PAMIĘTNIKI

FILIPA PAWŁA de SÉGURA

ADIUTANTA NAPOLEONA

L'HISTOIRE DE NAPOLÉON

ET

DE LA GRANDE ARMÉE EN 1812

EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL

MAIL TO: [e-mail]

MMIII©

TOWARZYSZE MOI!

Postanowiłem skreślić dzieje Wielkiej Armii i jej wo-

dza w ciągu roku 1812.

Dzieło to poświęcam tym spośród was, których śniegi i

lody Północy pozbawiły sił i zdrowia i którzy dziś służyć

mogą ojczyźnie jedynie wspomnieniem przecierpianych

nieszczęść i minionej chwały! Gdy los zmusił was do

porzucenia waszego szlachetnego rzemiosła, żyjecie

raczej przeszłością aniżeli chwilą obecną; wolno jednak

żyć wyłącznie wspomnieniem, gdy wspomnienia takiej są

miary. Nie obawiam się tedy, że wskrzeszając okropne te

czasy zakłócę wam tak drogo okupiony spokój. Wiemy

przecież wszyscy, że wśród najgorszych przeciwności

wzrok zepchniętego na dno otchłani człowieka zwraca się

mimo woli ku świetności minionych dni nawet wówczas,

gdy blask ten ogarnia również skałę, o którą roztrzaskał

się jego okręt, i gdy oświetla szczątki największej z

katastrof!

Przyznam się, iż osobiście czuję nieprzeparty pociąg ku

tej smutnej epoce naszych publicznych i prywatnych

nieszczęść. Bolesną rozkosz sprawia mi rozpamiętywanie

i odtwarzanie poszczególnych epizodów tych wszystkich

okropności. Czyżby dusza ludzka pyszniła się również

ilością i głębokością blizn i obnażała je z upodobaniem?

Czy jest to jej własność, która napełnia ją dumą? A może

raczej — poza chęcią poznania — człowiek odczuwa

przede wszystkim potrzebę dzielenia się z kimś swoimi

wrażeniami? Czyż zdolność odczuwania i budzenia uczuć

w bliźnich nie stanowi najpotężniejszego czynnika duszy

naszej?

Jakiekolwiek wszakże byłyby kierujące mną pobudki,

ulegam potrzebie odtworzenia wrażeń, jakich doznawa-

łem w ciągu tej nieszczęsnej wojny. Korzystając z do-

wolnych wczasów, pragnę, uporządkować zatarte i chao-

tyczne wspomnienia, zebrać je i streścić. Starzy druho-

wie, odwołuję się i do waszej pamięci! Niby cennego

skarbu strzeżcie bohaterskich wspomnień, które tak dro-

go okupiliśmy, a które będą jedyną po nas puścizną,

jedyną pozostałością minionych dni. Porażka wasza

chlubniejsza była aniżeli zwycięstwo wrogów! Umiejcie

więc znosić klęskę bez sromu! Podnieście z dumą szla-

chetne czoła, o które obijały się gromy całej Europy! Nie

spuszczajcie oczu, które widziały tyle stolic zdobytych,

tylu władców pokonanych!... Niewątpliwie godnymi

byliście lepszej doli, od was wszakże zależy, aby z reszty

życia uczynić szlachetny użytek. W ciszy i osamotnieniu

niedoli, które sprzyjają takim zatrudnieniom, dyktujcie

historii wasze wspomnienia, a jasny blask prawdy niechaj

przyświeca wam w bezsenne noce, które oby nie okazały

się bezowocne!

Ja zaś skorzystam z przywileju — niekiedy tragicznego,

częściej zaszczytnego — opisania wszystkiego, com

widział, odmalowania ze zbytnią może skrupulatnością

najdrobniejszych nawet szczegółów. Sądzę jednak, iż

pewna drobiazgowość nieodzowna jest dla należytego

zrozumienia geniuszu cesarza i gigantycznych czynów,

bez których nie dowiedzielibyśmy się, dokąd sięgnąć

może potęga, sława i niedola człowieka!

Począwszy od roku 1807 znikła przestrzeń dzieląca Ren

od Niemna; rzeki te stały się rywalkami. Przez swoje

ustępstwa poczynione w Tylży kosztem Prus, Szwecji i

Turcji Napoleon pozyskał sobie Aleksandra. Traktat ów

był wynikiem porażki Rosjan i oznaczał poddanie się

tego imperium pod wpływy systemu kontynentalnego.

Przynosił ujmę narodowej godności Rosjan — rzecz

zrozumiała dla nielicznych tylko jednostek — i narażał

kraj na znaczne straty materialne, co zrozumieli wszyscy.

Utworzeniem systemu kontynentalnego Napoleon wy-

powiedział Anglii walkę na śmierć i życie; zaangażował

w nią sławę swoją i honor, losy Francji i własny byt

polityczny. System ten nie dopuszczał na kontynent za-

równo towarów angielskich, jak i tych, które opłacały

Anglii jakiekolwiek cło. Mógł to osiągnąć tylko przy

powszechnej zgodzie, którą mu zapewnić mogło jedynie

panowanie wyłączne i powszechne.

Francja tymczasem zraziła sobie ludy zwycięstwami

swymi, władców zaś krwawą rewolucją i założeniem

nowej dynastii. Nie mogła mieć sprzymierzeńców ani też

rywali, lecz tylko poddanych, gdyż sprzymierzeńcy

byliby fałszywi, a współzawodnicy bezlitośni. Musiała

tedy albo wszystkich pokonać, albo też w tym zmaganiu

ulec.

Jakkolwiek wysoko wzniósł się był Napoleon ponad

ludy Południa i Zachodu Europy, zawsze dostrzegał

wśród śniegów i lodów Północy wiecznie groźny tron

Aleksandra. Na dalekich rubieżach Europy, skąd płynęły

niegdyś obfitą falą dzikie hordy najeźdźców, widział

zbiorowisko nieokiełznanych żywiołów, gotujących się

do nowego zalewu. Dotychczas Austria i Prusy stanowiły

dostatecznie silną tamę ochronną od wschodu; ale

właśnie on tamę tę przerwał lub osłabił. Stał więc teraz

samotnie jako jedyny obrońca cywilizacji, dobrobytu i

zdobyczy kulturalnych Południa przeciw ciemnocie i

chciwości ubogich mieszkańców Północy, przeciw

zaborczym instynktom ich cesarza i arystokracji.

Widocznym było, że tylko wojna zdoła rozstrzygnąć

namiętny ten spór, tę odwieczną walkę nędzarza z bo-

gaczem, skądinąd jednak, z naszego punktu widzenia,

wojna ta nie była ani ogólnoeuropejską, ani nawet na-

rodową. Europa była jej niechętna, gdyż ewentualne

zwycięstwo jeszcze wzmogłoby potęgę Napoleona. Fran-

cja, wyczerpana, łaknęła pokoju: wybitne osobistości,

wchodzące w skład dworu cesarskiego, z lękiem spoglą-

dały na nowe przygotowania wojenne, na rozproszone

między Kadyksem a Moskwą wojska, a jakkolwiek

uświadamiano sobie nieuchronność tego zatargu, nikt nie

był przekonany, że powinien on nastąpić już teraz.

Cesarz wszakże — zarówno z pobudek politycznych,

jak i ulegając wrodzonej sobie przedsiębiorczości — po-

wziął tytaniczny zamiar całkowitego opanowania Europy

przez pognębienie Rosji i odebranie jej zagarniętych

ziem polskich. Jednakże wbrew jego woli i chęci ta-

jemnica stała się publiczną. Olbrzymie przygotowania,

jakich wymagała tak daleka wyprawa, stosy prowiantu i

amunicji, szczęk broni, turkot ładownych wozów i fur-

gonów, przemarsze tak licznego wojska, to powszechne

poruszenie, majestatyczny i straszliwy pochód wszyst-

kich sił Zachodu przeciwko Wschodowi — wszystko to

zwiastowało Europie bliskie starcie dwóch gigantycznych

współzawodników.

Aby dosięgnąć granic Rosji, trzeba było przejść przez

ziemie pruskie i ominąć terytorium austriackie, mając z

jednej strony Szwecję, z drugiej zaś Turcję. Koniecznym

więc było zawarcie przymierza zaczepno-odpornego z

czterema tymi państwami. Austria podlegała wówczas

wpływom Napoleona, Prusy zaś lękały się Francji. Od

razu też projekt cesarza zyskał sobie w Wiedniu akces

dobrowolny, w Berlinie przymusowy. Prusy ściśnięte jak

w kleszczach umową z 24 lutego 1812 roku zobowiązały

się dostarczyć dwadzieścia do trzydziestu tysięcy ludzi

oraz oddać większość swych fortec i magazynów do

dyspozycji armii francuskiej.

Współudział Austrii wyrozumowany był jednak i na

ścisłej oparty rachubie. Leżąc w środku, między olbrzy-

mim obszarem Rosji a imperium Napoleona, Austria

przyklasnąć mogła tylko walce; bez względu na rezultat,

obaj zapaśnicy musieli w końcu wzajemnie się osłabić ku

jej bezsprzecznej korzyści. Austria 14 marca 1812 roku

przyobiecała dać Francji trzydzieści tysięcy ludzi;

potajemnie jednak udzieliła dowódcom oględnych

instrukcji. Jako indemnizację za poniesione koszty otrzy-

mała mglistą obietnicę rozszerzenia swego terytorium

oraz gwarancję posiadania Galicji. Na wypadek zaś

gdyby część tej prowincji oddać miała Królestwu Pol-

skiemu, otrzymałaby tytułem odszkodowania prowincje

iliryjskie (tajna umowa art. 6).

Pomyślny wynik wojny nie był więc w niczym zależny

ani od ustąpienia, ani też od względów, jakich domagała

się zawistna i drobiazgowa dyplomacja austriacka. Z

chwilą tedy wejścia do Wilna Napoleon mógł był

obwieścić wyzwolenie całej Polski, zamiast zwlekać,

osłabiając tym samym zapał i ofiarność narodu.

A jednak był to właśnie jeden z tych najważniejszych

momentów, które grają decydującą rolę w każdym

przedsięwzięciu politycznym czy też militarnym, jeden z

tych momentów, z którymi wszystko się wiąże, od któ-

rych wszystko zależy. Lecz Napoleon bądź zbytnio liczył

na przewagę własnego geniuszu, na potęgę i sprawność

swojej armii i na niemoc Aleksandra, bądź pamiętając, co

zostawia poza sobą, uważał, iż zbyt ryzykownym by-

łoby powolne i systematyczne prowadzenie tak dalekiej

ekspedycji, bądź też, jak sam do tego się przyznał, nie

był pewny wygranej — dość, że nie ogłosił wyzwolenia

kraju, który oswobodził, albo raczej nie miał jeszcze od-

wagi tego uczynić.

Nie starał się nawet oczyścić południowych prowincji

polskich z nielicznych oddziałów nieprzyjacielskich, któ-

re obecnością swoją hamowały patriotyzm Polaków, i

zapewnić sobie dzięki ich dobrze zorganizowanemu

powstaniu — solidnej bazy działań wojennych. Przy-

zwyczajony do szybkiego działania, do błyskawicznych

manewrów, naśladować chciał samego siebie, mimo za-

sadniczej różnicy warunków i okoliczności. W ułomnej

naturze ludzkiej leży bowiem potrzeba naśladownictwa;

wielcy zaś ludzie, zwykłą przerastający miarę, z nawy-

knienia naśladują samych siebie i giną zazwyczaj od

broni, którą wojowali; giną za wcześnie od tego właśnie,

co stanowiło najelementarniejsze zalety ich geniuszu!

Napoleon zawierzył ślepo szczęśliwej swojej gwieź-

dzie. Sądził, iż sześćkroć stutysięczna armia w zupełno-

ści zapewnia mu zwycięstwo. W niej też wszystkie po-

kładał nadzieje. Zamiast dążyć do zwycięstwa drogą

wszelakich ofiar i poświęcenia, przeciwnie, przez zwy-

cięstwo otrzymać chciał wszystko: to, co miało być ce-

lem, stawało się jeno środkiem do celu prowadzącym. Na

zwycięstwo liczył tak bardzo, obciążał je takim brze-

mieniem odpowiedzialności, że potrzeba przekształciła

się z wolna w nieuchronną konieczność. Tym tłumaczy

się nadmiernie przyspieszona akcja, tym — namiętna

chęć jak najszybszego wydostania się z krytycznej sy-

tuacji.

Nie należy jednak wydawać zbyt pochopnych sądów o

tak potężnym i uniwersalnym geniuszu. Niedługo wy-

słuchamy jego własnych słów; przekonamy się, że w

znacznej mierze zniewolony został do tego przedsięwzię-

cia szczególnym zbiegiem przemożnych okoliczności, a

jeżeli nawet zuchwały był sposób prowadzenia tej

kampanii, ostateczne jej wyniki byłyby niewątpliwie

pomyślne, gdyby przedwczesne załamanie się sił fizycz-

nych w pewnej mierze nie pozbawiło tego wielkiego

człowieka owej mocy, jaką zachował jego duch.

Traktaty zawarte z Austrią i Prusami otwierały Na-

poleonowi drogę do Rosji. Lecz jeśli miał wedrzeć się w

głąb tego państwa, musiał jeszcze upewnić się, jakie

będzie stanowisko Szwecji i Turcji. W owym czasie

wszystkie kombinacje militarne do tak olbrzymich do-

szły rozmiarów, że układając plany wojenne, nie wy-

starczało wziąć pod uwagę konfiguracji pojedynczych

prowincji, biegu rzek lub łańcuchów górskich. Gdy tacy

potentaci, jak Aleksander i Napoleon, ubiegali się o

zwierzchnictwo nad Europą, należało ogarnąć całokształt

ogólnej sytuacji wszystkich państw oraz wzajemny ich

stosunek; polityka ich winna była kreślić swoje plany

wojenne nie na mapach poszczególnych krajów, lecz

całego globu ziemskiego!

Otóż Rosja panuje nad tą połacią Europy, gdzie morza

z północy i południa naturalną jej stanowią granicę.

Niełatwo osaczyć i zmusić do układów jej rząd na tych

prawie niezmierzonych przestrzeniach, gdzie podbój

wymagałby długich kampanii, utrudnianych przez ostry

klimat. Konieczna więc była pomoc Turcji i Szwecji, aby

uderzyć na imperium, ugodzić je w samo serce przez

zajęcie jego nowoczesnej stolicy i obejść daleko z

lewego flanku jego wielką armię nadniemeńską —

zamiast atakować wojska rosyjskie od czoła wśród roz-

ległej równiny, gdzie armii nie grozi rozsypka i gdzie

zawsze znajdzie się mnóstwo dróg na wypadek odwrotu.

Wszyscy więc, nawet prości żołnierze, z dnia na dzień

oczekiwali wieści o równoczesnym pochodzie Wielkiego

Wezyra na Kijów i wkroczeniu wojsk Bernadotte'a do

Finlandii. Ośmiu monarchów zaciągnęło się już pod

sztandary Napoleona, lecz wahali się dotychczas ci dwaj,

na których najwięcej mu zależało. Zaiste, godnym wiel-

kiego cesarza byłoby zjednanie sobie, dla urzeczywi-

stnienia tych kolosalnych zamiarów, wszystkich mo-

carstw, wszystkich narodów, całej Europy.

Zwycięstwo miałby wówczas zapewnione. Gdyby zaś

było zabrakło nowoczesnego Homera, aby unieśmiertel-

nić bohaterską epopeję władcy nad władcami, spiżowy

głos XIX stulecia — wielkiego stulecia chwały — go-

dnie byłby go zastąpił i okrzyk zdumionej ludzkości,

dźwięcząc potężnie i rozgłośnie, przeniknąć mógł z po-

kolenia w pokolenie, aż do najdalszej przyszłości!

Nie był nam wszakże sądzony taki ogrom sławy...

Bezgranicznym tedy było zdumienie nasze, gdy na

ziemi rosyjskiej doszły nas wreszcie wieści o zawarciu

przez Aleksandra wrogich nam traktatów z Turcją i ze

Szwecją. Z niepokojem spoglądaliśmy na prawe nasze

skrzydło — odsłonięte, lewe — znacznie osłabione, na

zagrożoną teraz powrotną drogę.

Cesarz Francuzów — przeciwnie — mniemał, iż potęga

jego geniuszu i olbrzymia, sześćkroć stutysięczna armia

przeważy na szali; że zwycięstwo, odniesione nad

Niemcami, przetnie splątany węzeł dyplomatycznych

trudności, które może zbytnio sobie lekceważył; że wów-

czas wszyscy monarchowie europejscy, olśnieni świe-

tnym blaskiem gwiazdy cesarskiej, uchylą przed nim

czoła, że będzie gorzał jako słońce w otoczeniu satelitów.

9 maja 1812 roku Napoleon — dotychczas zawsze

zwycięski — opuścił pałac cesarski, do którego powrócić

miał w niedalekiej przyszłości zwyciężony i znękany.

Z Paryża do Drezna droga jego była nieustającym

triumfem. Pokonani Niemcy — bądź to dla ratowania

miłości własnej, bądź też wskutek upodobania do nie-

zwykłych zjawisk, gotowi byli uznać Napoleona za istotę

nadprzyrodzoną. Ulegając z pewnym zdziwieniem

ogólnemu prądowi, te poczciwe ludy szczerze starały się

uwierzyć w narzucone im zewnętrzne objawy nie istnie-

jących uczuć.

Tłumnie ciśnięto się wzdłuż drogi, którą przebywał

cesarz. Książęta opuszczali stolice swoje, wypełniając po

brzegi miasta, w których miał się zatrzymać, choćby

tylko na krótko, potężny arbiter wspólnych ich losów.

Cesarzowa towarzyszyła Napoleonowi wraz z licznym

dworem. Barwny ten i świetny pochód przypominał ra-

czej triumfalny powrót zwycięzcy, aniżeli wędrówkę ku

niepewnej przyszłości, ku dalekim i straszliwym pobo-

jowiskom rozstrzygającej walki. Nie w ten sposób Na-

poleon gotował się był niegdyś do boju.

Życzenie jego, iżby cesarz austriacki, kilku królów i

liczni udzielni książęta powitali go w Dreźnie, spełnione

zostało w zupełności; przybyli wszyscy, bądź to z

wyrachowania, bądź też z obawy; jedyną zaś pobudka,

która kierowała Napoleonem, była chęć upewnienia się o

swojej wszechmocy i zadokumentowania jej w oczach

Europy.

Ambicji jego dogadzało, aby to jego zbliżenie ze starym

domem Habsburgów zyskało w oczach Niemców

charakter uroczystości rodzinnej. Napoleon sądził, że

świetność tego zjazdu stanowić będzie rażącą sprzecz-

ność z osamotnieniem cara, który może zlęknie się swe-

go opuszczenia, że nadto obecność w Dreźnie sprzymie-

rzonych monarchów upewni wszystkich, iż zamierzona

wojna jest istotnie wojną ogólnoeuropejską.

Tam więc — w sercu Niemiec — zatrzymał się nieco

dłużej z małżonką swoją — córką imperatorskiego rodu.

Na wieść o jego przybyciu zbiegły się zewsząd nieprze-

brane tłumy: magnaci i nędzarze, szlachta i lud, przy-

jaciele i wrogowie. Ruchoma ludzka fala, gnana cieka-

wością, zalała drogi, ulice i place. Z namiętnym uporem,

ze wzrokiem utkwionym w okna i bramy królewskiego

pałacu, wyczekiwano dniem i nocą. Niczym był dla tego

tłumu olśniewający blask korony cesarskiej, niczym

świetność i przepych dworu. Napoleona jedynie chciano

oglądać, by zapamiętać na zawsze nieprzeniknione jego

oblicze, by móc później opowiadać o nim mniej szczę-

śliwym rodakom, dzieciom i wnukom.

W teatrach przypochlebni poeci czynili zeń półboga,

ludy całe składały mu korne hołdy.

Bardziej jeszcze zdumiewający widok przedstawiały

rankiem antykamery cesarskie. Na równi z innymi cze-

kali na audiencję udzielni książęta, tak wymieszani z

wojskowymi, że nieraz oficerowie musieli przestrzegać

się wzajemnie, by nie urazić mimo woli tych dworaków-

nowicjuszy. Obecność Napoleona, przewaga jego nad

wszystkim i wszystkimi — niwelowała wszelkie różnice.

Być może, iż źle hamowana buta wojskowa niektórych

naszych generałów zraziła wówczas obecnych w Dreźnie

królów i książęta; ci żołnierze czuli się im równi,

zwycięzca bowiem zawsze równy jest zwyciężonemu,

bez względu na dostojność jego i znakomite pochodzenie.

Tymczasem rozważniejsze jednostki wśród nas przy-

glądały się z pewnym zaniepokojeniem temu osobliwemu

widowisku. Szeptano po cichu, że trzeba się uważać za

nadprzyrodzoną istotę, aby tak wszystko zmieniać i

przekształcać bez obawy, że z kolei zostanie się wchło-

niętym przez ogólny chaos; że jadem nienawiści dławią

się już ci monarchowie i opuszczają pałac Napoleona; że

poufne, nocne narady z ministrami i zausznikami

niejednokrotnie przeplatane były objawami żalu i obu-

rzenia. Każdy najdrobniejszy nawet szczegół zwiększał

rozgoryczenie. Jakżeż natrętnym wydawał się tym kró-

lom i książętom tłum, otaczający zwartym kołem pałac

Napoleona, podczas gdy ich własne rezydencje opusto-

szałe były i samotne, gdy odbieżeli ich wszyscy, własne

nawet ludy. Nie rozumiano, że głosząc jego szczęście,

lżono ich niedolę. Przyjazd ich do Drezna zwiększył jeno

wpływ i urok Napoleona, uwydatnił świetność gwiazdy

cesarskiej, gdyż nad nimi on triumfował: każdy okrzyk

uwielbienia i podziwu dla cesarza dźwięczał dla nich jak

wyrzut złowrogi — jego wielkość była ich poniżeniem,

jego zwycięstwo — ich porażkami. Na pewno nie

ukrywali swojej goryczy i z dniem każdym pogłębiała się

ich nienawiść. Niebawem wyjechał nagle jeden z

dostojnych uczestników zjazdu, nie mogąc znieść już

dłużej niewypowiedzianie przykrej dla niego sytuacji.

Wśród pozostałych szczególną nienawiścią — nieumie-

jętnie skrywaną — pałała cesarzowa austriacka, wnuczka

władców zdetronizowanych niegdyś we Włoszech przez

generała Bonapartego. Przejrzał ją Napoleon i z

uśmiechem na ustach rozbrajał przeciwnika, niemniej

jednak wdzięk i dowcip cesarzowej jednał jej coraz

więcej zwolenników, którym udzielała się jej nienawiść.

Maria Ludwika mimo woli przyczyniła się również do

zaostrzenia już i tak napiętych stosunków. Przepychem

toalet i klejnotów starała się zaćmić macochę, a

jakkolwiek Napoleon nieraz skłaniał żonę do pewnych w

tym kierunku ograniczeń, ostatecznie pod wpływem

uczucia i zmęczenia ustępował zawsze wobec próśb, a

nawet i łez. Poza tym, jak gdyby zapominając o własnej

narodowości, Maria Ludwika kilkakrotnie zraniła

podobno miłość własną Niemców przez nietaktowne po-

równywanie losów swojej dawnej i obecnej ojczyzny;

Napoleon strofował ją z obowiązku raczej aniżeli z prze-

konania; w głębi duszy cieszył się bowiem z uczuć pa-

triotycznych cesarzowej, choć sutymi darami — pozornie

przynajmniej — okupywał popełnione przez nią błędy.

Jedynym zatem rezultatem tego zjazdu była ogólna

chęć i rozgoryczenie. Napoleonowi, który tak starał się

wszystkim podobać, wydawało się, że tego dokazał; cze-

kając na ostatnie oddziały olbrzymiej swojej armii, która

maszerowała jeszcze przez terytorium mocarstw

sprzymierzonych — zajmował się ze szczególnym zain-

teresowaniem sprawami bieżącej polityki.

Generał Lauriston, ambasador francuski przy dworze

petersburskim, otrzymał rozkaz, aby uzyskał u cara

zgodę na przedstawienie mu w Wilnie decydujących

propozycji. Generał Narbonne, adiutant Napoleona, udał

się do głównej kwatery rosyjskiej, aby zapewnić Ale-

ksandra o pokojowych zamiarach Francji i, jak fama

niesie, ściągnąć go do Drezna. Arcybiskupowi z Malines

powierzono sprawę kierowania patriotycznymi porywami

Polaków. Królowi saskiemu, który lękał się utraty

Księstwa Warszawskiego, obiecano sowitsze odszkodo-

wanie.

Od pierwszych dni dziwiono się wszelako nieobecności

króla pruskiego na dworze cesarskim. Wkrótce jednak

rozeszła się pogłoska, że właściwą tego przyczyną miał

być niemalże wyraźny zakaz cesarza. Władca ów za-

trwożył się tym bardziej, im mniej był winien. Obecność

jego widocznie mogłaby być niewygodna. Wobec gro-

żącej mu niełaski, ulegając namowom generała Nar-

bonne'a, Fryderyk przybył jednakże do Drezna. Gdy go

oznajmiono, w pierwszej chwili Napoleon — zirytowany

— wzdragał się go przyjąć. „Czego chce tutaj ten król?

Czy mało jeszcze dał mu się we znaki zasypując go

listami i ciągle o coś molestując? Dlaczego na dobitkę

chce go prześladować swoją obecnością? Kto go tu

potrzebuje?" Dopiero na skutek perswazji Duroca, który

przypomniał cesarzowi konieczność pozyskania sobie

Prus przeciw Rosji, otwarły się przed królem bramy

cesarskiego pałacu. Przyjęty został z wszystkimi należ-

nymi mu honorami. Wysłuchano łaskawie zapewnień

jego o szczerym oddaniu, którego dowody, w rzeczy

samej, dał niejednokrotnie.

Podobno obiecano mu wówczas rosyjskie prowincje

nadbałtyckie, które okupować miały wojska pruskie.

Nadto Napoleon miał jakoby zgodzić się na projekt mał-

żeństwa jednej ze swoich siostrzenic z pruskim następcą

tronu. Miało to być nagrodą za usługi, jakie miały być

oddane przez Prusy w ciągu zamierzonej wojny. Tym

sposobem Fryderyk jako aliant Napoleona mógł utrzymać

się przy władzy. Brak skądinąd dowodów, które by

stwierdzały, że koligacja z rodziną cesarza była istotnie

równie ponętna dla króla pruskiego, jak niegdyś dla

następcy tronu hiszpańskiego.

Napoleon wszakże wyczekiwał jeszcze na rezultat ne-

gocjacji Lauristona i generała Narbonne'a. Łudził się

nadzieją, że pokona i zjedna sobie Aleksandra grozą nie

zwyciężonej dotychczas armii swojej i groźnym urokiem

świetnego zjazdu drezdeńskiego. Kilka dni później, w

Poznaniu, zwierzył się niejako z tych złudzeń generałowi

Dessoles: „Skoro zjazd drezdeński nie skłonił Alek-

sandra do zawarcia pokoju, skłoni go do tego wojna".

Preliminaria te i pertraktacje były w gruncie rzeczy nie

tyle usiłowaniem zawarcia pokoju, ile raczej podstępem

wojennym. Napoleon pragnął w ten sposób albo uśpić

czujność Rosjan i doczekać się dyslokacji pułków

rosyjskich — a wtedy zgnieść je i rozbić doszczętnie,

albo też podsycić ich butę i zarozumiałość i od razu

przejść do walnej rozprawy. Tak w jednym, jak i w

drugim wypadku — drogą zwycięstwa czy też podstępu

— wojna byłaby wnet ukończona. Lecz misja Lauristona

spełzła na niczym, natomiast Narbonne po powrocie

oznajmił, co następuje: „Nie zauważył w obozie

rosyjskim ani przygnębienia, ani też czczej fanfaronady.

Z odpowiedzi cara wywnioskował, że Rosja godzi się

raczej na wojnę aniżeli na haniebny pokój; że Rosjanie

unikać będą rozstrzygającej bitwy z tak groźnym prze-

ciwnikiem; że wreszcie cały naród gotów jest do naj-

cięższych ofiar, aby tylko wojnę przedłużyć i zniechęcić

do niej Napoleona".

Cesarz — w owej chwili u szczytu potęgi i sławy —

lekce sobie ważył zawartą w tej odpowiedzi przestrogę.

Jeśli mam być zupełnie szczerym, dodać muszę, iż pe-

wien magnat rosyjski przyczynił się również niemało do

ugruntowania mylnych zapatrywań Napoleona; bądź to

sam był w błędzie, bądź też rozmyślnie upewnił cesarza,

że Aleksander łatwo upada na duchu, że cofa się przed

lada przeciwnością. Na nieszczęście, wspomnienie licz-

nych ustępstw cara w Tylży i Erfurcie utwierdziło jeno

Napoleona w fałszywym tym mniemaniu.

Pobyt w Dreźnie przeciągnął się do 29 maja.

W końcu znudzony hołdami Niemców, pragnąc co

rychlej pokonać Rosję, Napoleon z Drezna udał się do

Poznania, gdzie zabawił tylko tyle czasu, aby ująć sobie

Polaków; stamtąd podążył zaś nie do Warszawy, która w

danym momencie leżała poza głównym terenem za-

mierzonej akcji, i gdzie znów czekały go sprawy poli-

tyczne, lecz do Torunia, w celu obejrzenia fortyfikacji,

magazynów i załogi. W Toruniu ozwały się po raz

pierwszy skargi miejscowej ludności polskiej, niemiło-

siernie ograbianej i lżonej przez naszych aliantów. Na-

poleon nie szczędził królowi Westfalii nagany, a nawet

i pogróżek. Lecz jak wiadomo, zarówno nagany, jak i

pogróżki mijały bez echa przy jego tak niespokojnym

trybie życia; zresztą wybuchy gniewu cesarza, jak

wszelkie inne jego porywy, były zazwyczaj krótkotrwałe:

ochłonąwszy, żałował zawsze uniesienia i z właściwą

sobie dobrocią niejednokrotnie starał się nagrodzić wy-

rządzoną przykrość; zresztą — sam ponosił do pewnego

stopnia odpowiedzialność za nieład i nadużycia, gdyż o

ile zapasy żywności obfite były i doskonale rozlokowane

na przestrzeni między Odrą, Wisłą i Niemnem, o tyle

dotkliwie odczuwano brak paszy i furażu, trudniejszych

do transportu. Już w owym czasie kawaleria nasza

zmuszona była kosić zielone żyta i zrywać z dachów

strzech, albo jako tako wyżywić konie. Co prawda, nie

wszystkie pułki na tym poprzestały; skoro jednak

dozwolono na jedno nadużycie, w jakiż sposób zapobiec

innym?

Opuściwszy Toruń, Napoleon jechał brzegiem Wisły.

Ponieważ Grudziądz był w rękach pruskich, ominął go.

Była to twierdza ważna dla bezpieczeństwa jego armii,

przeto cesarz wysłał oficera artylerii z kilkunastu arty-

lerzystami, rzekomo dla robienia naboi, w rzeczy samej

zaś z innym zupełnie, tajnym celem. Ekspedycja spełzła

wszakże na niczym wobec niezwykłej czujności licznej

załogi.

W Malborku cesarza powitał marszałek Davout. Bądź

to przez pychę, bądź też z innych pobudek marszałek nie

uznawał nad sobą nikogo prócz Napoleona. Wyjątkowo

wytrwały i uparty, o silnej, nieugiętej woli, nie poddawał

się ani okolicznościom, ani ludziom. W roku 1809

Davout, pozostający wówczas chwilowo pod dowódz-

twem Berthiera, wygrał bitwę i ocalił armię tylko dzięki

temu, iż nie usłuchał rozkazów swego wodza. Stąd

śmiertelna nienawiść, wzrastająca w dniach pokoju nie-

ustannie, lecz bez zewnętrznych objawów, dla tej prostej

przyczyny, że Berthier mieszkał wtedy w Paryżu, a

Davout w Hamburgu. Otóż kampania rosyjska postawiła

oko w oko obu przeciwników. Berthier starzał się.

Począwszy od roku 1805 wstręt budziła w nim wszelka

wojna. Militarny talent jego polegał głównie na nie-

zmordowanej pracowitości i niezwykłej pamięci. Nie

myląc się nigdy, mógł odbierać i rozsyłać — o każdej

porze dnia i nocy — najróżnorodniejsze wieści i rozkazy.

Lecz w tym wypadku sądził, iż przysługuje mu

prawo wydawania rozkazów samodzielnych. Davout po-

czuł się tym urażony. Przy pierwszym tedy spotkaniu w

obecności cesarza, który dopiero co przybył do Mal-

borka, doszło pomiędzy nimi do gwałtownej sprzeczki.

W uniesieniu Davout nie cofnął się nawet przed za-

rzutami nieudolności i zdrady. Padły obelżywe słowa. A

gdy Berthier wyszedł, Napoleon — ulegając mimo woli

podejrzliwym insynuacjom marszałka — zawołał:

„Zdarza mi się niekiedy wątpić o wierności najdawniej-

szych moich towarzyszy broni; wówczas jednak takim

żalem ściska mi się serce, że odpycham czym prędzej te

bolesne myśli".

Podczas kiedy Davout nieopatrznie rozkoszował się

poniżeniem swego przeciwnika, cesarz podążył ku Gdań-

sku wraz z pałającym zemstą Berthierem. Od tej chwili

datuje się niepomyślny zwrot w karierze Davouta, wbrew

poświęceniu jego, niezaprzeczonej sławie i oddanym

czasu tej wojny usługom. Niechęć do Davouta pogłębiała

się i miała wydać zgubne owoce. Sprawiła ona, że cesarz

stracił zaufanie do tego mężnego, wytrwałego i mądrego

żołnierza, a bardziej począł faworyzować Murata,

którego zuchwałość większe rokowała mu nadzieje.

Napoleon

wszelako

nie

martwił

się

tym

współzawodnictwem swoich marszałków; byłaby go ra-

czej niepokoiła ich zbytnia jedność.

12 czerwca cesarz wyruszył z Gdańska do Królewca. W

Królewcu, który był drugim punktem zbornym armii

francuskiej, ukończona wreszcie została inspekcja

olbrzymich magazynów, zawierających nieprzebrane

wprost zapasy żywności. Nie zaniedbano niczego, aż do

najdrobniejszych nawet szczegółów. Twórczy i namiętny

geniusz Napoleona skupił się wtedy całkowicie nad tą

jedną, niezmiernie ważną i bodaj czy nie najtrudniejszą

częścią przygotowań wojennych. Jak świadczy jego

korespondencja, nie szczędził ani szczegółowych zleceń,

ani rozkazów, ani pieniędzy; godzinami całymi, dniem i

nocą dyktował odnośne instrukcje. W ciągu jednego

tylko dnia pewien generał otrzymał z kancelarii cesar-

skiej aż sześć depesz, tego samego tyczących się przed-

miotu.

W jednej z nich czytamy: „Wobec ogromu armii

zbraknąć musi koni, jeśli nie zostaną przedsięwzięte na-

leżyte ostrożności". W drugiej zaś: „Wszystkie furgony,

prócz tych, które potrzebne są przy ambulansach, po-

winny być zużytkowane do przewozu mąki, chleba, ryżu,

jarzyn i wódki. Wynikiem dotychczasowej mojej akcji

będzie zgromadzenie w jednym punkcie czterystu tysięcy

ludzi. Wówczas zaś nie możemy liczyć na mieszkańców

danej okolicy, jeno na siebie i na własne zapro-

wiantowanie". Zawiodły jednak wszelkie rachuby: zbra-

kło wkrótce środków przewozu, a i cesarz sam dał się

niebawem unieść własnemu zapałowi.

I

PRZEJŚCIE NIEMNA

apoleon skoncentrował wojska swoje w

Polsce i Prusiech Wschodnich, między

Królewcem i Gąbinem. Pod koniec wiosny

roku 1812 odbył przegląd niektórych

korpusów. Przemowy jego do żołnierzy były

wesołe, częstokroć szorstkie i rubaszne;

wiedział bowiem dobrze, że w stosunku do

tych prostych, a jak stal hartowanych ludzi szorstkość jest

szczerością, rubaszność — siłą, wyniosłość —

pańskością; że przeciwnie, salonowe formy i wykwint

obejścia uważane są przez nich za objawy słabości i

zniewieściałości; że miodowe słówka brzmią w ich

uszach jak obca, równocześnie niezrozumiała i śmieszna

gwara.

Przyjętym przez się zwyczajem, pieszo obchodzi sze-

regi. Pamięta doskonale, kiedy i w jakich kampaniach

brał udział każdy pułk. Interpeluje najstarszych żołnierzy,

przypominając im ubiegłe lata: Piramidy, Marengo,

Austerlitz, Jenę, Friedland. Ze wspomnieniem łączy nie-

kiedy szorstką pieszczotę, zaś stary wiarus — wzruszony

pamięcią cesarza — dumny spogląda z góry na młod-

szych, mniej zasłużonych, a zazdroszczących mu kamra-

tów!

Napoleon zaś idzie dalej, nie pomijając nikogo, aż do

najmłodszych rekrutów, którym szczególnie okazuje za-

interesowanie; znane mu są najdrobniejsze ich potrzeby;

wypytuje się o wszystko: o żołd i zwierzchników, o po-

żywienie i ubranie, przegląda nawet zawartość ich tor-

nistrów.

Dotarłszy wreszcie do środkowych szeregów — infor-

muje się o najgodniejszych kandydatach na wakujące

stopnie. Sam wypytuje kandydatów: „Ile lat służby? Ile

odbytych kampanii? Wiele razy ranny? Gdzie się odzna-

czył?" Po czym niezwłocznie mianuje ich oficerami,

asystując osobiście przy odnośnych formalnościach.

Wszystko to podnosi jego urok i zjednywa mu serca żoł-

nierzy. Szepcą wśród szeregów, że ten mocarz nad mo-

carzami, który całą ujarzmił Europę i wszystkim ludom

przewodzi, interesuje się dobrotliwie każdą drobnostką,

losu żołnierzy dotyczącą; że oni są jego najdawniejszą,

jego prawdziwą rodziną. W ten sposób powstawał kult

wojny i sławy, i osoby cesarza!

Tymczasem armia posuwała się od Wisły ku Niem-

nowi.

Sięgaliśmy już granicy rosyjskiej. Armia cała rozciąg-

nięta była wzdłuż Niemna na znacznej przestrzeni. Na

skraju prawego skrzydła stał trzydziestoczerotysięczny

korpus Austriaków Schwarzenberga, który przybył tu z

Galicji przez Drohiczyn; na lewym jego flanku, idący od

Warszawy na Białystok i Grodno — korpus króla

Westfalii, złożony z siedemdziesięciu dziewięciu tysięcy

dwustu Westfalczyków, Saksończyków i Polaków; obok

niego, w pobliżu Mariampola i Pilony, stał wicekról

Włoch na czele siedemdziesięciu dziewięciu tysięcy pię-

ciuset Bawarczyków, Włochów i Francuzów; dalej je-

szcze — sam cesarz i dwieście dwadzieścia tysięcy ludzi

pod dowództwem króla Neapolu, księcia Eckmühl, oraz

książąt Gdańska, Istrii, Reggio i Elchingen. Przybyłe z

Torunia, z Kwidzynia i z Elbląga korpusy te zeszły się 23

czerwca nie opodal Nogaryska, o milę powyżej Kowna.

Na skraju lewego skrzydła, na wprost Tylży, stał korpus

Macdonalda, trzydzieści dwa tysiące pięciuset ludzi —

Prusaków, Bawarczyków i Polaków.

Wszystko było w pogotowiu. Od brzegów Gwadalki-

wiru i Zatoki Kalabryjskiej aż po Wisłę ściągnięto

sześćkroć siedemnaście tysięcy ludzi, z których czterysta

osiemdziesiąt tysięcy stało już wzdłuż linii nadnie-

meńskiej; prócz tego — sześć kompletnych parków pon-

tonowych, z których jeden oblężniczy; kilkanaście ty-

sięcy wozów z żywnością; nieprzeliczone stada wołów;

tysiąc trzysta siedemdziesiąt dwa działa oraz mnóstwo

jaszczyków z amunicją i furgonów ambulansowych.

Wielka Armia dążyła tedy ku Niemnowi trzema od-

dzielnymi partiami.

Król Westfalii, na czele osiemdziesięciu tysięcy ludzi,

posuwał się ku Grodnu; wicekról Włoch, z siedemdzie-

sięciopięciotysięcznym korpusem — ku Pilonie; Napo-

leon, z dwustu dwudziestu tysiącami ludzi — w stronę

Nogaryska, folwarku położonego o trzy mile powyżej

Kowna. Dnia 23 czerwca kolumna cesarska doszła przed

świtem do Niemna, który w tym miejscu krył się wśród

wzgórz i gęstego pilwiskiego lasu.

U godzinie 2 z rana Napoleon, jadący dotąd powozem,

dosiadł konia. Pięć miesięcy później, nocą również, lecz

znękany, zwyciężony — przepłynąć miał znów tę samą

pamiętną rzekę i przekroczyć rosyjską granicę. Owóż

gdy dojeżdżał do Niemna, koń nagle zwinął się pod nim

i wysadził go z siodła. Jakiś głos zawołał: „Zła to

wróżba; Rzymianin cofnąłby się!" Nie wiadomo, kto

wyrzekł te słowa: sam cesarz czy też ktoś ze świty ce-

sarskiej?

Ukończywszy rekonesans, wydał rozkaz tyczący się

budowy mostów: nazajutrz, o zmierzchu, trzy mosty

stanąć miały w pobliżu wsi Poniemoń. Resztę dnia spę-

dził cesarz w swojej kwaterze, bądź to w namiocie, bądź

też pod gościnnym dachem polskiego dworu, szukając na

próżno spoczynku, odrętwiały, znużony niewywczasem i

niezwykłym upałem.

Z nadejściem nocy skierował się znów nad rzekę. Naj-

pierw przeprawiło się łódką kilku saperów. Zdziwieni

panującą dookoła ciszą, wylądowali na rosyjskim brzegu

bez żadnej przeszkody. Z tamtej strony Niemna panował

spokój; to na ich brzegu toczyła się wojna, pokój zaś

spowijał tę ziemię, którą malowano im w tak groźnych

barwach. Po chwili dopiero zjawił się młody oficer

kozacki, dowodzący patrolem. Zjawił się, jak gdyby nic

nie zagrażało pokojowi, jak gdyby nieświadom tego, iż

tam — za rzeką — stoją w bojowym szyku nieprzebrane

hufce wszystkich niemal ludów Europy. „Kto idzie?" —

zapytał. „Francuzi" — brzmiała odpowiedź. „Czego

chcecie? W jakim celu przekroczyliście granicę?" —

„Czego chcemy?... Bić się z wami!... Zająć Wilno!...

oswobodzić Polskę!" — krzyknął jeden z saperów.

Kozak zawrócił konia i znikł wkrótce w leśnej gęstwinie.

Wówczas uniesieni zapałem i ciekawi, co kryje się w

lesie, trzej nasi żołnierze zdjęli z ramion karabiny.

Huknęły trzy strzały, a słabe ich echo było jedyną za-

powiedzią rozpoczynającej się nieszczęsnej a wiekopom-

nej kampanii!

To pierwsze hasło bojowe zirytowało mocno cesarza.

Skarcił surowo niewczesny wybryk żołnierzy, nie wia-

domo, czy była to z jego strony przezorność, czy też

złowieszcze przeczucie. Natychmiast trzystu woltyżerów

przeprawiło się przez rzekę dla ochrony mostów. Wów-

czas z lasu i z wąwozów wysunęły się równocześnie

wszystkie kolumny francuskie. Szły w milczeniu, nie-

widoczne pod osłoną nocy. Zakazano rozpalania ognisk,

niecenia najdrobniejszych nawet światełek. Odpoczywa-

no z bronią w ręku, jak w obliczu nieprzyjaciela. Mokre

od rosy, zielone żytnie łany łożem były dla ludzi, strawą

dla koni.

Przenikliwy, budzący ze snu chłód długiej nocy, mrok,

który smutkiem zasnuwa dusze ludzkie, wreszcie blis-

kość niebezpieczeństwa — wszystko to wzmagało ponu-

ry nastrój. Otuchy dodawała jedynie nadzieja zwycię-

stwa. Szeptem powtarzano sobie najcelniejsze urywki

ostatniej proklamacji Napoleona, a geniusz wojny pło-

miennym swoim tchnieniem rozpalał wszystkie wy-

obraźnie!

Przed nami leżała granica rosyjska. Nasze chciwe

spojrzenia, przebijając ciemności, próbowały wedrzeć się

w krainę, której podbój okryć nas miał nieśmiertelną

chwałą. Zdawało nam się, że słyszymy już radosne

okrzyki Litwinów witających swoich oswobodzicieli, że

widzimy za rzeką tysiące błagalnie wyciągniętych ku

nam dłoni. Tutaj wszystkiego nam brakowało, tam opły-

wać będziemy we wszystko. Oni zatroszczą się o nasze

potrzeby, przyjmą nas z serdeczną a głęboką wdzięcz-

nością. Czymże był wobec tego trud bezsennej nocy?...

Niebawem zbudzić się miał dzień, a wraz z nim jego

dobroczynne ciepło i wszystkie jego uroki. Lecz światło

dzienne ukazało nam pustą jeno, piaszczystą wydmę i

posępne, gąszczem podszyte lasy! Oczy nasze spoczęły

ze smutkiem na postaciach kamratów, a wtedy imponu-

jący widok olbrzymiej naszej armii nową napełnił nas

dumą i pokrzepił otuchą.

W odległości trzystu kroków od rzeki, na najwyższym

pagórku, bielił się namiot cesarza. Dookoła zaś wszystkie

wzgórza, stoki pagórków, jary i wąwozy roiły się od

ludzi i koni. Gdy pierwsze promienie słoneczne padły na

te ruchome masy, połyskujące bronią, ozwały się trąbki i

trzy olbrzymie kolumny ruszyły ku trzem mostom. Jak

potworne cielska ogromnych wężów wiły się i pełzały

pośród niewielkiej piaszczystej równiny,

dzielącej je od Niemna, wydłużały się i zacieśniały coraz

bliżej rzeki i mostów, a po chwili pierwsze szeregi roz-

wijały się już na tej obcej ziemi, którą miały spustoszyć,

a następnie zasłać własnymi krwawymi szczątkami.

Tak wielki był zapał, że doszło niemal do utarczki

między dwiema dywizjami przednich straży, każda z nich

bowiem usiłowała pierwsza dostać się na przeciwległy

brzeg. Z trudem zdołano zaledwie uśmierzyć

wzburzonych żołnierzy. Napoleon również pośpieszył

postawić stopę na ziemi rosyjskiej. Bez lęku i wahania

czynił ten pierwszy krok na drodze prowadzącej do

zguby.

