot inicjatywę lu­dową dzieli się na: konstytu­cyjną, referendalną oraz usta­wodawczą.
	Weto ludowe	to prawo oby­wateli do wyrażenia sprzeci­wu wobec ustaw uchwala­nych przez parlament. Polega na tym, że na wniosek okre­ślonej grupy obywateli do­magających się zniesienia lub przyjęcia jakiegoś przepi­su jest przeprowadzane refe­rendum. Obecnie instytucja ta nie jest zbyt popularna, występuje m.in. w Szwajcarii i niektórych stanach USA.
	Recall	to prawo obywateli do odwoływania urzędników pochodzących z wyborów po­wszechnych. Do odwołania wystarczy zebranie odpowied­niej liczby podpisów (np. 1/3 mieszkańców danego okrę­gu). Dotyczy najczęściej władz lokalnych. Obecnie ta instytucja występuje w niektó­rych stanach USA oraz w państwach Ameryki Południowej.
	Plebiscyt	jest definiowany bardzo różnie. W polityce międzynarodo­wej pod tym pojęciem rozumie się głosowanie mieszkańców danego obszaru decydujące o jego przy­należności państwowej. W polityce wewnętrznej jest to głosowanie, w którym obywatele mogą wyrazić swoje poparcie lub dezaprobatę dla polityki rządu. Najczęściej od­bywa się na wniosek rządzących.
	Zgromadzenie Ludowe	to zgro­madzenie obywateli, na którym po­dejmuje się najważniejsze decyzje dotyczące jakiegoś obszaru. Obecnie ta instytucja występuje w niektórych kantonach Szwajcarii. Zgromadzenia odbywają się kilka razy do roku w stolicy kantonu, a głosuje się przez podniesienie ręki. W Polsce za formę taką można uznać zgromadzenia mieszkań­ców wsi lub osiedla, na których są rozstrzygane sprawy lokalne.

ZADANIE 10. Wpisz obok opisów odpowiednie nazwy. Referenda dzielimy ze względu na:

treść głosowania
Lp.	Nazwa	Opis
	konstytucyjne	przedmiotem jest uchwalenie lub zmiana konstytucji
	ustawodawcze	przedmiotem jest konkretny projekt ustawy
	problemowe	dotyczy rozstrzygnięcia jakiejś konkretnej sprawy, np. budowy dróg, najczęściej ma charakter lokalny
	arbitrażowe	dotyczy rozstrzygnięcia sporu między najwyższymi organami państwa
	akcesyjne	dotyczy przystąpienia do organizacji międzynarodowych
zasięg terytorialny
Lp.	Nazwa	Opis
	ogólnokrajowe	przeprowadzane na terytorium całego kraju
	lokalne	przeprowadzane na mniejszym obszarze, i np. w województwie
wymóg prawny przeprowadzenia
	obligatoryjne	jego przeprowadzenie jest konieczne, aby decyzje podjęte przez władze można było uznać za ważne
	fakultatywne	jego przeprowadzenie nie jest konieczne dla ważności podjętej decyzji
moment przeprowadzenia
	zatwierdzające	odbywa się po uchwaleniu jakiegoś aktu przez organy państwa
	konsultacyjne	jest przeprowadzane przed uchwaleniem jakiegoś aktu, aby poznać opinię społeczeństwa na dany temat

ZADANIE 11. Jakie formy ma demokracja bezpośrednia w Polsce.

1. Obywatelska inicjatywa ustawodawcza

• Obywatelska inicjatywa ustawodawcza jest formą inicjatywy ludowej.

• Prawo wniesienia projektu ustawy przysługuje grupie co naj­mniej 100 tyś. obywateli Rzeczypospolitej mających prawo wyborcze.

• Czynności związane z przygotowaniem projektu ustawy, zbieraniem podpisów czy kampanią promocyjną wykonuje komitet inicjatywy ustawodawczej.

• Projekt ustawy nie może dotyczyć spraw, dla których Kon­stytucja RP przewiduje wyłączną właściwość innych pod­miotów, posiadających inicjatywę ustawodawczą, np. sej­mu i senatu.

• Formą poparcia inicjatywy ustawodawczej jest złożenie pod­pisu pod odpowiednim projektem.

• Projekt wraz listą podpisów składa do sejmu pełnomocnik komitetu. Sejm rozpoczyna pracę nad ustawą nie później niż trzy miesiące po wniesieniu projektu.

2. Referendum ogólnokrajowe

• Referendum ogólnokrajowe ma charakter fakultatywny. Mo­że dotyczyć zmian Konstytucji, ratyfikacji umów międzynaro­dowych, na mocy których organy państwa przekazują część swoich uprawnień organom ponadnarodowym, a także in­nych spraw o szczególnym znaczeniu dla państwa.