Początkowo nawet osobiście doglądał przeprawy,

obecnością swoją zagrzewając żołnierzy, którzy witali go

zwykłym okrzykiem. Wydawali się bardziej rozentu-

zjazmowani od niego: może w owej chwili padł mu na

duszę mroczny cień zwątpienia; może osłabł chwilowo,

znużony bezsennością i upałem, albo też dziwił się, iż nic

więcej nie ma już do zdobycia.

Wreszcie — zniecierpliwiony — ściągnął cugle i pom-

knął w las nad rzeką. Zdawało się, że w swym zapale

chce sam uderzyć na wroga. Przejechał tak samotnie

przeszło milę. W końcu zawrócił ku rzece i brzegiem

Niemna podążył wraz z gwardią ku Kownu.

Głuchy huk wstrząsnął nagle powietrzem. Idąc na-

słuchiwaliśmy, w której stronie rozpoczyna się bitwa.

Lecz z wyjątkiem luźnych oddziałów kozackich, zarówno

tego dnia, jak i następnych, walczyły z nami jedynie

żywioły. Zaledwie bowiem cesarz przeprawił się przez

rzekę, rozległ się daleki huk. Niebawem ściemniło się;

zerwała się, zawyła wichura, a z nią złowróżbne pomruki

gromów. Otaczająca nas pustka i brzemienne czarnymi

chmurami niebo posępny wytwarzały nastrój. Najwięksi

nawet zapaleńcy spoglądali z zabobonną trwogą na

zbliżającą się nawałnicę. Zdawało się, że te rozdzierane

błyskawicami chmury, co gromadzą się nad naszymi

głowami, opadną na ziemię, aby bronić jej przed naszym

najazdem.

Burza ta dorównywała wielkością naszemu przedsię-

wzięciu. W ciągu wielu godzin, na przestrzeni pięćdzie-

sięciu mil nadciągały zewsząd czarne i gęste chmury.

Niebo prażyło ogniem, a chłostało ulewą. Woda poza-

lewała drogi i pola, straszliwy upał przemienił się nagle

w przejmujący chłód. Padło wtedy dziesięć tysięcy koni,

częściowo podczas marszu, lecz głównie na postojach.

Wzdłuż piaszczystego wybrzeża porzucono mnóstwo

wozów. Dzień ten wielu ludzi przypłaciło zdrowiem, a

nawet i życiem.

Na początku burzy cesarz schronił się do pobliskiego

klasztoru. Wkrótce jednak ruszył dalej, ku Kownu, gdzie

panował zupełny bezład i rozprzężenie. Błyskawice i

pioruny nie przestraszały już nikogo, nie zwracano na nie

żadnej uwagi. Burza — zwykłe o tej porze zjawisko —

zatrwożyła nieliczne jednostki, ogół

natomiast

zachowywał się obojętnie. Powszechna niewiara bądź to

wyrozumowana, bądź też prostacka i bezmyślna, gwał-

towne żądze i namiętności, wzrastająca coraz bardziej

ilość nieodzownych potrzeb, wszystko to oddalało duszę

ludzką od nieba, kolebki jej i ostatniego przytułku. Toteż

straszliwa owa burza na nikim właściwie nie wywarła

głębszego wrażenia; widziano w niej jedynie niefortunny,

ale naturalny przypadek, i armia nie umiejąc dostrzec w

niej potępienia tak srogiego najazdu, za który zresztą nie

ponosiła odpowiedzialności, znajdowała tu powód do

gniewu przeciw losowi lub niebiosom, które tą drogą

ostrzegały wówczas — mimowolnie lub świadomie —

przed straszliwą przyszłością.

Tegoż dnia do ogólnej niedoli przybyło jeszcze jedno

niepowodzenie. Opodal Kowna kozacy zburzyli na Wilii

most, uniemożliwiając tym samym przejście korpusowi

Oudinota. Napoleon zirytowany nieoczekiwaną prze-

szkodą, lekceważąc ją tak, jak lekceważył wszystko, co

stawało mu na zawadzie, rozkazał szwadronowi Polaków

przebyć wpław rzekę. Bez wahania skoczyli dzielni

żołnierze w spienione nurty.

Początkowo płynęli szeregami, niebawem jednak, gdy

zdwoiwszy wysiłki znaleźli się na głębinie, zniosła ich

fala. Przestraszone konie, szarpiąc się, na próżno usiło-

wały walczyć z wartkim prądem. Jeźdźcy dobywali

ostatka sił, by dopłynąć i rozkaz spełnić, lecz wkrótce i

oni również zanurzali się coraz bardziej, coraz wido-

czniej szli na dno. Nieuchronną była ich zguba, lecz że

na ojczystej ginęli ziemi, za sprawę wspólnej Matki, za

jej zbawcę, więc zwróciwszy nadludzkim wysiłkiem gło-

wy w stronę Napoleona, z okrzykiem: „Niech żyje ce-

sarz!" — zniknęli pod wodą. Trzej zwłaszcza okrzyk ten

powtórzyli kilkakrotnie, nim pochłonęła ich wzbu-

rzona topiel. Tysiące oczu spoglądało na nich ze zgrozą i

uwielbieniem.

Co się tyczy Napoleona, to wydał wprawdzie szybko i z

całą precyzją odpowiednie polecenia i zarządził akcję

ratunkową, nie znać było jednak na nim żadnego wzru-

szenia: albo tak umiejętnie panował nad sobą, albo pod-

czas wojny uważał wszelkie wzruszenia za karygodny

objaw słabości, albo wreszcie przewidywał większe nie-

szczęścia, wobec których niczym była utrata jednego

szwadronu.

Z Kowna w dwa dni dotarł Napoleon do wąwozów,

okalających w pewnej odległości Wilno. Przed wkrocze-

niem do miasta oczekiwał wiadomości od przednich

straży. Sądził, że Aleksander bronić będzie stolicy Litwy.

Już parę strzałów obudziło w nim nadzieję walki, gdy

oznajmiono mu, że bramy Wilna są otwarte. Roz-

czarowany i chmurny, nie szczędził nikomu wymówek;

oskarżał generałów z awangardy o rozmyślne wypusz-

czenie z pułapki armii rosyjskiej; w uniesieniu nie wahał

się grozić nawet jednemu z nich, dzielnemu Mont-

brunowi. Zarówno gniew ten, jak groźby, które zresztą

nie pociągały za sobą żadnych skutków, u tego człowieka

czynu godne są raczej uwagi aniżeli potępienia,

stwierdzają bowiem niezbicie, jak wielką wagę przy-

wiązywał cesarz do rychłego zwycięstwa.

Mimo gniewu cesarz zajął się osobiście ceremoniałem

wjazdu do Wilna: na czele i w ariergardzie armii szły

pułki polskie. Bardziej jednak poruszony nagłym od-

wrotem Rosjan aniżeli objawami radości i wdzięczności

Litwinów, szybko przejechał przez miasto, kierując się

czym prędzej ku przednim strażom.

Armia rosyjska cofnęła się, trzeba było podążać jej

śladem.

II

BITWA POD OSTROWNEM, WZIĘCIE

WITEBSKA I SMOLEŃSKA, BITWA POU

WALUTYNĄ, POŁOCKIEM I WIAŹMĄ

ocząwszy od Niemna, armia nasza nie ustawała

w pościgu za Rosjanami. Dnia 25 lipca Murat,

podążył na czele swojej jazdy ku Ostrownu. O

dwie mile od tej wioski, szerokim traktem

ocienionym brzozami, jechał raźno 8 pułk

huzarów pod dowództwem oficerów: Do-mona, du

Coëtlosqueta i Carignana. Droga wiodła na szczyt

pobliskiego wzgórza, na którym stał, w części tylko

widoczny, korpus nieprzyjacielski, złożony z trzech

gwardyjskich pułków kawalerii z sześcioma działami.

Linia rosyjska całkowicie była odsłonięta.

Oficerowie 8 pułku sądzili, iż poprzedzają ich dwa

regimenty tejże samej dywizji, maszerujące na przełaj

polami z. prawej i z lewej strony drogi, a zasłonięte

pniami i gałęźmi brzóz. Lecz w ciągu marszu oba te

oddziały zatrzymały się, zaś 8 pułk, który poprzednio

znacznie już wysunął się naprzód, oddalał się coraz bar-

dziej, mniemając, że widniejące w odległości stu pięć-

dziesięciu kroków szeregi są szeregami bratnimi.

Nieruchomość Rosjan do reszty zmyliła dowódców 8

pułku. Rozkaz atakowania wydawał się im pomyłką,

wysłali więc na zwiady jednego oficera, a pułk jechał

dalej. Nagle widzą, że ich oficer pod ciosami szabel wali

się z konia, a kilku pośród towarzyszących mu żołnierzy

ginie od armatniej kuli. Nie wahając się już dłużej,

morderczym prażony ogniem, pułk pognał w cwał na

baterię. Stratowano i wybito kanonierów, zabrano działa,

roznosząc na szablach centrum linii nieprzyjacielskiej. W

zamieszaniu tego pierwszego zwycięstwa widzą, za-

skoczony tym spotkaniem, drugi pułk rosyjski, który

niedawno minęli. Uderzają nań od tyłu i roznoszą. Od-

niósłszy to drugie zwycięstwo spostrzegają trzeci pułk z

lewego skrzydła nieprzyjaciela, który — wylękły —

cofać się zaczął z pola bitwy; nasi, zebrawszy ile się dało

żołnierza, szybko zwracają się ku trzeciemu wrogowi,

zaskakując go w marszu i rozbijając w puch.

Zachęcony pomyślnym wynikiem walki, Murat przy-

parł nieprzyjaciela do lasów ostrownickich, lecz gdy po-

dążyć chciał jego śladem, nieoczekiwany napotkał opór.

Pod każdym względem Ostrowno znakomitą było po-

zycją. Wieś leżała przy trakcie, na wzgórzu, z którego

roztaczał się szeroki widok. Z lewej strony ciągnął się

rozległy i gęsty bór, z prawej — Dźwina; z frontu bronił

dostępu głęboki parów. Nie opodal zresztą wznosiły się

cenne dla Rosjan magazyny, a trakt prowadził do

Witebska, stolicy tej połaci kraju. Czym prędzej też

nadciągnął do Ostrowna Ostermann ze swoim korpusem.

Tymczasem Murat — równie waleczny dzisiaj, jak i

niegdyś, równie nieopatrznie narażający własne życie —

postanowił za wszelką cenę przełamać opór nie-

przyjaciela i zdobyć las, ustawicznie ogniem ziejący.

Lecz niebawem zrozumiał, że walka długa będzie i za-

wzięta. Rosjanie atakowali z kolei pozycję zajętą po-

czątkowo przez 8 pułk huzarów; z konieczności zatem

czoło kolumny francuskiej, składające się z dywizji

Bruyčres'a i Saint-Germaina oraz 8 pułku piechoty, od-

pierać musiało całą armię nieprzyjacielską.

Broniono się tak, jak zwykli bronić się zwycięzcy —

atakując. Na próżno wysuwały się z lasu szarżujące

korpusy nieprzyjacielskie: kawaleria musiała wnet cofać

się pod osłonę drzew; piechota, cięta szablami, uciekała

w popłochu. Znużenie ogarnęło już wszakże nasze pułki,

gdy nadciągnęła dywizja Delzonsa. Murat skierował ją

niezwłocznie ku prawemu skrzydłu, aby uniemożliwić

odwrót nieprzyjacielowi, który zatrwożył się i zaniechał

dalszej walki.

Wspomniane powyżej wąwozy i jary ciągną się na

przestrzeni kilku mil. Tegoż samego dnia, wieczorem,

wojska wicekróla połączyły się z korpusem Murata, ale

już nazajutrz sytuacja Rosjan się zmieniła. W ciągu nocy

siły Ostermanna wzrosły bowiem w trójnasób dzięki

przybyciu korpusów Pahlena i Konownicyna. Zabezpie-

czywszy się od lewego skrzydła rosyjskiego, obaj ksią-

żęta francuscy wyznaczali już swojemu prawemu skrzy-

dłu pozycję, z której pułki ruszyć miały do boju i która

miała być jednocześnie dla nich punktem oporu, gdy

wtem nagle ozwała się z lewego flanku głośna wrzawa;

patrzą: to Rosjanie — ośmieleni dwukrotnym odparciem

kawalerii i piechoty naszego skrzydła — tłumnie wysy-

pywali się teraz z lasu, dzikie wznosząc okrzyki. W owej

chwili zapał i męstwo ożywiały szeregi rosyjskie, zwąt-

pienie i bezradność ogarnęły zawsze i wszędzie zwy-

cięskich dotychczas Francuzów.

84 pułk i batalion Kroatów na próżno usiłowały oprzeć

się przeważającym siłom; topniały jeno coraz bardziej,

zaścielając ziemię stosami trupów i rannych; pod

pozorem ratowania i przenoszenia rannych, częstokroć

rany symulując, zdrowi i silni licznie opuszczali szeregi.

Widmo porażki unosiło się nad nami. Wśród ogólnego

rozprzężenia, przez nikogo nie podtrzymywana, cofać się

już zaczynała artyleria, najwytrwalsza i najbardziej

doborowa broń. Chwilę jeszcze, a wszystkie pułki, roz-

bite i zdezorganizowane ucieczką, spotkałyby się w cia-

snej gardzieli wąskiego jaru, wówczas zaś próżnymi

byłyby groźby i nawoływania oficerów, bezcelowym —

największe nawet męstwo.

W owym momencie Murat — wzburzony przebiegiem

walki — stanął osobiście na czele pułku ułanów polskich,

którzy zarówno pod wpływem ognistej przemowy króla,

jak i nieprzejednanej nienawiści względem Rosjan

cwałem ruszyli za nim do ataku. Podobno Murat chciał

jedynie poprowadzić ich w wir walki; nie wypadało mu

brać w niej czynnego udziału, gdyż jako naczelny wódz

obowiązany był wszystko widzieć i wszystkim kierować;

lecz na znacznej przestrzeni lance ułanów połyskiwały za

nim zwartą gęstwiną, a konie mknęły jak wiatr. Nie mógł

więc ani usunąć się na bok, ani zatrzymać. Pierwszy tedy

wpadł na szeregi rosyjskie i bił się na równi z innymi,

niepomny godności swojej, ze zwykłą sobie zuchwałą

odwagą.

Równocześnie generał d'Anthouard zagrzewał do walki

swoich kanonierów, a generał Girardin poprowadził 106

pułk przeciw prawemu skrzydłu rosyjskiemu i wyparł je

z pozycji, zabierając mu dwa działa. Z przeciwległej

strony generał Pirč obszedł nieprzyjaciela z lewego

flanku i zmusił do odwrotu. Rosjanie cofnęli się w mroki

leśne.

Mimo to wszakże bronili uparcie na swoim lewym

skrzydle gęstego lasu, którego nader wysunięta pozycja

przerwała ciągłość naszej linii bojowej. Zaskoczony zie-

jącym z lasu ogniem 92 pułk, wciąż gradem kul zasy-

pywany, stał nieruchomo, nie śmiejąc ani atakować, ani

też cofać się. Sercami żołnierzy targały dwojakie, naj-

zupełniej sprzeczne uczucia: trwoga przed niebezpie-

czeństwem i obawa hańby. Lecz generał Belliard, w ślad

którego podążył wkrótce generał Roussel, tak umiejętnie

podniósł ducha w żołnierzach słowami i własnym

przykładem, że po krótkiej walce las zdobyto.

Dzięki temu znaczny oddział nieprzyjacielski, który

starał się obejść prawe nasze skrzydło, sam został 2 kolei

otoczony. Dostrzegłszy to Murat ruszył pierwszy ze

wzniesioną szablą w dłoni, wołając: „Za mną, wiara!".

Liczne jednak jary i parowy ułatwiły Rosjanom odwrót:

cofnęli się wszyscy w głąb rozległego lasu, który ciągnął

się na przestrzeni dwóch mil i był ostatnią zasłoną

kryjącą przed nami Witebsk.

Po tak uciążliwej i zażartej bitwie, gdy zarówno król

Neapolu, jak i wicekról Włoch obawiali się iść dalej,

nadciągnął cesarz. Wysłuchawszy złożonego mu przez

obu książąt raportu, Napoleon udał się przede wszystkim

na szczyt najwyższego i najbardziej wysuniętego ku

nieprzyjacielowi wzgórza. Z wyniosłości tej geniusz jego

wzleciał ponad wszystkie te przeszkody, przeniknął

tajemniczy gąszcz posępnych lasów i zwartość sinawych,

dalekich wzgórz i nie wahając się, odnośne wydał roz-

kazy. Lasy, o które poszczerbiła się moc Murata i wi-

cekróla, zostały niebawem przebyte, i tegoż jeszcze dnia

o wieczornym mroku mieszkańcy Witebska z podwój-

nego swego wzgórza dojrzeć mogli na okalającej miasto

równinie naszych strzelców.

Powstrzymała tutaj cesarza noc, tysiące ognisk nie-

przyjacielskich biwaków na równinie, nieznajomość te-

renu, potrzeba wywiadów dla należytego rozlokowania

dywizji, wreszcie zwłoka spowodowana wąskością jaru,

przez który pułki kolejno wydostawały się na równinę.

Zatrzymano się więc, aby odetchnąć, zbadać teren, skon-

centrować siły, odżywić się i przygotować broń na dzień

następny. Napoleon spędził noc pod namiotem, na pa-

górku, położonym z lewej strony traktu, opodal wsi Ku-

kowicze.

Nad ranem 27 ukazał się cesarz na forpocztach. Dzien-

ny blask dozwolił mu ujrzeć wreszcie armię rosyjską

na płaskowzgórzu, które góruje nad wszystkimi drogami

wiodącymi do Witebska. Rzeka Łuczesa, głębokim pły-

nąca korytem, okalała tę niezwykle silną pozycję. W pe-

wnej odległości od rzeki dziesięć tysięcy jazdy i nieco

piechoty zdawało się bronić do niej przystępu: piechota

ustawiona była częściowo w centrum, w poprzek traktu,

częściowo w lesie na górze, na lewym skrzydle; cała zaś

kawaleria — na prawym skrzydle, o Dźwinę oparta.

Czoło armii rosyjskiej nie godziło już wprost w naszą

kolumnę, lecz nieco na lewo, a zmieniło kierunek, idąc

brzegiem rzeki, która w tym miejscu oddalała się od nas

nagłym skrętem. Przeszedłszy po wąskim moście wąwóz,

który dzielił ją od tego nowego pola walki, kolumna

francuska musiała zatem zwrócić się na lewo, wysunąć

ku przodowi prawe skrzydło tak, aby utrzymać 1 tej

strony kontakt z rzeką i stanąć naprzeciw szeregów

nieprzyjacielskich. Na skraju tego wąwozu w pobliżu

mostu, a na lewo od drogi, odosobniony pagórek zwrócił

był od razu uwagę cesarza: z pagórka tego obserwować

mógł obie armie, stojąc sam na uboczu jak sekundant

podczas pojedynku.

Najpierw wysunęło się na płaskowzgórze dwustu wol-

tyżerów, wchodzących w skład 9 paryskiego pułku pie-

choty liniowej. Skierowano ich niezwłocznie na lewo,

obok Dźwiny, wprost całej jazdy rosyjskiej, tworzącej

lewe skrzydło w nowej konfiguracji. Z tyłu, za wolty-

żerami, szedł 16 pułk konnych szaserów oraz kilka lek-

kich dział polowych. Rosjanie przyglądali się obojętnie

defiladzie naszych szeregów i czynionym przez nas

przygotowaniom do ataku.

Bezczynność ta była dla nas pomyślna. Lecz król Ne-

apolu upojony tyloma spojrzeniami, ulegając wojennemu

animuszowi, skierował szaserów 16 pułku przeciw całej

jeździe rosyjskiej. Z przerażeniem spoglądano na

nieliczny oddział francuski, który poprzez wyrwy i usy-

piska z trudem przedostał się ku nieprzyjacielowi. Nie-

chętnie szli nieszczęśni żołnierze, ociągając się wobec

niechybnej zguby. Toteż przy pierwszym natarciu uła-

nów gwardii rosyjskiej — podali tyły; lecz przebyte

dopiero co jary utrudniały ucieczkę: gdy wróg dopadł

ich, stoczyli się w rozpadliny, gdzie wielu śmierć po-

niosło.

Murat — zrozpaczony — z szablą w dłoni rzucił się

wówczas w odmęt walki, a za nim runęło około sześć-

dziesięciu jeźdźców: oficerów i żołnierzy. Stanęli zdu-

mieni zuchwałym tym czynem ułani rosyjscy. Murat

wyszedł cało tylko dzięki swemu forysiowi, który ściął

wrogie ramię wzniesione nad głową króla, a tymczasem

szczątki nieszczęsnego regimentu szaserów zdołały

schronić się pod opiekuńcze skrzydło 53 pułku.

Śmiała szarża ułanów rosyjskich dozwoliła im dotrzeć

aż do stóp wzgórza, z którego Napoleon kierował

przebiegiem bitwy. Według przyjętego zwyczaju, broniło

cesarza kilkudziesięciu spieszonych szaserów gwardii

francuskiej. Celnymi strzałami odparli oni atak nie-

przyjaciela. Cofając się, ułani napotkali owych dwustu

woltyżerów z pułku paryskiego, którzy po ucieczce 16

pułku pozostali sami na placu boju. Zawrzała walka.

Wszystkie spojrzenia zwróciły się w tę stronę.

Mniemano zobopólnie, iż nieuchronną jest zagłada

szczupłej garstki piechurów. Oni wszakże nie zwątpili o

sobie. Dowódcy cofnęli się przede wszystkim ze swoimi

kompaniami pobok Dźwiny na teren wyboisty, gęstymi

porosły krzakami, pełen dziur i rozpadlin. Obyci z wojną

i jej fortelami, zbiegli się wnet wszyscy na krótką, a

decydującą

wobec

groźnego

niebezpieczeństwa

rozprawę. I wszyscy — od najmłodszego gołowąsego

rekruta do starych, w służbie osiwiałych wiarusów, ofi-

cerowie i żołnierze — spojrzeli po sobie, starając się

wyczytać wzajemnie we własnych oczach to, co każdy z

nich krył na dnie duszy. Lecz wszystkie twarze spokojne

były. Ogólną widząc ufność, każdy łacniej zawierzył

własnym siłom.

Wykorzystano umiejętnie właściwości terenu. Próżnymi

były wszelkie usiłowania ułanów rosyjskich: krzaki i

rozpadliny zatrzymywały ich co chwila, długie lance

przeszywały jeno powietrze. Przy wtórze świstu i war-

kotu kul, którymi prażyli ukryci za krzakami woltyże-

rowie, coraz gęściej padały ludzkie i końskie trupy, nowe

tworząc przeszkody. Zniechęceni i zdziesiątkowani,

Rosjanie zawrócili wreszcie i pognali ku swoim. Uciecz-

ka ich, radosne okrzyki naszej armii, honorowe odznaki

natychmiast przesłane przez cesarza najwaleczniejszym,

słowa jego pełne uznania, które po całej rozbrzmiały

Europie — wszystko to zwiastowało tym walecznym

żołnierzom zdobytą przez nich chwałę, której oni sami

nie oceniali jednak dostatecznie: piękne czyny zazwyczaj

wydają się rzeczą naturalną tym, którzy je spełniają.

Bliscy śmierci lub co najmniej niewoli, w tej samej

prawie chwili zwyciężali blaskiem sławy promienni!

Tymczasem armia włoska i jazda Murata, idąca za

trzema dywizjami pierwszego korpusu, którymi od Wil-

na dowodził hrabia Lobau, atakowały drogę i lasy, gdzie

znalazło oparcie lewe skrzydło nieprzyjacielskie. Po-

tyczka była ostra, ale trwała krótko. Rosyjska straż

przednia szybko wycofała się za wąwóz rzeki Łuczycy,

aby jej tam siłą nie zepchnięto. W ten sposób armia

nieprzyjacielska połączyła się na drugim brzegu i liczyła

teraz osiemdziesiąt tysięcy ludzi.

Zuchwała buta Rosjan, zajmujących obronną pozycję u

bram gubernialnego miasta, zwiodła Napoleona. Sądził

bowiem, iż poczucie honoru nie dozwoli im cofać się bez

walnej bitwy. Mimo wczesnej pory — minęła zaledwie

jedenasta — kazał zaprzestać walki, aby móc objechać

spokojnie front całej linii bojowej i wszystko przygoto-

wać na dzień następny do decydującej rozprawy. Nim

jednak ucichły strzały, ulokował się na niewielkim pa-

górku — pośród strzelców — i tam spożył naprędce

śniadanie. Z tego samego wzgórza ciekawie obserwował

nieprzyjaciela, gdy zbłąkana kula zraniła stojącego przy

nim żołnierza. Reszta dnia upłynęła na szczegółowych

zwiadach i na wyczekiwaniu nie nadeszłych jeszcze kor-

pusów.

Napoleon zapowiedział bitwę na dzień następny. Że-

gnając Murata, zawołał: „Jutro — o piątej — zabłyśnie

znów słońce spod Austerlitz". Słowa te tłumaczą nagłe

zaprzestanie walki w chwili, gdy zwycięstwo zdawało się

na naszą przechylać stronę, gdy pułki nasze, zniechęcone

i wyczerpane nieustannym pościgiem, dopadły wreszcie

nieuchwytnej dotychczas armii rosyjskiej. Murat, który

na próżno wyglądał co dnia walnej rozprawy — wbrew

opinii cesarza — utrzymywał, że Barclay dlatego jedynie

przygotowywał się rzekomo do walki, aby ujść spokojnie

pod osłoną nocy. Nie mogąc jednak przekonać

Napoleona, rozłożył się obozem nad samym brzegiem

Łuczesy, niemal wpośród wojsk rosyjskich. Pozycja ta, z

której obejmował całe płaskowzgórze, z której mógł

ewentualnie uczynić wycieczkę na przeciwległy brzeg i

zakłócić Rosjanom odwrót, odpowiadała najlepiej

awanturniczemu jego usposobieniu.

Murat był w błędzie, a jednak miał rację; Napoleon

trafnie rozumował, a jednak omylił się. Człowiek bo-

wiem jest zawsze igraszką losu. Cesarz Francuzów prze-

niknął w zupełności zamiary wodza rosyjskiego. Istotnie,

Barclay sądząc, iż Bagration znajduje się koło Orszy i

niebawem nadciągnie pod Witebsk, zdecydował się na

(walną bitwę. Lecz otrzymane wieczorem wieści o wy-

cofaniu się Bagrationa przez Nowy Bychów na Smoleńsk

zmieniły całkowicie jego plany.

W rzeczy samej 28 o świcie Murat zawiadomił cesarza,

iż puszcza się w pogoń za Rosjanami, o których już słuch

zaginął. Napoleon wszakże nie dał się od razu przekonać,

twierdząc uparcie, że cała armia nieprzyjacielska jest w

pobliżu i że wobec tego działać należy z wielką

ostrożnością. Spowodowało to, oczywiście, znaczną

zwłokę. Wreszcie cesarz dosiadł konia. Po trochu

rozwiewały się jego złudzenia, a pierzchły zupełnie, gdy

stanął pośrodku opuszczonego przez Rosjan obozu.

Obóz ten zdradzał niepospolitą znajomość sztuki wo-

jennej, zarówno doborem terenu i symetrią poszczegól-

nych kwater, jak ścisłym i absolutnym przestrzeganiem

obowiązujących przepisów, wzorowym porządkiem i

czystością; nic nie zostawiono, o niczym nie zapomniano.

Poza granicami obozu nie było żadnych śladów, nic, co

by wskazywało kierunek, w jakim zwrócili się Rosjanie.

W porażce ich więcej było ładu aniżeli w naszym

zwycięstwie. Cofając się, świecili przykładem, z którego,

niestety, zwycięzcy nigdy nie korzystają: bądź to dlatego,

że powodzenie zaślepia, bądź też, że niedola dopiero

uczy rozumu.

Jedynym zyskiem owego dnia, który miał być decy-

dującym, było ujęcie żołnierza rosyjskiego, którego zna-

leziono śpiącego pod krzakiem. Wkrótce potem szeregi

nasze wchodziły do Witebska, który okazał się równie

wyludniony, jak obóz Rosjan.

Przeszukano na próżno wszystkie drogi. Nikt nie mógł

dociec, dokąd udali się Rosjanie: w kierunku Smoleńska

czy też brzegiem w górę Dźwiny. Ney podążył ze swoim

korpusem ku Smoleńskowi, reszta zaś armii śladem

dojrzanego w oddali luźnego oddziału kozaków. Brodząc

po kostki w grząskim piasku, wśród tumanów kurzu, w

słońcu i spiekocie, uszliśmy sześć mil. Noc zastała nas w

pobliżu wsi Agaponowszczyzny.

Podczas kiedy zmordowane i spotniałe pułki gasiły

pragnienie mętną wodą z błotnistych kałuż, na wzgórzu,

obok traktu, toczyły się pod cesarskimi namiotami oży-

wione obrady, w których brał udział cesarz, król Ne-

apolu, wicekról i książę Neuchâtelu.

„Znów tedy, jak pod Wilnem, wymknęło mi się z rąk

tyle upragnione, tak bardzo oczekiwane i nieodzownie

potrzebne zwycięstwo. Dosięgnęliśmy wprawdzie tylne

straże, lecz byłyż one nimi istotnie? A może Barclay

cofnął się raczej ku Smoleńskowi przez Rudnię? Czyż

długo jeszcze trzeba będzie ścigać Rosjan, zanim zmusi

się ich do rozstrzygającej rozprawy? Konieczność zor-

ganizowania oswobodzonej Litwy, stworzenia magazy-

nów i szpitali, ustanowienia nowego punktu zbornego,

gdzie mogłyby zgromadzić się i wypoczywać strudzone

oddziały, wreszcie ogrom linii bojowej, która rozwijała

się w sposób wręcz zatrważający — czyż to wszystko nie

powinno nakłaniać do zatrzymania się u granic starej

Rosji?"

W czasie narady Murat pokrył milczeniem utarczkę,

która rozegrała się nie opodal Agaponowszczyzny. For-

poczty nasze zostały rozbite: część jeźdźców zmuszona

była uciekać pieszo, inni zaś zaledwie uchronić zdołali

zmordowane i osłabłe konie. Interpolowany przez cesarza

generał Belliard oświadczył bez ogródek, że pułki wy-

czerpane są doszczętnie; że po sześciu dniach równie

forsownych, jak dotychczas, marszów — wyginęłyby

wszystkie konie; że wypoczynek nieodzownie jest po-

trzebny.

Straszliwy upał, żar bijący od rozpalonych piasków —

przeważyły szalę. Cesarz, zmęczony i wyczerpany, uległ

wreszcie rozumnym perswazjom. Armia francuska roz-

łożyła się wzdłuż Dźwiny i Dniepru oraz na zawartej

między tymi rzekami przestrzeni: Poniatowski na czele

pułków polskich w Mohylowie; korpus Davouta w

Orszy, Dubrownie i Lubowiczach; Murat, Ney, armia

włoska i gwardia — między Orszą i Dubrowną z jednej

strony a Witebskiem i Surażem z drugiej; forpoczty w

Ladach, Jankowie i Wieliżu na wprost korpusów

Barclaya i Bagrationa; obie bowiem armie rosyjskie, z

których jedna, przeprawiwszy się przez Dźwinę, uciekała

przed Napoleonem na Dryssę i Witebsk, a druga

przebywszy Berezynę i Dniepr, uchodziła z rąk Davouta

na Bobrujsk, Bychów i Smoleńsk — zdołały wreszcie w

jedną połączyć się całość.

Pojedyncze wielkie korpusy, odłączone od głównej

armii, rozlokowane były w następujący sposób: na pra-

wo, wprost Bobrujska, którego bronił dwunastotysięczny

oddział Haertela — generał Dąbrowski.

Na lewo, na trakcie wiodącym do Petersburga, a bro-

nionym przez trzydziestotysięczny korpus Wittgensteina,

w Połocku i Białyczanach — książę Reggi i generał

Saint-Cyr.

U skraju lewego skrzydła, wprost Rygi i nieco na

prawo, ku Dynaburgowi, wzdłuż rzeki Aa — Macdonald

i trzydzieści osiem tysięcy Prusaków i Polaków.

Równocześnie — Schwarzenberg i Régnier, na czele

korpusów saskiego i austriackiego, zajmowali w kierunku

Słonimia przestrzeń między Niemnem a Bugiem,

osłaniając Warszawę i tyły Wielkiej Armii, niepokojone

przez Tormasowa. Książę Belluno nadciągnął od Wisły z

czterdziestotysięczną rezerwą, a Augereau gromadził w

Szczecinie nowy, jedenasty z rzędu korpus.

W Wilnie, otoczony przedstawicielami kilku dworów

europejskich, rządził książę Bassano. Czynnie zajmował

się sprawami Litwy, prowadził korespondencję z wszyst-

kimi wodzami, przesyłał im otrzymywane od Napoleona

instrukcje, posuwając nieustannie w głąb kraju nad-

chodzące wciąż do Wilna zapasy żywności, oddziały

rekrutów i maruderów.

Z chwilą gdy cesarz zdecydował się na powyższy plan,

powrócił wraz z gwardią do Witebska. Wchodząc wie-

czorem 28 lipca do swojej kwatery, odpasał szpadę, a

rzuciwszy ją porywczo na stół, mapami okryty, zawołał:

„Zatrzymuję się tutaj, chcę poznać miejscowe warunki,

skupić całą moją armię, aby wypoczęła, i zorganizować

Polskę. Kampania roku 1812 jest już ukończona! Rok

1813 dokona dzieła!"

Wraz z zajęciem Litwy cel wojny został już właściwie

osiągnięty, a jednak zaledwie rozpoczęta była kampania,

zdobyto bowiem ziemię, lecz nie pokonano ludzi. Armia

rosyjska nie była dotychczas naruszona: oba jej skrzydła,

rozdzielone gwałtownością pierwszego natarcia, po-

łączyły się ponownie. Wbrew wszelkim przewidywa-

niom, mimo łagodnej, najpiękniejszej pory roku, Napo-

leon postanowił, rzekomo nieodwołalnie, zatrzymać się

nad brzegami Dniepru i Dźwiny. Tym łacniej zaś mógł

innych w błąd wprowadzić odnośnie planów swoich i

zamiarów, że sam siebie zwodził.

Nakreślono już na mapach linię obronną Francuzów:

artyleria oblężnicza w pobliżu Rygi, o którą opierało się

lewe skrzydło armii, Dynaburg i Połock silną obsadzone

załogą. Witebsk i okalające go lesiste wzgórza, nader

łatwe do ufortyfikowania — zajęte przez centrum. Od

Witebska zaś ku południowi, od Berezyny aż po Dniepr,

wśród trzęsawisk i moczarów — pojedyncze Oddziały,

broniące nielicznych przejść. Olbrzymią tę linię zamykał

od południa Bobrujsk, twierdza pozostająca dotąd w ręku

Rosjan, którą teraz miano zdobyć. Ostatnim atutem w

grze był projekt masowego powstania ludnych prowincji

południowych; bitne oddziały partyzanckie wypędzić

miały Tormasowa i przyłączyć się do armii

Schwarzenberga. Jeden z najmocniejszych właścicieli

ziemskich tych prowincji, pan z dziada pradziada, duszą i

ciałem przystał był od razu do zbawców swojej ojczyzny.

Jemu też z ramienia cesarza przypadło kierownictwo

zamierzonej insurekcji.

W tym stanie rzeczy niczego nie powinno było za-

braknąć: Kurlandia wyżywić miała Macdonalda, Żmudź

— Oudinota, żyzne równiny Białorusi — cesarza, pro-

wincje południowe — resztę armii. Główne magazyny —

skoncentrowane w Gdańsku nie były zresztą zbytnio

oddalone, wielkie składy znajdowały się w Wilnie i

Mińsku. Tym sposobem armia ściśle byłaby związana z

oswobodzoną przez się krainą; wszystko zaś zgodnie by z

nią współdziałało: gleba, rzeki, moczary, produkty i

mieszkańcy.

Taki był plan Napoleona. Częstokroć przebiegał cesarz

Witebsk i jego okolice, jak gdyby chcąc poznać

dokładniej miejscowości, w których zamierzał osiedlić

się na długo. Rosły w mieście budowle, powstawały

różnorodne przedsiębiorstwa i zakłady. Wzniesiono

między innymi trzydzieści sześć piekarń, które wypiekały

jednorazowo dwadzieścia dziewięć tysięcy funtów

chleba. Potrzeba upiększeń przyłączyła się niebawem do

ściśle realnej i praktycznej działalności. Ponieważ stare

kamienne domy psuły harmonię placu zamkowego,

cesarz nakazał gwardii zburzyć je i gruzy z placu usunąć.

Projektował już rozrywki na sezon zimowy:

sprowadzenie z Paryża aktorów, a z Wilna i z Warszawy

uroczych spektatorek.

Jasno świeciła wówczas przewodnia gwiazda cesarza. I

nie byłaby zagasła, gdyby nie późniejsze niecierpliwe

odruchy, które cesarz uważał za chwile

genialnego natchnienia.

Tegoż samego dnia wobec licznego audytorium zwrócił

się do jednego z administratorów z tymi znamiennymi

słowy: „Niechaj pan stara się wyżywić nas tutaj, gdyż —

dodał głośno do swoich oficerów — nie mam zamiaru

wstępować w ślady Karola XII". Niebawem wszakże

czyny zadały kłam słowom i wszyscy dziwili się

obojętności cesarza dla tak ważnego i trudnego

przedsięwzięcia.

Umiarkowany ton pierwszych przemówień Napoleona

nie zwiódł, co prawda, najbliższego jego otoczenia. Przy-

pominano sobie, że gdy na widok opustoszałego obozu

rosyjskiego i otwartych bram Witebska oficerowie sztabu

cieszyli się z równie łatwej zdobyczy, on nagle zwrócił

się ku nim i zawołał z gniewem: „Czy sądzicie, iż

przybyłem z tak daleka po to jedynie, aby zająć tę

ruderę?" Wiedziano zresztą, że o ile cesarz miał cel

zawsze jasno wytknięty, o tyle plan zmieniał się zależnie

od warunków i okoliczności, z szybkością właściwą ge-

niuszowi cesarza.

Napoleon łudził się nadzieją, iż otrzyma wkrótce od

Aleksandra nowe propozycje pokojowe. Poza tym absor-

bował go stan armii, ogólna jej nędza i wyczerpanie.

Trzeba było czekać cierpliwie, nim liczni chorzy i maru-

derzy zdołali dotrzeć — jedni do szpitala, drudzy do

odnośnych korpusów, a równocześnie zwiększać liczbę

szpitali, gromadzić zapasy żywności, zakupywać konie,

czekać wreszcie na ambulanse, artylerię i pontony, posu-

wające się z trudem wśród piaszczystych równin Litwy.

Dużo czasu pochłaniała Napoleonowi również korespon-

dencja z Europą. Ostatnią zaś ważną przyczyną, która

zatrzymywała cesarza u granic właściwej Rosji, było

niezwykle skwarne lato. Bo dziwny ten klimat nie zna w

niczym miary: wysusza albo zalewa, pali albo mrozi

ziemię i jej mieszkańców, choć wydaje się, że powinien

im sprzyjać; zdradziecka ta atmosfera lata Północy,

upalna, obezwładniająca, czyniła organizmy tym wraż-

liwszymi na bliskie już mrozy.

Cesarz odczuwał zapewne na równi z innymi ujemny

wpływ klimatu. Lecz gdy wypoczął należycie, gdy dzień

mijał za dniem nie przynosząc żadnych wieści z głównej

kwatery rosyjskiej, gdy wydane zostały najważniejsze

rozkazy, jął niecierpliwić się i tracić zwykły niewzru-

szony spokój — bądź to, że jako człowiekowi czynu

ciążyła mu bezczynność i że przedkładał raczej niebez-

pieczeństwo nad nudę wyczekiwania; bądź też, że uległ

w owej chwili władzy instynktu zaborczego, który u

wielu jednostek silniejszy jest aniżeli wszelkie inne

uczucia: aniżeli radość posiadania lub nawet obawa zu-

pełnej zagłady.

Wtedy to zwłaszcza prześladowała go ze szczególniej-

szym uporem wizja zdobytej i ujarzmionej Moskwy: taki

był cel marzeń jego, kres wszelkich obaw i trudów.

Należało spodziewać się, iż płomienny a niespokojny

geniusz cesarza, do szybkiego nawykły działania, nie

zechce wyczekiwać osiem miesięcy na zajęcie miasta, do

którego można było dotrzeć w niespełna trzy tygodnie.

Nikt wszelako nie powinien wydawać zbyt pochopnych

sądów o równie niepospolitej jednostce, przypisując jej

ogólnoludzkie słabostki. Niebawem usłyszymy własne

jego słowa, ujrzymy, do jakiego stopnia zewnętrzna

polityka cesarza utrudniała i komplikowała militarną jego

akcję. Mniej godne potępienia wydadzą się nam jego

decyzje, gdy ujrzymy, że o losach Rosji zadecydował

jeden dzień zdrowia, którego zabrakło Napoleonowi na

polu bitwy pod Borodino.

Początkowo jednak — nawet przed samym sobą — nie

przyznawał się do tak zuchwałych zamiarów. Lecz

powoli jął nad nimi rozmyślać, ważyć wszelkie pro i

contra, wątpić i wahać się, ulegając stopniowo coraz

większemu rozdrażnieniu. Godzinami całymi błąkał się

bez celu z kąta w kąt, dręczony nieprzepartą pokusą. Nic

nie było w stanie dłużej go zająć: rozpoczynał jakąś

pracę, po chwili rzucał ją i znów do niej powracał; błą-

dził bez celu, pytał się o godzinę, obserwował niebo,

stawał, bezmyślnie nucił coś pod nosem i znów zaczynał

chodzić — zadumany, chmurny.

Pod wpływem wewnętrznej rozterki, spotkawszy ko-

gokolwiek, stawiał mu kilka szorstkich, urywkowych

pytań: ,,No i cóż? Zostaniemy tu? Czy pójdziemy dalej?

Czy należy zatrzymać się na drodze chwały"? I, nie

czekając na odpowiedź, odchodził; poza własnym „ja"

zdawał się szukać spokojnej, wyrozumowanej decyzji.

Upadając wreszcie pod brzemieniem zwątpienia i nie-

pewności, zmożony — mimo lekkiego odzienia — upa-

łem i natężeniem umysłu, rzucał się na twarde polowe

łóżko, które kazał rozstawiać w swojej kwaterze. W ten

sposób spędzał w Witebsku znaczną część dnia.

Lecz gdy ciało wypoczywa, tym usilniej pracuje za-

zwyczaj umysł. „Tyle pobudek skłaniało go do zajęcia

Moskwy! Takim bezmiarem nudy przerażała ewentual-

ność spędzenia w Witebsku długich siedmiu zimowych

miesięcy! Czyż istotnie on, zdobywca świata, zamiast

atakować, zmuszony będzie bronić się? Czyż istotnie

miałaby przypaść mu w udziale rola niegodna go, do

której nie nawykł, która nie odpowiada żadną miarą

zasadniczym cechom jego geniuszu?"

W końcu, nagle zdecydowany, unikając refleksji i

głębszego zastanowienia, zrywa się czym prędzej z łóżka.

I pochłonięty już całkowicie nowym planem, pochyla się

nad mapami. A mapy ukazują mu Smoleńsk i Moskwę,

wielką Moskwę, święte miasto — nazwy, które powtarza

z upodobaniem i które zdają się podsycać jeszcze

gorejącą w duszy jego żądzę podboju. Na ten widok

cesarz, porwany swoim groźnym zamysłem, daje się

opętać geniuszowi wojny: jego głos spiżowymi brzmi

tony, oczy płoną, groźne ściągają się brwi. Ludzie usu-

wają mu się z drogi, ogarnięci zarówno lękiem, jak

Czcią; ale wreszcie plan jest gotowy, powzięte postano-

wienie, wyznaczona marszruta! Natychmiast widoczna

następuje zmiana: uwolnił się od straszliwych myśli,

rozjaśnia się: łagodnieje jego twarz.

Zwraca się wówczas do najbliższego otoczenia, szu-

kając uznania i aprobaty dla powziętej decyzji. Wszędzie

jednak napotyka opór, różnorodnie objawiający się, za-

leżnie od charakteru i usposobienia. Berthier perswa-

dował, prosił, nawet płakał. Lobau i Caulaincourt wy-

powiedzieli się szczerze i otwarcie; pierwszy — z właś-

ciwą mu chłodną i wyniosłą szorstkością, usprawiedli-

wioną u tak dzielnego żołnierza, drugi — z uporem, za-

palczywie, niemal gwałtownie. Wobec ogólnego protestu

cesarz nie taił niezadowolenia swego i gniewu, a spoglą-

dając chmurnie zwłaszcza na Berthiera i jednego z adiu-

tantów zauważył: „że zanadto wzbogacił swoich genera-

łów, którzy myślą teraz jedynie o rozkoszach łowiectwa i

świetnych kawalkadach po ulicach Paryża, a którym

zbrzydła już snadź wojna!" Na takie oświadczenie nie

było odpowiedzi. Każdy spuszczał głowę i rezygnował w

milczeniu. Jednemu z generałów gwardii powiedział

cesarz w chwili rozdrażnienia: „Urodziłeś się na biwaku i

umrzesz na biwaku!"

Duroc również przeciwny był projektowi cesarza; po-

czątkowo milczał uparcie, następnie zaś przemówił jasno

i zwięźle, czyniąc krótkie, lecz nader trafne i rzeczowe

uwagi. Napoleon odparł: „Iż zdaje sobie doskonale spra-

wę z zamiarów Rosjan, którzy pragną wciągnąć go w

głąb kraju; lecz że mimo to dotrzeć jeszcze musi do

Smoleńska, na zimowe leże; że o ile na wiosnę roku

1813 Rosja nie zawrze pokoju, będzie niechybnie

zgubiona; że Smoleńsk stoi na straży dwóch dróg: drogi

do Petersburga i drogi do Moskwy; że należy zająć ten

niezmiernie ważny posterunek, stamtąd zaś wyruszyć

równocześnie ku obu stolicom: wszystko zburzyć w

jednej z nich, a wszystko zachować w drugiej..."

„Że zwróci następnie oręż swój przeciwko Prusom,

które zapłacą koszta wojny."

Z kolei pytał cesarz o zdanie ministra Daru, człowieka

niezwykle prawego, o nieugiętym i jak stal hartownym

charakterze. W obecności jednego tylko Berthiera

wszczęto sprawę pochodu na Moskwę. Narady trwały

przeszło osiem godzin. Nagabywany przez Napoleona, co

myśli o tej wojnie, Daru odpowiedział: „Że wojna taka

byłaby wojną narodową; że ani import towarów

angielskich do Rosji, ani nawet odbudowanie Królestwa

Polskiego nie stanowią dostatecznie ważnych przyczyn

do podjęcia równie dalekiej i ryzykownej wyprawy; że

zarówno żołnierze, jak i oficerowie nie uznają

konieczności takiej wojny; że wszystko przemawia za

tym, aby zatrzymać się w Witebsku".

Cesarz żachnął się:

„Krew nie została jeszcze przelana, a Rosja zbyt jest

potężna, aby poddać się bez walki. Aleksander rozpocząć

może preliminaria dopiero po walnej bitwie. Jeśli zajdzie

tego potrzeba, dotrę aż do świętego miasta i tam

2wyciężę. Pokój czeka na mnie u bram Moskwy. A jeśli

wówczas jeszcze Aleksander trwać będzie w uporze,

układać się będę z bojarami lub też z ludnością Moskwy,

która o tyle liczną jest i oświeconą, aby zrozumieć do-

brodziejstwo swobody i własny interes". Po czym dodał:

„Zresztą, Moskwa nie cierpi Petersburga; podobne zaś

współzawodnictwo — w skutkach wprost nieobliczalne

— łatwo będzie wyzyskać".

Podniecony rozmową, cesarz zdradził zatem mimo woli

swoje nadzieje. Daru powiedział: „że dotychczas, bądź to

na skutek decyzji, bądź też chorób i głodu, kontyngens

armii zmniejszył się już o jedną trzecią".

„Że jeśli w Witebsku odczuwano już znaczne braki, co

będzie dalej?"

Po Daru zabrał głos Berthier: „Jeśli posuniemy się w

głąb kraju, Rosjanie szarpać będą mogli do woli oba,

nazbyt wydłużone, flanki naszej armii; gnębić nas będzie

głód, a zwłaszcza sroga zima. Przeciwnie zatrzymując się

nadal w Witebsku, cesarz uczyniłby zimę swoim

sprzymierzeńcem i stałby się panem sytuacji, teren wojny

z konieczności musiałby się przybliżyć, zamiast oddalać

się coraz bardziej w podstępną, mroczną, nieujętą dal".

Cesarz słuchał uważnie wywodów Berthiera i Daru;

przerywał im niekiedy subtelnym argumentem, stawiając

kwestię w myśl pragnień swoich lub też uchylając się

przed zbyt trafnym zarzutem. Mimo że przykre były te

prawdy, cierpliwie ich wysłuchał i cierpliwie na

wszystko odpowiadał. Zarówno zaś w słowach jego, jak

w wyrazie twarzy, w spojrzeniu, jak w ruchach — prze-

bijała się owa niezrównana dobroduszność i prostota,

którymi odznaczał się prawie zawsze w życiu prywat-

nym, a które tłumaczą, dlaczego — mimo tylu nieszczęść

— dotąd kochany jest przez tych wszystkich, którzy

otaczali go niegdyś z bliska.

Niezbyt zadowolony z wyniku dyskusji, cesarz radził

się jeszcze kilku innych generałów; lecz pytania, jakie im

zadawał, brzmiały tak ostro i rozkazująco, że wszyscy

niemal, żołnierze z krwi i kości, nawykli słuchać ślepo

rozkazów swego wodza, równie ulegli byli w obradach,

jak na polu bitwy.

Wszyscy doskonale rozumieli, że sprawy zaszły już

zbyt daleko; pojmowano nieodzowną konieczność rych-

łego zwycięstwa i to także, że zwyciężyć mógł tylko

cesarz. Niedola uszlachetniła zresztą armię: pozostały

najlepsze, najtęższe jednostki, tak pod względem fi-

zycznym, jak duchowym, krzepkie i hartowne. Ileż

znieśli przeciwności, aby tu się znaleźć! Dzielnych tych

żołnierzy gnębiła niepomiernie nuda oczekiwania i nie-

wygody nędznych kwater. Myśl o dalszym pobycie na

dotychczasowych leżach przejmowała ich wstrętem: od-

wrotu nie brali nawet w rachubę; jedynie zatem można

było posuwać się naprzód.

Nie przeraziły nikogo groźne nazwy Smoleńska i Mo-

skwy. Ów niezmierzony przestwór dalekiej, nieznanej

krainy, przez obce ludy zamieszkanej, byłby, niewątpli-

wie, zatrwożył i odstręczył innych ludzi, wyrosłych w

innych czasach i wśród innych warunków. Ci jednak

lubowali się w niezwykłych sytuacjach, w trudach i nie-

bezpieczeństwach; spróbowawszy już w życiu wszystkie-

go, łaknęli nowych, silnych a podniecających wrażeń.

Bezbrzeżną była wówczas duma i pycha, żądza sławy,

godności i dostojeństw. Zaiste, nieprzepartym i potężnym

musiał być wpływ człowieka, który po bitwie pod

Austerlitz zwrócił się do żołnierzy z tymi słowy: „Po-

zwalam wam nadawać moje imię dzieciom waszym: a

jeśli wyrośnie spośród nich ktoś godny tego, uczynię go

spadkobiercą moim i następcą".

Połączenie się obu skrzydeł armii rosyjskiej nie opodal

Smoleńska zmusiło jednak Napoleona do przybliżenia ku

sobie poszczególnych korpusów. Wprawdzie nie padło

jeszcze hasło bojowe, lecz wojna krążyła już w pobliżu,

kusząc jego geniusz zwycięstwem i podniecając go

przeciwnościami losu.

Równocześnie niemal dowiedziano się w Witebsku o

zwycięstwach forpoczt wicekróla pod Surażem i o po-

rażce Sebastianiego, który — zaskoczony przez nieprzy-

jaciela w Jankowie nad Dnieprem — uległ przeważa-

jącym siłom.

Napoleon posłał wtedy do księcia Bassano pismo od-

ręczne z poleceniem codziennego komunikowania Turcji

wiadomości o świetnych zwycięstwach armii francuskiej,

bez względu na istotną prawdę. Chodziło bowiem o

zerwanie pokojowych stosunków między Petersburgiem a

Konstantynopolem. Osobiście doglądał jeszcze tej

sprawy, gdy zjawili się w Witebsku przedstawiciele Rusi

Czerwonej i uwiadomili Duroca o zawarciu między

Turcją a Rosją traktatu w Bukareszcie. Traktat ten pod-

pisany został przez Kutuzowa, a ratyfikowany przez obu

monarchów.

Wieść o traktacie, którą przekazał Duroc, niepomiernie

zmartwiła Napoleona. Nie dziwnym mu już było

milczenie Aleksandra. Tym bardziej nieodzowną stawała

się potrzeba rychłego zwycięstwa. Rozrzucane po całej

Rosji proklamacje rozwiały ostatnie złudzenia. Przyta-

czam tu niektóre ich urywki: „Chytry i podstępny nie-

przyjaciel grozi nam całkowitą zagładą. Waleczni żoł-

nierze pragną rzucić się na jego bataliony i roznieść je na

szablach: lecz nie chcemy poświęcić ich na ołtarzu tego

krwawego Molocha. Wszystkie ludy powstać powinny

przeciwko swemu ciemięzcy. Ze zdradą w sercu, a

układnym uśmiechem na ustach, na czele niewolniczych

legii swoich przychodzi oto zakuwać nas w dyby. Wy-

pędźmy to plemię szarańcze! W krzyż wpatrzeni, dzier-

żąc w dłoniach oręż, wybijmy kły temu ryczącemu lwu!

Obalmy tyrana, który spustoszyć chce ziemię całą!"

Zarówno obelgi te, jak zwycięstwa i przeciwności po-

budzają energię i aktywność cesarza. Posuwanie się

trzech kolumn Barclaya ku Rudni, którą odsłoniła po-

rażka pod Jankowem, i obronna pozycja Wittgensteina,

walną zapowiadały bitwę. Pozostawało zatem do wybo-

ru: albo bitwa, albo też defensywa, niezwykle utrudniona

przez znaczne przestrzenie, długa, przykra, krwawa,

korzystna jedynie dla Rosjan.

Otóż Napoleon decyduje się. Decyzja jego, śmiała i

wielka, lecz bynajmniej nie szalona, godną jest tyta-

nicznego tego przedsięwzięcia. Cesarz oddala się wpraw-

dzie od Oudinota, lecz uprzednio wzmacnia go korpusem

generała Saint-Cyra oraz nakazuje mu połączyć się z

księciem Tarentu. Sam zaś, jeśli dąży ku nieprzy-

jacielowi, to równocześnie, ocierając się niemal o pułki

rosyjskie, w największej wszakże tajemnicy, przenosi

centrum linii operacyjnej z Witebska do Mińska. Manewr

cesarza tak znakomicie był obmyślony, oficerowie jego

przyzwyczajeni do tak wielkiej punktualności i precyzji,

że w niespełna cztery dni, podczas kiedy zdumiona armia

rosyjska na próżno wypatrywać będzie przed sobą

Francuzów, Napoleon — na czele stu osiemdziesięciu

pięciu tysięcy ludzi — ukaże się nagle na tyłach i na

lewym flanku nieprzyjaciela, który o tyle był zuchwały,

iż sądził, że uda mu się zajść znienacka zwycięzcę spod

Wagram i Austerlitz.

10 sierpnia Napoleon wydał rozkaz wymarszu. Cztery

dni później cała armia stanąć miała na lewym brzegu

Dniepru, około Ladów. 13 sierpnia opuścił Witebsk, po

dwutygodniowym tam pobycie.

15 sierpnia o godzinie trzeciej ukazało się na widno-

kręgu Krasne, miasto o niskich, wyłącznie drewnianych

zabudowaniach, którego postanowił bronić jeden z puł-

ków rosyjskich. Po krótkiej utarczce rozbito go dosz-

czętnie i marszałek Ney zajął Krasne. Nieco później,

poza miastem, ujrzano cofające się dwie kolumny ro-

syjskiej piechoty — ogółem sześć tysięcy ludzi i kilka

szwadronów jazdy, które osłaniały odwrót. Był to korpus

Niewierowskiego. Mimo bohaterskiego oporu musiał w

końcu ustąpić, pozostawiając na placu boju tysiąc dwustu

zabitych, tysiąc jeńców i osiem dział. W dniu tym

kawaleria francuska okryła się niespożytą chwałą; atak

okazał się równie zacięty, jak upartą była obrona; zasługa

naszej kawalerii była tym większa, iż żelazem walczyła

przeciwko żelazu i kulom.

Po tej porażce Niewierowski schronił się do Smoleńs-

ka, pozostawiając za sobą garść kozaków, aby niszczyli i

palili po drodze wszelki furaż. Oszczędzano jedynie

domy mieszkalne.

Podczas kiedy Wielka Armia posuwała się lewym

brzegiem Dniepru w górę rzeki, Barclay i Bagration —

rozłożeni obozem między Dnieprem a Jeziorem Kas-

plińskim, w pobliżu Jankowa — sądzili, iż znajdują się

nadal w bliskości wojsk francuskich. Obaj wahali się;

dwukrotnie, ulegając namowom generała kwatermistrza

Tolla, postanowili wtargnąć poza linię obronną Fran-

cuzów i dwukrotnie, zdumieni i przerażeni równie śmia-

łym zamiarem, zatrzymywali się wpół drogi. Zbyt

chwiejni, aby własnym zaufać siłom, zdawali się wy-

czekiwać dalszego przebiegu wojny względnie ataku z

naszej strony.

Widok Smoleńska rozpalił w duszy marszałka Neya

żądzę walki i zwycięstwa. Bądź to, iż przypomniał sobie

nie w porę cuda wojny pruskiej, w ciągu której przed

szablami naszych żołnierzy otwierały się bramy warow-

nych fortec, bądź też, iż początkowo chciał jeno przyj-

rzeć się dokładnie tej pierwszej twierdzy rosyjskiej, dość,

że zbytnio się przybliżył i ugodzony został kulą w szyję.

Podrażniony, mimo morderczego ognia, jakim zionęła

cytadela, skierował przeciw niej jeden ze swoich

batalionów, padło niebawem trzy czwarte żołnierzy, po-

zostali przy życiu walecznie szli naprzód i dotarli aż do

murów; lecz wkrótce musieli ustąpić, gęstym trupem

zaścielając ziemię. O wielkim choć bezcelowym ich

bohaterstwie krótką zaledwie uczyniono wzmiankę. Z

winy dowódcy na próżno polała się krew ludzka.

Zniechęcony tą niefortunną próbą, Ney cofnął się,

opodal rzeki, na piaszczyste, lasem porosłe wzgórze.

Obserwował stamtąd miasto i okolicę, gdy nagle na

przeciwległym brzegu Dniepru zamajaczyły w oddali

niewyraźne kontury maszerujących pułków. Pobiegł

czym prędzej po cesarza i doprowadził go na szczyt

wzgórza, chroniąc się wśród drzew i krzewów przed

strzałami załogi fortecznej.

Z wyniosłości, wśród tumanu kurzu, ujrzał Napoleon

długie, czarne kolumny, od luf i bagnetów połyskliwe, a

które szły tak szybko, że zdawały się biec. Był to Barclay

i Bagration, razem około stu dwudziestu tysięcy ludzi,

czyli cała niemal armia rosyjska.

Widząc to, uszczęśliwiony Napoleon klasnął w dłonie i

zawołał: „Nareszcie! Mam ich w ręku!" Nie ulegało

żadnej wątpliwości, że nieprzyjaciel, który dążył właśnie

do Smoleńska, bezpiecznego szukając schronienia,

zaskoczony znienacka zmuszony będzie stoczyć wreszcie

pod murami fortecy tyle upragnioną przez nas bitwę.

Nadeszła więc chwila, w której rozstrzygnąć się miały

losy Rosji.

Bezzwłocznie objeżdża cesarz front swojej linii, ob-

sadza wszystkie pozycje. Davout i hrabia Lobau stają na

lewym flanku korpusu Neya; w centrum — gwardia jako

rezerwa; nieco dalej — armia włoska; obok niej — Junot

i Westfalczycy; lecz mylnie obrawszy drogę, Junot

zabłądził i nie stawił się na oznaczonym posterunku.

Murata i Poniatowskiego, którzy tworzyli prawe skrzydło

armii i poważnie zagrażali już miastu, odsunął na skraj

pobliskiego lasu, tak że między lasem a Dnieprem

pozostała pusta przestrzeń, równa i rozległa, przez-

naczona na pole walki. Armia francuska, w ten sposób

rozlokowana, opierała się na wszystkich niemal punktach

o jary i przepaście. Napoleon nie myślał wszakże o

odwrocie, jeno o zwycięstwie.

Bagration i Barclay biegli tymczasem co tchu do Smo-

leńska; pierwszy z nich — aby ocalić miasto, walną

staczając bitwę; drugi — aby osłonić uciekających w po-

płochu mieszkańców i przeprowadzić ewakuację maga-

zynów; obaj zdecydowani byli obrócić raczej Smoleńsk

w perzynę, aniżeli wydać go w ręce Francuzów. Wodzo-

wie rosyjscy stanęli niebawem na wyniosłościach,

wznoszących się na prawym brzegu Dniepru, tuż nad

rzeką — i skonstatowali z radością, iż są jeszcze panami

mostów, które łączyły oba brzegi i obie połowy miasta.

W owej chwili Napoleon, ukrywszy za krzakami od-

działy strzelców, w tyralierkę rozsypanych, jął szarpać

nieprzyjaciela. Tym sposobem chciał przyciągnąć go na

lewy brzeg i zapewnić sobie decydującą rozprawę na

dzień następny. Wieść niesie, że Bagration byłby istotnie

dał się wciągnąć w pułapkę, lecz że Barclay, oszczę-

dzając mu pokusy, wysłał go do Jelni, sam zaś podjął się

obrony miasta.

Według Barclaya większość naszych wojsk dążyła do

Jelni, aby stanąć na tyłach armii rosyjskiej i zagrodzić jej

drogę do Moskwy. Jak wielu zresztą wodzów, mylił się

wszelako, przypisując nieprzyjacielowi zamiary wręcz

przeciwne jawnym jego planom i manewrom; częstokroć

bowiem armia atakowana — pod wpływem trwogi i

niepokoju — skłonna jest do przesady i widzi niebez-

pieczeństwo tam nawet, gdzie ono nie istnieje. Możliwe

jest tedy, że Barclay, zmuszony stawić czoło groźnemu

przeciwnikowi, gotował się do odparcia niezwykłej, gi-

gantycznej akcji.

Sami Rosjanie wypominali później Napoleonowi, że nie

zdecydował się wówczas na wykonanie tego manewru.

Lecz czy rozważyli dostatecznie, że cofając się poza

rzekę, poza twierdzę i armię nieprzyjacielską, aby odciąć

Rosjanom odwrót, cesarz byłby pozbawił się wszelkiej

komunikacji z Europą, byłby odgrodził się od reszty

swojej armii, od składów i magazynów? Snadź niepojęte

są dla nich olbrzymie trudności przedsięwzięcia tego

rodzaju, jeśli w ogóle dziwić się mogą, iż nie zostało ono

dokonane w przeciągu dwóch dni, nad nieznaną rzeką

wśród nieznanej okolicy, z armią tak ogromną, wobec

innej już rozpoczętej, a jeszcze nie ukończonej akcji.

Jakkolwiek bądź, wieczorem tegoż samego dnia Ba-

gration wyruszył w kierunku Jelni. Napoleon kazał roz-

bić namioty cesarskie pośrodku pierwszej linii, na skraju

wąwozu okalającego miasto, niemalże w promieniu

strzałów fortecznych. Po czym wezwał do siebie Da-

vouta i króla Neapolu. Murat, który począwszy od brze-

gów Niemna, ścigał wciąż na próżno Rosjan, twierdził

uparcie, że dostrzegł na przeciwległym brzegu ruch

zapowiadający odwrót, że wobec tego spodziewana

bitwa nie dojdzie znów do skutku. Davout przeczył mu;

cesarz zaś nie chciał nawet wątpić o tym, co było

największym jego życzeniem. Nazajutrz 17, nadzieja

rychłego zwycięstwa zbudziła

Napoleona przed świtem, lecz głucho było i pusto na

równinie, przeznaczonej przezeń na pole bitwy.

Niemniej jednak łudził się w dalszym ciągu. Davout

podzielał całkowicie zdanie cesarza. Dalton, jeden z

generałów marszałka, widział pułki nieprzyjacielskie, jak

wychodziły z miasta i stawały w bojowym jakoby szyku.

Wiadomość ta utwierdziła Napoleona w powziętym

mniemaniu, mimo usilnych perswazji Murata i Neya.

Podczas gdy cesarz waha się i wyczekuje, generał

Belliard — zniecierpliwiony zwłoką i niepewnością —

zebrawszy garść jeźdźców, spycha w nurty Dniepru od-

dział kozacki. Dostrzega wówczas na przeciwległym

brzegu, na trakcie wiodącym ze Smoleńska do Moskwy,

oddalającą się pośpiesznie armię rosyjską wraz z ar-

tylerią. Nie ulegało tedy żadnej wątpliwości, że Rosjanie

cofali się. Wieść o odwrocie doszła natychmiast uszu

cesarza, ale doniesiono mu również, iż poprzez Dniepr

baterie nasze mogły jeszcze zakłócić wsteczny ruch nie-

przyjacielski.

Belliard proponował nawet, aby część armii przepra-

wiła się wpław przez rzekę i odcięła odwrót tylnym

strażom rosyjskim, które obowiązane były bronić Smo-

leńska. Lecz żołnierze wysiani na wywiad — szukając

brodu — ujechali na próżno dwie mile i utopili kilka

koni. A jednak — o milę powyżej miasta — istniał sze-

roki i wygodny bród. Napoleon, który osobiście brał

udział w poszukiwaniach, zwrócił był nawet konia w tym

kierunku, niebawem wszakże, przebywszy kilka wiorst,

zmęczył się i zawrócił.

Od tej chwili jął odnosić się do Smoleńska jako do

przejściowego tylko etapu, który należało zająć niez-

włocznie, jakimkolwiek bądź kosztem. Lecz Murat, os-

trożny i przezorny, ilekroć nie działała nań bezpośrednio

obecność nieprzyjaciela, i nie mogąc zresztą brać ze

swoją kawalerią żadnego udziału w projektowanym

szturmie, starał się odwieść cesarza od tego zamiaru.

Równie gwałtowny wysiłek wydawał mu się zbędnym,

skoro Rosjanie ustępowali bez walki. Co się tyczyło

dalszego pościgu — był mu najzupełniej przeciwny:

,,Skoro nie chcą bitwy, nie warto ich ścigać dalej, a

wielki już czas zatrzymać się".

Cesarz nie zgodził się z nim. Ale nie znamy dalszego

przebiegu rozmowy. Słyszano jednak, jak opowiadał

później król Neapolu, iż "rzucił się do nóg bratu i błagał

go o zaniechanie pościgu, lecz że Napoleon Moskwę jeno

miał przed oczyma, w Moskwie — która będzie naszą

zgubą — obiecywał sobie znaleźć zaszczyty, sławę i

wypoczynek", z czego łatwo wywnioskować, jaki był

przedmiot sporu.

Pewnym natomiast jest fakt, że bezpośrednio po burz-

liwej rozmowie ze szwagrem zasępiona i pobladła twarz

Murata nosiła ślady ciężkiej zgryzoty; gwałtowne ruchy i

powtarzana kilkakrotnie nazwa Moskwy — dopowie-

działy reszty.

Niedaleko na lewym brzegu Dniepru, w miejscu, skąd

Belliard dostrzegł cofające się szeregi rosyjskie, usta-

wiono potężną baterię. W odpowiedzi Rosjanie wytoczyli

dwie baterie, liczniejsze i potężniejsze od naszych,

druzgocąc co i raz celnymi strzałami nasze armaty,

wysadzając w powietrze pękające z hukiem jaszcze. W

owo piekło — dymami zasnute, ogniem ziejące —

zwrócił konia król Neapolu, zsiadł i stał bez ruchu.

Belliard tłumaczył mu, że zginie tu bez chwały i pożytku,

ale ten za całą odpowiedź posuwa się jeszcze dalej.

Zwątpił już snadź o wszystkim, a przewidując bliską

klęskę, szukał śmierci, ażeby uniknąć poniżenia i sromu.

Jednakże Belliard nalega i zwraca uwagę jego na to, iż

przez szalony upór naraża na niechybną zgubę tych

wszystkich, którzy mu towarzyszą. „Wracajcie zatem —

odparł Murat — i zostawcie mnie samego". Lecz gdy nikt

nie drgnął nawet, król — choć gniewny i rozżalony —

opuścił wreszcie jak pod przymusem to krwawe pole

śmierci.

Wydano właśnie rozkaz szturmu na całej linii. Ney

atakować miał cytadelę; Davout i Lobau — przedmieścia,

osłaniające mury miejskie. Poniatowski, stojący tuż nad

Dnieprem, posunąć się miał z sześćdziesięcioma działami

w dół rzeki, do nadbrzeżnego przedmieścia, zburzyć

mosty i odciąć załodze odwrót. Równocześnie Napoleon

rozwalić chciał główne mury przy pomocy artylerii

gwardii,

która rozporządzała

jedynie

dwuna-

stocalowymi, czyli nie dość silnymi działami. Artyleria

nie usłuchała wszakże rozkazu; prażąc natomiast nie-

ustannym ogniem kryte przejścia, oczyściła je zupełnie.

Wszystko powiodło się prócz ataku Neya, który właś-

ciwie najważniejszą powinien był odegrać rolę, a którego

nie poparto należycie. Nieprzyjaciel, zewsząd osaczony,

cofnął się w popłochu w obręb murów, ginął

każdy, kto nie zdążył schronić się pod osłonę dział for-

tecznych, lecz podczas tego szturmu, śladem atakujących

pułków naszych, ziemia spłynęła krwią i pokryła się.

mnóstwem rannych i zabitych.

W jednym z batalionów, który zwrócił się był flan-

kiem do baterii rosyjskich, od jednego kartacza padł od

razu cały rząd dwudziestu dwóch ludzi.

Tymczasem armia, rozlokowana amfiteatralnie na po-

bliskich wzgórzach, przyglądała się w trwożnym mil-

czeniu swoim dzielnym towarzyszom broni; lecz gdy

ujrzała ich, jak biegli do ataku wśród świstu i warkotu

kul w równych szeregach nieustraszeni, chwały żądni i

boju — nieopisany zapał ogarnął płomieniem wszystkie

serca: zerwała się burza oklasków. A echo tej radosnej

wrzawy obiło się o uszy walczących, niosąc im hołd za

trudy i przelaną krew. I jakkolwiek wielkimi były straty,

jakkolwiek w jednej tylko brygadzie, brygadzie Daltona i

wśród kanonierów Reindre'a padł generał, pięciu szefów

batalionu i tysiąc pięciuset ludzi, ci jednak, którzy

pozostali przy życiu, mówili nieraz, że dosłyszany

wówczas rozgłośny objaw uznania i podziwu

wynagrodził ich sowicie za wszystko, co wycierpieli.

Zdobycie aproszy i fortów zewnętrznych dozwoliło

szeregom naszym schronić się przed strzałami dział

fortecznych. Strzelanina wszakże nie ustawała; ciągły

huk, odbity od murów, zdawał się wzrastać. Wreszcie

cesarz, znużony, zaprzestać chciał walki, lecz Davout

usilnymi namowy nakłonił go do ponownego ataku. Tym

sposobem powtórzona została przez całą armię

karygodna przewina, jakiej dopuścił się poprzedniego

dnia Ney: pierwsza pozbawiła życia trzystu do czterystu

ludzi, druga pięć do sześciu tysięcy.

Wraz z nadejściem nocy Napoleon usunął się do swego

namiotu, który rozbito tym razem w bezpieczniejszym

miejscu niż wczoraj, a hrabia de Lobau, który uprzednio

zajął był fosę, lecz nie mógł utrzymać się przy niej,

bombardować zaczął miasto, aby zmusić nieprzyjaciela

do ucieczki. Ujrzano wtedy, w kilku naraz punktach,

wznoszące się słupy czarnego dymu, później snopy

iskier, wreszcie krwawą czerwień licznych płomieni.

Niebawem skłębione morze ognia zalało Smoleńsk;

gorzało całe miasto: ze złowieszczym trzaskiem waliły

się płonące budowle.

Mniemając, iż jest sprawcą pożaru, hrabia de Lobau

spoglądał z trwogą na rzekome dzieło swoje. Nieco dalej,

wsparty o poręcz ustawionego przed namiotem krzesła,

cesarz przypatrywał się w milczeniu rozszalałemu

żywiołowi. A że niewiadoma była zarówno przyczyna,

jak i ostateczny wynik pożaru, przeto spędzono całą noc

pod bronią.

Około godziny trzeciej z rana podoficer z korpusu

Davouta podpełznął do muru i wdrapał się nań cicha-

czem. Ośmielony panującą wszędzie ciszą, wszedł do

miasta. Wtem ozwało się kilka głosów, o wybitnie sło-

wiańskim akcencie, i Francuz, zaskoczony znienacka,

polecił już duszę Bogu. Lecz dzienny blask oświetlił

znane mu i przyjazne twarze Polaków Poniatowskiego,

którzy zajęli pierwsi miasto, opuszczone przez Barclaya.

A gdy usunięto wreszcie gruzy i otwarto bramy Smo-

leńska, wojsko wkroczyło w jego mury. Przy dźwiękach

kapeli hardo i buńczucznie mijał pułk za pułkiem krwa-

we i dymiące zgliszcza! Było to widowisko bez spek-

tatorów, bezowocne niemal zwycięstwo, krwią zbryzga-

ne, wawrzyny osnute pożarnymi dymami, które wyda-

wały się jedyną naszą zdobyczą, a stanowiły aż nazbyt

prawdziwą wróżbę.

Po zajęciu miasta i całkowitym niemal ugaszeniu po-

żaru, wobec niezbitych dowodów, które przekonały ce-

sarza, iż zarówno tutaj, jak nad brzegami Niemna, jak

pod Wilnem i Witebskiem, zwodnicza wizja zwycięstwa

— ponętna a nieuchwytna — raz jeszcze uszła rąk jego,

Napoleon postanowił ścigać ją w dalszym ciągu.

Nieco powyżej Smoleńska trakt, wiodący do Peters-

burga, nagle oddalał się od rzeki; dwie błotniste drogi —

jedna w odległości dwóch, druga — czterech mil od

Smoleńska — przecinały go z prawej strony i, za-

kreśliwszy wielkie kolisko, poprzez rozległe lasy, łączyły

się z traktem moskiewskim; jedna w Bredyszynie, o dwie

mile od Walutyny, druga dalej jeszcze — w Słobniewie.

Przez jary te i wąwozy nie wahał się uciekać generał

Barclay. Długa i ciężka kolumna jego, obciążona nadto

setkami wozów i furgonów, musiała tedy przebyć oba

łuki koliska, którego cięciwą była droga ze Smoleńska do

Moskwy, zaatakowana niebawem przez Neya. Tysiące

drobnych a nieuniknionych przeszkód — przewracający

się wóz, grzęznący w błocie koń lub zerwana uprząż —

zatrzymywało co chwila cały pochód. Równocześnie

ryk dział francuskich coraz bliższy był, coraz wyraź-

niejszy; zdawał się już niekiedy wyprzedzać kolumnę

rosyjską, rozlegać się grzmotem u wylotu wąwozu,

który przebywały właśnie pułki Barclaya.

Wreszcie, po uciążliwym marszu, czoło kolumny ro-

syjskiej wydostało się na trakt, podczas gdy Francuzi

mieli jeszcze do zdobycia wyżynę Walutyny i przejście

przez Kołowdnię. Ney zajął przebojem przejście przez

Stubnię, lecz Korff — zmuszony cofnąć się ku Walu-

tynie — przyzwał na pomoc poprzedzającą go kolumnę.

Kolumna, ta bezładna, przez lichego prowadzona

dowódcę — wahała się podobno; zawróciła jednak

dzięki perswazjom Woroncewa, który oceniał należycie

doniosłość utraconej pozycji.

Rosjanie bronili się, chcąc ocalić wszystko: działa,

rannych i bagaże. Francuzi atakowali w celu zagarnięcia

wszystkiego. Napoleon zatrzymał się w odległości

półtorej mili od Neya.

Sądząc, iż tocząca się walka jest jeno utarczką przed-

nich straży, wysłał Gudina, aby wsparł marszałka, sam

zaś zebrał pozostałe dywizje i powrócił do Smoleńska.

Tymczasem utarczka przemieniła się niebawem w walną

bitwę, w której kolejno brało udział przeszło trzydzieści

tysięcy ludzi. Bili się wszyscy bez wyjątku: generałowie

pospołu z żołnierstwem. Walka krwawa była i zaciekła,

a przeciągnęła się do późnej nocy. Zdobywszy wreszcie

wzgórze, kosztem wielu ofiar, osłabły, krwią zlany,

otoczony zewsząd stosami trupów i rannych, których

jęki i żałosne skargi rozlegały się ponuro wśród nocnych

mroków — Ney kazał zaprzestać strzałów. Milczące

szeregi nastawiły ostrza bagnetów. Rosjanie, zdumieni

nagłą ciszą, umilkli również i cofnęli się powoli pod

osłoną nocy.

Porażka ich niemal równie chlubną była, jak nasze

zwycięstwo. Obaj wodzowie spełnili swój obowiązek:

jeden zwyciężył, drugi został wprawdzie pokonany, zdo-

łał jednak uratować artylerię, bagaże i rannych.

Jeden z generałów rosyjskich, samotny w pośrodku

tego krwawego pola śmierci, usiłował wydostać się spo-

między naszych szeregów, powtarzając słowa francus-

kiej komendy; poznano go wszakże przy odblasku nie-

ustannych wystrzałów i wzięto do niewoli. Zginęło

wielu wybitnych oficerów rosyjskich, lecz Wielka Ar-

mia stokroć cięższą poniosła stratę. Przy przejściu źle

naprawionego mostu na Kołowdni, w chwili gdy generał

Gudiri, którego rozumne męstwo unikało bezcelowego

narażania się i który zresztą nie żywił do koni zbytniego

zaufania, zsiadł ze swego wierzchowca, by pieszo przejść

rzekę, zabłąkany tuż przy ziemi kartacz urwał mu obie

nogi. Gdy smutna ta wiadomość doszła do cesarskiej

kwatery, szczery żal ścisnął wszystkie serca; ustały

narady i zwykłe kancelaryjne czynności; żałobny cień

padł na odniesione pod Walutyną zwycięstwo.

Rannego Gudina przewieziono do Smoleńska. Sam

cesarz czuwał u jego łoża. Lecz mimo starań i troskli-

wości generał wkrótce życia dokonał. Zwłoki jego zo-

stały pochowane w obrębie cytadeli miasta, któremu

przynoszą zaszczyt, w grobowcu godnym walecznego

żołnierza, dobrego obywatela kraju, zacnego rnęża i ojca,

nieustraszonego generała, który równie sprawiedliwym

był, jak łagodnym, równie uczciwym, jak zręcznym;

zalety cenne, a nader rzadko kojarzące się wśród spo-

łeczeństw, w których zręczność wyklucza najczęściej

uczciwość!

Przypadek zdarzył, iż godnego pozostawił po sobie

następcę; Gérard, najstarszy w dywizji generał brygady,

objął dowództwo, a nieprzyjaciel, który nie dostrzegł

poniesionej przez nas bolesnej straty, nie zyskał nic na

śmierci nieszczęsnego Gudina.

Rosjanie, zdumieni taktyką Francuzów, atakujących

jedynie czoło kolumny rosyjskiej, mniemali, iż kombi-

nacje militarne Murata polegały jedynie na posuwaniu się

w głąb kraju traktem przez nich zajętym. Przezwali go też

urągliwie „generałem dróg i traktów", zapominając, że

niejednokrotnie fakty wprowadzają raczej w błąd, aniżeli

uczą i oświecają.

W rzeczy samej, równocześnie z akcją Neya, Murat

usiłował na próżno dotrzeć ze swą kawalerią do flanków

nieprzyjacielskich: z lewej strony — gęsty las, z prawej

— trzęsawiska broniły dostępu do traktu. Obaj jednak

czekali niecierpliwie na wyniki marszu flankowego

Westfalczyków, którymi dowodził Junot.

Począwszy od Stubni, omijając trzęsawiska utworzone

przez rozmaite drobne dopływy Dniepru, trakt skręcał na

lewo, ku wyżynie, z dala od rzeki, do której zbliżał się

znów nieco dalej na sposobniejszym terenie. Istniała

nadto boczna droga, mniej wprawdzie wygodna, lecz, jak

to bywa, znacznie bliższa, przecinająca ową bagnistą

przestrzeń pomiędzy Dnieprem a traktem, z którym

łączyła się w pobliżu wzgórz Walutyny.

Tą właśnie boczną drogą nadciągał Junot, przepra-

wiwszy się przez Dniepr w Prudziszach. Dopadł nieba-

wem tyłów lewego skrzydła rosyjskiego oraz flanku

nadbiegających z odsieczą kolumn. Śmiały atak byłby

niewątpliwie przechylił w owej chwili szalę zwycięstwa

na naszą stronę. Słysząc poza sobą strzały i wrzawę,

Rosjanie stawiający czoło Neyowi byliby utracili pew-

ność siebie; nieobliczalnymi zaś byłyby skutki popłochu,

jeśli zważymy niewielką przestrzeń i tłoczące się na niej

setki ludzi, koni i wozów. Lecz Junot, waleczny jako

żołnierz, chwiejnym był wodzem; przestraszyła go

ciążąca na nim odpowiedzialność.

Tymczasem, pewnym będąc nadejścia Westfalczyków,

Murat dziwił się niepomiernie ciszy panującej na tyłach

rosyjskich. Wszelako opór, stawiany przez czoło kolum-

ny nieprzyjacielskiej Neyowi, coraz wyraźniej potępiał

Junota. Przedzierając się samotrzeć przez lasy i bagna,

król Neapolu bieży wówczas do Junota i gorzkie czyni

mu wymówki. Junot usprawiedliwia się, twierdząc: ,,że

nie otrzymał rozkazu atakowania; że powolna i ciężka

jazda wirtemberska symuluje jeno szarżę; że nie zdecy-

duje się cna uderzyć na nieprzyjacielskie szeregi".

Murat odpowiada czynami na puste frazesy generała.

Staje osobiście na czele Wirtemberczyków, którzy pod

innym wodzem stają się innymi żołnierzami; własnym

pociąga ich przykładem, prowadzi w ogień, a rozbiwszy

szeregi strzelców rosyjskich, zwraca się do Junota z tymi

słowy: „Dokończ tego dzieła; tam sława twoja i

marszałkowska buława". Lecz gdy opuścił go Murat,

Junot, oszołomiony — stanął znów bezczynnie. Ulegając

całkowicie w ciągu długich lat przemożnemu wpływowi

Napoleona, którego genialny umysł obejmował wszystko

i o wszystkim pamiętał, do ślepego jeno nawykł

posłuszeństwa; zbywało mu na determinacji i doświad-

czeniu; poza tym nieustanne trudy i liczne rany stargały

przedwcześnie siły jego i zdrowie.

Wybór Junota na dowódcę korpusu nie dziwił wszakże

nikogo: wiedziano powszechnie, że cesarz lubił go i

przywykł do niego jako do najdawniejszego swego

adiutanta, że ze względu na przeżyte razem dni szczęś-

cia i chwały niechętnie byłby się z nim rozstał. Możliwe

jest, iż równocześnie pochlebiał miłości własnej cesarza

widok uczniów jego na stanowisku samodzielnych wo-

dzów. Niewątpliwie zresztą bardziej mógł ufać im i wię-

cej na nich polegać aniżeli na innych — mniej wypró-

bowanych — oficerach swoich i generałach.

Niemniej gdy oglądał nazajutrz pobojowisko, którego

sam widok zdradzał prawdę, gdy ujrzał most, na którym

padł Gudin — zrozumiał, iż nie tam powinny były

ukazać się pułki francuskie; gdy ogarnął następnie pała-

jącymi oczyma pozycję, którą zajmował Junot, zawołał:

„Tu zapewne mieli atakować Westfalczycy! Od tej po-

zycji zależały losy bitwy! Co u licha robił tutaj Junot?"

W uniesieniu niepohamowanej irytacji nie pozwolił sobie

nic tłumaczyć; przywołać kazał niezwłocznie Rappa i

wykrzyknął: „że odbiera księciu d'Abrantčs powierzone

mu dowództwo i usuwa go z armii! że bezpowrotnie

utracił Junot marszałkowską buławę! że popełniona

przezeń omyłka zamknęła prawdopodobnie drogę do

Moskwy! że na miejsce Junota mianuje dowódcą korpusu

Westfalczyków jego, Rappa, pragnąc, aby co rychlej

przemówił do nich ich językiem i poprowadził ich do

boju!" Lecz Rapp nie przyjął ofiarowanego mu do-

wództwa po swoim starym towarzyszu broni, a rozumną

perswazją zdołał uspokoić wkrótce cesarza. Gniew Na-

poleona bywał zresztą zazwyczaj krótkotrwały, zwłasz-

cza jeżeli wybuchł gwałtownie i wyładować się mógł w

słowach.

Prócz lewego skrzydła rosyjskiego, które omal nie

zostało rozbite, prawe skrzydło na większe jeszcze na-

rażone było niebezpieczeństwo. Morand, jeden z gene-

rałów korpusu Davouta, wysłany w tym kierunku

poprzez lasy i lesiste wzgórza, od początku rozprawy

znajdował się na flanku kolumny nieprzyjacielskiej.

Jeszcze kilka kroków, a byłby dopadł tyłów prawego

skrzydła rosyjskiego. Wówczas zaś rozstrzygnęłyby się

niewątpliwie losy bitwy. Lecz Napoleon, nieświadom

terenu, kazał mu cofnąć się na pozycję zajmowaną pier-

wotnie przez niego i przez Davouta.

Zastanawiano się w szeregach, dlaczego tam, gdzie

czynnych było trzech wodzów, wzajemnie od siebie nie-

zależnych, cesarz nie stanął na ich czele, aby wytworzyć

akcję jednolitą, niemożliwą do urzeczywistnienia bez

jego współudziału. Lecz cesarz powrócił już do

Smoleńska, bądź to z powodu znużenia, bądź to, iż nie

spodziewał się równie zaciekłej walki, bądź też wreszcie

— że zmuszony zajmować się równocześnie wszystkim i

o wszystkim pamiętać, nie mógł podołać nadmiarowi

pracy. W rzeczy samej, z konieczności zaniedbywane dla

działań wojennych, mnożyły się z dniem każdym

zarówno wewnętrzne interesa cesarstwa, jak i sprawy

ogólnoeuropejskie. Trzeba więc było przeglądać akta i

papiery, załatwiać nagromadzone już sprawy cywilne i

polityczne, poza tym możność datowania listów ze

Smoleńska schlebiała miłości własnej cesarza. Toteż gdy

Borelli — zastępca szefa w sztabie Murata — przywiózł

mu wieści o starciu pod Walutyną, cesarz wahał się, czy

go przyjąć i tak dalece pochłonięty był pracą, że tylko

dzięki interwencji jednego z ministrów Borelli

dopuszczony został do kwatery cesarskiej. Złożony

przezeń raport poruszył do głębi Napoleona: „Czy być

może? — zawołał — nie jesteście zatem dość liczni?...

Nieprzyjaciel ma sześćdziesiąt tysięcy ludzi! Ależ to nie

utarczka, lecz bitwa!" — I gromić jął porywczo

samowolę i bezczynność Junota. Wtedy Borelli

uwiadomił go o śmiertelnej ranie Gudina. Szczery i

serdeczny był żal Napoleona, który wyraził się w

niezliczonych pytaniach i okrzykach. Wkrótce jednak z

właściwą mu siłą charakteru cesarz opanował żal i

niepokój, stłumił gniew. Wobec zapadającego zmierzchu

odroczył do następnego dnia troskę o przebieg bitwy,

zabierając się ze zdwojoną gorliwością do przerwanej

pracy. Lecz snadź dręczyła go myśl o bliskiej bitwie,

gdyż nazajutrz, wraz z dziennym brzaskiem, ukazał się

na polach Walutyny.

Stali tam żołnierze Neya i osierocona dywizja Gudina

— wśród drzew na poły zdruzgotanych, na podłożu

bratnich i nieprzyjacielskich trupów, na ziemi zdeptanej

nogami, pooranej przez kule i kartacze, pstrej od

szczątków ludzkich, od poszarpanej odzieży, strzaskanej

broni, poprzewracanych i połamanych dział. Takimi

bowiem są trofea wojenne, takie piękno pobojowisk!

Zdziesiątkowane bataliony Gudina z dumą prezen-

towały broń. Unosiła się jeszcze nad nimi ostra woń

prochu, woń, którą przesiąknięta była ziemia i mundury

żołnierzy; twarze ich czarne były od potu i sadzy. Idąc

wzdłuż frontu, cesarz zmuszony był co chwila orni-

jać lub deptać połamane i pogięte od gwałtownego na-

tarcia bagnety i sztywne już zwłoki ludzkie.

Blaskiem sławy pokrył jednak wszystkie te okropności.

Wdzięczność jego przeobraziła to straszliwe pole śmierci

w pole chwały i triumfu. Oddana została cześć męstwu i

wierności.

Czuł, że należą się od niego tym walecznym żołnierzom

nagrody i słowa uznania. Nigdy też wzrok cesarza nie był

bardziej dobrotliwy, bardziej łaskawe słowa jego: „Bitwa

ta stanowi najpiękniejszą kartę w dziejach walk naszych i

zwycięstw; na czele żołnierzy, takich jak wy, podbić

można świat cały; ci zaś, którzy polegli, nieśmiertelną

zdobyli chwałę". Mówiąc to, wiedział dobrze, że

zwłaszcza w dniach klęski i pogromu dusza ludzka

zwraca się najchętniej ku temu, co wieczyste jest i

nieśmiertelne.

Obficie posypały się nagrody, 12, 21 i 127 pułk piecho-

ty liniowej oraz 7 pułk lekkiej jazdy otrzymały osiem-

dziesiąt siedem krzyżów i awansów. Były to regimenty

Gudina; 127 pułk nie miał jeszcze dotychczas orła, gdyż

w owym czasie każdy sztandar musiał być zdobyty na

polu bitwy, na dowód, że następnie pułk potrafi strzec go

i bronić. Osobiście wręczył cesarz pułkowi złotego orła.

Nagrodził również korpus Neya.

Sposób rozdawania nagród zwiększał w dwójnasób ich

wartość. Kolejno każdy pułk niby rodzina cesarza otaczał

go zwartym koliskiem. Cesarz interpelował głośno

oficerów, podoficerów i żołnierzy, wypytywał o naj-

waleczniejszych spośród tych walecznych lub o najbar-

dziej przez los faworyzowanych i rozdawał natychmiast

krzyże i awanse. Oficerowie wskazywali kandydatów,

żołnierze potwierdzali, cesarz aprobował. Zgodnie z jego

zapowiedzią wyboru dokonywano w każdym kręgu na-

tychmiast, wśród oklasków całego pułku.

Ojcowski ton przemówień tego władcy świata, który

odnosił się do prostych żołnierzy jak do bliskich sercu

towarzyszy broni, obejście pełne prostoty, przypomina-

jącej nieodżałowane czasy Republiki — wszystko to

wzbudziło w szeregach niewypowiedziany zapał. Był to

monarcha zapewne, lecz monarcha, który wyszedł z łona

Rewolucji, kochali tego władcę — parweniusza, który

rozdawał hojną dłonią godności i tytuły; wszystko w nim

ich pociągało, nic nie raziło.

Nigdy może pole walki równie wielką nie zajaśniało

chwałą. Nadanie owego sztandaru, krwią okupionego,

uroczyste nominacje, radosne okrzyki, słuszna duma

żołnierzy wyróżnionych przez cesarza natychmiast tam,

gdzie się odznaczyli, słowa uznania i podziwu wyrze-

czone głosem wielkiego wodza, podchwycone skwapli-

wie przez zasłuchaną i zapatrzoną Europę, uwiecznione

w biuletynach, które czytane być miały chciwie przez

wszystkie narody, zwłaszcza zaś hen, daleko, pod błękit-

nym niebem Francji przez uspokojone i dumne rodziny

— ileż było w tym głębokiej, z niczym nie dającej

porównać się radości. Początkowo nawet sam Napoleon

uległ ogólnemu uniesieniu.

Lecz gdy minęła radosna chwila, gdy wysłuchał ra-

portów Neya, Murata i Poniatowskiego, który równie

szczery był i roztropny w naradzie, jak mężny w boju,

gdy zmęczony upalnym dniem dowiedział się, że wys-

łany za nieprzyjacielem pościg ujechał na próżno osiem

mil, rozwiały się wówczas złudzenia. W powrotnej dro-

dze do Smoleńska niedogodność jazdy w powozie, chy-

boczącym się co chwila wskutek wyboi i porozrzucanych

wszędzie szczątków walki, widok żałobnej procesji oka-

leczałych postaci, które wieziono lub też które wlokły się

z trudem przy wtórze skarg i jęków, w samym wreszcie

Smoleńsku wymijanie wózków napełnionych po brzegi

odciętymi po szpitalach członkami — wszystko to, co

straszliwe jest i ohydne z dala od pola walki, zgnębiło go

do reszty. Smoleńsk cały był jednym, olbrzymim

szpitalem, a unoszący się ponad miastem jęk bólu

zagłuszał całkowicie radosne okrzyki, które dźwięczały

jeszcze nad wzgórzami Walutyny.