• Referendum ma prawo zarządzić prezydent za zgodą sena­tu lub sejm z inicjatywy własnej, Rady Ministrów, senatu lub obywateli. Referendum z inicjatywy obywateli nie może do­tyczyć wydatków i dochodów państwa, obronności i amne­stii. Obywatele muszą także zebrać co najmniej 500 tys. podpisów pod wnioskiem dotyczącym jego przeprowadze­nia.

• Referendum przeprowadza się w dzień wolny od pracy.

• Referendum ma charakter wiążący, jeżeli wzięła w nim udział więcej niż połowa uprawnionych do głosowania.

• Prawo udziału w referendum mają obywatele polscy posia­dający pełnię praw publicznych, którzy ukończyli 18 lat.

• Referendum przeprowadza Państwowa Komisja Wyborcza, komisarze wyborczy oraz obwodowe komisje do spraw re­ferendum.

3. Referendum lokalne

• W referendum lokalnym mieszkańcy jednostki samorządu terytorialnego wyrażają swoją wolę co do sposobu rozwią­zania określonej sprawy dotyczącej tej wspólnoty.

• Referendum jest przeprowadzane z inicjatywy właściwych organów samorządowych, na wniosek 10% mieszkańców gminy lub powiatu albo 5% mieszkańców województwa. W wypadku referendum o odwołanie organów lokalnych inicjatywa należy tylko do mieszkańców.

• W pewnych sprawach referendum ma charakter obligato­ryjny, np. samoopodatkowanie mieszkańców na cele publiczne mieszczące się w zakresie zadań i kompetencji orga­nów gminy.

• Referendum jest ważne, jeśli wzięło w nim udział co najmniej 30% uprawnionych do głosowania.

ZADANIE 12. Jakie są wady i zalety demokracji bezpośredniej.

Zalety

Wady

Demokracja bezpośrednia stwarza obywatelom możliwość bezpośrednie­go wpływu na bieg spraw państwo­wych. W sytuacji gdy wybory odbywają się dość rzadko (najczęściej co 4-5 lat), a poparcie dla partii politycznych ulega w trakcie kadencji dużym zmianom, referendum daje obywa­telom możliwość wypowiedzenia się w konkretne] sprawie wbrew woli rządzących. Umożliwia opozycji wpływanie na bieg spraw państwowych. Referenda pozwalają rozwiązywać konflikty i podejmować decyzje w sprawach kontrowersyjnych, np. aborcji. Organy państwowe często wolą pozostawiać takie decyzje oby­watelom w obawie przed utratą po­pularności.

Demokracja bezpośrednia przedłuża proces decyzyjny. Inicjatywa ludowa weto ludowe mogą prowadzić do osłabienia roli reprezentującego naród parlamentu jako głównego organu prawodaw­czego. Formy demokracji bezpośredniej, zamiast zwiększać wpływ obywateli na bieg spraw w państwie, mogą wzmacniać i tak już silną pozycję partii politycznych. W demokra­cjach zachodnich to właśnie z ini­cjatywy partii najczęściej przepro­wadza się referenda, i to one przygotowują ustawy przedstawia­ne |ako inicjatywy obywatelskie. Ponadto w referendach partie ma­ją ogromny wpływ na to, jak gło­sują wyborcy. Plebiscyt jest często wykorzystywany przez władzę wykonawczą do wzmocnienia swojej pozycji kosz­tem władzy ustawodawczej (zwłasz­cza w sytuacji konfliktu między obie­ma władzami). Przeprowadzenie referendum jest kosztowne i trudne do zorganizowa­nia.

ZADANIE 13. Na czym polega demokracja bezpośrednia.

Wybory to proces wyłaniania przez ogół obywateli (elektorat) spośród kandydatów osób, które będą piastować najwyższe sta­nowiska w państwie (sejm, senat, głowa państwa, organy samorządowe). Przysłu­gujące obywatelom prawa wyborcze dzieli się na:

• czynne - możliwość wybierania;

• bierne - możliwość bycia wybieranym.

Wybory są ważnym elementem demokra­cji, ponieważ dają społeczeństwu możli­wość kontroli nad osobami sprawującymi władzę. Aby można je uznać za wolne i de­mokratyczne, muszą spełniać ściśle okre­ślone zasady.

Wybory parlamentarne w Iraku w 2005 r. Przeprowadzenie ich miało przełomowe zna­czenie w procesie demokratyzacji tego państwa po obaleniu reżimu Saddama Husajna.

ZADANIE 13. Wpisz w puste miejsca obok opisów zasady prawa wyborczego, które występują w państwach demokratycznych.