Sprawozdania lekarzy brzmiały ponuro: w Rosji za-

miast wina i koniaku używana jest powszechnie wódka z

ziarna pędzona, z domieszką mniej lub więcej odurza-

jących ziół. Owóż młodzi żołnierze nasi, zmożeni głodem

i trudami, sądzili, iż zdradziecki ten napój doda im sił,

wkrótce jednak, gdy opadło chwilowe podniecenie, wielu

spośród nich ciężko zaniemogło.

Inni, mniej wstrzemięźliwi lub też może słabsi, pół-

przytomni, senni, przysiadali wzdłuż drogi i w rowach;

spoglądając dookoła osłupiałym, bezmyślnym wzrokiem,

oczyma wpół przymkniętymi i lśniącymi od łez, konali

cicho, bez jęku.

W Wilnie szpitale pomieścić mogły tylko sześć tysięcy

chorych. Cierpiące, okaleczałe tłumy gnieździły się tedy,

gdzie kto mógł: w kościołach, klasztorach, w synagogach

i starych spichlerzach miejskich. W smutnych tych

przytuliskach, które częstokroć były niezdrowe, stale zaś

przepełnione, chorym zbywało na wszystkim: na lekarst-

wach, na łóżkach i pościeli, niekiedy nawet na poży-

wieniu i na garści słomy. Liczba lekarzy niedostateczna

była, a warunki leczenia tak opłakane, że zamiast wy-

gasać, choroby szerzyły się coraz bardziej.

W Witebsku Rosjanie pozostawili czterystu swoich

rannych na pobojowisku, trzystu — w mieście; a ponie-

waż uszli wraz z armią wszyscy niemal mieszkańcy,

przeto w ciągu trzech dni ci nieszczęśliwi konali wśród

najokropniejszego zaduchu, wszelkiego pozbawieni

ratunku; żywi pospołu z trupami. Później dopiero

zabrano ich i siedmiuset pozostałych przy życiu prze-

niesiono do naszych ambulansów, gdzie zgromadzili się

w takiej samej liczbie nasi ranni. Ażeby opatrzyć im

straszne, zaropiałe rany, chirurdzy nasi podrzeć musieli

na bandaże własne i żołnierskie koszule, brakowało już

bowiem środków opatrunkowych.

A gdy wreszcie podgoiły się rany tych nieszczęśników,

gdy odpowiednie odżywianie się mogło przywrócić im

najzupełniej utracone siły i zdrowie — ginęli wówczas z

głodu. Mało kto ocalał, bez względu na to, czy był

Francuzem, czy też Rosjaninem. Ci, którym utrata ręki

lub nogi albo osłabienie nie dozwalało ukraść lub wy-

prosić nieco jadła, wymierali pierwsi. Okropne te sceny

powtarzały się wszędzie, gdzie cesarz był nieobecnym,

gdyż w ślad za nim dążyło wszystko, a jedynie w jego

zasięgu ściśle spełniane były wszelkie zarządzenia i roz-

kazy.

Zdawało się, że w Smoleńsku szpitali było pod dos-

tatkiem. Uratowano od ognia piętnaście obszernych mu-

rowanych budynków; znaleziono dość znaczne zapasy

wódki, wina i lekarstw; nadciągnęły również zapasowe

nasze ambulanse. Niebawem jednak zabrakło wszyst-

kiego do pomocy. Lekarze pracowali bez wytchnienia,

lecz wkrótce nie było już czym opatrywać rannych:

zamiast płótna używać musiano papieru znalezionego w

archiwach, zamiast łubek i szyn do złamanych kości —

pergaminu, a zamiast szarpi — pakuł i brzozowego łyka.

Działy się rzeczy straszne. Między innymi zapomniano

o szpitalu, w którym stu rannych borykało się ze

śmiercią. Przypadek jedynie odsłonił przed Rappem po

trzech dniach tę otchłań nędzy i niedoli. Dziś jeszcze,

mimo ubiegłych lat, wzdrygam się na wspomnienie tych

scen, grozą przejmujących; takie bowiem wrażenia ryją

w duszy ludzkiej głębokie, niczym nie zatarte bruzdy.

Wydelegowany ze sztabu generał Rapp nie oszczędził

Napoleonowi żadnych, najokropniejszych nawet szcze-

gółów. Cesarz napoić kazał własnym winem i obdarować

złotem wyrwanych z tego piekła żołnierzy, którzy oparli

się zwycięsko śmierci bądź to dzięki silnemu

organizmowi, bądź też dlatego, że podtrzymywali gas-

nące życie ohydną, trudną do nazwania strawą.

Lecz oprócz silnych wrażeń, jakich doznawał cesarz

słuchając składanych mu raportów, sercem jego targały

inne niepokoje i wątpliwości. Według niego pożar Smo-

leńska nie był dziełem przypadku — fatalnym a nie-

przewidzianym, nie był nawet czynem zrodzonym z

rozpaczy, lecz wynikiem spokojnej i chłodnej

determinacji. Niszcząc i burząc, Rosjanie dokładali tych

samych starań, tego samego przestrzegali ładu i porząd-

ku, jakich przestrzega się zazwyczaj w celach ochrony,

konserwacji.

Tegoż dnia śmiałe odpowiedzi księdza prawosławnego,

jedynego, który pozostał w Smoleńsku, uświadomiły

jeszcze lepiej cesarza o nieprzejednanej nienawiści, jaką

pałał ku nam cały lud rosyjski. Księdza owego przywiódł

przed oblicze cesarza przyboczny jego tłumacz,

przerażony ujawniającą się na każdym kroku niechęcią.

Zacny kapłan zrazu gorzko mu wyrzucał rzekomo

popełnione świętokradztwo; nie wiedział, że to generał

rosyjski kazał podpalić magazyny handlowe i świątynie,

a nas oskarżał o te zbrodnie, aby kupcy i chłopi nie

zechcieli działać na własną rękę, lecz trzymali się

szlachty.

Cesarz wysłuchał go cierpliwie, wreszcie zapytał: „Czy

kościół wasz spłonął również?" — ,,Nie, Najjaśniejszy

Panie" — odparł duchowny. „Bóg potężniejszy będzie od

Waszej Cesarskiej Mości i opieką swoją otoczy kościół,

albowiem w murach jego znaleźli schronienie nędzarze,

których pożar pozbawił dachu". Napoleon, wzruszony

odpowiedział: „Dobrze mówisz, księże. Bóg czuwać

będzie nad niewinnymi ofiarami wojny i na-

grodzi cię za twoją odwagę. Wracaj zatem, dobry dusz-

pasterzu, do swoich owieczek. Gdyby wszyscy duchowni

byli poszli za twoim przykładem, gdyby nie sprzenie-

wierzyli się nikczemnie danemu im od Boga posłan-

nictwu, misji zgody i miłości, gdyby nie opuścili świątyń,

nietykalnych pod ich strażą, żołnierze moi niewątpliwie

uszanowaliby kościoły wasze i ołtarze. Wszak wszyscy

jesteśmy chrześcijanami, a Bóg jest jeden!"

Z tymi słowy odprowadzić kazał księdza pod eskortą do

owej cerkwi. Na widok żołnierzy otwierających cer-

kiewne wrota rozległy się przeraźliwe krzyki. Oszalały z

trwogi tłum kobiet i dzieci jął cisnąć się z płaczem u stóp

ołtarza. Wówczas ozwał się donośny głos duszpasterza:

„Uspokójcie się! Widziałem Napoleona i rozmawiałem z

nim! Haniebnie oszukano nas, dzieci moje! Cesarz

Francuzów nie jest takim, jakim nam go odmalowano!

Zarówno on, jak i jego żołnierze wyznają tego samego

Boga, co i my. Tocząca się wojna nie jest bynajmniej

wojną religijną, lecz politycznym zatargiem z carem

naszym. Żołnierze Napoleona walczą jedynie z naszymi

żołnierzami. Nie krzywdzą i nie mordują ani starców, ani

kobiet, ani też dzieci. Uspokójcie się przeto, wszyscy zaś

podziękujmy Bogu, iż uwolnił nas od ciężkiego

obowiązku nienawiści do Francuzów jako pogan,

bezbożników i podpalaczy!" I ksiądz zaintonował

dziękczynną pieśń, którą wszyscy z płaczem podchwy-

cili.

Drobne to zdarzenie najlepszym jest dowodem, jak

dalece okłamywany i oszukiwany był ów naród. Wszyscy

niemal mieszkańcy Smoleńska uszli wraz z wojskiem.

Odtąd więc nie tylko armia, lecz i ludność, lecz cała

Rosja cofała się przed nami. I cesarz czuł, że wraz z lud-

nością wymykał mu się z rąk jeden z najpotężniejszych,

najżywotniejszych czynników podboju.

Istotnie, z Witebska jeszcze próbował Napoleon prze-

niknąć duszę tego ludu, pragnął bowiem pozyskać go dla

idei wolnościowej i zespolić z własną swoją działalnością

przez zorganizowanie mniej lub więcej ogólnego

powstania. Lecz wszelkie próby agitacji rozbijały się o

nieufność nielicznych chłopów, których Rosjanie

pozostawiali zapewne jako szpiegów. Jedynym zaś wy-

nikiem owych usiłowań było ujawnienie skrytych za-

miarów cesarza, przeciw którym Rosjanie odpowiednio

się zabezpieczyli.

Napoleon zresztą — sprzyjający raczej głowom uko-

ronowanym aniżeli szaremu tłumowi — od razu nie-

chętnie i niedbale odnosił się do tej sprawy. Później, w

Moskwie otrzymał wiele pism od włościan. Skarżyli się

tam, że panowie traktują ich jak stado bydła, które

dowolnie można sprzedawać i wymieniać. Prosili, aby

Napoleon ogłosił zniesienie poddaństwa. Chcieli mu

służyć jako przywódcy lokalnych insurekcji, które, jak

obiecywali, miały wkrótce przerodzić się w ogólne pow-

stanie.

Napoleon propozycje te odrzucał. Parę rewolucji o

ograniczonym zasięgu pokazało już niegdyś, czym wśród

barbarzyńskiego ludu staje się barbarzyńska wolność,

rozpasana, przerażająca swoboda. Szlachta rosyjska,

podobnie jak koloniści na San Domingo, byłaby

zgubiona. Ta obawa przeważyła w umyśle Napoleona;

wyraził ją w słowach, ona sprawiła, że nie usiłował

wywołać poruszenia, nad którym później nie mógłby

zapanować.

Panowie w Rosji nie ufali swoim niewolnikom. Spośród

tylu grożących im niebezpieczeństw to uznali za

największe i najbliższe. Podziałali najpierw na ducha

swoich nieszczęsnych poddanych, upodlonych przez

wszelkiego rodzaju niewolnictwo. Ich duchowni, którym

chłopi przywykli wierzyć, oszukali ich kłamliwymi ka-

zaniami: wmówiono ludowi, że jesteśmy zastępami dia-

belskimi pod wodzą antychrysta, demonami, których sam

widok sieje zgrozę, że nasze dotknięcie kala. Nasi jeńcy

spostrzegli, że naczyń, którymi się posłużyli Francuzi,

biedacy ci nie śmieli już używać i przeznaczali tylko dla

najpodlejszych zwierząt. My jednakże zbliżaliśmy się do

nich i wszystkie te prostackie bajki miały się okazać

kłamstwem. Dlatego szlachta cofała się ze swoimi

poddanymi w głąb kraju niby w ucieczce przed zarazą.

Dobytek, budynki, wszystko, co mogło lud zatrzymać

albo nam posłużyć, zostało unicestwione. Odgrodzili się

od nas głodem, ogniem i pustynią; wielkie to

przedsięwzięcie kierowali w tej samej mierze przeciwko

swoim poddanym, co przeciw Napoleonowi. Miała się

więc toczyć nie wojna królów, lecz wojna klasowa,

wojna partii politycznych, wojna religijna i narodowa —

wszelkie rodzaje wojen naraz. Cesarz wówczas dopiero

zdaje sobie należycie sprawę z ogromu zamierzonego

przedsięwzięcia; im bardziej zaś posuwa się w głąb

kraju, tym bardziej rosną i olbrzymieją rozmiary tego

przedsięwzięcia. Do niedawna zwycięstwa, odnoszone

nad monarchami, których przerastał o głowę, dziecinną

nieledwie były igraszką. Teraz jednak walczy nie z mo-

narchą, lecz z całym narodem, i wobec tej drugiej Hisz-

panii, ale leżącej u kresów Europy, olbrzymiej, bez-

płodnej, na wpół dzikiej — zdumiony, waha się i za-

trzymuje.

Niezależnie od decyzji powziętej w Witebsku zajęcie

Smoleńska stało się niejako koniecznością. Możliwym

jest, iż w Smoleńsku właśnie zamierzał cesarz rozstrzy-

gnąć ostatecznie o dalszych losach kampanii. Lecz tutaj

również — po raz wtóry — waha się i wątpi. Pożar

miasta, szerzące się choroby, tłumy rannych, straszliwe,

grozą przejmujące sceny — wszystko to zwiększa jesz-

cze wewnętrzną jego rozterkę. Zgorączkowany, spogląda

kolejno na Kijów, Petersburg i Moskwę.

Przez zdobycie Kijowa, którego bronił korpus Czycza-

gowa, cesarz byłby oswobodził prawy flank i tyły Wiel-

kiej Armii i osłonił prowincje polskie, dostarczające naj-

większej ilości ludzi, koni, strawy i furażu; warowne zaś

obozy w Mohylowie, Smoleńsku, Witebsku, Połocku,

Dynaburgu i Rydze stanowiły dostateczną linię obronną.

Pod osłoną tej linii podczas zimowych miesięcy zorga-

nizowałby ogólne powstanie wszystkich ziem dawnej

Rzeczypospolitej, aby wraz z nadejściem wiosny prze-

ciwstawić je Rosji. Tym sposobem szansę wojny byłyby

mniej więcej równe: naród walczyłby z narodem.

W Smoleńsku stanął jednak na rozstaju dwóch dróg:

drogi do Petersburga i drogi do Moskwy, w odległości

dwudziestu dziewięciu dni marszu od jednej stolicy, a

piętnastu od drugiej. Petersburg jako ośrodek rządu, jako

centrum wszystkich organów państwowych, jako mózg

Rosji, morski i lądowy arsenał kraju, wreszcie jako

jedyny łącznik pomiędzy Rosją a nienawistną cesarzowi

Anglią — bardziej był ponętnym. Świeże wieści o

zwycięstwie pod Połockiem przemawiały również za tym

projektem. Łącznie z korpusem Saint-Cyra cesarz

osaczyłby Wittgensteina i ułatwił Macdonaldowi zajęcie

Rygi.

W Moskwie zaś skupiała się szlachta, cały naród, on

zaś zagroziłby ich własności, ich uświęconemu tradycją

honorowi. Droga do Moskwy — krótka, mniej niebez-

pieczna, a bardziej zasobna, broniona na znacznej prze-

strzeni przez cofające się wciąż pułki rosyjskie, których

nie należało lekceważyć, które trzeba było unicestwić —

łudziła nadto nadzieją walnej rozprawy i zwycięstwa.

Ugodzony w sarno serce naród rosyjski zmuszony byłby

zaniechać dalszego oporu.

Mimo nadciągającej jesieni z tych trzech projektów

ostatni tylko wydawał się cesarzowi możliwym do urze-

czywistnienia. Znane mu były wszelako dzieje Karola

XII: nie w opracowaniu Woltera, które cesarz odrzucił z

gniewem, twierdząc, iż zbyt romantyczne jest i z prawdą

niezgodne, lecz pod postacią pamiętników Adlerfelda.

Zawarta w książce tej przestroga przebrzmiała bez echa.

W zestawieniu obu kampanii cesarz wynajdował tysiące

różnic i na tych różnicach opierał chwiejny gmach pla-

nów swoich i nadziei. Któż bowiem może być sędzią we

własnej swojej sprawie? — I jakąż ma wartość przykład

— wzięty z przeszłości — w świecie, w którym nie

spotyka się nigdy absolutnie jednakowych ludzi, jedna-

kowych dwóch spraw ani też sytuacji?

A jednak w owym czasie Napoleon częstokroć wspo-

minał Karola XII.

Podobnie jak w Witebsku, nadsyłane zewsząd wieści

działały nań podniecająco. Wydawało mu się, że wodzo-

wie jego zdziałali dotąd więcej niż on; bitwy pod Mo-

hylowem, Mołodecznem i Walutyną były walnymi roz-

prawami, a zwycięzcy generałowie — Davout, Schwa-

rzenberg i Ney — nową okryli się chwałą. Z prawej

strony linia bojowa Napoleona zdawała się być należycie

osłonięta; wprost niego cofała się armia nieprzyjacielska;

na lewym zaś skrzydle, w Sławni, książę Reggio

zaatakowany został 17 sierpnia przez Wittgensteina, któ-

rego udało mu się przyciągnąć pod Połock. Gwałtowny

atak Wittgensteina nie dał wprawdzie Rosjanom pożą-

danych wyników, zapewnił im wszakże ofensywę. Pod-

czas ataku raniony został marszałek Oudinot. Dowódz-

two armii jego, złożonej z niespełna trzydziestu tysięcy

Francuzów, Szwajcarów i Bawarczyków — objął w za-

stępstwie generał Saint-Cyr. Następnego zaraz dnia

Saint-Cyr, któremu li tylko rola samodzielnego wodza

przypadała do gustu, skorzystał z chwili niezależności,

aby wydobyć na jaw swoje zdolności militarne i dać się

we znaki nieprzyjacielowi, nie unosząc się ani też

zapalając, ze zwykłym sobie, chłodnym a wyrachowa-

nym spokojem.

Począwszy od świtu aż do godziny piątej po południu,

w celu zabrania rannych z pobojowiska, zwodził nie-

przyjaciela propozycją układów, zwłaszcza zaś ostenta-

cyjnym przygotowywaniem się do odwrotu. Równocze-

śnie, pod osłoną domostw wioski Świętego Spasa i oko-

licznych pagórków, ściągał cichaczem wszystkie swoje

pułki, podzieliwszy je na trzy kolumny.

O godzinie piątej, gdy wszystko było już gotowe, a

Wittgenstein uśpiony, ozwały się trąbki: w tejże chwili

ryknęły nasze działa, biegiem ruszyły niewidoczne

dotychczas kolumny. Na próżno bronili się zaskoczeni

znienacka Rosjanie, niebawem lewe ich skrzydło zostało

rozbite, a centrum zmuszone do ucieczki; pozostało na

placu boju wielu zabitych, tysiąc jeńców i dwadzieścia

dział. Saint-Cyr zajął nadto pozycję zaczepną, lecz zbyt

słaby, żeby atakować, pozorował ofensywę jedynie w

celu skuteczniejszej obrony.

W ciągu tego krótkiego, lecz gwałtownego i krwawego

starcia prawe skrzydło rosyjskie, opierające się o

Dźwinę, gwałtowny stawiło opór. Wśród nieustannej

strzelaniny, zasypywane gradem kul nieprzyjacielskich

pułki nasze ruszyły na bagnety. Atak powiódł się, lecz w

chwili, gdy piechota Wittgensteina zaczęła ustępować i

rozpraszać się, wszystko wydało się stracone: dragoni

rosyjscy — zdaniem jednych, według drugich — ka-

walergardzi runęli cwałem na jedną z baterii Saint-Cyra.

Zapasowa brygada francuska, która w razie potrzeby

osłaniać miała baterię, wysunęła się naprzód, po czym

nagle zawróciła i jęła uciekać w popłochu wprost na

działa, które z konieczności musiały umilknąć. Rosjanie

nadbiegli jak burza, roznieśli na szablach naszych ka-

nonierów i poprzewracali działa; zderzenie tak nagłe

było, tak gwałtowne, że jeźdźcy nasi, coraz bardziej wy-

straszeni, wpadli na głównodowodzącego i jego sztab,

wszystko po drodze roztrącając i tratując. Generał Saint-

Cyr uciekać musiał pieszo. Schronił się przed tą nawał-

nicą w głębi mrocznego jaru. Dragoni rosyjscy dosięgali

już przedmieść Połocka, gdy zręczny a podstępny ma-

newr Berckheima oraz 4 pułku kirasjerów francuskich

położył kres walce. Rosjanie znikli w gąszczu pobliskich

lasów.

Nazajutrz Saint-Cyr zorganizował pościg, głównie w

celach wywiadowczych, po części zaś dlatego, ażeby za-

znaczyć odniesione zwycięstwo i pomnożyć zebrane plo-

ny. W ciągu następnych dwóch miesięcy, aż do 18 paź-

dziernika, Wittgenstein trzymał się na uboczu, a Saint-

Cyr, pilnie obserwując wszelkie poruszenia nieprzyja-

ciela, zajął się gorliwie utrzymaniem łączności z Mac-

donaldem, Witebskiem, Smoleńskiem, wzmocnieniem

zajmowanych w Połocku pozycji, przede wszystkim

jednak gromadzeniem jak największych zapasów żyw-

ności.

Podczas pamiętnej owej bitwy czterech generałów,

czterech pułkowników i wielu młodszych oficerów od-

niosło mniej lub więcej ciężkie rany.

Odznaczyli się zwłaszcza dwaj generałowie bawarscy:

Deroy i Liben. Zmarli oni cztery dni później, 22 sierpnia.

Obaj w jednym byli wieku, w jednym służyli niegdyś

pułku, te same odbyli kampanie, jednakowo, mniej wię-

cej, awansowali i w jednym dniu jednakową śmiercią

chlubnego dokonali żywota. Jedna też mogiła przygar-

nęła litośnie na wieczny sen tych nieustraszonych żoł-

nierzy i wiernych przyjaciół, których śmierć nawet nie

zdołała rozłączyć.

Na wieść o tym zwycięstwie cesarz przysłał generałowi

Saint-Cyr laskę marszałkowską, żołnierzy nagrodził

znaczną liczbą krzyżów, zatwierdził wreszcie większość

proponowanych awansów.

Jednakowoż — mimo tych zwycięstw — projekt dal-

szego posuwania się w głąb kraju, poza Smoleńsk, zbyt

był ryzykowny, ażeby Napoleon sam odważył się roz-

począć akcję. Chciał on być do tego zmuszony. Po bitwie

pod Walutyną miejsce osłabłych i znużonych pułków

Neya zajął korpus Davouta. Murat — jako król i

szwagier cesarza — uprzednio jeszcze objął był z jego

rozkazu naczelne dowództwo przednich straży. Ney pod-

dał się zwierzchnictwu Murata nie tyle przez uległość, ile

na skutek zgodności usposobień. Łączyło ich wspólne

umiłowanie tej samej sprawy.

Lecz Davout — chłodny i systematyczny, przeciwień-

stwo Murata, pyszniący się nadto wspomnieniem dwóch

wielkich zwycięstw, którym zawdzięczał otrzymane god-

ności i tytuły — nie mógł znieść takiej zależności. Dwaj

ci wodzowie, którzy w różnym będąc wieku, równocześ-

nie dobijali się zaszczytów i awansów, nawykli słuchać

genialnych jeno zarządzeń i rozkazów samego Napole-

ona, żadną miarą nie mogli wzajemnie sobie przewodzić

— Murat zwłaszcza, którego zapalny temperament zbyt

często unosił na bezdroża.

Davout słuchał wprawdzie rozkazów, lecz niechętnie i

niezupełnie, tak jak słuchać zwykła obrażona duma.

Zaprzestał natychmiast wszelkiej bezpośredniej kores-

pondencji z cesarzem. Cesarz, zdziwiony, kazał nawiązać

ją ponownie, motywując swój rozkaz brakiem ścisłości w

raportach Murata. Davout skorzystał z tego wyznania,

aby odzyskać utraconą niezależność. Od tej chwili przed-

nie straże miały aż dwóch wodzów. Cesarz zmęczony,

chory, obciążony nadmiarem pracy i trosk wszelkiego

rodzaju, wobec intryg i współzawodnictwa pomiędzy ge-

nerałami, zmuszony liczyć się z nimi, wbrew zasadom

swoim i tradycji lat ubiegłych — dzielił władzę i roz-

drabniał poszczególne części armii. Warunki i okolicz-

ności, którym tylekroć własną narzucał wolę, z kolei

silniejszymi stały się od niego i jemu przewodziły.

Tymczasem Barclay cofnął się bez oporu aż do Dro-

hobuża i Murat nie potrzebował już pomocy Davouta;

brakło przeto powodów do zatargu. Kilka wiorst od tego

miasteczka, 23 sierpnia około godziny jedenastej przed

południem, w cieniu niewielkiego lasku zawrzała

uporczywa walka. Dwukrotnie odpierali Rosjanie atak,

dwukrotnie Murat zdobywać musiał zajmowane przez

nich pozycje.

Zdumiony niespodziewanym oporem o tak wczesnej

godzinie, Murat zawziął się, a gdy zajął wreszcie lasek,

ujrzał poza nim całą armię rosyjską pod bronią. Środ-

kiem płynęła wąskim jarem rzeczka Łuża. Dochodziło

południe. Rozciągłość linii rosyjskiej, osobliwie w kie-

runku naszego prawego skrzydła, poczynione przygoto-

wania, godzina, miejsce — w tym punkcie zeszły się po-

nownie armie Barclaya i Bagrationa — oraz odpowiedni

teren, wszystko zdawało się przemawiać za walną roz-

prawą. Murat zawiadomił o tym cesarza.

Równocześnie zaś wysłał na przeciwległy brzeg rzeki

generała Montbruna i jego jazdę w celu rozpoznania i

obejścia lewego skrzydła nieprzyjacielskiego. Montbruna

osłaniała piechota marszałka Davout: pięć dywizji

wyćwiczonego żołnierza. Pragnąc — jak wieść niesie —

podtrzymać w ten sposób flankowy manewr Montbruna,

Murat kazał im cofnąć się na trakt i atakować czoło

kolumny rosyjskiej.

Lecz Davout odpowiedział, że „byłoby to zaprzepasz-

czeniem naszego prawego skrzydła, wskroś które nie-

przyjaciel dotarłby do traktu i zagrodził nam jedyną

drogę do odwrotu. Tym sposobem zmusiłby nas do de-

cydującej bitwy, której on — Davout — ma uniknąć w

myśl otrzymanych z góry rozkazów i której uniknie, nie

mając po temu dostatecznych sił ani też dość obronnej

pozycji, pozostając nadto pod komendą wodza, do

którego mało czuje zaufania". Napisał również nie-

zwłocznie do Napoleona list z prośbą o jak najrychlejsze

przybycie, o ile cesarz życzyłby sobie wziąć udział w

bitwie projektowanej przez Murata.

Szczerą radością przejęła Napoleona powyższa wiado-

mość, odebrana w nocy z 24 na 25 sierpnia. Niepewność

była męką dla przedsiębiorczego i stanowczego umysłu

cesarza. Przybiegł więc co rychlej na czele gwardii swo-

jej, uszedłszy bez wytchnienia dwadzieścia mil. Lecz po-

przedniego jeszcze dnia, wieczorem, armia nieprzyjaciel-

ska znikła bez śladu.

Francuzi przypisywali odwrót ten poczynaniom Mont-

bruna; Rosjanie — Barclayowi i błędnej pozycji zajętej

przez jego szefa sztabu, który zamiast wykorzystać

właściwości terenu, zwrócił je przeciwko sobie. Bagra-

tion spostrzegł to pierwszy i w uniesieniu napomknął

nawet o zdradzie.

Zarówno wśród naszych przednich straży, jak i w obo-

zie rosyjskim szerzyły się niesnaski. Dotkliwie dawał się

we znaki brak zaufania do głównodowodzącego, za-

ufania, które jest siłą i spójnią wszelkiej armii: każdy

krok był tedy fałszywym, każda decyzja najgorszą.

Utrata Smoleńska zaostrzyła sytuację, a połączenie się

obu korpusów pogłębiło jeszcze wzajemną niechęć i roz-

goryczenie. Im silniejszą była liczebnie armia rosyjska,

tym słabszym i uleglejszym był wobec niej naczelny

wódz. Niebawem pomruk niezadowolenia w głośne prze-

szedł okrzyki: domagano się jednomyślnie innego wodza.

Dzięki jednak interwencji kilku rozważniejszych

jednostek zapowiedziano przyjazd Kutuzowa i upoko-

rzeni w swej dumie Rosjanie oczekiwali go w nadziei

walki.

Skądinąd cesarz, który dotarł już do Drohobuża, nie

waha się dłużej. Świadom tego, iż wszędzie pójdą za nim

sprawy całej Europy, że miejsce pobytu jego będzie

zawsze punktem, w którym ważyć się będą i roz-

strzygać losy narodów, że może posuwać się w głąb kraju

bez lęku o groźne skutki odstępstwa Szwecji i Turcji —

lekceważy sobie armię nieprzyjaciela: korpus Essena w

Rydze, Wittgensteina pod murami Połocka, Hoertla koło

Bobrujska, Czyczagowa — na Wołyniu, a więc armię

liczącą ogółem sto dwadzieścia tysięcy ludzi, której

liczba mogła jeno wzrastać. Wyprzedziwszy ją, patrzy

obojętnie na osaczające nas poszczególne oddziały,

przekonany najmocniej, że łoskot pioruna, który dzierży

w dłoni, wstrząśnie ziemią całą, że runą wówczas

wszelkie przeszkody: militarne i polityczne.

A jednak bojowa kolumna cesarza, licząca jeszcze przy

jego wyjeździe z Witebska sto osiemdziesiąt pięć tysięcy

ludzi, liczy już tylko sto pięćdziesiąt tysięcy. Osłabiona

jest o dwadzieścia osiem tysięcy, z których połowa

zajmuje Witebsk, Orszę, Mohylów i Smoleńsk, reszta zaś

bądź to padła na pobojowiskach, bądź też —

zdezorganizowana, z wszelkiej wyzuta karności — wlo-

kąc się śladem armii, rabuje wszystkich bez wyjątku,

zarówno sprzymierzeńców, jak i rodaków.

Ale nawet zredukowana armia ta dostateczną była, aby

rozbić całkowicie wojska rosyjskie i zająć Moskwę,

zwłaszcza że mimo groźby owych stu dwudziestu tysięcy

Rosjan nasza linia operacyjna zdawała się być naj-

zupełniej osłonięta. Macdonald na czele trzydziestu

dwóch tysięcy ludzi strzegł lub też miał strzec w pobliżu

Rygi i Dynaburga — Litwy, Dźwiny, Dniepru i Smo-

leńska; Saint-Cyr z trzydziestu tysiącami żołnierzy bronił

Połocka; Victor i czterdzieści tysięcy ludzi — Witebska,

Smoleńska i Mohylowa; generał Dąbrowski z dwu-

nastotysięczną legią — Bobrujska; Schwarzenberg i

Régnier — czyli czterdzieści pięć tysięcy ludzi — linii

Bugu. Napoleon liczył nadto na dywizje Loisona i

Durutte'a, razem dwadzieścia dwa tysiące ludzi —

zbliżające się już do Królewca i Warszawy, oraz na

osiemdziesięciotysięczne korpusy zapasowe, które wkro-

czyć miały na terytorium rosyjskie w pierwszej połowie

listopada.

Wraz z nowozaciężnymi pułkami polskimi i litewskimi

rezerwa stanowiła dwieście osiemdziesiąt tysięcy ludzi,

do czego dodać trzeba jeszcze sto pięćdziesiąt tysięcy.

Ażeby więc dokonać inwazji na przestrzeni dzie-

więćdziesięciu trzech mil, gdyż taką jest odległość od

Smoleńska do Moskwy, cesarz rozporządzał

kolosalną liczbą przeszło czterystu tysięcy żołnierzy.

Lecz rezerwa ta, na poszczególne podzielona korpusy,

podlegała komendzie sześciu dowódców wzajemnie od

siebie niezależnych, z których najstarszy, zajmujący cen-

trum, obowiązany był ujednolicać działalność pięciu

pozostałych. Niestety, był on raczej rzecznikiem pokoju

aniżeli żołnierzem.

Te same zresztą przyczyny, jakie już o jedną trzecią

uszczupliły tę część armii francuskiej, która pierwsza

wkroczyła do Rosji, wytępić miały lub też rozproszyć —

znacznie prędzej i doszczętnie — wszystkie pułki zapa-

sowe. Podzielone na prowizoryczne bataliony, pod wo-

dzą obcych oficerów, którzy lada dzień mogli być od-

wołani, apatyczne, niekarne — pułki te przebywały

bezmierne, ogniem i mieczem spustoszone przestrzenie,

pod szarym niebem zbliżającej się z dniem każdym

jesieni.

Tymczasem Napoleon oglądał po raz wtóry pożar ca-

łego miasta. Na wzór Smoleńska spłonął Drohobuż, w

pierwszym zaś rzędzie dzielnica kupiecka, zamieszkana

przez ludzi bogatych, którzy z racji stanowiska zajmo-

wanego w społeczeństwie, jako klasa pośrednia, zaczątek

stanu trzeciego, bardziej byli wrażliwi na urok swobód i

wolności i łatwiej może niż inne warstwy daliby się

zjednać i pozyskać.

Cesarz zupełnie jasno zdaje sobie sprawę z tego, iż

zajęcie Smoleńska było właśnie bezcelowe i żadnych nie

dało wyników. Jakkolwiek decydująca bitwa jeszcze raz

odłożona została wskutek wahania się generałów

rosyjskich i niesnasek panujących w obozie nieprzyja-

cielskim, powzięta przez cesarza decyzja niezłomna jest i

niewzruszona. Uporczywie ściga nieprzyjaciela, coraz

śmielej posuwając się w głąb kraju; ostrożność ich zowie

tchórzostwem; odwrót — ucieczką; lekceważy ich —

aby nie utracić nadziei i wiary we własne siły!

Tak szybko przybył cesarz do Drohobuża, że zmuszony

był czekać na resztę armii, gdy tymczasem Murat ścigał

nieprzyjaciela. Opuścił Drohobuż 24 sierpnia. Armia

posuwała się równomiernie trzema wielkimi kolumnami:

cesarz, Murat, Davout i Ney pośrodku traktem

moskiewskim; Poniatowski z prawej strony; armia

włoska — z lewej.

Dążąc śladem swoich przednich straży, które zaledwie

zdołały wyżywić się ze skąpych resztek pozostawionych

przez Rosjan, środkowa kolumna — najliczniejsza —

szła pośpiesznie drogą zupełnie pustą, z której zboczyć

nie mogła dla braku czasu. Zresztą, tak pułki z prawej

strony, jak i oddziały z lewej strony pustoszyły do-

szczętnie całą okolicę. Dalsze zaś nocne wycieczki po

prowiant i furaż, opóźniające z konieczności codzienny

wymarsz, były wykluczone, zarówno ze względu na blis-

kie sąsiedztwo z wojskiem nieprzyjacielskim, jak na

znaczną a nieuniknioną zwłokę.

Trzy dni później — 27 sierpnia — z kwatery cesarskiej

w Sławkowie, kilka mil poza Drohobużem, wyszedł

rozkaz, powołujący marszałka Victora znad brzegów

Niemna pod Smoleńsk. Lewe skrzydło marszałka zająć

miało Witebsk, prawe — Mohylów, centrum — Smo-

leńsk. Victor podtrzymać miał w razie potrzeby Sain-

Cyra, osłaniając tyły armii dążącej ku Moskwie, oraz

utrzymać łączność z Litwą.

W ciągu pochodu tego z wiosek i miasteczek głębokiej

Rosji wysyłał Napoleon rozliczne zarządzenia i dekrety,

które docierały do najbardziej zapadłych zakątków

Francji; wszędzie bowiem pragnął być obecnym,

wszystkim rządzić, we wszystko wglądać. Niesyty sławy

i potęgi, coraz śmielsze, coraz zuchwalsze i bardziej

niedościgłe snuł marzenia: imieniem swoim wypełnić

chciał ziemię całą.

Murat podążył śladem armii rosyjskiej aż poza Osmę,

rzekę wąską, lecz głęboką i głębokim płynącą korytem.

jak większość rzek tamtejszych, dzięki czemu w okresie

dorocznego topnienia śniegów nadbrzeżne okolice mniej

narażone są na zalewy i powodzie. Tylne straże rosyjskie,

rzeką odgrodzone, rozłożyły się obozem na wzgórzach

przeciwległego brzegu. Murat niezwłocznie szukać kazał

brodu, a gdy bród znaleziono — ze zwykłą sobie, szaloną

a nieopatrzną odwagą, ruszył wąskim jarem ku pozycjom

nieprzyjacielskim, odcinając sobie odwrót i czyniąc ze

zwykłej utarczki rozpaczliwą walkę. W rzeczy samej

pułki rosyjskie, wpadłszy na nas z góry z impetem,

starały się zepchnąć naszą jazdę w nurty rzeki. Lecz

Murat bronił się tak walecznie, z takim uporem ponawiał

ataki, że w końcu zwyciężył; 4 pułk ułanów zdobył

upragnioną pozycję, Rosjanie zaś cofnęli się opodal,

uszczęśliwieni, iż tak drogo okupić nam kazali

ćwierćmilowy zaledwie kęs ziemi, który i tak —

bez krwi rozlewu — byliby opuścili w ciągu

nocy.

W chwili największego niebezpieczeństwa jedna z ba-

terii księcia Eckmühl dwukrotnie odmówiła posłuszeń-

stwa. Dowódca baterii zasłaniał się otrzymaną instrukcją,

która groziła mu degradacją, w razie gdyby ośmielił się

strzelać bez wyraźnego rozkazu Davouta. Rozkaz ten

nadszedł — zdaniem jednych — w porę, według drugich

zaś — poniewczasie. Przytaczam zajście to dlatego, iż

nazajutrz — w Semlewie — było ono powodem gwał-

townej sprzeczki między Muratem a Davoutem, sprzecz-

ki, której nawet obecność cesarza nie zdołała zażegnać.

Król wypominał księciu nadmierną ostrożność, a

szczególniej dawną niechęć sięgającą jeszcze kampanii

egipskiej. W uniesieniu nie wahał się napomknąć o pry-

watnym załatwianiu uraz osobistych, z powodu których

ani tocząca się kampania, ani też armia nie powinny

ucierpieć.

Davout, zirytowany, oskarżać jął króla o zuchwałą,

szaloną odwagę, która — według niego — „narażała

ustawicznie armię, przyprawiając ją wciąż o znaczne a

bezcelowe straty w ludziach, koniach i amunicji".

Wreszcie zauważył: „że w ten sposób wyginie cała

kawaleria; że o ile Murat rozporządzać może dowolnie

swoimi pułkami, to nie ma prawa szafować bez potrzeby

piechotą pierwszego korpusu, której on — Davout —

obowiązany jest strzec i chronić".

Przemowy tej Murat nie pozostawił oczywiście bez

odpowiedzi. Cesarz słuchał spokojnie sprzeczki, potrą-

cając nogą na wpół przysypany piaskiem granat rosyjski.

Zdawało się nawet, iż gwałtowny spór obu zacie-

trzewionych współzawodników sprawia mu pewną przy-

jemność. Wzajemną tę niechęć przypisywał jedynie ich

zapałowi wojennemu, wiedząc z doświadczenia, jak bar-

dzo wszechwładną i zazdrosną jest żądza sławy.

Podobał mu się burzliwy zapał króla Neapolu. Brak

paszy i żywności naglił do jak najrychlejszego zwy-

cięstwa, po którym — nie zwlekając — należało w dalszą

ruszyć drogę. Kryzys ogólnoeuropejski był zresztą zbyt

silny, sytuacja zbyt krytyczna, a cesarz zanadto

niecierpliwy, żeby wyczekiwać i na jakąkolwiek dłuższą

godzić się zwłokę.

Krewkość Murata zrozumialszą dlań była od syste-

matycznej i spokojnej rozwagi księcia Eckmühl, zwrócił

się też w końcu do Davouta z tymi słowy: „Nikt nie

może być doskonałością; ty jednak lepiej umiesz stoczyć

walną bitwę, aniżeli poprowadzić przednie straże". Po

czym odprawił obydwóch, radząc im zaniechać na przy-

szłość podobnych niesnasek.

Z niewygasłą w sercach nienawiścią powrócili obaj

wodzowie do swoich korpusów, a ponieważ walka to-

czyła się li tylko na forpocztach, nadal więc wydzierali

sobie wzajemnie każdą sposobność do wyróżnienia się.

28 sierpnia armia nasza przekroczyła granice wia-

ziemskiej guberni. Uszykowana w krótką a szeroką i

zwartą kolumnę, szła pośpiesznie na przełaj polami,

wśród rozległej równiny. Traktem posuwała się artyleria,

furgony i ambulanse. Cesarz, konno, osobiście

wszystkiego doglądał. Raporty Murata i bliskość Wiaź-

my łudziły go raz jeszcze nadzieją decydującej rozprawy;

jadąc obliczał tedy, ilu tysiącami strzałów armatnich

będzie mógł zasypać i zdruzgotać wojska nieprzy-

jacielskie.

Lecz Barclay ograniczał się jedynie do utarczek z na-

szymi forpocztami, i to o tyle tylko, ażeby opóźnić in-

wazję, nie zniechęcając nas całkowicie.

Znamienna ta decyzja Barclaya, znużenie i osłabienie

armii, intrygi i współzawodnictwo dowódców, wreszcie

zbliżanie się rozstrzygającego momentu — wszystko to

niepokoiło i trapiło Napoleona. W Dreźnie, w Witebsku,

nawet w Smoleńsku oczekiwał na próżno listu od

Aleksandra. Podczas postoju w Rybkach około 28

sierpnia pośrednio dał do zrozumienia, iż pismo takie

byłoby pożądane; nieciekawy poza tym list Berthiera do

Barclaya kończył się następującym zdaniem: „Za moim

pośrednictwem Cesarz prosi Pana o przesłanie w jego

imieniu Cesarzowi Aleksandrowi wyrazów szczerej

życzliwości, gdyż ani zmienne koleje toczącej się wojny,

ani też jakiekolwiek bądź zewnętrzne warunki i

okoliczności nie umniejszają w niczym serdecznej jego

przyjaźni".

Tegoż 28 sierpnia forpoczty nasze dotarły śladem Ro-

sjan aż do bram Wiążmy. Spocone i zakurzone szeregi

nie miały nawet czym ugasić pragnienia. Pięściami to-

rowano sobie drogę do kilku większych kałuż; zmętniała

niebawem wodę z nielicznych strumyków wyczerpano

wnet do dna. Sam cesarz zadowolić się musiał kubkiem

płynnego błota.

W ciągu nocy nieprzyjaciel zniszczył mosty na Wia-

źmie, miasto zaś splądrował i podpalił. Murat i Davout

rzucili się niezwłocznie w kierunku ognia i mimo oporu

Rosjan, dzięki temu, że w pobliżu zniszczonych mostów

można było wygodnie przeprawić się wpław przez rzekę,

jedna część awangardy zdołała odeprzeć podpalaczy, a

druga ugasić pożar.

Uprzednio odkomenderowano do forpocztów doboro-

wego żołnierza z rozkazem nacierania z bliska na nie-

przyjaciela i wytropienia istotnych sprawców pożaru.

Wobec złożonego nazajutrz raportu rozwiały się ostatnie

złudzenia cesarza co do Rosjan i powziętej przez nich

rozpaczliwej decyzji.

W magazynach Wiążmy znaleziono nieco zapasów,

niebawem wszakże rabunek wszystko roztrwonił i za-

przepaścił. W przejeździe przez miasto Napoleon do-

strzegł nieład i ślady nadużyć; zirytowany wparł konia w

zwarte szeregi żołnierzy, bijąc i tratując, a przyłapanego

na kradzieży wiwandiera kazał natychmiast stawić przed

sąd i rozstrzelać. Wiedziano jednak dobrze, jakie było

właściwe znaczenie tego rodzaju pogróżek i rozkazów;

wiedziano i to także, że im gwałtowniejszy był wybuch

gniewu, tym większa później pobłażliwość i wy-

rozumiałość. Poprzestano więc na tym, iż nieco dalej

skazany przed chwilą wiwandier oczekiwał na klęczkach

przejazdu cesarza, a obok niego jakaś kobieta i kilkoro

przygodnie zebranych dzieci. Cesarz — uspokojony już

— zapytał obojętnie: „Czego chcecie?" — i kazał

uwolnić skazańca.

Nie zdążył jeszcze zsiąść z konia, gdy ujrzał nadjeż-

dżającego co koń wyskoczy Belliarda, od lat piętnastu

towarzysza broni Murata, a w owym czasie szefa jego

sztabu. Zdumiony sądził, iż stało się coś złego. Lecz

Belliard uspokoił go, po czym dodał: „że w pobliżu

Wiaźmy poza głębokim jarem, w nader obronnej pozycji,

ukazały się liczne gotowe do walki pułki nieprzy-

jacielskie; że również ruszyła z obu stron jazda; że po-

trzebując nieodzownie wsparcia piechoty, król osobiście

stanął na czele jednej z dywizji Davouta i poprowadził ją

w ogień, gdy wtem nadbiegł marszałek i kazał zatrzymać

się swoim szeregom, ganiać głośno taktykę króla i

niesubordynację swoich generałów; że wówczas Murat

na próżno powoływał się na piastowaną przez siebie

godność i na ważny, nie cierpiący żadnej zwłoki moment

walki; że wobec tego oświadcza cesarzowi, iż

zniechęcony już jest okazywaną mu ustawicznie niena-

wiścią i lekceważeniem i że cesarz wybierać musi po-

między nim a Davoutem."

Wysłuchawszy raportu Napoleon zawrzał gniewem i

wołając: „że Davout zapomina o wszelkiej subordynacji i

lekceważy w osobie Murata cesarskiego szwagra i

zastępcę!" wysłał Berthiera z rozkazem natychmiasto-

wego oddania dywizji Compansa — tej właśnie, która

zatarg spowodowała — pod bezpośrednią komendę króla.

Davout przyjął w milczeniu uwagi, dotyczące użytych

przez się zewnętrznych form i wyrażeń, lecz bronił

uporczywie treści całego zajścia, bądź to dlatego, iż

odnosił się do króla z nie tajoną niechęcią i uprzedze-

niem, bądź też, że istotnie lepiej ocenił właściwości

terenu i odpowiednią do nich taktykę.

Tymczasem walka ucichła i Murat rozpamiętywać

mógł bez przeszkód wszystkie szczegóły sprzeczki z Da

voutem. Zamknięty w namiocie, sam na sam z nieod-

stępnym Belliardem, w miarę jak odtwarzał w pamięci

całe zachowanie się marszałka, rumieniec gniewu i wsty-

du oblewał mu czoło, a krew burzyła się w żyłach.

„Został zignorowany, zelżony publicznie, a Davout żył

jeszcze i żadnej nie poniósł kary! Obojętny mu jest

gniew cesarza i powzięta przezeń decyzja, gdyż krwią

tylko zmazać można podobną zniewagę! Szpadzie swojej

wszystko zawdzięcza i ze szpadą w dłoni szukać będzie

zadośćuczynienia za krzywdę i obelgi!" I chwytał

już za oręż, by szukać marszałka, gdy Belliard jął po

wstrzymywać go i uspokajać, powołując się na wy-

jątkowe okoliczności, na armię, której należało świecić

przykładem, na uchodzącego coraz dalej nieprzyjaciela,

którego mogły jeno cieszyć i radować tego rodzaju

niesnaski i kłótnie.

Król — jak mówił generał — przeklinał swoją koronę i

starał się przełknąć obrazę, ale łzy bólu i gniewu spłynęły

mu po licach na galony i hafty munduru. Podczas kiedy

Murat tak ciężko przeżywał te chwile, Davout

najspokojniej siedział w swojej kwaterze i w dalszym

ciągu twierdził z uporem, iż cesarz oszukiwany był i

rozmyślnie w błąd wprowadzany.

Napoleon powrócił do Wiążmy, gdzie winien był ogar-

nąć całokształt tej nowej zdobyczy oraz związane z nią

korzyści. Wiadomości otrzymane z głębi Rosji świad-

czyły o tym, iż rząd rosyjski sobie przypisuje nasze

sukcesy i stara się przekonać naród, że utrata tylu pro-

wincji była wynikiem powziętego z góry planu cofania

się na całej linii. Przejęte w Wiaźmie papiery stwierdzały

nadto, że w Petersburgu, z racji rzekomych zwycięstw

pod Witebskiem i Smoleńskiem, odśpiewano po

cerkwiach uroczyste Te Deum. Zdziwiony i oburzony

tym Napoleon zawołał: „Uroczyste Te Deum!... Okłamu-

ją tedy równie bezczelnie Boga, jak ludzi!".

l września około południa Murat stanął tuż w pobliżu

Gżacka. Niewielki lasek sosnowy odgradzał jazdę naszą

od miasta. Obecność kozaków zmusiła króla do na-

tychmiastowego działania. Poszło w ogień kilka pułków.

Niebawem jednak, zniecierpliwiony zbyt przewlekłą

według niego walką, Murat skrzyknął kilkudziesięciu

jeźdźców i wyparłszy Rosjan z lasku, znalazł się u bram

Gżacka. Widząc to Francuzi natarli ze zdwojonym ani-

muszem i zajęli wnet miasto aż po rzekę, która dzieliła je

na dwie części. Lecz mosty na rzece stały już w pło-

mieniach.

W Gżacku, tak jak w Smoleńsku i w Wiaźmie, bądź to

przypadkowo, bądź też na skutek dawnych obyczajów

tatarskich, targ i bazary znajdowały się od strony

wschodniej, na przeciwległym nam brzegu. Tylne straże

rosyjskie osłonięte rzeką miały zatem dość czasu, aby

spalić całą tę dzielnicę. Reszta miasta ocalała li tylko

dzięki zwinności i odwadze Murata.

Przepłynięto rzekę Gżack jak kto mógł: na tratwach, na

belkach i wpław. Śladem uciekających Rosjan żołnierze

nasi docierali do płonących domów, gdy wtem nagle

wybiegł na ich spotkanie jakiś człowiek, wołając głośno,

że jest Francuzem. Zarówno radość jego, jak i akcent

zdradzały rodaka. Zaprowadzono go natychmiast do

Davouta, który skorzystał ze sposobności, aby zasięgnąć

języka.

W łonie armii rosyjskiej zaszły, prawił ów człowiek,

wielkie zmiany. Szemrano i powstawano przeciwko

Barclayowi, zarówno w szeregach, jak i wśród szlachty i

mieszczaństwa. Zgodnie potępiała go cała Moskwa.

„Barclay zdrajcą jest i zaprzańcem! Przyczynił się do

częściowego rozbicia wszystkich niemal dywizji! Hańbą

i sromotą okrył armię, cofając się nieustannie, podczas

gdy płonęły miasta, a nieprzyjaciel coraz bardziej po-

suwał się w głąb kraju! Jeśli konieczną była ofiara bo-

gactw i mienia, naród uczynić ją chciał dobrowolnie,

aby tym sposobem ocalić przynajmniej honor i godność

narodową; lecz ofiara taka — złożona rękami

cudzoziemca — była zagładą wszystkiego, nie

wyłączając honoru i godności".

,,I dlaczego cudzoziemiec zajmować miał równie ważne

i odpowiedzialne stanowisko? Wszak żył jeszcze to-

warzysz broni i współzawodnik Suworowa! Tylko Ro-

sjanin ocalić może Rosję". I wszyscy jednomyślnie do-

magali się nominacji Kutuzowa i walnej rozprawy.

Francuz dodał, że Aleksander uległ życzeniu ogółu, że

niesubordynacja Bagrationa i powszechny protest od-

niosłyby skutek, że wreszcie — wyciągnąwszy armię

francuską tak daleko — cesarz rosyjski uznawał sam

nieodzowną potrzebę gwałtownego starcia.

Ziomek nasz upewniał nadto, że w dniu 29 sierpnia

między Wiaźmą a Gżackiem, w miejscowości Carewo-

Zajmiszcze, Kutuzow entuzjastycznie witany był przez

wojsko rosyjskie, że nadzieja rychłej bitwy ożywiała

wszystkie serca i że nie zwlekając armia ruszyła w stronę

Borodina, tym razem nie aby się cofać, lecz stanąć mu-

rem na granicy guberni moskiewskiej, by ojczystej bro-

nić ziemi i zwyciężyć lub zginąć.

Pewien incydent, mało zresztą ważny, a mianowicie

przyjazd parlamentarza rosyjskiego, zdawał się potwier-

dzać te nowiny. Parlamentarz niewiele miał do powie-

dzenia, jasne było, że zjawił się na przeszpiegi. Zachowa-

nie jego nie spodobało się, zwłaszcza Davoutowi, który

widział w tym coś więcej niż zwykłą pewność siebie.

Gdy jeden z generałów francuskich niebacznie zapytał

go, jaki jest najgłówniejszy etap między Wiaźmą a Mos-

kwą: „Połtawa" — odparł wyniośle Rosjanin. Odpowiedź

ta zwiastująca walną rozprawę podobała się Francuzom,

którzy lubią takie słówka i chętnie potykają się z godnym

ich przeciwnikiem.

Odprowadzając parlamentarza, po raz wtóry żadnych

nie zachowano ostrożności. Widział tedy, że bez

przeszkód można było dotrzeć aż do głównej kwatery; że

na forpocztach ani jeden żołnierz nie stał na warcie; że

wszędzie i we wszystkim ujawniało się karygodne

niedbalstwo oraz właściwa Francuzom i zwycięzcom

zuchwała pewność siebie. Wszyscy spali: nigdzie ani

haseł, ani patroli. Żołnierze nasi jak gdyby lekceważyli

sobie zwykły obozowy ład i regulamin. Po co tyle

ostrożności? Wszak oni atakowali, oni odnosili zwy-

cięstwa; nie oni więc, lecz Rosjanie obowiązani byli

bronić się i rygoru wojskowego przestrzegać! Tenże sam

oficer mawiał później, iż byłby wykorzystał niezwłocz-

nie naszą nieoględność, lecz w pobliżu nie było ani jed-

nego korpusu rosyjskiego.

Przy spiesznym podpalaniu mostów na Gżacku

nieprzyjaciel zostawił na przeciwległym brzegu

zapóźnioną garstkę kozaków; wysłano ich do cesarza,

który nadjechał konno. Napoleon postanowił sam ich

wypytać; wezwał tłumacza i kazał przyprowadzić sobie

dwóch owych Scytów, dziwiąc się ich osobliwemu

odzieniu i dzikim twarzom. Wraz z nimi wkroczył do

Gżacka i przejechał przez miasto. Odpowiedzi kozaków

brzmiały zgodnie z informacjami owego Francuza, a

raporty przysłane z forpocztów w nocy z l na 2 września

potwierdziły niezbicie prawdomówność naszego rodaka.

Barclay zatem wbrew wszystkim i wszystkiemu bronił

uparcie do ostatniej chwili planu cofania się na całej linii,

planu, który wysławiał przed jednym z naszych

generałów w roku 1807 jako jedyną deskę ratunku,

jedyny sposób ocalenia zagrożonej Rosji. Wśród nas

chwalono go ogólnie za dotychczasowe utrzymanie roz-

ważnej defensywy, mimo zaczepnego stanowiska armii

naszej i protestu dotkniętego w swojej dumie narodu.

Zbłądził niewątpliwie dając się zaskoczyć w Wilnie i

nie oceniwszy błotnistej Berezyny jako nader korzystnej

granicy naturalnej; następnie jednak pod Witebskiem i

Smoleńskiem ubiegł Napoleona, a zarówno nad Łuczesą,

nad brzegami Dniepru i pod Walutyną opór jego

najzupełniej odpowiadał warunkom i okolicznościom. O

ile zaś podjazdowa ta walka odbiła się najfatalniej na

armii francuskiej, o tyle korzystna była dla Rosjan; w

miarę jak Napoleon oddalał się od rezerwowych naszych

korpusów, Barclay zbliżał się coraz bardziej do swoich

rezerw i magazynów. Zawsze więc i wszędzie

odpowiednią zachowywał taktykę, bez względu na to,

czy atakował, czy też bronił się lub cofał.

Mimo tych zalet ściągnął na siebie tylko ogólną nie-

chęć, która jednak w naszych oczach była najwyższą dla

niego pochwałą. Lekceważąc sobie opinię publiczną z

chwilą, gdy jęła zbaczać na manowce, poprzestał na

bacznym śledzeniu najdrobniejszych ruchów armii nie-

przyjacielskiej, aby wykorzystać je i, jak to bywa naj-

częściej, ocalić naród wbrew jego woli.

Później zaś, gdy odjęte mu zostało naczelne dowódz-

two, generał ten i minister okazał jeszcze większego

ducha: przeszedł dobrowolnie pod komendę Kutuzowa i

świecił aż do końca przykładem wzorowej subordynacji i

karności.

III

BITWA POD MOSKWĄ

areszcie więc armia rosyjska zatrzymała

się! Miłoradowicz, szesnastotysięczny korpus

rekrutów i tłumy chłopów z krzyżem w dłoni

i okrzykiem na ustach: „Bóg tak chce!"

nadbiegały połączyć się z wojskiem. Wieść

niosła, że nieprzyjaciel okopywał się na rów-

ninie okalającej Borodino, jakby chciał zapuścić tu ko-

rzenie i nie ustąpić już ani kroku.

Napoleon walną zapowiedział rozprawę. Udzielono

armii dwudniowego wypoczynku dla nabrania tchu,

oczyszczenia broni, przygotowania zapasów furażu i

żywności. Oddziały wysłane nieco dalej za furażem i

trawą uprzedzono, „aby powróciły nazajutrz, w prze-

ciwnym bowiem razie pozbawią się zaszczytnego współ-

udziału w walce".

Cesarz zapragnął wówczas poznać swego nowego

przeciwnika. Odmalowano mu Kutuzowa jako starca,

który przed laty wypłynął na widownię dzięki osobliwej

ranie. Później umiejętnie korzystał z warunków i okolicz-

ności. Porażka pod Austerlitz, którą przewidział i prze-

powiedział, zwiększyła jeszcze sławę jego, zarówno jak

ostatnie kampanie przeciw Turcji. Męstwo Kutuzowa

bezsprzeczne było i niewątpliwe, wymawiano mu jednak

zbytnią interesowność i wyrachowanie. Geniusz jego

powolny, mściwy i zwłaszcza podstępny — z iście ta-

tarską chytrością, drogą układnej i cierpliwej dyplomacji,

przygotowywać umiał bezlitosną, nieubłaganą walkę.

Poza tym wytrawniejszy jeszcze jako dworak aniżeli

generał, groźny był dzięki swej sławie, dzięki zręczności,

z jaką ją pomnażał, i dzięki umiejętności, z jaką używał

do tego innych. Pochlebstwem pozyskał sobie sympatię

całego narodu i każdej jednostki, od generała do pros-

tego szeregowca.

Mówiono też, że w zewnętrznym jego wyglądzie, w

mowie, w odzieniu, nawet w podeszłym wieku oraz w

przesądnych praktykach i wierzeniach było coś z Su-

worowa, że wcielał charakterystyczne narodowe cechy

Rosjanina starej daty, które czyniły go drogim sercu

rodaków. Toteż w dniu nominacji Kutuzowa Moskwa

cała szalała z radości: ściskano się i całowano po ulicach,

najpomyślniejszą wróżąc sobie przyszłość.

Po wysłuchaniu powyższych informacji, gdy wydane

już zostały wszelkie rozkazy i zlecenia, Napoleon ocze-

kiwać jął bitwy ze spokojem hartownych i niepospoli-

tych jednostek. Objechał jak zwykle posterunki i po-

bliskie miejscowości. Murat wyprzedził go o kilka mil.

Od chwili przybycia Kutuzowa czoła kolumn naszych

musiały opędzać się nieustannie od luźnych oddziałów

kozackich. Murat zirytowany był ciągłym opędzaniem

się od tak słabego przeciwnika. Podobno dnia tego, w

porywie godnym średniowiecznego rycerza, zdarł konia i

pognał przeciwko całemu oddziałowi, tak groźnie po-

trząsając obnażoną szpadą, że zdumieni przeciwnicy

cofnęli się posłusznie. Zdarzenie to opowiedziane nam

na gorąco nie spotkało się z niedowierzaniem.

Rycerska postać króla, sława jego, świetność kapiącego

od złota i haftów munduru, wreszcie zuchwałość

podobnego czynu tłumaczą nam ową chwilową przewa-

gę, prawdziwą, choć nieprawdopodobną. Takim był bo-

wiem Murat: król teatralny, jeśli sądzić go zechcemy po

dziwacznym i jaskrawym stroju — i prawdziwy mo-

narcha, jeśli weźmiemy pod uwagę istotną wartość jego i

niezmordowaną energię; śmiały do szaleństwa, zawsze

dumny, zawsze pełen zaczepnej odwagi, która stanowiła

jego najniebezpieczniejszą broń.

Pułki nasze zajęły niezwłocznie okoliczne wsie i lasy. Na

lewym skrzydle i w centrum — armia włoska, dywizja

Compansa i Murat; na prawym skrzydle — Po-

niatowski. Atak był ogólny, gdyż zarówno armia włoska,

jak korpus Poniatowskiego ukazały się jednocześnie po

obu stronach wielkiej kolumny cesarskiej, spychając w

kierunku Borodina tylne straże rosyjskie. Walka kon-

cetrowała się zatem w jednym punkcie. Odsłonięto tym

sposobem pierwszą redutę nieprzyja-

cielska. Zbyt wysunięta ku przodowi — na skutek fa-

listości terenu — reduta broniła lewego skrzydła ro-

syjskiego, nie będąc w zamian przez nie bronioną.

Compans wykorzystał umiejętnie warunki terenu: z

niewielkich pagórków zagrały wnet działa, ostrzeliwując

redutę, a pod ich osłoną formowała się do ataku piechota.

Pierwszy ruszył na bagnety 61 pułk: reduta zdobyta

została od razu, lecz nadesłane przez Bagrationa posiłki

odebrały ją niebawem. Trzykrotnie szedł 61 pułk do

ataku i trzykrotnie musiał cofać się, wreszcie wdarł się na

szańce — zdziesiątkowany i krwią zbroczony.

Gdy nazajutrz cesarz odbywał rewią pułku tego, na

zapytanie: „Gdzie podział się trzeci batalion?" — „Jest

tam, w reducie" — odparł pułkownik. Lecz nie dość

tego. Pobliski las roił się od jegrów rosyjskich, którzy co

chwila wynurzali się spośród drzew, aby ponawiać atak,

podtrzymywany przez trzy dywizje. W końcu jednak

natarcie Moranda na Szewardino, a Poniatowskiego na

lasy Jelni zniechęciło do reszty armię Bagrationa; jazda

Murata dokonała dzieła. Męstwem i zawziętością

odznaczył się zwłaszcza pułk Hiszpanów. Zewsząd party,

nieprzyjaciel ustąpił ostatecznie z reduty.

Równocześnie cesarz wyznaczył pozycję każdemu z

tych trzech korpusów, reszta zaś armii posuwała się

naprzód i ogólna strzelanina, przerywana od czasu do

czasu salwami armatnimi, trwała do późna, tak długo,

póki wszystkie oddziały nie zajęły oznaczonego stano-

wiska.

Jeden z pułków Davouta, zbłądziwszy po nocy, minął

naszą pierwszą linię bojową i znalazł się nagle wśród

kirasjerów. Zawrzała walka. Rosjanie zabrali nam trzy

działa i zabili lub wzięli do niewoli trzystu ludzi.

Wkrótce jednak pułk uformował się, tworząc czworobok,

niekształtny wprawdzie, lecz bagnetami najeżony i og-

niem ziejący. Próżne były dalsze zakusy nieprzyjaciela.

Pułk — choć mocno przetrzebiony — zdołał cofnąć się

na właściwą pozycję.

Cesarz rozłożył się obozem na tyłach armii włoskiej,

po lewej stronie traktu. Stara gwardia zwartym otoczyła

go pierścieniem. Gdy tylko ucichły strzały, zapłonęły

wnet ogniska. Po stronie rosyjskiej paliły się jasno,

szerokim półkolem, po naszej stronie — nikłym migotały

płomieniem, mniej liczne, nierówno rozrzucone, bo-

wiem znużone i senne pułki nadciągały późno, okolica

była nieznana, a paliwo w niedostatecznej ilości, gdyż

brakło tam lasów, zwłaszcza na lewym skrzydle i w cen-

trum.

Cesarz spał źle i krótko. Zbudziło go przybycie gene-

rała Caulaincourta, który przywiózł wieści ze zdobytej

reduty. Ani jeden jeniec nie dostał się w nasze ręce.

Napoleon zdumiony wypytywał się o szczegóły. „Czy

szarża kawalerii spóźnioną była? Czy istotnie Rosjanie

postanowili zwyciężyć albo zginąć?" — Odpowiedziano

mu, że wojska nieprzyjacielskie „sfanatyzowane przez

swoich dowódców, nawykłe do walk z Turkami, którzy

dobijają zazwyczaj rannych i mordują jeńców, wolały

raczej ginąć, aniżeli poddać się." Cesarz wpadł wówczas

w głęboką zadumę. Następnie zaś, sądząc, iż naj-

pewniejszą będzie akcja oparta na artylerii, kazał przy-

bywać co rychlej tym parkom artyleryjskim, które nie

zdołały jeszcze nadciągnąć.

Tejże nocy przy wtórze gwałtownej wichury jął padać

drobny i zimny deszcz. Zbliżała się jesień, nowy i groźny

wróg, tym groźniejszy, że dostosowany do wieku, w jaki

wkraczał Napoleon; wiadomo zaś, jaki potężny wpływ

wywierają pory roku na odnośne fazy ludzkich istnień!

Ileż różnorodnych trosk i niepokojów kryło się w

mrocznym łonie tej dżdżystej, posępnej nocy! Krzątali

się oficerowie i żołnierze, czyszcząc broń, naprawiając

mocno już wyszarzałe i podniszczone mundury, walcząc

z chłodem i głodem. Życie ich bowiem było ciągłą wal-

ką; generałowie — a nawet i cesarz — pod wpływem

złowróżbnych przepowiedni Murata z lękiem wyglądali

świtu, obawiając się, że Rosjanie — zniechęceni porażka

poprzedniego dnia — umkną znów pod osłoną nocy.

Kilkakrotnie zdawało im się, iż bledną i maleją ogniska

nieprzyjacielskie, że słychać gwar wyruszającego wojs-

ka. Lecz dopiero o dziennym brzasku przygasać zaczęły

blaski biwaków nieprzyjacielskich.

Tym razem nieprzyjaciel znajdował się w pobliżu. Dnia

6 września blade promienie słońca padły z ukosa na obie

armie, które na tych samych co wczoraj stały pozycjach,

pełne zapału, radosne. Dobiegała nareszcie kresu ta

dziwaczna wojna, nieokreślona i nieuchwytna, w której

na marne szły nasze wysiłki, w której bez końca

brnęliśmy przed siebie; oczekiwana bitwa roz-

strzygnąć miała wszystko i postanowić o dalszych lo-

sach kampanii!

Cesarz skorzystał był z pierwszych cieniów zapada-

jącego zmierzchu, aby wydostać się między obie linie

bojowe i — z pagórka na pagórek — objechać cały front

nieprzyjacielski.

Powróciwszy z tego rekonesansu, ułożył ogólny plan

bitwy. „Eugeniusz będzie osią i ośrodkiem walki; prawe

skrzydło ruszy najpierw w ogień, a gdy zajmie pod

osłoną lasu przeciwległą mu baterię, zwróci się nagle na

lewo i zaatakuje flank armii rosyjskiej, spychając ją na

prawo, ku mostom Kołoczy".

Ująwszy całokształt, zajął się niezwłocznie opraco-

waniem szczegółów. W ciągu nocy trzy baterie — po

sześćdziesiąt dział każda — stanąć miały równolegle do

redut rosyjskich: dwie baterie wprost lewego skrzydła,

jedna wprost centrum. Korpus Poniatowskiego zredu-

kowany do pięciu tysięcy ludzi wyruszyć miał o świcie

starym traktem smoleńskim i obejść las, o który opierało

się prawe skrzydło francuskie i lewe rosyjskie. W ten

sposób miał osłaniać jedno, a niepokoić drugie. Szarża

Polaków miała być hasłem do boju.

Zagrają wówczas wszystkie działa, grad kul i kartaczy

posypie się na lewe skrzydło i na reduty Rosjan, ryjąc w

szeregach krwawe bruzdy, w które runie piechota

Davouta i Neya, podtrzymywana przez Junota i jego

Westfalczyków, przez kawalerię Murata, wreszcie przez

cesarza i dwudziestotysięczną gwardię. Przeciwko tym

dwom redutom skierowane będą początkowo wszystkie

usiłowania, gdyż zajęcie tych nader ważnych po-

sterunków dawało przystęp do okaleczałej, zewsząd oto-

czonej armii nieprzyjacielskiej.

Zważywszy wszelako, że silnie obsadzone centrum i

prawe skrzydło rosyjskie zagrażało traktowi moskiews-

kiemu, który był jedyną linią operacyjną Wielkiej Armii i

że przez skierowanie wszystkich niemal pułków swoich

— nie wyłączając własnego korpusu — przeciwko

lewemu skrzydłu nieprzyjaciela, Napoleon dobrowolnie

odgradzał się i odcinał od traktu nurtami Kołoczy —

postanowił on wzmocnić zajmującą tenże trakt armię

włoską dwiema dywizjami Davouta i kawalerią

Grouchy'ego. Dywizja piechoty włoskiej, Bawarczycy i

jazda generała Ornano, razem około dziesięciu tysięcy

ludzi, osła-

niać mieli lewy flank francuski. Takimi były plany

Napoleona.

Dzień poprzedzający tę wielką bitwę upłynął niezwykle

spokojnie, jak gdyby na skutek wzajemnego po-

rozumienia. Po cóż było dokuczać sobie, skoro nazajutrz

rozstrzygnąć się miały losy obu armii. Zresztą zajęci byli

wszyscy. Zarówno we francuskim, jak w rosyjskim

obozie przygotowywano się do walki: poszczególne kor-

pusy opatrywały broń, mundury i amunicję, starając się

uzupełnić braki spowodowane długim i forsownym mar-

szem. Generałowie studiowali gorliwie wydane im roz-

kazy i zlecenia, aby móc następnie zastosować się do

właściwości terenu i do poruszeń innych korpusów i jak

najmniej zdawać się na przypadek.

W przeddzień więc straszliwej walki obaj potężni za-

paśnicy obserwowali się uważnie, przygotowując się w

milczeniu do wiekopomnego starcia.

Cesarz, pewny tym razem bitwy, powrócił do swego

namiotu, ażeby odpowiednie wydać rozkazy i rozważyć

w skupieniu wszelkie szansę walki. Obie armie równymi

mniej więcej rozporządzały siłami: tak w jednej, jak w

drugiej było około stu dwudziestu tysięcy ludzi i sześćset

dział. Znajomość terenu, jednolitość języka, mundurów i

narodowości, zgodność celów i ideałów niewątpliwie

dawały przewagę Rosjanom. Z drugiej strony znaczna

część wojsk rosyjskich składa się z luźnych, nie

wyćwiczonych oddziałów i z nie obytego z wojennym

rzemiosłem rekruta. Francuzi zaś mieli tyleż wojska —

lecz więcej żołnierzy.

Mimo tysięcznych przeciwności, które od początku

kampanii przetrzebiły znacznie szeregi, byli to ludzie

zdrowi, silni i sprężyści, jakimi bywają dojrzali męż-

czyźni.

A jednak od kilku dni nie rozlegał się zwykły gwar

obozowy; armia milcząca była i cicha, tą ciszą, która

poprzedza w przyrodzie burzę, a w życiu wielkie nie-

bezpieczeństwo.

Wszyscy bez wyjątku — od generała do prostego żoł-

nierza — łaknęli spokoju i wypoczynku, chociażby nawet

spokoju mogiły, warunki zaś ułożyły się w ten sposób, że

trzeba było zwyciężyć albo zginąć. Cesarz zdawał sobie

doskonale sprawę z niebezpieczeństwa i należycie oceniał

grozę sytuacji. Wiedział wszelako, iż zuchwalstwo jest

wadą, którą Francuzi wybaczają najłatwiej, iż

mimo wszystko, mimo przebytych nieszczęść armia

ślepo jest mu oddana, ufa własnym siłom i bez trwogi

spogląda w przyszłość.

Około południa Napoleon dostrzegł w obozie nieprzy-

jacielskim niezwykły ruch. W rzeczy samej cała armia

rosyjska stanęła pod bronią. Przed frontem ukazał się

Kutuzow w otoczeniu kleru i świty. Przodem szli popi i

archimandryci w bogatych wschodnich szatach, niosąc

czczone powszechnie obrazy i posągi, przede wszystkim

cudowny obraz Matki Boskiej Smoleńskiej, opiekunki i

królowej tego miasta, cudem rzekomo uratowanej ze

świętokradzkich rąk Francuzów.

A gdy na ten niezwykły widok jednakim wzruszeniem

rozkołysały się wszystkie serca, zabrał głos Kutuzow,

wskazując na niebiosa jako na jedyną ojczyznę

uciemiężonych, niewolniczych tłumów. W imię religii,

która nie zna hierarchii ani klas społecznych, w imię

cudownego obrazu, który znalazł schronienie pod

opiekuńczymi skrzydłami sztandarów rosyjskich, nawo-

łuje tych ciemnych pańszczyźnianych chłopów do walki

z najeźdźcą, do obrony zagrożonego mienia panów, usi-

łuje rozpalić w tych półdzikich duszach płomień zapału i

nienawiści.

Według Kutuzowa: „Napoleon jest ciemięzcą wszyst-

kich narodów! mącicielem, tyranem całego świata! nędz-

nym płazem i buntownikiem, który burzy ołtarze i kala je

krwią, który skazuje prawdziwą Arkę Pańską, jaką jest

cudowny obraz, na świętokradzki dotyk rąk ludzkich, na

jesienny chłód i szarugę".

Przypomina następnie żołnierzom spalone wsie i mia-

sta, żony i dzieci, cesarza i ojczyznę — i kończąc, odwo-

łuje się do patriotyzmu i pobożności, do cnót wrodzonych

tym ludziom, którzy powodując się nie refleksją, lecz

uczuciem, tym groźniejszymi są przeciwnikami.

Rozumowanie nie ogranicza ich posłuszeństwa; zamknię-

ci przez niewolnictwo w ciasnym kręgu ubogich wrażeń,

z nich jedynie czerpią podniety, pragnienia, idee; pyszni z

braku porównania, łatwowierni z powodu ciemnoty,

wielbią święte wizerunki, posuwając się w idolatrii tak

daleko, jak tylko dozwala chrześcijaństwo. Z tej religii

bowiem, uduchowionej, czysto intelektualnej i moralnej,

uczynili wiarę fizyczną i materialną, bo tylko w ten

sposób stała się dostępna ich prymitywnemu i bezpoś-

redniemu pojmowaniu.

Podniosłe widowisko, uroczysta przemowa Kutuzowa,

nawoływania oficerów, modły i błogosławieństwa kleru

pożądane wydały skutki. Wszyscy, nie wyłączając ciur

obozowych, uwierzyli, iż sam Bóg powołał ich do obro-

ny Kościoła prawosławnego i ojczystej ziemi.

Zgoła inaczej upływał dzień w obozie francuskim. Nie

było ani rewii, ani uroczystego ceremoniału kościelnego

i wojskowego; nie stosowano tu żadnych środków pod-

niecających. Nawet proklamacja cesarza wieczorem do-

piero została rozesłana i odczytana nazajutrz tak późno,

że kilka korpusów wyruszyło nie wysłuchawszy jej.

Podczas gdy Rosjanie tyle mając potężnych impulsów do

działania wzywali jeszcze ognistego miecza Michała

archanioła i pomocy wszystkich potęg niebieskich,

Francuzi na własnych polegali siłach, ufni w to, iż

prawdziwa moc i prawdziwe królestwo Boże jest w sercu

ludzkim.

Przypadek zrządził, iż tegoż dnia cesarz otrzymał z

Paryża portret króla Rzymu, dziecięcia, którego naro-

dziny witane były entuzjastycznie zarówno przez Na-

poleona, jak przez całą Francję. Co dzień w cesarskim

pałacu Napoleon odwiedzał syna i okazywał mu naj-

tkliwsze uczucia. Teraz widok tej niewinnej twarzyczki

wśród obcej, nieznanej krainy w przededniu krwawej

bitwy przejął rycerską duszę cesarza osobliwą czułością i

rozrzewnieniem. Własnoręcznie ustawił portret przed

swoim namiotem, po czym zwołał oficerów, a nawet i

żołnierzy starej gwardii, pragnąc podzielić się z nimi

swoim wzruszeniem, pragnąc im pokazać w tej wielkiej

rodzinie jedyną latorośl swojego rodu — świetlany

symbol nadziei wobec grozy wielkiego niebezpieczeńst-

wa.

Wieczorem przybył do kwatery cesarskiej adiutant

Marmonta, wysłany z raportem o porażce pod Arapila-

mi. Był to ten sam Fabvier, który zaznaczył się następnie

w dziejach wewnętrznych naszych niesnasek. Cesarz

przyjął życzliwie adiutanta pokonanego generała. W

przededniu ze wszech miar niepewnej walki pobłażliwie

usposobiony był dla innych. Wysłuchał więc cierpliwie

szczegółowego raportu o rozdrobnieniu wojsk naszych w

Hiszpanii, o nadmiernej liczbie naczelnych wodzów;

wyłuszczył następnie kierujące nim pobudki, nad któ-

rymi nie będziemy się tutaj rozwodzić.

Nadeszła noc, a wraz z nią obawa, aby armia rosyjs-

ka nie umknęła raz jeszcze z pola bitwy. Obawa ta

płoszyła sen z powiek Napoleona. Co chwila budził się,

pytając o godzinę, nasłuchując, czy nie dolatuje jaki gwar

z obozu nieprzyjacielskiego, czy wróg nie zniknął. Tak

dalece niepewny był losów następnego dnia, że wraz z

proklamacją wyszedł rozkaz odczytania jej dopiero

nazajutrz rano, w razie gdyby bitwa istotnie dojść miała

do skutku.

Chwilowo uspokojony, niebawem jednak — dla wręcz

innych przyczyn — w posępną popadał zadumę. Prze-

rażała go nędza żołnierzy, ich znużenie i wymizerowane,

pobladłe od głodu i trudów twarze. W krytycznym owym

momencie oglądał się przede wszystkim na gwardię,

dotychczas nie naruszoną, która zdawała się być jedyną

ucieczką i oparciem dla obu armii. Przywoływany

kilkakrotnie marszałek Bessičres, któremu cesarz

powierzał najchętniej komendę nad gwardią, otrzymał

liczne rozkazy i zlecenia, dotyczące wszelkich, najdrob-

niejszych nawet szczegółów. W myśl instrukcji cesarza,

każdy żołnierz dostać miał z zapasowych furgonów

trzydniową porcję ryżu i sucharów. Obawiając się nadto,

że rozporządzenia jego nie zostały może należycie speł-

nione, cesarz zerwał się z łóżka i wypytywał osobiście

stojących u wejścia do namiotu grenadierów, czy otrzy-

mali oznaczoną porcję. Wobec twierdzącej odpowiedzi,

zadowolony, położył się i zasnął.

Lecz niebawem woła znów przybocznego swojego

adiutanta i z głową wspartą na dłoni — głośno tym razem

— snuje przędzę posępnych myśli. "Czym jest ta wojna...

Rzemiosłem, godnym barbarzyńców, bo cała sztuka

polega na tym, aby w danym punkcie okazać się

silniejszym."

Następnie bądź to skarży się żałośnie na zmienność

losu, zmienność, której i on już zaczyna jakoby doświad-

czać, bądź też jakby na pociechę przypomina sobie

wszystko to, co słyszał o Kutuzowie, o jego ślamazar-

ności i niedołęstwie, i dziwi się, że nie zamianowano

naczelnym wodzem Bennigsena. W końcu, rozmyślając o

krytycznej sytuacji, jaką sam dobrowolnie wytworzył,

dodaje: „Dzień jutrzejszy krwawo zapisze się na kartach

historii; walka straszliwa będzie i nieubłagana". A gdy na

zapytanie: „Czy zwyciężymy jutro?", Rapp odpowiada:

„Niewątpliwie, lecz kosztem wielu ofiar" — Napoleon

podejmuje swój monolog: „Wiem o tym, lecz

rozporządzam obecnie osiemdziesięciu tysiącami ludzi;

wejdę do Moskwy z sześćdziesięciu tysiącami; potem

nadciągną maruderzy oraz zapasowe bataliony i liczniejsi

będziemy aniżeli przed bitwą".

W obliczeniach tych nie brał jednak wcale w rachubę

ani gwardii, ani też kawalerii. Chwilę później — pod

wpływem obawy i niepokoju — kazał znów pilnie obser-

wować

zachowanie się Rosjan. Lecz ognie

nieprzyjacielskie wciąż jasnym paliły się płomieniem, a

wnosząc zarówno z ilości biwaków, jak i z widniejącego

w oddali ludzkiego mrowia, nie były to jedynie tylne

straże, ale cała armia nieprzyjacielska. Obecność Rosjan

uspokoiła Napoleona. Cisza zapanowała w namiocie

cesarskim.

Forsowne marsze ubiegłych dni, nadmiar trudów, trosk

i kłopotów odbiły się ujemnie na zmęczonym i

wyczerpanym organizmie cesarza. Dołączyło się do tego

przeziębienie, gorączka i suchy kaszel, głównie zaś silny

atak zadawnionego cierpienia nerek i pęcherza. Na

próżno usiłuje cesarz ugasić palące go pragnienie. Reszta

nocy upływa bezsennie, w gorączkowym podnieceniu.

Wybiła wreszcie godzina piąta. Zjawił się — wysłany

przez Neya — oficer z wiadomością, że Rosjanie nie

cofnęli się i że marszałek pragnie rozpocząć akcję. Wieść

ta przywróciła cesarzowi utracone częściowo siły. Wstał

czym prędzej i wyszedł w otoczeniu sztabu, wołając:

„Nareszcie mam ich w ręku! Idźmy teraz otworzyć bra-

my Moskwy!".

Było wpół do szóstej, gdy Napoleon dotarł do reduty

zdobytej 5 września. Postanowił czekać tam świtu i

pierwszych wystrzałów korpusu Poniatowskiego. Powoli

rozwidniło się. Cesarz zawołał wówczas radośnie: „Oto

słońce spod Austerlitz". Lecz los nie sprzyjał nam:

oślepiające promienie słoneczne padały wprost na pułki

nasze, ułatwiając Rosjanom celność strzałów. Wtedy do-

piero spostrzeżono, że ustawione po nocy baterie zbyt

daleko są od nieprzyjaciela. Co tchu więc wysunięto je ku

przodowi. Pułki rosyjskie stały tymczasem nieporu-

szone.

Złowroga cisza zaległa pole bitwy.

Uwaga cesarza skierowana była wyłącznie na prawe

skrzydło, gdy wtem około siódmej — zawrzała na lewym

skrzydle walka, ryknęły działa. Dowiedziano się wkrótce,

że jeden z regimentów księcia Eugeniusza —

pułk 106 — zajął wioską Borodino i most na rzece, że

powinien był most ten zburzyć, lecz że uniesiony zapa-

łem, mimo rozkazów i nawoływań dowódcy, przeszedł

przez rzekę i zaatakował wzgórza okalające wieś Górki

— pod morderczym ogniem Rosjan, którzy ostrzeliwali

go z frontu i z flanków.

Padł generał, padło wielu oficerów, a regiment zupełnej

uległby zagładzie, gdyby nie to, iż 92 pułk nadbiegł z

odsieczą i dopomógł w odwrocie zdziesiątkowanym i

krwawym szeregom.

Odsiecz ta nadeszła na skutek wyraźnego rozkazu

Napoleona. Możliwe jest, że cesarz sądził, iż rozkaz jego

połowicznie tylko będzie spełniony, lub też chciał skupić

na tym punkcie uwagę nieprzyjaciela. Jakkolwiek bądź

— wysyłał rozkaz za rozkazem, wskazówką za

wskazówką i ostatecznie — zamiast na półkolistej toczyć

się linii, bitwa skoncentrowała się przede wszystkim u

czoła kolumn, zmieniając całkowicie pierwotne plany

cesarza.

W trakcie tej utarczki cesarz — przekonany, że Po-

niatowski jest już na starym trakcie moskiewskim — dał

hasło do ataku. Zakołysała się spokojna dotychczas

równina, ogniem i dymem zionęły omglone wzgórza,

posypał się grad kul i kartaczy. Wśród świstu i warkotu

pocisków ruszył gwałtownie na pierwszą redutę nie-

przyjacielską Davout z dywizjami Compansa i Desaixa

wraz z trzydziestu działami.

Na liczne salwy Rosjan odpowiadają tylko nasze działa.

Piechota biegnie nie strzelając, aby dopaść co rychlej

nieprzyjaciela i zmusić go do milczenia. Lecz niebawem

pada ranny generał Compans i najwaleczniejsi jego

żołnierze; reszta oszołomiona zatrzymuje się już pod

morderczym ogniem, żeby odpowiedzieć strzałami, gdy

Rapp w zastępstwie Compansa obejmuje komendę, przy-

prowadziwszy też swoich ludzi. Błysnęła stal bagnetów...

Biegiem ruszyli żołnierze na redutę.

Lecz w pobliżu reduty kula ugodziła Rappa w pierś:

była to dwudziesta druga rana, jaką otrzymał w życiu. Z

kolei raniony został trzeci generał, wreszcie i sam

Davout. Rappa zaniesiono do cesarza, który rzekł do-

brotliwie: „Zawsze niepoprawny jesteś, Rapp! Co się tam

dzieje?" Adiutant odparł, iż należałoby posłać w ogień

gwardię. „Nic z tego! — zawołał Napoleon. —

Nie chcę zaprzepaszczać gwardii! Wygram bitwę i bez

niej!"

Na czele trzech dywizji swoich, podówczas

zredukowanych już do dziesięciu tysięcy ludzi, podążył

z odsieczą Ney. Nieprzyjaciel podwoił ogień. Ney

przyspieszył kroku. Widząc, iż idzie mu z pomocą 57

pułk Compansa, ostatkiem sił wdarł się na szaniec.

Zawrzała bezlitosna walka, część Rosjan uciekła, ziemia

spłynęła krwią, lecz reduta została zdobyta.

Równocześnie Ney przypuścił tak gwałtowny szturm do

pozostałych dwóch redut, że wydarł je również z rąk

nieprzyjaciela.

Dobiegało południe. Wobec porażki lewego skrzydła

rosyjskiego i częściowego zajęcia równiny cesarz polecił

Muratowi dokonać dzieła. Chwilę później jazda Murata

ukazała się na pobliskich wzgórzach, oko w oko z tłum-

nie powracającym nieprzyjacielem, druga bowiem linia

rosyjska i zapasowe bataliony — wiedzione przez Bag-

gowuta, przysłane przez Tuczkowa — nadbiegały od

Siemionowskiego na pomoc pierwszej linii w celu

odebrania utraconych redut. Francuzi — oszołomieni

jeszcze zwycięstwem — jęli cofać się bez oporu.

Westfalczycy, wysłani przez Napoleona na pomoc Po-

niatowskiemu, przechodząc przez las, który dzielił

księcia od reszty armii, wśród tumanów kurzu i dymu

ujrzeli cofające się szeregi nasze. Pewni, iż są to

Rosjanie, zaczęli strzelać. Pomyłka ta, podtrzymywana

dłuższy/ czas uporem Westfalczyków, zwiększyła jeszcze

nieład i zamieszanie.

Ruszyła wówczas do ataku jazda rosyjska. Murat —

zewsząd osaczony — zdołał zaledwie schronić się do

reduty. Lecz i tutaj panował popłoch: wylękli żołnierze

biegali bezradnie dookoła parapetów, szukając raczej

drogi do odwrotu aniżeli środków do obrony.

Wszelako obecność króla i nawoływania jego

pożądany wywarły wpływ. Ze szpadą w jednej dłoni, a

pióropuszem w drugiej, z gołą głową i własnym świecąc

przykładem, skrzyknął rozproszoną załogę i poprowadził

ją na wały. Równocześnie Ney uformował ponownie

swoje dywizje. Celne strzały jego piechoty złamały

wkrótce szyki nieprzyjacielskie: kirasjerzy cofnęli się, a

Murat zajął po raz wtóry wzgórze.

Natychmiast też, nie bacząc na grożące mu niebezpie-

czeństwo, na czele jazdy Bruyčres'a i Nansouty'ego

ruszył w skok na nieprzyjaciela. Pod naporem ludzkich

piersi zachwiały się szeregi rosyjskie, cofając się ku

swemu centrum. Murat nacierał coraz zapalczywiej,

wreszcie zmusił Rosjan do odwrotu, w ciągu godziny

całkowicie rozbijając lewe ich skrzydło. Lecz nie

naruszone były jeszcze wzgórza zburzonej wsi

Siemianowskie, o którą opierała się lewica centrum

rosyjskiego oraz zapasowe bataliony, nadsyłane usta-

wicznie przez Kutuzowa z przeciwległego skraju kolum-

ny. Morderczy ich ogień paraliżował ruchy Neya i Mu-

rata. Trzeba więc było za wszelką cenę zdobyć tę po-

zycję. Najpierw ruszył Maubourg z jazdą swoją; za nim

Friand — jeden z generałów Davouta, z oddziałem pie-

choty. 15 pułk z Dufourem na czele wdarł się pierwszy

na szczyt stromego tego wzgórza, wypierając Rosjan z

wioski, której ruiny niedostatecznie były obwarowane.

Friand — jakkolwiek ranny — poparł gorliwie atak

Dufoura i dopomógł mu w odniesieniu zwycięstwa.

Należało poprzeć co rychlej akcję rozpoczętą tak po-

myślnie. Lecz Murat i Ney — wyczerpani doszczętnie —

zatrzymują się i dołączając do swoich proszą o posiłki.

Wbrew jednak przyzwyczajeniu i tradycji Napoleon

waha się długo: kilkakrotnie wysyła i cofa rozkaz do

swojej młodej gwardii. Wreszcie, mniemając, iż nie nad-

szedł jeszcze decydujący moment, pozostawia Frianda i

Maubourga dla obrony wzgórz Siemionowskiego.

Kutuzow skwapliwie korzysta z niespodziewanej zwło-

ki: wszystkie bataliony rezerwowe, nie wyłączając gwar-

dyjskich pułków, dążą z odsieczą zagrożonej lewicy.

Dzięki posiłkom tym Bagration formuje się ponownie,

oparłszy prawe skrzydło o wielką baterię, którą usiłuje

zdobyć książę Eugeniusz, lewe o las zamykający pole

bitwy w kierunku Psarewa. Ogniem artyleryjskim roz-

rywa nasze szeregi. Atakując równocześnie na całej linii;

piechota, artyleria i jazda idą z jednakowym męstwem i

zapałem. Nie myśląc już o dalszych sukcesach, Ney i

Murat dobywają ostatka sił, aby utrzymać się na

zajmowanych pozycjach.

Broniący Siemionowskiego żołnierze Frianda odpierają

pierwszą szarżę, lecz niebawem, morderczym prażone

ogniem, łamią się i cofają zwarte ich szeregi; jeden z

pułkowników nakazuje odwrót. W krytycznym owym

momencie Murat biegnie ku niemu, chwyta go za kark i

krzyczy ze złością: „Co robisz?". Wskazując wówczas

ręką na piętrzące się dookoła stosy trupów i rannych,

pułkownik odpowiedział: „Wasza Królewska Mość wi-

dzi, że nie sposób dłużej tu pozostawać." „A jednak ja tu

zostanę" — krzyknął król. Na te słowa oficer stanął,

utkwił w Muracie badawczy wzrok i rzekł po chwili:

„Wasza Królewska Mość ma słuszność!... Żołnierze, w

prawo zwrot! Gińmy zatem!".

Tymczasem Murat po raz wtóry wysłał do cesarza

Borellego z prośbą o pomoc. Borelli domaga się natar-

czywie posiłków, ukazując na zbliżających się Rosjan, na

spowite kłębami dymu wzgórza, dotąd tak spokojne, i na

coraz liczniejsze pociski, z których kilka kona z sykiem

niemal u stóp cesarza. Wreszcie Napoleon obiecuje

posłać młodą swoją gwardię. Zaledwie jednak zakoły-

sały się jej szeregi, głośnym okrzykiem cofa rozkaz.

Wszelako, pod pozorem zrównania szeregów, hrabia de

Lobau nieznacznie wysuwa gwardię naprzód. Lecz Na-

poleon dostrzegł podstęp i rozkaz powtórzył.

Na szczęście w tej samej chwili wyruszyła ku zagro-

żonym wzgórzom artyleria zapasowa pod wodzą Lau-

ristona, który raczej wyjednał sobie u cesarza pozwolenie

na ten manewr, aniżeli usłuchał wydanych mu rozkazów.

Wkrótce jednak potrzeba skoncentrowania w tym

punkcie znaczniejszej ilości dział wydała się cesarzowi

tak nieodzowną, że po raz pierwszy od początku bitwy z

nie tajonym zniecierpliwieniem i niepokojem śledzić jął

poruszenia Lauristona.