Lp.	Nazwa	Opis
	Zasada powszechności	Prawo uczestnictwa w wyborach mają wszyscy pełnoletni obywatele, którzy posia­dają prawa obywatelskie. W przeszłości istniało wiele ograniczeń tej zasady, na­zywanych cenzusami.
	Zasada proporcjonalności	Liczba mandatów otrzymanych przez partię w wyborach jest proporcjonalnie uza­leżniona od liczby głosów. Często stosowanym rozwiązaniem odmiennym od za­sady proporcjonalności jest zasada większościowa. Zgodnie z nią mandat uzy­skuje osoba, która zdobyła najwięcej głosów.
	Zasada równości	Każdy wyborca dysponuje taką samą liczbą głosów (równość formalna), a każdy głos ma równą wagę (równość materialna). Naruszeniem tej zasady były np. sys­temy kurialne, które przyznawały w wyborach do parlamentu większą liczbę man­datów kuriom mniej licznym, lecz obejmującym bogatsze grupy.
	Zasada tajności	Wybory mają charakter anonimowy (karty do głosowania nie są podpisane), głosowanie odbywa się bez udziału osób trzecich. Stwarza to możliwość samodziel­nego podejmowania decyzji i wyklucza sytuacje wywierania nacisku.
	Zasada bezpośredniości	Obywatele wybierają swoich przedstawicieli bezpośrednio, oddając na nich swo­je głosy.

ZADANIE 14. W jaki sposób występuje ograniczenie praw wyborczych.

Lp.	Nazwa	Opis
	cenzus majątkowy	prawa wyborcze miały tylko osoby posiadające określonej wielkości majątek (powszechnie stosowany w XIX w.)
	cenzus płci	pozbawiał kobiety praw wyborczych (powszechnie występował przed l wojną światową, jako ostatnia zniosła go Szwajcaria w 1971 r.)
	cenzus wykształcenia	pozbawiał praw wyborczych osoby posiadające zbyt niskie wykształcenie (wy­stępował w Stanach Zjednoczonych, miał na celu ograniczenie praw Afroamerykanów)
	cenzus rasowy	pozbawienie praw z powodu rasy (był stosowany m.in. w Stanach Zjednoczonych j i III Rzeszy)

ZADANIE 15. Wymień i opisz systemy wyborcze.

Większościowy

• Kraj jest podzielony na okręgi wyborcze, w których wybiera się jednego kandydata (okręgi jednomandatowe).

• Wyborcy głosują na konkretne osoby.

• Zwycięzcą zostaje kandydat, który otrzymał najwięcej głosów.

• Zaletą systemu większościo­wego jest silny związek kandydatów z wyborcami. Wadą jest zaś zjawisko zmarnowanego głosu, kiedy znaczna część wyborców jest pozbawiona swoich przedstawicieli.

• System większościowy występuje m.in. w wyborach do parlamentu we Francji, w Stanach Zjednoczonych oraz Wielkiej Brytanii.

Proporcjonalny

• Kraj jest podzielony na okręgi, w których wybiera się po kilku kan­dydatów (okręgi wielomandatowe).

• Wyborcy głosują na listy kandydatów zgłoszone przez partie polityczne (wprawdzie najczęściej partie wskazują swojego kandydata, jednak to, czy otrzyma on mandat, zależy od liczby głosów oddanych na całą listę).

• Zaletą systemu proporcjonalnego jest większa reprezentatywność (do parlamentu dostają się również mniejsze partie). Wadą jest zaś rozbicie polityczne parlamentu, co utrudnia stworzenie rządu. Aby tego uniknąć, zwykle stosuje się tzw. progi wyborcze. Oznacza to, że w podziale mandatów uczestniczą partie, które uzyskały określoną liczbę głosów, np. więcej niż 5%.

• System proporcjonalny występuje m.in. w Polsce i Holandii.

Mieszany

• System mieszany łączy zasady ordynacji proporcjo­nalnej i większościowej.

• Każdy wyborca dysponuje dwoma głosami. Jeden oddaje na konkretnego kandydata w okręgu jednomandatowym, a drugi na listę partyjną. Do parla­mentu wchodzą wszyscy kandydaci wybrani w okręgach jednomandatowych oraz część kandyda­tów z list partyjnych.

• System mieszany z założenia ma eliminować wady pozostałych systemów.

• System mieszany występuje m.in. w Niemczech.

ZADANIE 16. Co umożliwia obywatelom uczestnictwo w organizacjach społecznych i publicznych.

Przynależność do organizacji społecznych i politycznych stwarza możliwość uczestniczenia w życiu publicznym kraju. Działalność w partiach politycznych daje moż­liwość kształtowania ich progra­mu, wpływu na wybór kandydatów do sejmu, senatu oraz władz lo­kalnych, a nawet kandydowania do tych organów.

---