Nie wiadomo, czy źródłem owego niepokoju nie była

troska o ostateczny wynik usiłowań Poniatowskiego i

księcia Eugeniusza, walczących na przeciwległych

dwóch skrzydłach naszej armii; nie ulega wszakże naj-

mniejszej wątpliwości, że cesarz obawiał się, aby Rosja-

nie ze skrajnego lewego skrzydła, uszedłszy rąk Polaków

Poniatowskiego, nie zajęli pola bitwy poza Neyem i

Muratem. W każdym razie była to jedna z przyczyn, dla

których zatrzymał przy sobie gwardię. Na zadawane mu

pytania odpowiadał: „Że chce lepiej rozejrzeć się; że

właściwa bitwa, w której on sam weźmie udział, nie jest

jeszcze rozpoczęta; że walka długa będzie i zażarta; że

należy być cierpliwym; że czas jest podstawą i

zasadniczym składnikiem wszechrzeczy; że z obecnej

sytuacji żadnych jeszcze nie można wysnuwać

wniosków". A zapytawszy się o godzinę, dodawał:

„Jeszcze czas! Rozpocznę dopiero za dwie godziny!".

Lecz nie rozpoczął wcale. Przez cały niemal dzień

siedział lub przechadzał się powoli, nieco na lewo od

reduty zdobytej 5 września, nad brzegiem głębokiego jaru

z dala od bitwy, którą zaledwie mógł dostrzec, kiedy

przesunęła się poza wzgórza. Nie wyzbywał się apatii,

gdy znów mógł ją obserwować, równie obojętny

względem pułków nieprzyjacielskich, jak i względem

własnych szeregów. Wieści o zgonie najlepszych, naj-

dzielniejszych generałów przyjmował ze smutną rezy-

gnacją, bez żadnych jednak zewnętrznych objawów żalu.

Kilkakrotnie zrywał się i szedł brzegiem wąwozu, lecz po

chwili siadał znów bezsilny.

Wszyscy przyglądali mu się ze zdumieniem. Dotych-

czas w chwilach istotnie ważnych cesarz imponował

spokojną a niezmordowaną energią, lecz w owym pa-

miętnym dniu był to spokój bezładu, bierna i apatyczna

łagodność. Niektórzy mniemali, iż przygnębienie cesarza

było jedynie zwykłym u niego następstwem przeżytych

gwałtownych wzruszeń, inni wyobrażali sobie, że dusza

jego syta już była wszystkiego, nie wyłączając krwawych

wrażeń, jakich dostarczało pole bitwy. Inni jeszcze

twierdzili, że spokojna wytrwałość i zimna krew wielkich

ludzi wobec niebezpieczeństwa przeobraża się z wiekiem

w ociężałość i ślamazarność. Najgorliwsi motywowali

zachowanie się cesarza niezwykłą rozległością linii

bojowej, która domagała się stałego punktu zbornego dla

dostaw, raportów i odbioru zleceń i rozkazów. Inni

wreszcie — bardziej trafnie — przypisywali apatię

cesarza nadwątlonemu zdrowiu, rozpoczynającej się

ciężkiej i bolesnej, a tajonej chorobie.

Generałowie artylerii, którzy dziwili się również swojej

bezczynności, skorzystali skwapliwie z danego im

pozwolenia na współudział w walce. Niebawem zady-

miły się wszystkie wzgórza. Zagrało osiemdziesiąt dział.

Pierwsza ruszyła na armaty kawaleria rosyjska, lecz

wkrótce musiała cofnąć się poza piechotę.

W zwartych szeregach rosłych piechurów rosyjskich

pociski nasze orały krwawe i głębokie bruzdy. Lecz

mimo to pułki szły wciąż naprzód. Pod morderczym

ogniem naszych baterii padały od razu całe plutony. Na

próżno usiłowali żołnierze utrzymać ciągłość szeregów;

co chwila na stratowaną ziemię waliły się z jękiem coraz

to liczniejsze, straszliwe, okaleczałe postacie.

W końcu pułki zakołysały się i stanęły — bądź to, że na

widok tylu okropności owładnęło nimi uczucie grozy,

bądź też dlatego, iż w owej właśnie chwili Bagration

został raniony, a generałowie jego — wobec niepowo-

dzenia — nie umieli tak jak Napoleon operować rów-

nocześnie kilkoma korpusami, z zachowaniem zupełnego

ładu i jednolitości działania. Przez dwie godziny stał bez

ruchu ten bezduszny tłum, coraz gęstszym padając

trupem. Bitwa zamieniła się w rzeź. Kanonierzy nasi

pełni świadomego siebie męstwa patrzyli z podziwem na

bezmyślną, ślepą i zrezygnowaną odwagę hufców

rosyjskich.

Wreszcie znużenie ogarnęło zwycięzców. Gniewała ich

opieszałość tej walki armatniej. Zresztą dobywano już z

ładownic ostatnich naboi. Decydują się przeto wodzowie:

Ney rusza naprzód, rozciągając swoje prawe skrzydło tak,

aby obejść mogło co rychlej z lewej strony nowo

uformowaną kolumnę rosyjską. Davout i Murat atak

podtrzymują i szczątki korpusu Neya odnoszą zwy-

cięstwo nad szczątkami armii Bagrationa.

Walka cichnie na równinie, koncentrując się na wzgó-

rzach zajmowanych przez nieprzyjaciela i dookoła wiel-

kiej reduty atakowanej przez księcia Eugeniusza, a bro-

nionej uparcie przez centrum i prawe skrzydło rosyjskie

pod wodzą Barclaya.

Całe tedy prawe skrzydło francuskie — Ney, Davout i

Murat — odniósłszy zwycięstwo nad wojskami Bagra-

tiona i połową linii nieprzyjacielskiej, stanęło około

południa na wprost okaleczałego flanku armii rosyjskiej,

wprost szczerby, przez którą widać było pozostałe pułki

nieprzyjacielskie, pozbawione wszelkiej osłony tyły, a

nawet drogę ewentualnego odwrotu.

Zbyt słabi wszelako, żeby runąć do środka, poza po-

tężną jeszcze linię, trzej wodzowie domagają się jedno-

głośnie pomocy gwardii: „Młoda gwardia niechaj idzie za

nami! Niechaj tylko ukaże się i zluzuje nas na

wzgórzach! Wówczas my sami dokonamy dzieła!".

Wysłany do cesarza generał Belliard oświadcza: „Że z

zajmowanych przez nich pozycji dostrzec można wy-

raźnie trakt wiodący do Możajska, poza armią rosyjską;

że na trakcie tym widać oddalającą się zwartą kolumnę

uciekinierów, rannych i wozów; że należałoby wprawdzie

przebyć jeszcze wąwóz i zagajnik, o którym zapomnieli

snadź zbici z tropu generałowie rosyjscy, lecz że wszelkie

podjęte w tym kierunku usiłowania obfity wy-

dałyby plon, decydując nieodwołalnie o dalszych losach

wojny i armii nieprzyjacielskiej".

Cesarz jednak waha się, wątpi, wreszcie wysyła Bel-

liarda z powrotem, ponownego żądając raportu.

Zdziwiony i gniewny, generał powraca niebawem z

wiadomością: „Że nieprzyjaciel zdołał już rozejrzeć się

w sytuacji; że batalion jegrów — rozsypany w tyralierkę

— osłania już zagajnik; że pierzchnie wnet bezpowrotnie

niezwykle korzystna sposobność; że nie ma chwili do

stracenia, w przeciwnym zaś razie trzeba będzie stoczyć

drugą bitwę, żeby utrzymać wyniki pierwszej".

Lecz Bessičres, którego Napoleon wysłał był na wzgó-

rze w celach rozpoznawczych, upewnia: ,,że Rosjanie

cofnęli się w najlepszym ordynku na inną pozycję i że

zdają się przygotowywać gorliwie do ponownej walki".

Cesarz oznajmia wówczas Belliardowi, „że sytuacja nie

jest jeszcze dość jasna; że zanim pchnie w ogień swoją

rezerwę, pragnie rozejrzeć się lepiej na szachownicy".

Wyrażenie to powtarza kilkakrotnie, wskazując z jednej

strony na trakt moskiewski, którego nie zdołali jeszcze

zdobyć Polacy Poniatowskiego, z drugiej strony — na

tyły naszego lewego skrzydła, atakowane przez jazdę

nieprzyjacielską, wreszcie na wielką redutę, o którą

rozbijały się usiłowania księcia Eugeniusza.

Belliard przerażony powraca do króla i opowiada: „iż

niepodobieństwem jest wydostać od cesarza rezerwę; że

zastał Napoleona na tym samym miejscu w takim samym

stanie przygnębienia i apatii, z zapadniętą twarzą i

przygasłym wzrokiem; że cesarz robi wrażenie człowieka

chorego; że zdaje się być najzupełniej obojętnym na

wszystko, nawet na przebieg toczącej się bitwy".

Popędliwy i szorstki Ney niepohamowanym wybucha

wtedy gniewem: „Czyż po to uszliśmy tyle mil, aby

poprzestać na jednym pobojowisku? Co porabia cesarz

na tyłach armii? Czy sądzi, że tam doczeka się zwy-

cięstwa? Jaka jest jego rola w dzisiejszej bitwie? Skoro

nie chce osobiście prowadzić wojny, skoro nie jest już

generałem, jeno cesarzem, niechaj powraca raczej do

Tuileries, a nam pozostawi dowództwo".

Murat przyjął znacznie spokojniej raport Belliarda.

Przypomniał sobie, iż poprzedniego dnia, w czasie objaz-

du linii nieprzyjacielskiej, cesarz zsiadał kilkakrotnie z

konia i z czołem wspartym o działa, z przymkniętymi

oczyma — cierpiący stał bez ruchu. Wiedząc nadto, jak

dalece niespokojną i bezsenną była ubiegła noc, przery-

wana gwałtownymi napadami kaszlu i dreszczy, król

rozumiał, że znużenie oraz ujemny wpływ pierwszych

szarug jesiennych podcięły wyniszczony już organizm i

że w krytycznym momencie lotny geniusz cesarza był jak

gdyby przykuty do ziemi przez niemoc cielesnej powłoki

uginającej się pod potrójnym brzemieniem zmęczenia,

gorączki i choroby, która z wszystkich tych czynników

niewątpliwie najbardziej podcina zarówno fizyczne, jak

duchowe siły człowieka.

Nie brakło mu wszelako zewnętrznych podniet.

Wkrótce po odjeździe Belliarda, Daru — nagabywany

przez Dumasa, a zwłaszcza przez Berthiera — półgłosem

uwiadomił cesarza, iż wszyscy domagają się jednogłośnie

współudziału gwardii. „A czym wojować będę, jeśli

wypadnie stoczyć jutro drugą bitwę?" — odparł

Napoleon. Minister nie nalegał dłużej, zdumiony niepo-

miernie tym, że po raz pierwszy w życiu cesarz odkładał

do następnego dnia chwilę decydującą o dalszych jego

losach.

Tymczasem Barclay, na czele prawego skrzydła, sta-

wiał mężnie czoło księciu Eugeniuszowi, który natych-

miast po zajęciu Borodina przebył Kołoczę wprost wiel-

kiej reduty nieprzyjacielskiej. W tym zwłaszcza punkcie

Rosjanie pewni byli wygranej, ufni w spadzistość wzgó-

rza, w grząskie dno głębokich jarów, w nasze wyczer-

panie, w obronność szańców swoich, najeżonych

przeszło osiemdziesięciu działami, które okalały całą

redutę ognistym wieńcem. Lecz zawiodły wszystkie te

rachuby; niedostatecznymi okazały się wszelkie —

zarówno naturalne, jak sztuczne — środki obrony. Nagły

podmuch słynnej na świat cały „furii francuskiej" powiał

nad idącymi do szturmu żołnierzami Moranda. Reduta

została zdobyta, a Rosjanie zmuszeni do odwrotu.

Bohaterskiego tego czynu dokonało tysiąc ośmiuset

ludzi z 30 pułku pod wodzą generała Bonnamy.

Odznaczył się tam również Fabvier, ów adiutant Mar-

monta przybyły poprzedniego dnia z Hiszpanii; jako

ochotnik stanął na czele najbardziej wysuniętego ku

przodowi oddziału strzelców pieszych, jak gdyby chcąc

udowodnić wobec Wielkiej Armii, iż w chwilach naj-

większego niebezpieczeństwa żołnierze spoza Pirenejów,

ożywieni duchem współzawodnictwa, który rodzi boha-

terów, zawsze w pierwszym idą szeregu, obojętni na

śmierć i na rany.

Niebawem jednak padł ranny na szańcach zajętej

chwilowo reduty. Zwycięstwo trwało bowiem krótko,

bądź to wskutek zbytniego pośpiechu pierwszych sze-

regów napastniczych, bądź też wskutek opieszałości idą-

cych za nimi batalionów. Nad brzegiem wąwozu, które-

go głębina osłaniała z tej strony działa nieprzyjacielskie,

zatrzymało się podobno kilku naszych oficerów. Morand

stanął tedy sam jeden wobec wojsk rosyjskich. Dobie-

gała zaledwie dziesiąta. Z prawej strony — Friand go-

tował się dopiero do ataku na Siemionowskie; z lewej —

nie ukazały się jeszcze dywizje Gerarda i Broussiera oraz

gwardia włoska.

Zresztą atak ten nie powinien był przybrać takich

rozmiarów, chodziło bowiem jedynie o przytrzymanie

Barclaya w pobliżu reduty, gdyż według pierwotnego

planu cesarza bitwa miała rozpocząć się na prawym

skrzydle, a później dopiero zwrócić się ku lewemu

skrzydłu. Trudno dociec, dlaczego w chwili gdy doszło

do wykonania planów, cesarz zmienił je całkowicie, on

to bowiem, gdy tylko zagrały działa, jął słać do księcia

Eugeniusza oficera za oficerem, nagląc do coraz bardziej

stanowczej akcji.

Otrząsnąwszy się z pierwszego wrażenia, Rosjanie

tłumnie zewsząd nadbiegli. Kutaisow i Jermołow objęli

dowództwo; 30 pułk, sam jeden wobec całej armii, śmia-

ło ruszył na bagnety. Wkrótce jednak, pod naporem

stokroć liczniejszego nieprzyjaciela, zdziesiątkowany,

ustąpić musiał z reduty, pozostawiając na placu trzecią

część swoich żołnierzy oraz walecznego generała Bonna-

my, który padł przeszyty dwudziestu kulami. Rozzuch-

waleni zwycięstwem Rosjanie morderczy rozpętali

ogień. Dookoła reduty zawrzała wściekła walka; na niej

ześrodkowano cały wysiłek, całą znajomość sztuki

wojennej. W ciągu czterech godzin, pod gradem kul i

kartaczy, utrzymywali się Francuzi na stokach

straszliwego tego wulkanu. Działał na nich podniecająco

osobisty wpływ księcia Eugeniusza, ale przede

wszystkim, od lat zwycięscy, nie mogliby pogodzić się z

porażką.

Każda dywizja kilkakrotnie zmieniała generałów.

Wicekról biegał od jednej do drugiej, z prośbą lub

wymówką na ustach, dawne przypominając zwycięstwa.

Uwidomić kazał cesarza o grożącym mu niebezpieczeńst-

wie, lecz Napoleon odpowiedział: „Że w niczym nie

może mu dopomóc; że książę powinien raz jeszcze wytę-

żyć wszystkie siły i zdobyć redutę, gdyż od niej zawisły

losy całej bitwy". Wicekról gromadził więc już wszystkie

swoje pułki, aby generalny przypuścić szturm, gdy nagle

— na lewym jego skrzydle — wściekłe ozwały się

okrzyki.

Uwarow — to znaczy kilkutysięczny oddział kozaków i

dwa pułki jazdy — szarpał nasze odwody. Zaczynały

cofać się otoczone zewsząd szeregi. Lecz wicekról, przy

współudziale generałów Delzonsa i Ornano, odparł

wkrótce owe bardziej hałaśliwe aniżeli istotnie groźne

hufce nieprzyjacielskie, po czym stanął niezwłocznie na

czele wojsk swoich.

W tej samej chwili Murat — skazany na całkowitą

bezczynność wśród zajętej przez się równiny — po raz

czwarty wysłał do cesarza gońca z raportem o spus-

toszeniach, jakie szerzyli wpośród jego kawalerii Rosja-

nie oparci o reduty przeciwległe księciu Eugeniuszowi.

Prosząc o nadesłanie już tylko jazdy cesarskiej, upewnił,

iż przy tej pomocy obejdzie warowne te wzgórza, a

wybiwszy załogę, zatknie na szańcach zwycięski sztan-

dar francuski.

Cesarz, skłonniejszy tym razem do ustępstw, przywołać

kazał Bessičresa, który piastował godność szefa konnej

jego gwardii. Lecz marszałek, wysłany z rozkazu cesarza

w kierunku toczącej się walki, powrócił dopiero po

upływie godziny. Napoleon czekał cierpliwie, nie

powtarzając rozkazu, a marszałka przywitał przyjaznym

uśmiechem, spokojnie wysłuchał złożonego przezeń ra-

portu, wreszcie napomknął o Muracie i o przyobiecanych

posiłkach, dozwalając marszałkowi działać według włas-

nego rozeznania.

Lecz było już poniewczasie! Od tej chwili wątpliwym

się stało rozgromienie całej armii rosyjskiej, a może i

zajęcie całej Rosji, chodziło już tylko o utrzymanie się na

polu walki. Kutuzow zdołał opamiętać się i stosownie się

przygotować: trudniejsze do zdobycia pozycje zostały

umocnione, a liczna jazda rosyjska zalała całą równinę.

Tym sposobem, na oczach Neya i Murata, formował się

po raz trzeci lewy flank nieprzyjacielski. Murat

przywołuje wówczas jazdę poległego w poprzednim

starciu Montbruna. Dowództwo obejmuje generał Cau-

laincourt, a widząc, że adiutanci nieszczęsnego

Montbruna opłakują go rzewnymi łzami, woła: „Za mną,

wiara! Milszą mu będzie zemsta aniżeli łzy!"

Król wskazuje generałowi nowy flank nieprzyjacielski,

który zepchnąć należy w gardziel wąwozu prowa-

dzącego do wielkiej baterii, a podczas gdy lekka jazda

nacierać będzie na Rosjan, on — Caulaincourt — na

czele swoich kirasjerów zwróci się nagle na lewo i za-

atakuje tyły tej straszliwej reduty, której działa dzie-

siątkują jeszcze wojsko wicekróla.

Caulaincourt odpowiada: „Będę tam zaraz żywy lub

umarły!" — i rusza niezwłocznie, depcąc i tratując sze-

regi nieprzyjacielskie. Po czym zwraca się nagle na

lewo, po krótkiej walce wdziera się pierwszy do wnętrza

krwawej reduty i pada ugodzony kulą, okupując śmiercią

swoją zdobycz.

Uwiadomiono natychmiast cesarza o zwycięstwie i o

niepowetowanej stracie, jaką poniosła armia. Wielki

koniuszy dworu, brat nieszczęsnego generała, słuchał w

milczeniu; zrazu ugiął się pod ciosem żałobnej wieści,

potem zaciął się w bólu i gdyby nie łzy spływające po

ogorzałych policzkach, sądzić by można, iż obojętnym

był jeno słuchaczem. Szczerze zmartwiony cesarz zawo-

łał do niego: „Wszak słyszałeś pan wszystko? Może

chcesz usunąć się stąd?" Lecz w tej samej chwili trzeba

było ruszyć przeciwko nieprzyjacielowi; wielki

koniuszy, zamiast odpowiedzi, milcząc uchylił tylko

kapelusza na znak podzięki i odmowy i pozostał przy

boku cesarza.

Podczas gdy kawaleria nasza atakowała tyły reduty,

wicekról na czele niezmordowanej piechoty swojej nie-

dalekim już był szańców. Nagle umilkły strzały, roz-

wiały się kłęby czarnego dymu i połyskliwa stal

pancerzy kirasjerów rozbłysła na wałach. Od krwi

czerwona, reduta dostała się nareszcie w ręce Francu-

zów! Wicekról spieszy tam, by podzielić triumf, dokoń-

czyć walki i umocnić się na tej pozycji. Lecz mimo

porażki Rosjanie wznawiali po kilkakroć uporczywą

walkę. Pobici — wracali znów pod wodzą swoich gene-

rałów — nieutrudzeni, groźni, gęstym ścieląc się trupem

u stóp szańców, które własnymi usypali dłońmi. Na

szczęście ostatnia kolumna rosyjska dotarła do Sie-

mionowskiego i do wielkiej reduty bez armat: okoliczne

jary i wąwozy opóźniły zapewne pochód artylerii. Bel-

liard zdołał wytoczyć tylko trzydzieści dział, które jed-

nak tak morderczym zionęły ogniem, że piechota

nieprzyjacielska w popłochu cofnęła się czym prędzej,

pozostawiając wielu zabitych i rannych. Murat i Belliard

opowiadali później, iż w owym momencie pomoc dzie-

sięciotysięcznego korpusu piechoty byłaby zapewniła im

niewątpliwie zupełne i świetne zwycięstwo, lecz że roz-

porządzając jedynie przetrzebioną już znacznie kawa-

lerią, musieli stanąć wpół drogi, szczęśliwi, że utrzymali

pole walki.

W znacznej mierze przyczynił się również do zwycię-

stwa Grouchy, który wielokrotnie atakował wielką redutę

z lewego flanku i oczyścił równinę, nie szczędząc krwi

ani ofiar. Lecz i on także nie mógł ścigać szczątków

wojska rosyjskiego: mroczne jary, a poza nimi warowne

reduty, osłaniały odwrót nieprzyjacielski. W redutach

tych trzymali się Rosjanie aż do nocy, z rozpaczliwym

uporem broniąc ostatkiem sił drogi do Moskwy, świętej i

prastarej stolicy carów, serca i spichlerza Rosji.

Z wysokości tych drugich wzgórz ostrzeliwali usilnie

opuszczone przez siebie pozycje. Wicekról zmuszony był

ukryć osłabłe i przetrzebione szeregi swoje w jamach i

wykrotach oraz poza zburzonymi na poły szańcami.

Klęcząc w cieniu tych niekształtnych parapetów, żołnie-

rze nasi spędzili w ten sposób kilka godzin pod wzmożo-

nym ogniem nieprzyjacielskim.

Mniej więcej około wpół do czwartej ucichła wrzawa

tego ostatniego zwycięstwa. A było ich kilka. Bo w ciągu

pamiętnej onej bitwy każdy korpus walczył i zwyciężał

osobno, lecz nie poparty w odpowiednim momencie, nie

mógł przewagi swej wyzyskać i cofać się musiał w pół

drogi, zdziesiątkowany i krwawy. Usunięto wszakże po

trochu najgłówniejsze przeszkody. Strzały coraz rzadsze

były i coraz cichsze. Zewsząd nadciągali oficerowie. Po

zawziętej walce zwyciężyły wreszcie korpusy

Poniatowskiego i Sebastianiego. Nieprzyjaciel nowe sy-

pał szańce — na nowej, obronnej pozycji. Dzień miał się

ku końcowi, amunicja nasza wyczerpana była, bitwa

ukończona.

Wówczas, po raz trzeci, stanął przed cesarzem generał

Belliard. Cierpienia Napoleona zdawały się wzmagać

coraz bardziej. Z trudem dosiadł konia i skierował się

powoli ku siemionowskim wzgórzom, nad którymi,

mimo

zwycięstwa, przelatywały jeszcze roje kul i kartaczy

nieprzyjacielskich.

Wszelako ani złowieszcze odgłosy wojny, ani nie wy-

gasły jeszcze zapał Neya i Murata nie zdołały wyrwać go

z odrętwienia, głos miał osłabły, ruchy ociężałe. Dopiero

widok szeregów rosyjskich i przeciągły świst kul

podziałał nań ożywczo. Z bliska obserwować jął ostatnią

ich pozycję i wyraził chęć zdobycia jej. Lecz Murat,

ukazując na wybite niemal doszczętnie pułki nasze,

oświadczył, iż nic nie wskóra bez pomocy gwardii, na co

znów Bessičres, który nie omieszkał nigdy podkreślić

wartości i znaczenia doborowego tego żołnierza, odparł z

naciskiem: „że zważyć należy znaczną odległość,

dzielącą nas od korpusów zapasowych i od ojczystej

ziemi; że obowiązkiem naszym jest oszczędzać i chronić

tę garstkę żołnierzy, która strzec ma całości i

bezpieczeństwa osoby cesarskiej". A ponieważ dobiegała

piąta, Berthier dodał: „że jest za późno, że nieprzyjaciel

zdążył już okopać się w ostatniej pozycji i że ponowna

ofiara kilku tysięcy istnień ludzkich byłaby bezcelowa".

Cesarz poparł wtedy gorąco zdanie obu marszałków, a

zaleciwszy zwycięzcom ostrożność i umiarkowanie,

ściągnął cugle i zawrócił ku namiotom swoim, które

wznosiły się w cieniu zdobytej przed dwoma dniami

baterii, a przed którymi przesiedział cały prawie dzień

jako milczący świadek poszczególnych epizodów tej

krwawej walki.

W powrotnej drodze z Siemionowskiego przywołać

kazał Mortiera i polecił mu „poruszyć nareszcie młodą

gwardię, nie przekraczając jednak wąwozu, który dzieli

nas od pozycji rosyjskiej". Dodał po chwili: „iż jedynym

jego życzeniem jest utrzymanie pola walki; że niczego

więcej nie pragnie i niczego nie żąda." Wkrótce przywo-

łał go znów, zapytując: „Czy dobrze zrozumiał, o co cho-

dzi?", nawołując raz jeszcze do rozważnej i oględnej

akcji, a przede wszystkim do utrzymania pola walki. W

godzinę później powtórzył rozkaz, zabraniając surowo:

„atakować lub cofać się bez względu na warunki i

okoliczności".

Kiedy znalazł się w swoim namiocie, do cierpień i do-

legliwości fizycznych gnębiących cesarza przyłączył się

niebawem głęboki smutek. Oglądane przed chwilą pobo-

jowisko, wymowny dowód straszliwych obustronnych

zapasów, okropną głosiło prawdę: owo zwycięstwo —

tak długo oczekiwane, tak drogo okupione — niezupeł-

nym było i nieowocnym. Czyż on to istotnie, on, który

zawsze i we wszystkim starał się i umiał wykorzystać

każdą pomyślniejszą okazję, obojętnym i chłodnym

wzrokiem spoglądał na ostatni łaskawy uśmiech szczod-

rego dotychczas losu?!

W rzeczy samej straty były niezmierne, przenoszące

stokrotnie zyski i korzyści. Posępny cień żałoby padł na

najbliższe otoczenie cesarza: opłakiwano braci, krew-

nych i przyjaciół, gdyż śmierć chłodną położyła dłoń na

najdostojniejsze głowy. Padło czterdziestu trzech gene-

rałów, zabitych lub ciężko rannych! Ileż bólu i łez dla

Francji, a triumfu i radości dla wrogów naszych! Jak

niebezpieczny temat do rozmyślań dla Niemiec! Toteż

zarówno w szeregach, jak i pod purpurą namiotów ce-

sarskich posępna zapanowała cisza.

Umilkli nawet pochlebcy. Ci zaś, których cesarz przy-

wołać kazał — Dumas i Daru — słuchali w milczeniu

wywodów Napoleona, lecz ich zachowanie, utkwiony w

ziemię wzrok i ponurość wymowniejsze były od słów.

Mimo późnej godziny — minęła już dziesiąta — nie-

strudzony Murat raz jeszcze domagał się od cesarza po-

mocy konnej gwardii: „Armia nieprzyjacielska, rozpro-

szona i zdezorganizowana, przeprawia się co prędzej

przez Moskwę; należałoby więc zaskoczyć ją znienacka i

dokonać rozpoczętego dzieła!" Lecz cesarz odmówił

stanowczo, tonem nie dopuszczającym żadnej repliki,

następnie zaś podyktował biuletyn ubiegłego znojnego

dnia.

Ci, którzy towarzyszyli mu nieodstępnie, ujrzeli wów-

czas, jak dalece ten zwycięzca tylu narodów osłabiony

był i chory, jak bardzo zbiła go z nóg silna gorączka,

przede wszystkim zaś powrót ciężkiej i niezmiernie

bolesnej choroby, jaka wzmagała się zawsze wskutek

zbyt gwałtownego ruchu i zbyt silnych wrażeń. Szeptem

przypominano sobie zdania wypowiedziane, a raczej na-

pisane we Włoszech przed piętnastu laty: „Zdrowie

niezbędne jest dla żołnierza i nic nie może go zastąpić!",

oraz okrzyk spod Austerlitz, niestety! proroczy:

„Ordener już jest zużyty! Żołnierzem można być do

pewnego tylko wieku. Ja sam, za lat sześć,

prawdopodobnie niezdatny już będę na wodza!"

W ciągu nocy Rosjanie zakłócali kilkakrotnie posępną

i głuchą ciszę. Nazajutrz rano doszło nawet do starcia

tuż obok namiotów cesarskich; stara gwardia chwycić

musiała za broń, co, wobec świeżego zwycięstwa, zakra-

wało po prostu na drwiny i obelgę. Armia nasza, a właś-

ciwie tylko forpoczty stały bez ruchu do południa, osła-

niając niosących ratunek rannym i konającym. Rannych

było przeszło dwadzieścia tysięcy. Niesiono ich dwie

mile wstecz, do Kołockiego Monastyru.

Naczelny chirurg Larrey wezwał do pomocy wszyst-

kich bez wyjątku lekarzy pułkowych, nadciągnęły rów-

nież ambulanse, lecz wszystkiego było mało. Po wojnie

już Larrey skarżył się w dłuższym sprawozdaniu, iż nie

pozostawiono mu ani jednego regimentu dla dostawy

rzeczy najniezbędniejszych z okolicznych wiosek.

Cesarz objeżdżał wówczas pobojowisko — straszliwe,

grozą przejmujące. Każdy najdrobniejszy nawet szczegół

potęgował bezbrzeżny smutek wiejący z tej wielkiej,

szeroko rozwartej mogiły: chłód, szare niebo, plusk

deszczu, szum gwałtownej jesiennej wichury, zgliszcza

domostw i zabudowań gospodarczych, stratowana ziemia

pokryta najróżnorodniejszymi szczątkami, daleko na

widnokręgu — smutna i ciemna zieleń lasów północy,

wszędzie, pomiędzy stosami krwawych, okaleczałych

trupów błąkające się sylwetki żołnierzy, którzy prze-

trząsali nawet tornistry poległych kamratów, szukając

bodaj okruchów jakiejkolwiek strawy, wszędzie okropne,

poszarpane rany, gdyż kule rosyjskie większe są od

naszych, wszędzie, na biwakach, na wpół wygasłe ognis-

ka i głucha, żałobna cisza, w której słychać było jeno

ciężkie westchnienia!

Dokoła sztandarów i orłów pułkowych tuliła się szczu-

pła garstka żołnierzy oraz kilku zaledwie oficerów i

podoficerów. Odzież ich poszarpana na strzępy, czarna

od prochu, krwią zbryzgana. A jednak — mimo łach-

manów, nędzy i rozpaczy — dumnie i hardo wznosiły się

wszystkie głowy; na widok cesarza zadźwięczały nawet

okrzyki, lecz mniej liczne i cichsze niż zwykle, gdyż w

łonie tej nie zwyciężonej dotychczas armii każdy zdawał

sobie doskonale sprawę z sytuacji i trafnie oceniał

przebieg i znaczenie wypadków.

I nie mylili się żołnierze nasi: na tylu rannych i po-

ległych nieprzyjaciół było zaledwie ośmiuset jeńców.

Wiadomo zaś, że liczbą pojmanych jeńców mierzono od

dawien dawna rozmiary zwycięstwa lub klęski. Piętrzące

się zewsząd stosy trupów były raczej dowodem

męstwa zwyciężonych aniżeli przewagi zwycięzców.

Skoro reszta armii nieprzyjacielskiej cofała się w

porządku, dumna i bynajmniej nie znękana porażką,

jakaż była istotna wartość zdobytego pola bitwy? Wobec

obszaru niezmiernych przestrzeni, czym była dla Rosjan

utrata niewielkiego kęsa ziemi?

Dążąc śladem Napoleona, po krwawym podłożu ze-

sztywniałych zwłok ludzkich, koń jednego z członków

świty cesarskiej trącił kopytem konającego żołnierza,

dobywając z piersi rannego ostatni jęk bólu i męki.

Cesarz, dotąd równie ponury i milczący, jak ponurym i

milczącym było odniesione przezeń zwycięstwo, zgnę-

biony nadto doszczętnie okropnym widokiem tylu i ta-

kich ofiar, nagle wybuchnął gniewem i żalem, nakazując

otoczyć dogorywającego żołnierza najtroskliwszą opieką.

Ażeby ułagodzić wzburzenie cesarza, któryś z oficerów

zauważył, że ranny nie był Francuzem, ale Rosjaninem.

Lecz Napoleon odparł porywczo: „Że po bitwie nie ma

już wrogów — jeno są ludzie!" Po czym rozesłał towa-

rzyszących mu oficerów wszędzie, skąd tylko dochodziły

żałosne, bólem drgające nawoływania.

Rannych było najwięcej na dnie mrocznych jarów,

dokąd zostali zepchnięci lub też dokąd dowlekli się z

trudem szukając schronienia przed wojskiem nieprzy-

jacielskim i szalejącą, na równinie wichurą. Jedni, naj-

młodsi, wspominali z jękiem imię ojczyzny lub matki,

inni oczekiwali śmierci z niewzruszonym spokojem lub

też z drwiącym uśmiechem na ustach, nie prosząc o ra-

tunek i nie skarżąc się, jeszcze inni błagali, aby dobić ich

natychmiast i skrócić im niewypowiedziane męki po-

wolnego konania. Mijano jednak czym prędzej tych

nieszczęśników, których nic już i nikt nie mógł uratować.

Jeden z nich, najbardziej okaleczały (urwane miał obie

nogi i prawą rękę), taki był jeszcze silny, tak dalece pełen

nadziei, a nawet wesołości, że postanowiono ocalić go

koniecznie. Podczas przenosin biedak skarżył się na ból

w nieobecnych członkach: objaw nader częsty u kalek, a

który zdaje się przemawiać za niepodzielną władzą duszy

w dziedzinie wrażeń i uczuć, z całkowitym pominięciem

praw cielesnej powłoki.

Widziano Rosjan czołgających się z trudem ku bardziej

spiętrzonym stosom trupów, wśród których w rozpaczy

szukali schronienia. Podobno jeden z nich ukry-

wał się przez kilka dni we wnętrznościach konia

powalonego odłamkiem granatu i żywił się końskim

ścierwem. Inni, umocowawszy jako tako strzaskaną nogę

przy pomocy kija, bez jęku, bez skargi, widmom podobni

posuwali się o lasce ku najbliższym wioskom lub do-

mostwom.

Być może, iż z dala od szeregów bratnich nie spodzie-

wali się litości ani miłosierdzia; niewątpliwie jednak,

jako bardziej zahartowani wskutek ciężkich warunków i

ostrego klimatu, odporniejsi byli na ból aniżeli Francuzi,

mniej wrażliwi zarówno fizycznie, jak i duchowo.

Podczas tej smutnej rewii, łaknąc bodaj odrobiny złud-

nej nadziei, na próżno kazał cesarz przeliczyć po raz

wtóry pojmanych jeńców i zebrać kilka zagwożdżonych

lub pogruchotanych dział: siedmiuset kilkudziesięciu

jeńców i niespełna dwadzieścia niezdatnych do użytku

armat stanowiło jedyne trofea tego niepełnego zwy-

cięstwa!

Równocześnie śladem tylnych straży rosyjskich Murat

dążył drogą prowadzącą do Możajska. Rosjanie cofali się

w największym porządku, nie zostawiając za sobą nic:

ani ludzi, ani wozów, ani nawet odzieży. Zmarli grzebani

byli niezwłocznie, mimo pośpiechu, gdyż lud rosyjski

otacza nieboszczyków najgłębszą czcią i posza-

nowaniem.

Ujrzawszy w oddali Możajsk, Murat sądził, iż miasto

jest już w jego mocy, zaprosił tam nawet cesarza na

nocleg. Lecz tylne straże rosyjskie najniespodziewaniej

rozłożyły się pod murami miasta, poza którym — na

dość znacznej wyniosłości — widniała reszta armii ro-

syjskiej. Kutuzow osłaniał tym sposobem drogę do Mos-

kwy i drogę do Kaługi.

Zachowanie się Rosjan dumne było i wyzywające, jak

w przededniu bitwy. Z wrodzoną mu gwałtownością

Murat rozpoczął akcję natychmiast.

Niebawem jednak poniósł nową, a dotkliwą stratę:

podczas rekonesansu lewego skrzydła nieprzyjacielskie-

go raniony został nieodstępny i długoletni towarzysz

króla, generał Belliard. Istotnie, z tej strony pozycja

rosyjska mniej była obronna, łatwiejsza do zdobycia, lecz

Murat atakował jeno zapalczywie front nieprzyjacielski,

na nic więcej nie zwracając uwagi.

Co się zaś tyczy cesarza, to przybył on pod Możajsk

dopiero w nocy, wiodąc za sobą nieliczne szeregi. Był

jeszcze bardzo chory i osłabiony, w takiej pogrążony

zadumie, że zdawał się nie widzieć i nie słyszeć nic: ni

jęków, ni wrzawy, ni dolatujących aż do niego pocisków.

Zatrzymano go, ukazując mu tylną straż nieprzyjacielską,

która broniła dostępu do miasta, a nieco dalej migotliwy

blask ognisk pięćdziesięciotysięcznej armii. Stanowisko

zajęte przez nieprzyjaciela potwierdzało raz jeszcze

niedostateczność odniesionego zwycięstwa oraz ufność,

jaką Rosjanie we własne pokładali siły. Lecz cesarz

spoglądał na wszystko jakimś tępym, przygasłym

wzrokiem; obojętnie wysłuchał raportów, żadnej nie

dając dyrektywy, i cofnął się na nocleg do pobliskiej

wioski, leżącej w promieniu strzałów nieprzyjacielskich.

Zmogła go rosyjska jesień. Gdyby nie ona, może na

polu bitwy pod Moskwą zawładnęlibyśmy całym tym

państwem, jej przedwczesna srogość przyszła w pomoc

Rosjanom. Objawiła się już 6 września, w przeddzień

wielkiej bitwy. Zerwał się groźny huragan, który na

wskroś przeniknął Napoleona. W noc przed decydującą

rozprawą trawiła go silna gorączka, mącąc spokój ducha i

umysłu, i dlatego tak był wycieńczony podczas walki.

Cierpienie to, w połączeniu z innym, jeszcze okrutniej-

szym, pętało jego ruchy i przez najbliższych pięć dni

trzymało w okowach jego geniusz; te okoliczności

ocaliły Kutuzowa od zupełnej klęski pod Borodino i dały

mu czas na zebranie resztek armii i uchronienie ich przed

naszym pościgiem.

Rankiem 9 września dzienny brzask szeroko oświetlił

rozwarte bramy Możajska; nieco poza miastem tylne

straże nieprzyjacielskie strzegły jeszcze wzgórz, które

zajmowała poprzedniego dnia armia Kutuzowa. Wojska

nasze wtargnęły do miasta. Niektóre pułki natychmiast

ruszyły w dalszą drogę śladami Rosjan, inne zaś szukały

wytchnienia i strawy, pilnie przetrząsając strychy i piw-

nice. Ale miasto opustoszałe było, z wszelkich ogołocone

zapasów. Po domach walały się jeno trupy, które wy-

rzucano oknami, aby zapewnić sobie przynajmniej dach

nad głową — i konający, których w jednym gromadzono

miejscu.

Rannych było tylu, że Rosjanie nie śmieli podpalić

miasta. Lecz ta ich ludzkość nie ostała się na widok

pierwszych szeregów francuskich; huknęły strzały, po-

sypały się bomby i kartacze, niecąc pożar wśród drew-

nianych przeważnie domostw i zabudowań.

Znaczna liczba rannych zginęła w płomieniach.

Podczas gdy usiłowano opanować rozszalały żywioł,

pięćdziesięciu woltyżerów z 33 pułku jęło piąć się pod

górę stokiem wyniosłości, zajętej jeszcze przez jazdę i

artylerię nieprzyjacielską. Armia francuska spoglądała ze

zdumieniem spod murów Możajska na tę garstkę

śmiałków, którzy na tym odsłoniętym stoku porywali się

na kilkutysięczną konnicę rosyjską. Jakoż ziściły się

wkrótce obawy nasze! Parę szwadronów nieprzyjaciels-

kich otoczyło zewsząd woltyżerów, a jakkolwiek spraw-

ny i wyćwiczony był to żołnierz, z wojną obyty, jakkol-

wiek w mgnieniu oka uszykowali się w czworobok og-

niem ziejący, bagnetami najeżony — było ich tak mało

wpośród tak rozległej równiny i tak wielkiej liczby ludzi

i koni, że niebawem znikli zupełnie z oczu.

Okrzyk bólu i zgrozy wyrwał się ze wszystkich piersi!

Oficerowie i żołnierze chciwie śledzili każde poruszenie

nieprzyjaciela, starając się odgadnąć, jaki będzie los

nieszczęsnych kamratów. Jedni przeklinali odległość

dzielącą ich od pola walki i bieżyć chcieli z odsieczą,

inni nabijali machinalnie broń lub wysuwali bagnety,

groźnym wzrokiem w dalekiego godząc wroga, inni

wreszcie — niepomni odległości — głośno udzielali rad

i dodawali otuchy. Wszystkie źrenice bądź to gorzały

gorączkowym blaskiem, bądź też mętniały i gasły jak

oczy konających.

Smugi dymu unoszące się ponad skłębionym tłumem

walczących przedłużyły chwile bolesnej trwogi i niepo-

koju. Rozległy się głosy, że nasi strzelają, że bronią się

jeszcze mimo wściekłego naporu tylekroć liczniejszych

wrogów. Istotnie, w owym momencie z ręki komendanta

woltyżerów padł dowódca jednego ze szwadronów

rosyjskich. Strzał był odpowiedzią na wezwanie do pod-

dania się. Upłynęło jeszcze kilka minut i przeciągły

okrzyk radości i podziwu wzbił się ku niebu. Konnica

rosyjska, zdumiona zuchwałym oporem, morderczym

prażona ogniem — powoli jęła ustępować i cofać się.

Zwyciężyła garstka bohaterskich szaleńców, utrzymując

się na ogromnym polu bitwy.

Gdy tylko Rosjanie dostrzegli, że wojska nasze przy-

gotowują się do ataku na całej linii, znikli bez śladu, tak

jak po bitwach pod Witebskiem i Smoleńskiem.

Szczególny ten odwrót tym dziwniejszy był, że nie zdą-

żyło jeszcze przebrzmieć echo świeżej i krwawej klęski.

Wielka Armia stanęła na rozstaju dróg do Moskwy i do

Kaługi, po czym Murat i Mortier ruszyli na wszelki

wypadek ku Moskwie.

11 września w pobliżu Krymskoje ukazały się ponow-

nie hufce rosyjskie, w nader obronnej pozycji. Kutuzow

bowiem, tak jak Barclay, większą zwracał uwagę na teren

aniżeli na nieprzyjaciela. Początkowo książę Treviso

przekonał był Murata o niemożebności jakiejkolwiek

akcji; wkrótce jednak woń dymu i prochu upoiła króla.

Lekkomyślnie wysiał w ogień piechotę Dufoura i

Mortiera. Były to szczątki dywizji Frianda oraz młoda

gwardia. Legło tam bezowocnie dwa tysiące ludzi z ba-

talionów rezerwowych, tak nierozważnie oszczędzanych

w dniu bitwy. Mortier — wściekły i zrozpaczony —

uwiadomił listownie cesarza, iż nie myśli słuchać nadal

rozkazów Murata.

Generałowie przednich straży listownie porozumiewali

się z Napoleonem. Cesarz, zmuszony pozostać w

Możajsku wskutek silnej gorączki, w ciągu trzech dni nie

opuszczał mieszkania, osłabły i chory, uginając się pod

brzemieniem troski i spraw wszelkiego rodzaju. Katar i

chrypka pozbawiły go zupełnie głosu. Zmuszony

wydawać rozkazy i zlecenia wielu ludziom jednocześnie,

pisał je na świstkach papieru, a w razie jakichś trudności

porozumiewał się na migi. Gdy jednak Bessiéres

wymieniać zaczął kolejno wszystkich generałów

ranionych podczas bitwy, cesarz pod wpływem gwał-

townego wzruszenia odzyskał nagle głos i krzyknął:

„Osiem dni pobytu w Moskwie, a wyzdrowieją

wszyscy!"

Jakkolwiek Napoleon zawsze przywiązywał niezmierną

wagę do zajęcia tej stolicy, krwawe, a tak mało owocne

zwycięstwo pod Borodino podkopało rachuby jego i

nadzieje. Najlepszym dowodem istotnych uczuć cesarza

są instrukcje, dane Berthierowi dla marszałka Victora, w

dniu 11 września: „Nieprzyjaciel w serce ugodzony, nie

myśli już o igraszkach. Proszę więc uwiadomić księcia

Belluno, że skierować ma czym prędzej na Smoleńsk

zapasowe bataliony, szwadrony, artylerię, nawet

pojedynczych ludzi, aby podążyć stamtąd w razie

potrzeby do Moskwy".

Wśród tych cierpień ciała i duszy, które cesarz starannie

ukrywał przed armią, dotarł do niego Davout. Choć chory

sam i raniony, prosił raz jeszcze o powierzenie

mu dowództwa przednich straży; upewniał, że maszero-

wać będzie dniem i nocą, że doścignie nieprzyjaciela i

zmusi go do bitwy, nie szafując wszelako — tak jak

Murat — życiem i siłami żołnierzy. Lecz zamiast odpo-

wiedzi, Napoleon wychwalać jął przesadnie waleczność i

nie gasnący zapał swojego szwagra.

Przed chwilą właśnie doszły go wieści o ponownym

ukazaniu się armii nieprzyjacielskiej, która wbrew prze-

widywaniom i obawom cesarza nie cofała się w kierunku

Kaługi, lecz w kierunku Moskwy, i niedaleko już była

stolicy. Imię Moskwy i związane z nią nadzieje dodały

cesarzowi sił i otuchy, tak że rankiem 12 września mógł

już wyruszyć z Możajska śladem naszych przednich

straży.

IV

MOSKWA

esarz rosyjski nie wystąpił przeciw swoim

wrogom jako wojownik, ale jego wewnętrzna

polityka w rdzennie rosyjskich i nowo

nabytych prowincjach oraz wydane w Po-

łocku proklamacje do wojska, do mieszkań-

ców Moskwy i do narodu niezwykle umiejętnie zastoso-

wane były do ludzi i miejscowości, ujawniały dużą dozę

energii i głęboką znajomość ludzkiego serca.

Na Litwie, bądź to wskutek pośpiechu, bądź też z wy-

rachowania — nic nie zburzono, niczego nie tknięto. Na

Białorusi — wcześniej już przyłączonej do imperium i

nawykłej poniekąd do niewoli pod łagodnymi rządami —

bez przymusu ani trudu pociągnięto za sobą ludzi, a wraz

z nimi wszelkie mienie ruchome.

W rdzennej Rosji natomiast, gdzie wszystko współ-

działało z rządem — religia, patriotyzm, ciemnota i prze-

sądy — nie dość, że mieszkańcy cofać się musieli razem

z wojskiem, ale wszystko, czego nie można było zabrać

albo zużytkować niezwłocznie — całkowitej ulegało za-

gładzie. Mężczyźni nie objęci poborem — wchodzili w

skład milicji lub też luźnych oddziałów kozackich.

Nieprzyjaciel zagrażał w owym czasie środkowym gu-

berniom cesarstwa, Moskwa więc winna była świecić

przykładem. Stolica ta, słusznie nazwana przez poetów

„Moskwą złotych kopuł", była rozległym i dziwacznym

zbiorowiskiem dwustu dziewięćdziesięciu pięciu cerkwi i

kościołów oraz tysiąca pięciuset pałaców magnackich

wraz z ogrodami i zabudowaniami. Pałace te i ogrody,

przeplatane drewnianymi dworkami, a nawet chatami o

słomianych strzechach, rozrzucone były na przestrzeni

kilku mil kwadratowych falistego terenu. Wszystkie tu-

liły się pod opiekuńcze skrzydła wysokiej trójkątnej

fortecy, okolonej podwójnymi murami, w których obrą-

bie mieściły się: kilka pałaców i cerkwi, nieuprawne,

kamieniste ugory i obszerny bazar, dzielnica kupiecka,

niewyczerpana skarbnica wszelkiego rodzaju bogactw i

dostatków.

Gmachy te, pałace, nawet sklepy błyszczały z dala

warstwą polerowanej i barwionej stali. Niezliczone cer-

kwie o mnogich złotych kopułach, na których szczycie

rysowała się kula ziemska, potem półksiężyc, a nad nim

krzyż, wiernym były odbiciem dziejów tego ludu: naj-

pierw Azja i wierzenia Wschodu, zrazu zwycięskie, po-

tem zwyciężone, następnie półksiężyc Mahometa,

wreszcie krzyż Chrystusowy.

W słonecznym świetle wspaniałe to miasto skrzyło się

tysiącem barw i odcieni, tęczowymi migotało blaski.

Olśniony podróżnik w niemym stawał zachwycie. W pa-

mięci jego odżywały cuda czytanych w dzieciństwie

baśni wschodnich. W obrębie miasta wzmagał się nieba-

wem podziw uważnego obserwatora. Szlachta przyjęła

niemal bez wyjątku zwyczaje, obyczaje i języki współ-

czesnej Europy, mody jej i stroje. Kupcy natomiast i lud

zachowali wiernie długie brody ojców i dawne bogate

wschodnie szaty. Ta sama różnorodność odzwierciedlała

się w budynkach, we wszystkim jednak widna była

domieszka cech lokalnych, nader wyraźnych, nieco

prymitywnych — jak przystało tym dalekim ziemiom.

Członkowie najsłynniejszych rodów rosyjskich, oży-

wieni duchem obywatelskim, wiedli tam patriarchalny

żywot, z dala od dworu i jego intryg. Toteż niechętnie

przebywali władcy w tym „sercu Rosji", w tym gnieź-

dzie chwały i centrum handlu — wśród szlachty, która

usuwała się do pewnego stopnia spod ich władzy, a z

którą musieli liczyć się dla różnych powodów.

Mus jedynie przywiódł Aleksandra do Moskwy. Po-

przedzony proklamacjami, niecierpliwie oczekiwany

przez ogół, ukazał się najpierw wśród zgromadzonej

licznie szlachty i arystokracji. Wszystko w harmonijną, a

imponującą zlewało się całość: dobór zgromadzenia,

mówca oraz uchwalone wnioski i rezolucje. Zaledwie

bowiem przebrzmiały ostatnie słowa cesarza, donośny,

wzruszenia pełen okrzyk wyrwał się ze wszystkich

piersi: „Najjaśniejszy Panie — wołano zewsząd — żądaj,

czego chcesz! Bierz wszystko! Wszystko ci dajemy!"

Aleksander zwrócił się następnie z krótką przemową do

kupców. Kazał odczytać im proklamacje, w której

Napoleon opisany był „jako przeniewierca, jako Moloch,

który ze zdradą w sercu a kłamaną szlachetnością na

ustach przybywał, aby zetrzeć imię Rosji z powierzchni

świata".

Na dźwięk owych słów gniew odmalował się na

wszystkich męskich, czerstwych twarzach, które dzięki

długim brodom miały w sobie coś jednocześnie antycz-

nego, majestatycznego i dzikiego. Groźnie zaciśnięte

pięści, płonące oczy, przytłumione okrzyki i głuchy po-

mruk malowały dosadnie uczucia zgromadzonych. Uch-

walono natychmiast rezolucję. Wybrany przez kupców

przewodniczący nie zawiódł ogólnego zaufania: pierw-

szy zdeklarował sumę pięćdziesięciu tysięcy rubli —

dwie trzecie swojego majątku — i nazajutrz ja doręczył.

W Rosji klasa kupiecka dzieli się na trzy gildie; posta-

wiono tedy wniosek, aby opodatkować każdą z nich w

stosunku do mienia i dochodów. Lecz jeden z uczest-

ników zgromadzenia, kupiec trzeciej gildii, oświadczył,

że miłość jego dla ojczyzny nie zna granic, i zdeklarował

niezwłocznie sumę przenoszącą o wiele maksimum za-

proponowane przez wnioskodawcę. Za jego przykładem

poszli inni.

Złożono ogółem blisko dwa miliony rubli. Inne guber-

nie powtórzyły — niby wierne echa — patriotyczny

okrzyk Moskwy.

Niebawem jednak upadł Smoleńsk, potem Wiaźma.

Popłoch wszczął się w Moskwie. Nie doszło jeszcze do

decydującej bitwy, a opuszczano już gromadnie stolicę.

Równocześnie, w pobliżu Moskwy, pirotechnik Nie-

miec kierować jął z rozkazu cesarskiego konstrukcją

olbrzymiego balonu, który miał wznieść się ponad armię

francuską, a wyśledziwszy sztab i cesarza sypnąć gradem

kul i pocisków, lecz wskutek wadliwej budowy po-

wietrznego statku zawiodły najfatalniej wszelkie próby.

Jednakże hrabia Rostopczyn, gubernator Moskwy —

jakoby kontynuując jego dzieło — sporządzić kazał

potajemnie znaczne zapasy sztucznych ogni i materiałów

wybuchowych. Dzięki tym przygotowaniom Moskwa

pogrzebać miała pod gruzami płonących gmachów i do-

mostw swoich — cesarza i jego armię. Gdyby zaś nie-

przyjaciel uniknąć zdołał niebezpieczeństwa, pozbawio-

ny byłby całkowicie dachu nad głową i wszelkich środ-

ków do życia. A ohyda tak wielkiej klęski, którą łacno

przypisać by można Francuzom, jak uczyniono to w

Smoleńsku, Drohobużu, Wiaźmie i Gżacku, podburzy-

łaby niewątpliwie całą Rosją!

Takim był straszliwy zamiar potomka jednego z naj-

większych zdobywców Azji. Poczęty bez wysiłku, sta-

rannie opracowany — wykonany został bez wahania.

Widywałem później tego rosyjskiego magnata w Paryżu.

Człowiek stateczny, dobry mąż i ojciec, w towarzystwie

miły i sympatyczny, wykształcony i kulturalny, jedno-

czył wszelako, tak jak niektórzy jego rodacy — cywi-

lizację współczesną z żywiołową energią dawno minio-

nych stuleci.

Obecnie imię jego należy już do historii. Jakkolwiek

jednak zapisał się niezatartymi zgłoskami na jej kartach,

ogrom tej bezprzykładnej wprost ofiary i poświęcenia

nie jest wyłączną jego zasługą. Smoleńsk był

początkiem, Moskwa — epilogiem. Jak wszystko, co

wielkie i szczere, decyzja ta godna była podziwu i uwiel-

bienia; powód słuszny i należycie usprawiedliwiony po-

myślnym wynikiem; poświęcenie bezgraniczne, tak

wielkie, że historyk zawiesić musi tok opowiadania, aby

zgłębić je, zrozumieć i ocenić!

Sam jeden pośrodku walącego się imperium, Rostop-

czyn śmiałym wzrokiem obejmuje całą grozę niebezpie-

czeństwa, trafnie ocenia je i, jakkolwiek może nie

powołany, składa bez wahania na ołtarzu ojczyzny

mienie tysięcy jednostek, niezliczone interesy publiczne i

prywatne. Poddany cesarza — rozstrzyga o losach

państwa nie oglądając się na sankcję monarszą; rodowy

szlachcic — skazuje na zagładę wszystkie pałace mag-

nackie, bez wiedzy i zezwolenia szlachty; gubernator

jednej z największych i najruchliwszych stolic Europy, z

urzędu opiekun bogatych kupców — oddaje na pastwę

płomieni nieprzebrane skarby, fabryki, całe miasto, z

zimną krwią spogląda na pożar najpiękniejszej swojej

rezydencji i dumny, spokojny, zadowolony mimo ogól-

nego wzruszenia czeka na wyniki bohaterskiej ofiary.

W krytycznym owym momencie Rostopczyn obawiał

się przede wszystkim dwóch ewentualności: jedną z nich

byłoby zawarcie w Moskwie haniebnego dla Rosji po-

koju; drugą — niebezpieczeństwo polityczne raczej

aniżeli militarne, mianowicie bardziej lękał się wpły-

wów nieprzyjaciela aniżeli jego oręża, rewolucji bardziej

niż klęski.

Jako zagorzały przeciwnik pokoju przewidywał, że w

stosunku do mieszkańców ludnej tej stolicy, którą sami

Rosjanie zowią wyrocznią i przewodniczką całego

narodu, Napoleon użyje broni rewolucyjnej, najodpo-

wiedniejszej, ażeby dokonać rozpoczętego dzieła.

Dlatego też krwawą łuną pożogi postanowił odgrodzić

genialnego najeźdźcę od wszelkich słabostek ludzkich i

wszelkich warstw społecznych: od tronu, arystokracji i

szlachty, od utrzymywanego w poddaństwie ludu, od

żołnierzy, a wreszcie od wielotysięcznego tłumu

rzemieślników i kupców, tworzących podówczas w

Moskwie zaczątek klasy średniej, klasy, w której łonie

poczęła się rewolucja francuska.

Dwuznacznie można tłumaczyć sobie ówczesne zagad-

kowe milczenie Aleksandra. Dotąd nie wiadomo, jaki był

istotny współudział jego w tej sprawie. Rosjanie —

zgodnie z wolą despoty — bądź tego nie wiedzą, bądź też

milczą.

Dwa tygodnie przed najściem Francuzów wywiezienie

archiwów państwowych i skarbu oraz wyjazd szlachty i

znamienitszych kupców, którzy zabierali wszystko, co

można było zabrać, dały hasło do ogólnej wędrówki. Gu-

bernator, któremu zależało niezmiernie na jak najszyb-

szym opróżnieniu stolicy, osobiście doglądał emigracji.

3 września pewna Francuzka — niepomna niebezpie-

czeństwa grożącego jej od rozjuszonej czerni — odwa-

żyła się wyjść na ulicę. Zdumiona panującą dookoła ciszą

błąkała się dłuższy czas wśród pustych zupełnie dzielnic,

gdy wtem niby pogrzebowy hymn obumarłej stolicy

zabrzmiał w oddali posępny śpiew. Przystanęła i ujrzała

nieprzebrany pochód mężczyzn, kobiet i dzieci,

rozszlochany, żałobny. Na przodzie obładowani świętymi

obrazami szli popi i zawodzili pokutne psalmy, z pła-

czem przez wszystkich powtarzane.

Doszedłszy do bram miasta, tłum zakołysał się i stanął.

Raz jeszcze zalane łzami oczy zwróciły się ku Moskwie,

jak gdyby żegnając prastare „święte miasto". Powoli

jednak zaczęły oddalać się łkanie i śpiew i umilkły

niebawem wśród bezkresu dalekich pól.

Rozlokowana w Filach, nieco przed Moskwą, armia

rosyjska liczyła dziewięćdziesiąt jeden tysięcy ludzi, w

tym sześć tysięcy kozaków, sześćdziesiąt pięć tysięcy

wyćwiczonego żołnierza — szczątki studwudziestoty-

sięcznej armii spod Borodina — oraz dwadzieścia

tysięcy rekrutów, uzbrojonych częściowo w karabiny, a

częściowo w piki.

Armia francuska — licząca sto trzydzieści tysięcy ludzi

w przededniu krwawej bitwy pod Borodino — zredu-

kowała się po bitwie do dziewięćdziesięciu tysięcy żoł-

nierza. Łącznie z nadciągającymi batalionami rezerwy

oraz dywizjami generałów Laborde i Pino liczyła jeszcze

u bram Moskwy sto tysięcy ludzi, sześćset siedem dział,

dwa tysiące pięćset jaszczyków i pięć tysięcy furgonów.

Brakowało natomiast amunicji; zawartość jaszczyków i

ładownic starczyć mogła zaledwie na jednodniową bitwę.

Być może, że Kutuzow uląkł się przewagi naszej nad

niejednolitą i nierównomiernie wyćwiczoną armią

rosyjską. Ale są to jedynie hipotezy: odwrót swój

motywował bowiem li tylko wymogami strategii.

Nie ulega wszelako najmniejszej wątpliwości, że aż do

ostatniej chwili głównodowodzący zwodził gubernatora,

„przysięgał mu na własną siwą głowę, że bronić będzie

Moskwy do upadłego". Niespodzianką była też wiado-

mość, że zwołana przez Kutuzowa rada wojenna uchwa-

liła cofać się dalej bez bitwy, pozostawiając stolicę na

łup Francuzom.

Wściekły, lecz zdecydowany Rostopczyn przystąpił

niezwłocznie do dzieła, wydając rozkazy i zlecenia, do

jak największego nagląc pośpiechu. Nie tajnym już był

nikomu plan gubernatora. W stosunku do pozostałej w

Moskwie ubogiej i ciemnej ludności odrzucono na bok

wszelkie względy; należało przecież — dla własnego jej

dobra — skłonić ją do opuszczenia miasta.

Rozesłani nocą emisariusze pukają do wszystkich

drzwi, zwiastując pożar. We wszystkich bogatszych do-

mach, zwłaszcza zaś w opancerzonych stalą składach i

sklepach dzielnicy kupieckiej, rozrzucane są obficie

sztuczne ognie i materiały palne. Zniszczono beczki i

sikawki, zasypano studnie. Wzmaga się nieład i zamie-

szanie, wzrasta rozpacz. Na placach i ulicach miasta

tłoczy się i błądzi wylękły, strwożony tłum; padają

głucho pytania i odpowiedzi, ponuro brzmią głosy.

Wreszcie opuszcza stolicę armia, ostatnia nadzieja i osto-

ja tego ludu; pułk idzie za pułkiem, zwartymi szeregami,

a w ślad za wojskiem podąża zrozpaczona ludność.

Niebawem ruchoma fala kobiet, dzieci i starców mi-

nęła bramę od strony Kołomny, zalewając podmiejskie

pola, drogi i ścieżyny. Uciekano o głodzie, gdzie kto

mógł i którędy mógł. Każdy dźwigał ubogie swoje mie-

nie, częstokroć rzeczy bezwartościowe i zbędne, w po-

płochu zabrane. Wobec zupełnego braku mężczyzn —

zaprzęgnięci do wózków sami ciągnęli drobną dziatwę,

chore kobiety i kalekich starców oraz najcenniejszy do-

bytek. Schroniwszy się w głąb lasów, o zebranym chle-

bie, tułaczy pędzili odtąd żywot.

Pamiętny ów dzień zakończył się krwawą tragedią.

Pragnąc zatrzymać i uzbroić jak najliczniejszą liczbę

ludzi zdecydowanych na wszystko, Rostopczyn otworzyć

kazał więzienia. Obdarty, obmierzły motłoch z dziką ra-

dością wyległ tłumnie na ulice. Dwaj ludzie — Rosjanin i

Francuz, oskarżeni: jeden o zdradę, drugi o nieoględność

polityczną, wyłączeni zostali spośród tej hordy i stawieni

przed oblicze gubernatora, który z niezmierną

zaciekłością wznowił przeciw Rosjaninowi zarzut zdra-

dy. Był to syn kupca, członek jednej z rozlicznych sekt

iluministów niemieckich, znanych pod mianem marty-

nistów, uwięziony za propagandę rewolucyjną wśród

ludu. Kajdany nie zmieniły w niczym jego przekonań.

Przez chwilę wydawać się mogło, że duch równości

przeniknął do Rosji. Wspólników żadnych człowiek ten

nie ujawnił.

W tejże samej chwili nadbiegł ojciec więźnia. Lecz

wbrew ogólnemu mniemaniu, domagać się jął nie ułas-

kawienia, ale śmierci syna. Gubernator udzielił mu

wówczas kilku minut na rozmowę i przedśmiertne bło-

gosławieństwo. „Błogosławieństwo zdrajcy?" — wrzas-

nął rozjuszony starzec i zwracając się z groźnym gestem

do syna, przeklął go straszliwym głosem.

Przekleństwo stało się hasłem do egzekucji. Cięty nie-

zręcznie pałaszem w głowę, ranny więzień zachwiał się i

runął; może ocaliłoby go nadejście Francuzów, gdyby nie

rozszalały, krwi chciwy tłum, który wyłamał kraty

ogrodzenia, a rzuciwszy się na nieszczęsną ofiarę, w

mgnieniu oka rozszarpał ją na kawałki.

Zwracając się wówczas do przerażonego Francuza,

Rostopczyn rzekł: „Ty jako Francuz radujesz się zapew-

ne zwycięstwem rodaków. Wracaj więc do swoich, lecz

powiedz im, że jedyny zdrajca, jaki znalazł się w Rosji,

został już ukarany". Przemówił z kolei do otaczających

go nędzników, a zowiąc ich „dziatwą Rosji" nawoływał

flo ekspiacji za popełnione winy przez wierną służbę

ojczyźnie. Opuścił wreszcie Moskwę - ostatni — i po-

dążył śladem armii.

W tej chwili Moskwa, nie zajęta jeszcze przez Fran-

cuzów, przestała należeć do Rosjan. Rządził w niej nie-

podzielnie zbrodniczy motłoch, którego furią kierowała

garstka policji i żandarmerii; zorganizowano go napręd-

ce, wydano rozkazy i zlecenia — i tłum rozproszył się,

niosąc w najdalsze zakątki miasta zniszczenie, rabunek i

pożogę.

14 września w odległości kilku mil od Moskwy Napo-

leon dosiadł konia. Jechał powoli, ostrożnie, rozglądając

się na wszystkie strony, śląc rekonesans za rekonesansem

w głąb lasów i wąwozów, na szczyty okolicznych

wzgórz. Spodziewano się ujrzeć lada chwila armię nie-

przyjacielską. Teren odpowiedni był na pole bitwy, po-

zycja doskonała; wszystko jednak zostało opuszczone,

wszystko wydane bez oporu w ręce wrogów.

Już tylko jedno wzgórze dzieliło nas od Moskwy: Góra

Pokłonna — zwana tak dlatego, że dostrzegając z jej

szczytu „święte miasto", Rosjanie zwykli byli żegnać się

i bić pokłony. Forpoczty nasze dotarły niebawem na

wierzchołek. Dochodziła druga. W słonecznym świetle

miasto skrzyło się tysiącem barw. Drgnęły wówczas

wszystkie serca, ze wszystkich piersi wyrwał się pełen

zdumienia okrzyk: „Moskwa! Moskwa!". Każdy przys-

pieszać jął kroku: szeregi zmieszały się i wnet cała armia,

klaszcząc w dłonie, wołała radośnie: „Moskwa!

Moskwa!" — tak jak żeglarz woła: „Ziemia! ziemia!" u

kresu długiej i uciążliwej podróży.

Na widok olbrzymiego miasta, owej „Moskwy o zło-

conych kopułach", która jednoczyła w swoim łonie

zdobycze kulturalne Europy i tajemniczy urok Wschodu,

przepych, sztukę, zwyczaje i obyczaje dwóch najpięk-

niejszych części świata — stanęły wszystkie pułki dumą

zdjęte. Czuliśmy wszyscy, że dzień ten niezapomniany

będzie w dziejach świata, że okryje chwałą imię Francji;

czuliśmy, że zwrócone są na nas oczy całej Europy, że

każde, najdrobniejsze nawet poruszenie nasze przejdzie

do potomności!

Zdawało nam się, że na tym ogromnym teatrum

dźwięczą w oddali radosne okrzyki sprzymierzonych

ludów; byliśmy dumni, że odblask chwały naszej opro-

mienia bieżące stulecie i ściele się jasną smugą na kar-

tach historii!

Niejednemu marzył się już gorąco upragniony powrót

do Francji, entuzjastyczne powitania rodaków, łzy

szczęścia w oczach żon i matek, duma starych ojców!

Otoczeni powszechnym podziwem i miłością, w aureoli

sławy i cierpień, żołnierze spod Borodino i Moskwy

zajmowaliby w społeczeństwie stanowisko wyjątkowe

jako ucieleśniony symbol rycerskich tradycji narodu!

A gdy umilkł wreszcie głos pychy, szeptać jęła roz-

waga, mówiąc, że oto kres trudów naszych i znoju, że

wreszcie wolno nam się zatrzymać, bo niepodobna prześ-

cignąć samych siebie, że to nagroda za przelaną krew,

chlubny epilog kampanii, która dorównuje wyprawie do

Egiptu i najsłynniejszym wojnom starożytności.

W owej chwili zapomniano o krwawym szlaku, którym

dążyła armia, zapomniano o starganych siłach, o ranach i

bólu. Bo wszystko było niczym wobec nabytego prawa

do tych kilku słów: „Byłem pod Moskwą!".

Dziś jeszcze — o towarzysze moi! — mimo niedoli

naszej i poniżenia, czyż wspomnienie to, choć związane z

tym złowrogim miastem, nie jest na tyle żywotnym, aby

pocieszyć nas i rozpalić płomień dumy w oczach

naszych, przyćmionych przez ból i łzy?

Nadjechał również cesarz i stanął zdumiony, z rados-

nym okrzykiem na ustach. Od czasu bitwy pod Borodino

marszałkowie, zniechęceni, trzymali się na uboczu, lecz

świetny widok leżącej u stóp naszych Moskwy oraz

wieść o przybyciu parlamentarza wzbudziły radość taką,

że chwilowo zapomniano o żalu i urazie. Wszyscy bez

wyjątku tłoczyli się dokoła cesarza. Zgodnym chórem

brzmiały słowa pochlebstwa, wynoszono pod niebiosa

geniusz, Napoleona, jemu usiłując przypisać zagadkowe

zachowanie się cesarza w dniu 7 września.

Lecz w duszy Napoleona wszelkie odruchy uczuciowe

były krótkotrwałe. Wobec nawału trosk i rozlicznych

zajęć sensacje i wrażenia szybko mijały. W pierwszej

chwili zawołał: „Dotarliśmy więc do słynnej Moskwy!"

— wkrótce zaś dodał: „Nareszcie!".

Oczy jego zapatrzone w miasto wyrażały już tylko

zniecierpliwienie. W Moskwie widział całe cesarstwo

rosyjskie, w jej murach zamknął wszystkie nadzieje;

Moskwa zapewnić mu miała korzystny pokój, sowitą

kontrybucję oraz nieśmiertelną chwałę! Chciwym wzro-

kiem ogarniał też wszystkie drogi wiodące ku miastu.

Kiedy otworzą się na oścież bramy Moskwy? Kiedy

ukaże się deputacja, złożona z mieszczan, senatorów i

przedstawicieli rodowej szlachty rosyjskiej? Niebez-

pieczne to przedsięwzięcie, pomyślnie ukończone dzięki

zuchwałej, szalonej niemal akcji — stałoby się wówczas

niedościgłym wzorem wyższych kombinacji militarnych;

nierozwaga cesarza bvlaby jednym więcej dowodem

niezrównanej jego wielkości, a krwawe i bezowocne

zwvciestwo pod Borodino — naipiękniejszym z jego

rycerskich czynów! To, co zagładą miało być i zgubą —

przemieniłoby się w promienną aureolę sławy; pamiętny

zaś dzień 14 września rozstrzygnąłby o tym, czy cesarz

jest najgenialniejszym, czy też jeno najzuchwalszym

człowiekiem na świecie, o tym, czy wzniósł sobie ołtarz,

czy też — wykopał mogiłę!

Powoli jednak zaczynał go ogarniać niepokój. Na obu

naszych skrzydłach książę Eugeniusz i Poniatowski

okrążali już miasto: Murat, na czele forpocztów, dosięgał

już przedmieść, a tymczasem na pustych zupełnie

drogach nie było widać żadnej deputacji. Ukazał się tylko

w charakterze parlamentarza oficer Miłoradowicza i

oświadczył, że generał podpali miasto, jeśli Francuzi

utrudniać mu będą w czymkolwiek ewakuację stolicy.

Napoleon zgodził się na wszystko. Tylko straże jednej

armii i forpoczty drugiej zetknęły się na chwilę. Murat

poznany został przez kozaków, którzy z bezceremonialną

prostotą ludów koczowniczych a żywością południow-

ców, zwartym otoczywszy go koliskiem, mimiką i okrzy-

kami wyrażali mu uwielbienie swoje i podziw dla

męstwa i odwagi. Król zabrał wszystkim swoim oficerom

zegarki i rozdał je tym półdzikim wojownikom. Otrzymał

za to miano „hetmana".

Sądził może, że znajdzie wśród kozaków nowego

Mazepę lub też że sam podobną odegra rolę. Jakkolwiek

bądź, cesarz tak bardzo pragnął się łudzić, że to

chwilowe zawieszenie broni, w tych warunkach i oko-

licznościach, dodało mu otuchy i ubawiło go.

Lecz godzina mijała za godziną, czas upływał, a Mos-

kwa milczała wciąż jak obumarła! Niepokój cesarza

wzrastał. Szemrały już i niecierpliwiły się szeregi.

Wreszcie kilku oficerów wtargnęło do miasta: „Moskwa

opustoszała jest i cicha!"

Zirytowany tą wiadomością, Napoleon opuszcza Górę

Pokłonną, kierując się czym prędzej ku Moskwie od

strony Dorogomilowa. Raz jeszcze zatrzymuje się przy

rogatce, lecz na próżno. Murat nalega ponownie. „Wejdź

zatem — odpowiada cesarz — skoro wojsko sobie tego

życzy!" Równocześnie nakazuje surowo jak największą

zachować karność: „Może ludność Moskwy nie wie

nawet, jak kapitulować, gdyż wszystko w tym kraju

nieznane jest i obce: oni dla nas, my dla nich".

Wszystkie jednak późniejsze raporty brzmiały zgodnie

z pierwszym. Zamieszkujący Moskwę Francuzi, wy-

szedłszy z kryjówek, które od paru dni chroniły ich od

wściekłej nienawiści rozjuszonego tłumu, potwierdzili

złowrogą wieść. Cesarz zwrócił się wówczas do ministra

Daru, wołając z gniewem: „Moskwa opustoszała! To

nieprawdopodobne! Trzeba przekonać się o tym! Proszę

sprowadzić tu niezwłocznie bojarów!" Łudził się bowiem

nadzieją, że pod wpływem boleśnie zadraśniętej dumy

lub też trwogi mieszkańcy stolicy pozamykali się w do-

mach swoich i on, który zawsze odnosił się nieufnie do

zbyt wielkiej uległości zwyciężonych, tym razem pragnął

zaskarbić sobie ich przychylność i zaufanie.

W rzeczy samej, trudno było uwierzyć, że wspaniałe te

pałace, pozłociste cerkwie i bogate sklepy opuszczone

zostały przez swoich właścicieli na równi z ubogimi

wioskami, jakie widzieliśmy po drodze. Nie powiodła się

wszelako misja marszałka Daru. Cisza śmierci zalegała

wciąż olbrzymie miasto: z żadnego komina nie unosił Się

dym; nie ukazał, się nikt, nikt się nie odezwał — jakby

jakiś zły czar spętał trzysta tysięcy mieszkańców tego

miasta. Było to głuche milczenie pustyni.

Tak wielkim był jednak upór Napoleona, że mimo

wszystko oczekiwał jeszcze nadejścia deputacji. W

końcu jeden z oficerów, pragnąc przypodobać się czy też

może przekonany, że spełnione być musi każde życzenie

cesarza, konno zapuścił się w głąb miasta i przypędził

niebawem pięciu czy sześciu obdartych włóczęgów, jako

jedynych pozostałych w Moskwie przedstawicieli naro-

du. Lecz po pierwszych ich słowach cesarz natychmiast

zrozumiał, kogo ma przed sobą, a nie wątpiąc już dłużej

o całkowitej ewakuacji stolicy, utraciwszy pokładane w

niej nadzieje, ruszył wzgardliwie ramionami i zawołał z

gniewem: „Rosjanie nie wiedzą jeszcze, czym będzie dla

nich utrata Moskwy!".

Tymczasem od godziny już, na czele długiej i zwartej

kolumny kawalerii, Murat wkraczał do ogromnego

miasta, które choć jeszcze całe, już było martwe. Zdu-

mieni panującą dookoła pustką żołnierze nasi uroczystym

milczeniem odpowiadali na nie zmąconą ciszę tych

nowoczesnych Teb, wsłuchując się z tajemnym, dla nich

samych niezrozumiałym dreszczem w łoskot tysiąca pod-

kutych kopyt końskich dźwięczących rozgłośnie po bru-

ku wyludnionych dziedzińców pałacowych. Nigdzie nie

zatrzymano się, niczego nie tknięto bądź to przez ostroż-

ność, bądź też przez właściwe narodom cywilizowanym

poczucie godności, silniejsze jeszcze w nieprzyjacielskiej

stolicy wobec obcej, nieznanej kultury.

Milcząc obserwowali Francuzi rozległe to miasto, które

niewątpliwie godne byłoby uwagi nawet wśród ludnej i

bogatej krainy, tym ciekawsze zaś i wspanialsze

wydawało się na tle okalających go pustkowi: niczym

kwietna oaza wśród piasków Sahary! Niebawem jednak

dostrzegli rażącą sprzeczność między przepychem

licznych pałaców a nędzą niskich chat; sprzeczność, któ-

ra zdradzała brak równowagi w łonie społeczeństwa i

wymownym była dowodem, że wbrew prawom nor-

malnej ewolucji przepych i zbytek wyprzedziły tutaj

rozwój przemysłu, zamiast być logicznym jego następst-

wem.

Lecz mimo wołającej

o

pomstę

niesprawiedliwości, która jest nieszczęściem każdego

społeczeństwa i z której rodzi się pycha jednych,

upodlenie drugich i zepsucie wszystkich — szlachetne

wyrzeczenie się bogactw i mienia przemawiało za tym,

że przepych ogromny, ale jeszcze powierzchowny, nie

zdołał pozbawić szlachty dawnego jej hartu.

Sercami jadących żołnierzy różnorodne miotały uczu-

cia: zdumienie, litość, podziw i szczery zapał! Niektórzy

wspominali wielkie podboje rzymskich cezarów, nie czy-

niąc wszakże żadnych porównań: uważali bowiem, że

wyżsi są ponad wszystko, że przerośli o głową najsłyn-

niejszych wodzów starożytności. Upojeni byli sławą,

która po cnocie w najwyższej jest cenie. Inni zaś w

smętnej pogrążeni zadumie, bądź to wskutek zmęczenia i

nadmiaru silnych wrażeń, bądź też w poczuciu

osamotnienia, jakie rodzi wielkość i pustka, w jakiej

znaleźliśmy się na tych podniebnych wyżynach, smut-

nymi spoglądali oczyma na szarą rzeczywistość i własną,

dotkliwie odczuwaną, nicość.

Wśród tych rozmyślań, którym sprzyjał wolny pochód,

huknęły nagle strzały. Kolumna stanęła. Ostatnie jej

szeregi znajdowały się jeszcze poza miastem, gdy cen-

trum posuwało się jedną z najdłuższych ulic Moskwy, a

czoło dotykało już podnóży Kremla. Bramy fortecy

zawarte były, a na wałach wśród dzikich wrzasków

kilkadziesiąt osób, mężczyzn i kobiet uzbrojonych w ka-

rabiny, gotowało się do obrony. Na próżno przemawiać

kazał do nich Murat. Tłuszcza głucha była na wszelkie

argumenty. Wytoczono wówczas działa. Kartacze otwo-

rzyły nam bramy cytadeli.

Przebojem wtargnięto do środka. Otoczyliśmy wkrótce

dziwaczną załogę. Jeden z tych nędzarzy rzucił się na

jednego z oficerów Murata, usiłując go zabić. Mimo że

go rozbrojono, zamach powtórzył, a gdy związano mu

ręce, jął kąsać na wpół zduszoną ofiarę. Byli to jedyni

mieszkańcy Moskwy, jacy nas oczekiwali. Zostawiono

ich zapewne jako dziki i barbarzyński przykład

narodowej nienawiści. W uczuciach tych nie było wszak-

że całkowitej jednolitości. Pięciuset rekrutów, pozosta-

wionych w cytadeli, przyglądało się obojętnie powyższej

scenie, a na pierwsze wezwanie poddało się bez oporu.

Nieco dalej żołnierze eskortujący konwój żywności ucie-

kali w popłochu. Tym sposobem kilka tysięcy marude-

rów i dezerterów rosyjskich dostało się dobrowolnie w

ręce naszych przednich straży. Lecz Murat, nie chcąc

obarczać się tak wielką liczbą jeńców, odesłał ich dalej,

do następnych korpusów, które kolejno ich sobie prze-

kazywały. Przez nikogo nie krępowani, pozostali wśród

nas dopóty, dopóki pożar i rabunek nie ukazał im drogi

obowiązku i nie rozpalił w ich sercach płomienia nie-

nawiści. Wówczas dopiero podążyli do obozu Kutuzowa.

Murat, którego Kreml nie zdołał zatrzymać dłużej,

rozproszył niebawem ten marny tłum i płomienny, nie-

zmordowany, jak we Włoszech i Egipcie, mimo dzie-

więciuset mil forsownych marszów oraz sześćdziesięciu

bitew i potyczek, mijać jął obojętnie wspaniałe ulice

miasta. Ścigając w dalszym ciągu tylne straże nieprzy-

jacielskie, ruszył bez wahania szlakiem dawnych wład-

ców moskiewskich.

Traktem tym cofał się w owej chwili kilkutysięczny

oddział kozacki oraz cztery działa. Zważywszy, że za-

wieszenie broni obowiązującym było jedynie w obrębie

miasta, Murat znudzony kilkugodzinną ciszą wydał roz-

kaz natychmiastowej szarży. Lecz żołnierze nasi sądzili,

iż wraz z zajęciem Moskwy ustać miała wojna. Tak Ro-

sjanie, jak Francuzi łaknęli spokoju i wypoczynku. Toteż

ponowny rozkaz przebrzmiał po raz wtóry bez echa.

Wreszcie zirytowany Murat osobiście objął dowództwo!

Strzały, którymi zdawał się grozić Azji, huczały odtąd

wciąż, nieprzerwanie — i umilkły dopiero pod brzegami

Sekwany!

Późnym wieczorem wszedł Napoleon do Moskwy. Za-

trzymał się na nocleg w jednym z pierwszych domów

Przedmieścia Dorogomiłowskiego. Gubernatorem stolicy

mianował marszałka Mortiera. „Przede wszystkim za-

pobiec trzeba kradzieżom i rabunkowi. Odpowie pan za

to własną głową! Bronić musimy Moskwy wbrew

wszystkim i wszystkiemu!"

Noc ta posępna była i smutna. Nadchodziły zewsząd

złowrogie wieści. Zamieszkali w Moskwie Francuzi, na-

stępnie zaś oficer policji miejscowej, ostrzegali zgodnie

przed pożarem, opowiadając szczegółowo o poczynio-

nych przygotowaniach. Cesarz, wzruszony i zaniepoko-

jony, na próżno usiłował zasnąć. Co chwila zrywał się i

kazał wołać służbowego oficera. Mimo wszystko jednak

nie dawał jeszcze wiary okropnym wieściom, gdy nagle,

około godziny drugiej po północy, wśród nocnych mro-

ków rozbłysły jaskrawą czerwienią pierwsze słupy ognia.

Paliła się dzielnica kupiecka, położona w centrum

miasta, ze wszystkich najbogatsza i najzasobniejsza. Ce-

sarz wydał niezwłocznie odnośne rozkazy, a gdy roz-

widniło się, dotarł do ognia, nie szczędząc Mortierowi i

młodej gwardii ostrych wymówek.

Lecz zamiast odpowiedzi marszałek wskazał domy

stalą opancerzone, szczelnie zamknięte, całe jeszcze i nie

naruszone, a okolone już kłębami gęstego, czarnego dy-

mu. W głębokiej pogrążony zadumie wjechał Napoleon

na Kreml.

Czarodziejski widok wspaniałego, jednocześnie śred-

niowiecznego i nowoczesnego pałacu Romanowów i Ru-

rykowiczów, widok pozłocistego tronu, krzyża na wieży

Wielkiego Iwana i najpiękniejszej częścią miasta, nad

którą góruje Kreml, a którą omijała dotychczas

skoncentrowana w Bazarze pożoga, pokrzepia go i nowej

dodaje mu otuchy. „Wreszcie jestem w Moskwie,

w starożytnym pałacu carów, na Kremlu!" Ogląda

wszystko z dumą, ciekawością i zadowoleniem.

Cierpliwie jednak wysłuchuje składanych mu raportów

o znalezionych w mieście zasobach, a ulegając chwilowo

wpływom zbudzonej do życia nadziei, pisze do cesarza

Aleksandra przyjazny list, pokojowym owiany

tchnieniem. List ten wręczony został pewnemu wysokiej

rangi oficerowi rosyjskiemu, którego znaleziono w jednej

z sal głównego szpitala. Napoleon skończył swój list przy

ponurym blasku płonącego Bazaru, który też oświetlał

Rosjaninowi powrotną drogę. Zaniósł on swemu władcy

wieść o klęsce. Jedyną wszelako odpowiedzią

Aleksandra był pożar miasta.

W ciągu dnia książę Treviso zdołał opanować rozszala-

ły żywioł. Podpalacze ukrywali się tak starannie, że nie-

jeden wątpił o ich egzystencji. A gdy wyszły już surowe

rozkazy, gdy przywrócono jaki taki ład i spokój, pułki

rozbiegły się po mieście, szukając po domach i pałacach

wygodnych kwater oraz zbytku, który miał być słuszną

nagrodą za niezmierny trud i kilkumiesięczne niewy-

wczasy.

Dwóch dyżurnych oficerów czuwało w jednym z na-

rożnych budynków Kremla, skąd objąć mogli wzrokiem

północną i zachodnią część miasta. Zbudzeni koło pół-

nocy niezwykłą jasnością, ujrzeli gnane ku Kremlowi

północnym wiatrem morze płomieni, wśród których ry-

sowały się jeszcze tu i ówdzie szlachetne kontury pała-

ców magnackich. W obrębie Kremla, oprócz cesarza,

mieściła się elita armii, sztab i generalicja, w okolicznych

zaś domach rozlokowali się żołnierze nasi, tysiące ludzi i

koni — zmordowanych i sytych, twardym śpiących

snem. Ogniste języki i płonące głownie polatywały już

ponad dachami Kremla, gdy wiatr zmienił kierunek i

zwiał płomienie ku zachodowi.

Nie troszcząc się o pozostałe wśród pożogi korpusy,

jeden z tych oficerów zasnął znów, mówiąc: „Niechaj

kłopoczą się inni, to do nas nie należy". Gdyż tak wielki

był wówczas przesyt różnorodnych wrażeń, tak bez-

litosny egoizm zrodzony z nadmiaru cierpień, zmęczenia

i niedoli, tak bardzo stępiona zdolność odczuwania

nieszczęść i bólów bliźniego, że bez wyjątku niemal

każdy dbał tylko o siebie, własnych jedynie strzegł praw.

Niebawem jednak po raz wtóry obudził ich oślepia-

jący blask. Gnana wichurą ognista pożoga sunęła wprost

na Kreml. Jeszcze chwila, a płonąć zaczęły pobliskie

domy. Wystraszeni oficerowie przeklinać jęli nierozwagę

i brak karności armii naszej. Trzykrotnie wiatr zmieniał

kierunek i trzykrotnie mściwe płomienie, coraz bliższe i

coraz jaskrawsze, usiłowały dotrzeć do kwatery

cesarskiej.

Nagłe podejrzenie zrodziło się wtedy w duszach ofi-

cerów. Znając odwagę i niefrasobliwość Francuzów,

czyżby Rosjanie powzięli zamiar spalenia wraz z Moskwą

pułków naszych, upojonych winem, snem i znużeniem?

Czy też może przekonani, że warto okupić zgon cesarza

utratą stolicy, że chcąc osiągnąć tak wielką przewagę, nie

należy wahać się przed najcięższą ofiarą, że olbrzym

spłonąć może li tylko na olbrzymim stosie, łudzili się

nadzieją, że cesarz nie wyjdzie cało z tej katastrofy?

Lecz snadź nie zbladła jeszcze przewodnia gwiazda

cesarza, skoro nie ziściły się owej pamiętnej nocy plany

nieprzyjaciela. Istotnie, nie tylko że magazyny Kremla

zawierały znaczne zapasy prochu, przez nas nie zauwa-

żone, lecz nadto — tejże samej nocy — zaspane i nie-

liczne warty dozwoliły całemu parkowi artylerii rozłożyć

się tuż pod oknami Napoleona.

W owej właśnie chwili pożar najbliższym był Kremla, a

podsycała go coraz bardziej szalejąca wichura. Życie

cesarza i elity wojsk naszych przez wiele godzin wisiało

na włosku. Wobec nagromadzonej wielkiej ilości prochu,

każda głownia, każda nieledwie iskra groziła śmiercią.

Wreszcie niebo zaczęło blednąc i smutny, szary dzień

oświetlił płonące zgliszcza. Wielu oficerów, między nimi

Mortier, oraz dowódcy korpusów i dvwizji wyczerpani

trzydziestokilkugodzinną walką ze straszliwym żywiołem

schronili się na Kreml.

Głuche, pełne oskarżeń milczenie zaległo cytadelę

Wszystkim niemal zdawało się, że bezpośrednim powo-

dem katastrofy było pijaństwo i niekarność żołnierzy

naszych, że silny jesienny wicher dokonał jeno dzieła.

Wzajemnie spoglądaliśmy na siebie ze wstydem, z pew-

nego rodzaju wstrętem! Przerażał nas okrzyk zgrozy, jaki

wyrwać sie miał niechybnie z piersi wszystkich bez

wyjątku ludów europejskich. Pożar Moskwy kalał pro-

mienny blask zdobytej przez nas sławy, czynił bez-

owocnym krwawe zwycięstwo pod Borodino, utrudnia!

nam niezmiernie egzystencję wśród opustoszałej krainy i

wrogiej, sfanatyzowanej ludności. Jako zbrodniarze,

którym słuszna należała się kara, stanąć mieliśmy przed

boskim i ludzkim sądem! Ogarnęła nas wściekłość na

niecnych podpalaczy. Powoli jednak, wobec nadchodzą-

cych zewsząd dziwnych wieści, otrząsnęliśmy się z tych

bolesnych wrażeń.

Wszystkie raporty brzmiały zgodnie, wszystkie oskar-

żały Rosjan o zbrodniczy zamach na własną, odwieczną

stolicę. W kilka godzin po wejściu Francuzów do miasta,

w nocy z 14 na 15 września, ognista kula upadła na dach

pałacu księcia Trubeckiego, niecąc pożar. Był to umó-

wiony sygnał. Podpalono niezwłocznie gmach giełdy. W

podpalaniu brała czynny udział miejscowa policja.

Bomby, ukryte podstępnie w piecach, pękały z hukiem,

raniąc tłoczących się żołnierzy. Zmuszeni szukać innych

kwater ruszali pośpiesznie w kierunku pobliskich nie

tkniętych jeszcze dzielnic, lecz nim zdążyli przekroczyć

próg pustych, szczelnie zamkniętych domów, rozlegał się

głuchy, przytłumiony huk, a w ślad za nim biegło sine,

nikłe pasemko dymu, który zwiększał się i gęstniał coraz

bardziej, żółkł, czerwieniał, wreszcie wybuchał

płomieniem, wszystko ognistą zalewając falą.

Wstrętne, obdarte postacie pijanych mężczyzn i roz-

wścieczonych kobiet błąkały się wśród ognia i zgliszcz,

uzupełniając grozę i ohydę straszliwego widowiska.

Nędznicy upojeni winem i bezkarnością swoich zbrodni

przestali się już ukrywać. Zbrojny w płonące pochodnie

tłum przebiegał niby hufiec potępionych mar z trium-

falnym wrzaskiem ulice miasta, podpalając nie objęte

dotychczas pożarem pałace, domy i chaty. Trzeba było

szablami obcinać im ręce, aby wypuściły płonące głow-

nie. Nikt spośród nas nie wahał się twierdzić, że ta

półdzika, wyjąca tłuszcza rozpętana została przez wo-

dzów rosyjskich, aby dokonała całkowitej zagłady

Moskwy; nikt nie wątpił, że tak wielka, tak bezcenna

ofiara, zrodzona z umiłowania ojczystej ziemi, zbrodni-

czą tylko dłonią mogła być dokonana.

Wydano niezwłocznie rozkaz natychmiastowego są-

dzenia i tracenia wszystkich pojmanych podpalaczy.

Armia cała stanęła pod bronią. Stara gwardia rozloko-

wana na Kremlu otoczyła kwaterę cesarską. Objuczone

konie i naładowane furgony wypełniały dziedzińce zam-

kowe. Wszyscy przygnębieni byli i zrozpaczeni utratą

tak bogatego łupu. Każdy myślał ze smutkiem o po-

nownej tułaczce, o głodzie, o noclegach pod gołym nie-

bem przy ogniu biwaków u bram zdobytej i równo-

cześnie utraconej Moskwy.

Podczas kiedy żołnierze nasi krzątali się jeszcze koło

ognia, usiłując umiejscowić pożar i ocalić bodaj część

miasta, Napoleon, któremu nikt nie ośmielił się zakłócić

nocnego snu, z przerażeniem ujrzał wczesnym rankiem

krwawą łunę olbrzymiej pożogi. Nawykły rozkazywać

wszystkim i wszystkiemu, chciał ujarzmić również gro-

źny żywioł, wkrótce jednak pokonany ustąpić musiał

wobec niepodobieństwa. Zamiast legnąć w prochu u stóp

cesarza, Moskwa, szybsza w działaniu, straszliwy zgo-

towała mu odwet!

Zdobycz, której wszystko poświęcał, którą okupił krwią

i życiem tysięcy, którą już niemal miał w ręku, ginęła oto

bezpowrotnie w dymie i ogniu! Dziwny niepokój

zawładnął wówczas duszą cesarza; zdawało się, że i jego

pochłaniają te ognie. Nie mogąc usiedzieć spokojnie,

wstawał co chwila, chodził, siadał znów i znów się zry-

wał; mimo nie cierpiących zwłoki spraw i interesów,

porzucał rozpoczętą pracę i biegł ku oknu, skąd widać

było szerzącą się coraz bardziej pożogę. Gwałtowne ru-

chy zdradzały wewnętrzną jego rozterkę, krótkie, wzru-

szeniem drgające okrzyki wyrywały się z głębi ściśnio-

nej piersi: „Jakiż okropny widok! Oto własne ich dzieło!

Tyle pałaców! Jaka niezwykła decyzja! Co za ludzie!

Istni Scytowie!"

Kreml odgrodzony był od pożaru pustym, nie zabu-

dowanym placem, rzeką i nadbrzeżnymi bulwarami. A

jednak — mimo znacznego oddalenia, mimo ciągłego

zlewania wodą żelaznych dachów pałacu, zasypywanych

wciąż ognistym rojem iskier i głowni — szyby, o które

cesarz opierał płonące czoło, rozpalone były jak żużel.

W tejże chwili rozeszła się pogłoska, że Kreml jest

podminowany: powiedzieli tak Rosjanie, potwierdzają to

jakieś pisma; wylękłe ciury obozowe kurczyły się ze

strachu, żołnierze czekali spokojnie na rozkazy swego

wodza i na to, co los przyniesie, cesarz zaś uśmiechał się

tylko z niedowierzaniem.

Chodził jednak wciąż z kąta w kąt, od okna do okna, i

patrzył na straszliwy a zwycięski żywioł, który pożerając

jego wspaniały łup, coraz szersze zataczał kręgi,

coraz dalsze obejmował dzielnice, zalewał ulice, place i

mosty, zacieśniał coraz bardziej ogniste koło, otaczając

Kreml nieprzebytym morzem dymu i płomieni.

Ostry, gryzący popiół zasypywał nam oczy i tamował

oddech. Coraz gwałtowniej huczała przychylna Ro-

sjanom wichura; nadchodziła noc zwiększając grozę sy-

tuacji. Murat, książę Eugeniusz i książę Neuchâtelu,

dotarłszy do cesarza, na klęczkach jęli błagać go o za-

niechanie pierwotnego zamiaru i o jak najrychlejsze

opuszczenie Kremla. Lecz próżne były zarówno prośby

ich, jak i perswazje.

Napoleon dumny, że wreszcie wtargnął do pałacu ca-

rów, upierał się przy swojej zdobyczy — wbrew wszyst-

kim i wszystkiemu — gdy wtem ponury, złowrogi

okrzyk: „Kreml pali się!" zbudził nas z odrętwienia.

Cesarz sam wyszedł, by ocenić niebezpieczeństwo. Dwu-

krotnie ogień gaszono i dwukrotnie smugi sinego dymu

ukazywały się na dachu budynku, skąd cesarz obser-

wował pożar. Mimo ratunku płonęła wieża arsenału.

Znaleziony w wieży policjant rosyjski zeznał w obec-

ności cesarza, że podkładając ogień, spełnił dany mu

rozkaz. Wszystko więc miało być zburzone, nawet pra-

stary, czczony jak świętość Kreml!

Cesarz jedynie gestem wyraził gniew i odrazę. Podpa-

lacza niezwłocznie zawleczono na dziedziniec, gdzie wy-

zionął niebawem ducha pod bagnetami rozjuszonych

grenadierów.

Zajście to zdecydowało ostatecznie o decyzji Napole-

ona. Opuścił wreszcie Kreml od północnej strony scho-

dami, które wsławiły się w historii przez rzeź strzelców, i

kazał prowadzić się poza miasto, na trakt petersburski, w

kierunku oddalonej o milę rezydencji cesarskiej w

Pietrowsku.

Lecz otaczający nas zewsząd rozszalały żywioł unie-

możliwiał ewakuację, blokował bramy, udaremniał

pierwsze próby opuszczenia cytadeli. Po chwili dopiero

odnaleziono wykute w skale, wąskie przejście, które

wiodło ku rzece. Przejściem tym Napoleon, oficerowie

jego i gwardia zdołali wydostać się z Kremla. Cóż jednak

zyskali? Bliżsi pożaru niż przedtem, nie mogąc ruszyć

się ani naprzód, ani też wstecz, spoglądali ze zgrozą na

ogrom katastrofy: i tu, i tam huczała pożoga. Ci, którzy

usiłowali przedrzeć się ku miastu, ogłuszeni trzaskiem

walących się gmachów, oślepli od dymu i popiołu,

z trudem torowali sobie drogę wśród ognia i dymiących

zgliszcz!

Należało jednak śpieszyć się. Z każdą chwilą wzrastał

dokoła nas głuchy pomruk płomieni. Jedna tylko ulica —

kręta, wąska, płonącymi okolona domami — wiodła

przez to piekło. Nie wahając się dłużej, cesarz ruszył

pieszo. Szedł prędko, wśród łoskotu walących się ścian i

dachów, po rozżarzonych depcząc głowniach. Odłamy

belek i desek, szczątki cegieł i żelastwa utrudniały po-

chód. Ogień szerzył się z przerażającą szybkością. Gnane

wiatrem przemożne, zwycięskie płomienie zlewały się,

tworząc ponad naszymi głowami ognistą powałę.

Szliśmy po rozpalonej ziemi, pod ognistym sklepieniem,

między dwiema gorejącymi ścianami! Straszliwy żar

wypalał nam oczy, które oślepiał jaskrawy blask, ale

niebezpieczeństwo kazało szeroko je otwierać. Ciężko

dyszały już wszystkie piersi. Ognistym deszczem sypał

się gorący popiół, iskry i drobne lotne płomyki. Pa-

rzyliśmy sobie dłonie, usiłując osłonić twarz i oczy. Z

odzienia trzeba było zgarniać wciąż osiadające rojem

iskry.

W krytycznym owym momencie, wówczas gdy szybka

ucieczka zdawała się być jedyną deską ratunku,

przewodnik nasz, niepewny i zmieszany, zwalniać jął

kroku, wreszcie stanął. Prawdopodobnie bylibyśmy do-

konali wtedy burzliwego żywota, gdyby nie plądrujący

opodal żołnierze pierwszego korpusu, którzy, poznawszy

cesarza, nadbiegli czym prędzej i poprowadzili nas w

kierunku dymiących jeszcze zgliszcz spalonej nad ranem

dzielnicy.

Wśród gruzów tych i rumowisk spotkaliśmy księcia

Eckmühl. Ranny pod Borodino, mimo osłabienia i znacz-

nego upływu krwi, poprzez łuny pożogi Davout szukał

Napoleona, aby skłonić go do opuszczenia Moskwy lub

też zginąć razem z nim. Z okrzykiem radości rzucił się w

objęcia cesarza. Cesarz przyjął marszałka łaskawie, lecz

bez żadnych zewnętrznych objawów wzruszenia, ze

spokojem, który nie opuszczał go nigdy w chwilach

niebezpieczeństwa.

Tuż przed rogatką musieliśmy jeszcze wyminąć długi

konwój furgonów z prochem, cofających się również

wśród pożogi poza miasto. Jakkolwiek groźne, niebez-

pieczeństwo to było ostatnim. O zmroku cesarz dotarł do

Pietrowska.

Nazajutrz rano, 17 września, zaraz po przebudzeniu się

Napoleon jął obserwować pilnie widniejącą w oddali

Moskwę. Łudził się jeszcze nadzieją częściowego ocale-

nia stolicy. Lecz wbrew życzeniom jego i rachubom

straszliwy żywioł z dawną szalał mocą. Jak olbrzymi,

gorejący stos płonęło całe miasto, krwawa łuna rozpo-

ścierała się na niebie. Zgnębiony tym okropnym wido-

kiem, pobladły cesarz wyrzekł wtedy prorocze słowa:

„Pożar Moskwy wróży wielkie nieszczęście!"

Forsowne marsze oraz liczne bitwy i potyczki poprze-

dzające zajęcie Moskwy wyczerpały doszczętnie militar-

ne zasoby cesarza. Moskwa miała być kresem nużącej

kampanii, celem wszystkich planów i usiłowań, nagrodą

za trudy i krew — i ginęła oto jak zwiewna mgła! Jaką

pójść teraz drogą? w jakim podążyć kierunku? Pod

wpływem sprzecznych uczuć nieugięty dotychczas ge-

niusz cesarza stanął na rozdrożu. I on, który w roku 1805,

mimo długich i kosztownych przygotowań zaniechał bez

wahania projektowanej inwazji na terytorium Wielkiej

Brytanii, on, który z Boulogne-sur-Mer dokonał

całkowitego rozbicia armii austriackiej i zwycięskim

szlakiem powiódł wojska swoje od Ulm do Monachium,

ten sam człowiek, który rok później z tą samą nieomyl-

nością podyktował z Paryża cały plan pochodu na Berlin,

oznaczył dzień triumfalnego wjazdu swojego do stolicy

Prus i zamianował z góry gubernatora — wahał się teraz,

trwożny i niezdecydowany! Nigdy przedtem wobec

najwierniejszych, najbardziej zaufanych ministrów nie

zdradzał w niczym najlżejszych wątpliwości, nie było

dyskusji ani wspólnych narad, jeno stanowcze, nie

cierpiące żadnej opozycji rozkazy. W owej zaś godzinie

zwątpienia i depresji pyta o zdanie, zasięga rady, stara się

wybadać duchowe i fizyczne siły swojego otoczenia.

Zachował wszelako dawne formy. Tym samym co i

dawniej rozkazującym tonem uwiadomił sztab i ge-

neralicję o projekcie pochodu na Petersburg. Szczegóło-

wy plan pochodu oznaczony już był na mapach — pro-

roczych, jasnowidzących mapach, które nigdy jeszcze nie

omyliły się i nie zawiodły; odnośne rozkazy wydane

zostały szefom korpusów. Lecz złudną była stanowczość

cesarza, pozorny spokój jego i ufność we własne siły;

krył się pod nimi jego ból z powodu utraty Moskwy.

Toteż Berthier, zwłaszcza zaś Bessičres przekonali go

bez trudu, że zarówno spóźniona pora roku, jak fatalne

drogi i całkowity brak furażu oraz żywności uniemoż-

liwiały tak odległą i niebezpieczną ekspedycję.

Jednocześnie doszły cesarza wieści, że Kutuzow, cofa-

jący się dotąd na wschód, zwrócił się nagle ku połud-

niowi i stanął między Moskwą a Kaługą. W myśl argu-

mentów Berthiera i Bessičres'a wiadomość ta nagliła do

natychmiastowego pościgu częściowo rozbitej armii

rosyjskiej; należało bowiem osłonić prawy nasz flank i

naszą linię operacyjną, zająć Kaługę i Tułę — spichlerz i

arsenał Rosji, wreszcie zapewnić sobie odwrót, krótszą i

bezpieczniejszą drogą na Smoleńsk i Litwę.

Pojedynczy jakiś głos doradzał odwrót na Witebsk i

Połock, gdzie Rosjanami dowodził Wittgenstein.

Wobec wszystkich tych projektów Napoleon waha się,

chmurny, niezdecydowany. Uśmiecha mu się jedynie

plan zdobycia Petersburga. Odsuwa natomiast wszelkie

inne projekty, zgodnie nakłaniające go do jak najrych-

lejszego odwrotu. Za żadną cenę nie chce przyznać się w

oczach świata do popełnionej omyłki.

Pozostała niespełna trzecia część olbrzymiej armii

cesarskiej i trzecia część prastarej stolicy. Ocalał Kreml i

osoba cesarza, nie umniejszyła się w niczym sława oręża

francuskiego. W mniemaniu, niestety błędnym! że

zjednoczone imiona Napoleona i Moskwy, jednakowo

wielkie i potężne, dokonać powinny chlubnie rozpoczę-

tego dzieła, cesarz postanawia powrócić na Kreml, któ-

rego strzegł i bronił batalion gwardii cesarskiej.

Obóz. który przebyć musiał cesarz, dążąc ku Kremlowi,

dziwaczny przedstawiał widok. W szczerym polu na

błotnistej, rozmokłej równinie paliły się ogniska, podsy-

cane mahoniowymi meblami, szczątkami złoconych

drzwi i ram okiennych. Dokoła tych ognisk na podściółce

z wilgotnej słomy, skąpo nakrytej deskami, na pozło-

cistych fotelach i kanapach, lśniących atłasem lub aksa-

mitem — siedzieli lub leżeli oficerowie i żołnierze, ob-

darci, obryzgani błotem, czarni od dymu i sadzy. Pod

stopami ich walały się zwoje szalów kaszmirowych, naj-

cenniejszych futer syberyjskich, perskich brokateli i tyf-

tyków; piętrzyły się stosy srebrnych półmisków, talerzy,

na których nie było nic krom ciemnych, w popiele pie-

czonych podpłomyków i na wpół surowej, krwią ocie-

kającej koniny: dziwne połączenie dostatku i głodu,

bogactwa i trudu, przepychu i nędzy.

Między obozem a miastem snuły się gromady żołnie-

rzy, którzy bądź to sami dźwigali bogate łupy, bądź też

poganiali przed sobą rosyjskich muzyków, obładowa-

nych jak juczne zwierzęta plonem kradzieży i rabunku.

Pożar wygnał bowiem z kryjówek blisko dwadzieścia

tysięcy mieszkańców, którzy nie mogli zdecydować się

na opuszczenie miasta. Niektórzy z nich, zarówno męż-

czyźni, jak i kobiety — chędogo i dostatnio ubrani —

należeli snadź do sfery kupieckiej. Strzegąc resztek oca-

lonego mienia, schronili się pod osłonę francuskich bi-

waków i żyli czas jakiś pospołu z naszymi żołnierzami,

faworyzowani przez jednych, tolerowani lub też igno-

rowani przez drugich.

Za ich przykładem poszły luźne oddziały rosyjskie,

liczące ogółem prawie dziesięć tysięcy ludzi. W ciągu

kilku dni błąkali się wśród nas, przez nikogo nie krę-

powani, niektórzy nawet uzbrojeni. Żołnierze nasi spo-

glądali na nich bez gniewu i bez zawiści, nie zdradzając

żadnych nieprzyjaznych zamiarów, bądź to dlatego, że

uważali wojnę za ukończoną, bądź też z tego powodu, że

Francuzi, z natury niefrasobliwi i miłosierni, nie chcieli

już widzieć w nich wrogów. Ognie biwaków naszych

ogrzewały zarówno Rosjan, jak Francuzów, jednoczyły

ich wspólne wyprawy w celach kradzieży i rabunku

Później dopiero, gdy zmniejszył się nieład, gdy wodzo-

wie zorganizowali rabunek jako normalny środek zaopa-

trywania się w żywność i furaż, zauważono niezwykłą

liczbę maruderów rosyjskich. Wyszedł wówczas rozkaz

wzięcia ich do niewoli, lecz nim rozkaz spełniono, blisko

osiem tysięcy Rosjan zdołało umknąć. Wkrótce mieliśmy

już z nimi walczyć.

Dziwniejszy jeszcze i smutniejszy widok przedstawiało

miasto, a raczej zwęglone szczątki olbrzymiej stolicy.

Gdzieniegdzie tylko widniały samotne domy, cudem

nieledwie ocalałe. Przykra woń spalenizny unosiła się w

powietrzu. Jak okiem dojrzeć — wszędzie stosy

dymiących jeszcze zgliszcz, wszędzie gruzy i popiół;

linię placów i ulic oznaczały jedynie na wpół rozwalone

ściany lub sterczące tu i ówdzie smukłe filary pałacowe.

Na przedmieściach tułały się wśród rumowisk gro-

madki mężczyzn i kobiet — pobladłe, wynędzniałe, w

brudnej, na poły spalonej odzieży. Jedni rozkopywali po

ogrodach grządki, szukając jakichkolwiek jarzyn —

marchwi lub buraków; inni do spółki z krukami szar-

pali resztki pozostawionej przez wojsko padliny; inni

wreszcie — mimo chłodu — wyławiali z nurtów Mos-

kwy ziarno, rzucone do rzeki z rozkazu Rostopczyna, i

pożerali je łapczywie, chociaż sfermentowane już było i

stęchłe.

Cała armia nasza, wszystkie bez wyjątku pułki, roz-

pierzchła się po mieście. Cesarz napotykał co chwila od-

działy maruderów, mniej lub więcej obładowanych, albo

hałaśliwe zbiegowiska żołnierzy, tłoczących się przed

piwnicznymi oknami lub u wrót pałaców, kościołów i

bogatych sklepów, które usiłowano otworzyć, nim je

zaatakuje ogień.

Wszędzie walały się szczątki wszelkiego rodzaju mebli,

potłuczonych i pogruchotanych: wyrzucono je przez

okna, aby ocalić przed pożarem. Wszędzie bogate tka-

niny, przedmioty sztuki i zbytku — przez kapryśnego

zostawione żołnierza. Żołnierze bowiem z zasady rabują

wszystko, wszystko zabierają, nie bacząc, czy istotnie

wszystko będą mogli udźwignąć. Później zaś zmęczeni,

pod nadmiernym uginając się brzemieniem, zostawiają

po drodze przeważną część zrabowanych bogactw.

Place i ulice, podobnie jak obozy, wyglądały niby ol-

brzymi targ. Wśród iście jarmarcznego zgiełku i wrzawy

wymieniano rzeczy zbędne na konieczne; najrzadsze,

najcenniejsze przedmioty sprzedawane były za pół dar-

mo; inne, mniej wartościowe, za drogie kupowano pie-

niądze. Szczególniej złoto, łatwiejsze do ukrycia i prze-

niesienia, chętnych znajdowało nabywców. Na stosach

piętrzących się skrzyń z cukrem i kawą, na beczkach

najlepszych win i likierów siedzieli żołnierze, radzi

sprzedawać kosztowny swój towar za bochenek czers-

twego chleba. Niektórzy spośród nich, głodem wycień-

czeni, oszołomieni wódką, staczali się w huczące tuż

obok płomienie i ginęli wśród ognia i dymu.

Wszelako większość uratowanych wraz z dobytkiem

domów i pałaców, przeznaczona na kwatery dla oficerów

i generalicji wyłączona została z ogólnego rabunku.

Wszyscy spoglądali ze smutkiem na ogrom katastrofy, na

nędzę i rozprzężenie naszych szeregów. Wprawdzie kilka

wybitnych jednostek spotkało się następnie z zarzutem

zbyt gorliwego gromadzenia cennych pamiątek i

zabytków, lecz było ich tak niewiele, że zarzut ten nie

może żadną miarą stosować się do ogółu. Wojna była dla

tych ludzi tą namiętnością, która zagłu-

sza wszystkie inne. Lekkomyślni — lecz nie chciwi, nie

zachłanni — brali wszystko, ażeby wszystko rozdać,

sądząc, że przelaną krwią hojnie za wszystko zapłacili.

Wśród chaosu tego i rozprzężenia po raz wtóry wjeż-

dżał Napoleon do Moskwy. Początkowo patrzył przez

palce na nadużycia i rabunek w nadziei, że staranne

przeszukiwanie gruzów i rumowisk nie będzie bez-

owocne. Lecz gdy dowiedział się, że nieład wzrasta, że

nawet stara gwardia idzie za przykładem innych korpu-

sów, że chłopi rosyjscy, których ściągnąć kazał z zapa-

sami żywności i furażu, hojnie płacąc im za wszystko,

napadani są i ograbiani przez zgłodniałych żołnierzy

naszych, gdy dowiedział się, że niektóre pułki przymie-

rają głodem i chłodem, przemocą wydzierają każdy nie-

mal kęs chleba, że istniejące jeszcze skąpe zapasy trwo-

nione są przez bandy rabusiów — wydał wówczas nader

surowe rozporządzenie: gwardia ukarana została czasowo

aresztem; opróżniono cerkwie, zajęte dotychczas przez

naszą kawalerię, rabunek zaś — zorganizowany na wzór

innych czynności służbowych — powierzany był kolejno

wszystkim korpusom. Postanowiono wreszcie zająć się

losem licznych maruderów rosyjskich.

Lecz było już poniewczasie. Maruderzy umknęli,

chłopi, zrażeni i wylękli, omijali obóz nasz z daleka;

znaczna część zapasów została roztrwoniona. Prawda, że

armia francuska niejednokrotnie dopuszczała się grzechu

marnotrawstwa, tutaj wszakże straszliwy pożar tłumaczy

i usprawiedliwia wiele rzeczy. Jakkolwiek bądź,

zaznaczyć należy, że rozprzężenie trwało krótko i że

zapanował niebawem dawny ład i dawna karność.

Opuszczając Moskwę, Kutuzow pociągnął za sobą Mu-

rata w stronę Kołomny aż do punktu, w którym rzeka

Moskwa przecina drogę. Pod osłoną nocy cofnął się

wówczas przez Podolsk między Moskwę a Kaługę. No-

cny ten pochód Rosjan, dokoła płonącej stolicy, posępny

był i tajemniczy niby średniowieczne misterium. Szli

cicho w łunach pożogi, która coraz szersze zataczała

kręgi, zalewając ognistą falą ten ośrodek handlu ro-

syjskiego, czczone sanktuarium wiary ojców, kolebkę

potężnego mocarstwa! Grozą i nienawiścią gorzały

wszystkie oczy. W głuchym milczeniu szedł pułk za puł-

kiem, a w oddali huczały płomienie, zawodził zimny,

jesienny wiatr. Od czasu do czasu tu i ówdzie wybuchał

nagle krwawy słup ognia, oświetlając zakrzepłe w bólu

twarze żołnierzy. Tylko oczy paliły się wciąż groźnym

blaskiem, lśniły żądzą zemsty za przypisywaną nam

zbrodnię — zemsty, która wkrótce objąć miała płomie-

niem całe imperium i której ofiarą paść miało tylu

Francuzów.

W owej uroczystej chwili Kutuzow zawiadamia cesarza

o utracie stolicy. Szlachetnie i stanowczo brzmi jego

oświadczenie ,,że, chcąc zachować urodzajne gubernie

południowe oraz łączność z Tormasowem i Czyczago-

wem, zmuszony został opuścić Moskwę, ale że wydał ją

w ręce wrogów bez jej ludu, ponieważ jednak naród, nie

ziemia, stanowi państwo, wszędzie gdzie tylko znajdzie

się lud rosyjski — tam jest Moskwa, tam całe imperium".

Pod wpływem żalu przyznaje wówczas: „że cios ciężki

jest i niezatarte zostawi ślady", nie traci wszakże otuchy i

wiary w przyszłość: „Utrata Moskwy jest utratą jednego

tylko miasta, ofiarą, która ocalić powinna kraj i naród.

Pułki nasze, rozlokowane wzdłuż niezmiernie długiej

linii operacyjnej Francuzów, strzec będą każdego

poruszenia

wojsk

nieprzyjacielskich,

osłaniając

zasobniejsze ziemie cesarstwa, ułatwiać rozszerzenie i

uzupełnienie przetrzebionych kadr w armii naszej". 16

września donosi już cesarzowi: „że Napoleon niebawem

zmuszony będzie wyrzec się drogo okupionej zdobyczy".

Żałobna ta wiadomość wstrząsnęła do głębi sercem

Aleksandra. Lecz wbrew rachubom Napoleona, który

liczył niewątpliwie na słabość ducha swojego rywala,

wbrew tajemnym obawom światlejszych Rosjan, którzy

spoglądali z lękiem w stronę Petersburga, car zniósł

mężnie bolesny cios. Męstwem i spokojem tchnie jego

proklamacja do narodu zwrócona: „Nie rozpaczy nam

trzeba, lecz czynów, lecz odwagi i wytrwałości.

Opustoszała i spalona Moskwa, w której nie ma nic,

krom gruzów i popiołu — grobem będzie dla Francuzów.

Olbrzymia, trzystotysięczna armia francuska, składająca

się z ludzi wszelkich narodowości i wszelkich wyznań,

stopniała już oto w połowie od ran, głodu i trudów.

Moskwa leży w gruzach, Napoleon wtargnął w głąb

kraju, lecz ani jedna głowa nie pochyliła się kornie do

jego stóp".

„Wzrastające z dniem każdym siły nasze otaczają go

zewsząd; wszystkie drogi są osaczone, strzeżone wszyst-

kie przejścia. Ażeby głodowej ujść śmierci, niedługo

zmuszony będzie przedzierać się przez zwarte szeregi

mężnych żołnierzy naszych. Czy cofniemy się wówczas

w oczach sprzyjającej nam Europy? ... Zaświećmy jej

przykładem i chwalmy Pana nad Pany, który obrał nas za

rycerzy cnoty i wolności!" Proklamacja kończyła się

wezwaniem do Wszechmocnego.

Rozmaicie oceniają Rosjanie ówczesne zachowanie się

Kutuzowa i cesarza. Co do nas, to sądzić możemy na-

szych wrogów jedynie na podstawie faktów. Owóż czyny

odpowiadały w zupełności wyrzeczonym słowom.

Towarzysze moi, bądźmy sprawiedliwi! Ofiara całkowitą

była, bez zastrzeżeń, bez niewczesnych żalów. A gdy

wybiła później godzina odwetu, żadnej nie żądali zapłaty,

żadnego

odszkodowania;

uszanowali

odwieczne

pamiątki, gmachy i skarby nadsekwańskiej stolicy. Toteż

imię ich czyste jest, niczym nie skalane. Z chwilą gdy

cywilizacja przeniknie głębiej to społeczeństwo, naród

rosyjski doczeka się pełni rozkwitu i, tak jak inne ludy,

krzepką dłonią ujmie z kolei złote berło sławy!

Manewr Kutuzowa, podyktowany wahaniem lub chy-

trością, powiódł się w zupełności. W ciągu trzech dni

Murat szukał na próżno śladów nieprzyjaciela. Tym-

czasem Rosjanie przestudiowali teren i odpowiednio

obwarowali się. Forpoczty rosyjskie bliskie już były

Woronowa, jednej z najpiękniejszych włości hrabiego

Rostopczyna, gdy wyminął ich gubernator, stale towa-

rzyszący teraz armii. Żołnierze sądzili, że ujrzeć chce raz

jeszcze swoją rezydencję, gdy nagle buchnęły kłęby

czarnego dymu. Pałac i zabudowania dworskie znikły im

z oczu.

Kto żył, rzucił się do ognia, lecz Roztopczyn nikomu

nie pozwolił nic z tego ratować. Z uśmiechem na ustach

spoglądał na walący się przepyszny gmach, a gdy zostały

jeno zgliszcza, pewną dłonią nakreślił na wrotach

cerkiewnych następujące znamienne słowa, które Fran-

cuzi z drżeniem później czytali: „Przez osiem lat upię-

kszałem ten pałac i żyłem w nim szczęśliwie na łonie

rodziny. Dzisiaj poddani moi — tysiąc siedemset dusz —

opuszczają chaty i ziemię, ja zaś podpalam własnoręcznie

dom mój, abyście go nie splugawili waszą obecnością.

Francuzi! zostawiłem wam na łup dwa domy

w Moskwie oraz za pól miliona rubli ruchomości. Tutaj

znajdziecie tylko gruzy i popiół!"

W pobliżu Woronowa doścignął Murat armię rosyjską.

29 września pod Czerikowem doszło do gwałtownego

starcia. Szwadrony nasze chwiały się już i ustępowały,

gdy nadciągnął książę Poniatowski na czele trzech ty-

sięcy Polaków. Przy współudziale generałów Paszkow-

skiego i Kniaziewicza Poniatowski podjął bez wąchania

walkę z dwudziestotysięcznym korpusem jazdy rosyj-

skiej. W ciągu kilku godzin Miłoradowicz usiłował na

próżno zgnieść słabszego liczebnie nieprzyjaciela. Mę-

stwo i zręczna taktyka polskiego księcia unicestwiły

wreszcie ostatni i największy wysiłek generała rosyj-

skiego. Zewsząd otoczony, bezbronny wskutek nagłego

upadku, Poniatowski skrzyknął czterdziestu jeźdźców i

ruszył w skok na wroga, atakując kolumnę nieprzyja-

cielską, pejczem wprawdzie, lecz z tak wielkim impetem,

że pod naporem ludzkich i końskich piersi jęły wkrótce

cofać się przestraszone i zdziwione szeregi rosyjskie.

Tymczasem pożar, wzniecony w nocy z 14 na 15

września, chwilowo opanowany, szalał następnie bez

przerwy 16, 17 i 18: przygasać zaczął 19, ustał zaś cał-

kowicie nazajutrz, 20 września. Tegoż dnia Napoleon,

który uszedł był z Kremla przed pożoga, powrócił do

pałacu carów. Pewnym będąc, że odniesione przezeń

zwycięstwo doda otuchy wyczerpanym i osłabionym

pułkom naszym, że każdy bieżyć będzie do Moskwy,

znęcony urokiem bogatych łupów, nie zaznanych jeszcze,

a silnych wrażeń, zwłaszcza zaś urokiem promiennej

sławy tego. który podbił całą niemal Europę, który tutaj

nawet, wśród zgliszcz i gruzów, gorzał jak morska

latarnia na samotnej skale — oczekiwał aplauzu wszyst-

kich ludów Europy, oczekiwał nadejścia zapóźnionych

konwojów, świeżych posiłków i tłumu wlokących się za

wojskiem maruderów.

Dwukrotnie wszelako, 22 i 28 września, listy dążącego

za Kutuzowem Murata o mało co nie skłoniły cesarza do

opuszczenia Kremla, gdyż zapowiadały bitwę. Lecz tak

w jednym, jak i w drugim wypadku, przygotowane już na

piśmie rozkazy zostały spalone. Uważając snadź wojnę

za ukończoną, cesarz wyglądał z dnia na dzień

odpowiedzi z Petersburga. Czyż teraz, w Moskwie, miał-

by mniejszy wpływ na Aleksandra? Poza tym wspo-

minął ustawicznie dawne czasy, Tylżę i Erfurt, jak

wszyscy wybrańcy losu z przedziwnym uporem łudził

się, że spełnione będą wszystkie jego życzenia.

Posiadał zresztą w najwyższym stopniu zdolność do-

wolnego przerywania najbardziej skupionej refleksji,

najsmutniejszych myśli. Wola górowała w nim zawsze

nad wyobraźnią. Równie dobrze panował nad samym

sobą, jak nad drugimi.

Lecz choć upłynęło już jedenaście dni. żadna nie na-

deszła odpowiedź. Aleksander milczał, Napoleon wciąż

łudził się, że uporem i wytrwałością pokona słabszego

przeciwnika. Tracił tym sposobem drogocenny czas,

dozwalając Rosjanom ponownie zorganizować się i do

dalszej przygotować walki.

Od tej chwili — bardziej jeszcze aniżeli w Witebsku —

cała działalność, wszystkie rozporządzenia cesarza

zwiastują Rosjanom, że potężny ich wróg zamierza osie-

dlić się w centrum ich państwa. Szczątki spalonej Mos-

kwy otrzymują intendenta i władze miejskie. Wydany

zostaje rozkaz zaprowiantowania armii na zimę. W ru-

inach powstać ma teatr, obsadzony pierwszorzędnymi

siłami sceny paryskiej. Włoski śpiewak usiłuje wskrzesić

w ponurych murach Kremla świetne zebrania Tuileries.

Środki te podejść miały i uśpić czujność rządu rosyj-

skiego.

Niebawem jednak cesarz zdaje sobie sprawę, że rząd

ten, nawykły do panowania nad ciemnym i oszukiwanym

narodem, podejść się nie da. Minęły tymczasem ostatnie

dni września, rozpoczynał się październik, a wraz z nim

zimna i słotna jesień. Zirytowany milczeniem

Aleksandra, po bezsennej, niespokojnej nocy, rankiem 3

października przywołać kazał generałów swoich i mar-

szałków. ,,Chodźcie — rzekł — zaznajomić się z nowym

moim planem. Książę Eugeniuszu, proszę czytać!

(Wszyscy słuchają.) Trzeba spalić szczątki Moskwy i

przez Twer ruszyć na Petersburg, dokąd podąży za nami

Macdonald! Murat i Davout tworzyć będą tylną straż!"

Rzekłszy to, ogarnął pałającym wzrokiem milczących i

zdumionych generałów. Wszystkie twarze chłodne były i

niewzruszone, zaciśnięte wszystkie usta.

Podniecając się wówczas, ażeby innych porwać i roz-

płomienić, zawołał: „Czyżby istotnie brakło już w du-

szach waszych ognia i zapału? Czy kiedykolwiek

dokonał kto większego czynu? Obecnie tylko taka

zdobycz jest

nas godna! Jakżeż niezmierna otoczy nas chwała, co

powie świat cały, dowiedziawszy się, że w przeciągu

trzech miesięcy zdobyliśmy dwie największe stolice Pół-

nocy?"

Lecz Davout i Daru zgodnie przeciwstawili mu „spóź-

nioną porę roku, głód oraz bezludną, z wszelkich za-

sobów ogołoconą drogę".

Podobno przedstawili wówczas cesarzowi kilka innych

planów i projektów; był to wszakże próżny trud, gdyż

geniusz Napoleona tak wysoko szybował, że żadne argu-

menty ani perswazje nie byłyby go powstrzymały, gdyby

istotnie powziął był stanowczą decyzję rozpoczęcia

nowych kroków wojennych. Lecz plan pochodu na Pe-

tersburg był jeno gniewnym porywem, odruchem za-

draśniętej miłości własnej wobec przypuszczalnego faktu

wyrzeczenia się, w obliczu całej Europy, wspaniałej,

drogo okupionej zdobyczy.

Przede wszystkim zaś był groźbą, która przestraszyć

miała zarówno swoich, jak wrogów, i doprowadzić do

negocjacji. Przedstawicielem cesarza miał być hrabia

Caulaincourt. Darzony szczególniejszymi względami

Aleksandra, on tylko spośród dworaków Napoleona mógł

mieć jakiś wpływ na cara; lecz od kilku miesięcy — jako

jeden z gorętszych przeciwników toczącej się kampanii

— stale odsuwany był przez cesarza od poufnych narad i

dyskusji.

Do Caulaincourta wszelako odwołał się Napoleon w

owej krytycznej chwili. Sam na sam z wielkim koniu-

szym, długo wahał się i chodził wzdłuż i wszerz sali,

zmagając się z własną niepohamowaną dumą i pychą. W

końcu jął mówić, ale w głosie jego była pogróżka.

Chciał, aby żądano od niego pokoju tak, jakby on łaska-

wie się nań godził. Po paru prawie niezrozumiałych zda-

niach, rzekł:

„Mam zamiar wyruszyć niebawem na Petersburg.

Wiem, że zmartwi pana zniszczenie tej drugiej z rzędu

stolicy. Rosja powstanie wówczas przeciwko cesarzowi,

uknuty zostanie spisek i cesarz padnie z ręki sprzysię-

żonych. Śmierć jego wielkim będzie nieszczęściem tak

dla Rosji, jak dla Francji, gdyż charakter Aleksandra

odpowiada nam w zupełności i nikt inny nie mógłby

zasiąść na tronie rosyjskim z równą dla nas korzyścią.

Ażeby przeto zapobiec katastrofie, pragnę, panie hrabio,

wysłać cię do Petersburga."

Lecz wbrew najelementarniejszym zasadom pochleb-

stwa, wierny przekonaniom swoim, książę Vicenzy od-

parł: „Że preliminaria te żadnych nie dadzą wyników; że

dopóki ostatni żołnierz francuski nie opuści terytorium

rosyjskiego, Aleksander nie zaakceptuje żadnej propo-

zycji; że Rosjanie zdają sobie sprawę z tego, iż w owej

porze roku przewaga jest po ich stronie: że nadto ne-

gocjacje takie byłyby szkodliwe, bo kładąc nacisk na

zawarcie pokoju, odsłoniłyby nieprzyjacielowi istotę

smutnego naszego położenia".

Dodał: „że im znaczniejszą będzie osoba wysłańca ce-

sarskiego, tym większy ujawni niepokój: że wobec tego

on, Caulaincourt, najzupełniej nieodpowiedni jest, tym

bardziej że jako przedstawiciel cesarza i Francji z góry

przekonany byłby o bezużyteczności powierzonej mu

misji". Cesarz zawołał wtedy z gniewem: „Wyślę więc

Lauristona!"

Lauriston upewnia, że na równi z Caulaincourtem

przeciwny był rozpoczynaniu jakichkolwiek układów,

doradzając natomiast, bez żadnej zwłoki, odwrót w kie-

runku Kaługi. Napoleon, zirytowany, odparł z goryczą:

„Że lubi tylko proste plany i proste drogi; że szlak,

którym przybył do Moskwy, najprostszym jest, lecz że

nie pójdzie nim, dopóki nie zawrze korzystnego pokoju''.

Wskazując następnie na przygotowany list do cesarza

Aleksandra, polecił Lauristonowi, aby wyjednał sobie u

Kutuzowa odpowiednie glejty. W końcu zaś rzekł z na-

ciskiem: „Pragnę pokoju, koniecznie, za wszelką cenę!

Generale, wyjdź jeno z honorem!"

5 października dotarł Lauriston do forpocztów rosyj-

Bennigsen i Wołkoński, adiutant cesarza. Wilson twier-

dzi, że oficerowie i generałowie rosyjscy, obawiając się

skich. Wojna chwilowo ustała; generałowi udzielono żą-

danej audiencji. Lecz zamiast Kutuzowa zjawił się tylko

starczej niemocy naczelnego wodza, tak głośno poma-

wiali go o zdradę, że Kutuzow nie śmiał wprost opuścić

zajmowanej przez się kwatery.

Instrukcje dane Lauristonowi, nakazywały mu poro-

zumiewać się li tylko z samym Kutuzowem. Odrzucił

więc ze wzgardliwą dumą wszelkie pośrednictwo, a ko-

rzystając ze sposobności, aby przerwać negocjacje, któ-

rym był przeciwny, usunął się, mimo nalegania i per-

swazji Wołkońskiego. Nazajutrz wracać miał do

Moskwy. Napoleon, urażony i zirytowany, niewątpliwie

byłby

wyruszył wówczas przeciw nie uzupełnionej jeszcze i nie

wyćwiczonej armii rosyjskiej, byłby rozniósł ją i zmusił

Kutuzowa do zawarcia pokoju. W razie zaś mniej de-

cydującej Wiktorii byłby mógł cofać się spokojnie na

zachód ku zapasowym pułkom naszej rezerwy.

Na nieszczęście, Bennigsen pośpieszył prosić Murata o

współudział w negocjacjach. Lauriston wyjazd odroczył.

Szef sztabu rosyjskiego — zręczniejszy jako dyplomata

aniżeli jako wódz — postanowił usidlić świeżo

upieczonego króla pochlebstwem i okazywanym mu

uwielbieniem; wziął go na lep słodkich słówek, które

tchnęły przesytem wojny i nadzieją rychłego pokoju.

Murat wreszcie znużony nie ustającą wrzawą wojenną,

pełen troski o dalsze losy kampanii i, jak mówią, o swój

tron, skoro nie mógł spodziewać się lepszego, bez trudu

dozwolił usidlić się, zwieść i oszukać.

Bennigsen przekonał równocześnie Kutuzowa i Murata.

Mimo spóźnionej pory zawiadomił Lauristona, iż otwarta

jest dla niego droga do kwatery naczelnego wodza, który

miał go oczekiwać o północy. Konferencja rozpoczęła się

dość burzliwie. Dotknięty natarczywością Wołkońskiego

i Konownicyna, Lauriston zażądał rozmowy bez

świadków. Po krótkim wahaniu przyjęto ten warunek.

Lauriston przedstawił wtedy Kutuzowowi cel swojego

przybycia i prosił go o udzielenie mu odpowiednich

glejtów na drogę do Petersburga. Kutuzow odrzucił

wprawdzie prośbę, zasłaniając się zupełną w tym kie-

runku niekompetencją, zaproponował natomiast, aby

wysłać do Petersburga księcia Wołkońskiego z listem od

Napoleona. Aż do powrotu księcia trwać miało czasowe

zawieszenie broni. Propozycji tej towarzyszyły wyrazy

szczerej, rzekomo, życzliwości, powtarzane następnie

przez wszystkich generałów i wyższych oficerów

rosyjskich.

Niebawem jednak przekonaliśmy się, jak dalece fał-

szywa była owa życzliwość. Rosjanie podeszli zarówno

Murata, jak cesarza. Uradowany przebiegiem negocjacji,

łatwowierny wskutek nadmiaru złudzeń czy też może

zniechęcenia i rozpaczy, pragnąc uciszyć wewnętrzny

niepokój i miotającą nim rozterkę, Napoleon przywołać

kazał wszystkich generałów i triumfalnie oświadczył im,

że pokój wkrótce zostanie zawarty.

Nie podobało mu się tylko proponowane przez Kutu-

zowa zawieszenie broni. Rozkazał Muratowi zerwać je

natychmiast, niemniej — dla nie znanych dotychczas

powodów — obustronnie wszelkich zaniechano utarczek.

A raczej zaniechało ich jedynie czoło obu wrogich

sobie kolumn. Dziwaczne to armistycjum, które zarwać

można było co dnia za trzygodzinnym wypowiedzeniem,

nie obowiązywało ani flanków, ani tyłów armii. Tak

przynajmniej interpretowali je Rosjanie. Ani jeden kon-

wój, ani jeden furgon z furażem lub zapasami żywności

nie mógł przedostać się bez walki. Wojna trwała więc w

dalszym ciągu, toczyła się wszędzie, z wyjątkiem tych

właśnie punktów, w których oręż nasz miał największe

szansę powodzenia i przewagi.

Przez kilka pierwszych dni Murat docierał chętnie do

forpocztów nieprzyjacielskich, ciesząc się z dziecinną

nieoględnością z podziwu, jaki wywoływał jego dziarski

wygląd, nieustraszona odwaga i królewska godność. Aby

tylko podtrzymać te złudzenia, wodzowie rosyjscy nie

szczędzili grzecznostek ani pochlebstw. Waleczny król

Neapolu rozkazywać mógł zarówno rosyjskim, jak fran-

cuskim strażom; jeżeli spodobał mu się teren zajęty przez

Rosjan, oni skwapliwie ustępowali mu miejsca. Dowódcy

kozaccy posunęli się jeszcze dalej : udawali entuzjazm,

zapewniali, że carem będzie dla nich ten tylko, kto panuje

w Moskwie. Murat na chwilę uwierzył, że nie zechcą już

więcej z nim walczyć. Tak się zagalopował, że Napoleon

czytając jego raporty, wołał: „Murat, kozacki król! Co za

bzdura!" Tak to ludziom, którym tyle się już przydarzyło,

najdziwniejsze przychodziły myśli do głowy.

Co się tyczy cesarza, który nie dał się oszukać, krótko-

trwałą była jego radość.

W rzeczy samej, dwa znaczne konwoje dostały się

znów w ręce nieprzyjacielskie: jeden przez niedbalstwo

komendanta, który zastrzelił się z rozpaczy, drugi wsku-

tek podłości i tchórzostwa oficera, który na surową za-

służywszy karę, ocalał tylko dzięki poczynającemu się

odwrotowi.

Każdego ranka żołnierze nasi — kawaleria zwłaszcza

— zmuszeni byli dalekie odbywać wyprawy po co-

dzienną, skąpą strawę. A ponieważ okolice Moskwy i

Winkowa wkrótce ogołocone zostały ze wszystkiego,

przeto wycieczki te z konieczności coraz dalsze były i

coraz forsowniejsze. Ludzie i konie wracali wyczerpani

i osłabieni, o ile wszyscy wrócić zdołali: każdą bowiem

miarę żyta i owsa, każdą wiązkę siana zdobywać trzeba

było przemocą. Mnożyły się zasadzki, potyczki, straty.

Do walki wystąpili teraz chłopi. Śmiercią karali tych

spośród siebie, których ciekawość lub chęć zysku przy-

wiodła do naszego obozu z odrobiną żywności. Inni,

sprowadziwszy uprzednio kozaków, podpalali własno-

ręcznie chaty swoje i zabudowania, aby wygnać stamtąd

naszych furażerów i wydać ich na zgubę.

Chłopi również zdobyli Wereję, miasteczko, leżące w

pobliżu Moskwy. Zamiar ten zrodził się podobno w

umyśle jednego z popów miejscowych, który przy

współudziale zbrojnych mieszkańców oraz otrzymanej od

Kutuzowa garstki wyćwiczonego żołnierza rankiem 10

października przypuścić kazał z jednej strony do szańców

symulowany atak, podczas gdy sam wdzierał się z drugiej

strony na wały. Po krótkiej walce miasteczko zostało

zdobyte, a załoga wymordowana.

Wszędzie zatem toczyła się wojna: za nami, przed

nami, dookoła nas. Armia topniała z dniem każdym: z

dniem każdym wzmagało się zuchwalstwo i przedsię-

biorczość nieprzyjaciela. Podbój Rosji podzielić miał,

niestety! los wielu innych równie świetnych i wieko-

pomnych zdobyczy, które prędzej czy później wymykały

się ze znużonej dłoni zdobywcy.

Nawet niefrasobliwy, lekkomyślny Murat jął w końcu

niepokoić się i z lękiem spoglądać w przyszłość. Połowa

pozostałych mu szczątków świetnej niegdyś jazdy

wyginęła w codziennych tych utarczkach. Na for-

pocztach, przy zetknięciu się z naszymi strażami, ofice-

rowie rosyjscy — bądź to przez pychę, bądź też przez

nadmierną, brutalną niemal szczerość — czarnymi barwy

malowali bliskie już podobno dni klęski i niedoli.

Widniejące w oddali tabuny półdzikich koni o długiej,

rozwianej grzywie świadczyć miały o formowaniu się

licznych oddziałów jazdy, podczas gdy topniały i ginęły

resztki naszej kawalerii. W głębi linii nieprzyjacielskiej

nieustanny łoskot salw karabinowych zwiastował nam, że

Rosjanie korzystają z chwilowego zawieszenia broni,

ażeby wyćwiczyć i obznajomić ze służbą zastępy

rekrutów.

Cesarz świadom był grożącego mu niebezpieczeństwa;

za wszelką jednak cenę zachować pragnął bodaj złu-

dzenia. Lecz powoli wrócił znów niepokój, wróciła wew-

nętrzna rozterka i wzrastała wciąż, ujawniając się w

gniewnych i mściwych rozporządzeniach. Wówczas to

ograbić kazał cerkwie Kremla z wszystkiego, co tylko

służyć mogło Wielkiej Armii jako zwycięskie trofea.

„Przedmioty, przez samych Rosjan skazane na zagładę,

słusznie należą do zwycięzców na mocy podwójnego

prawa: zwycięstwa i pożaru!"

Olbrzymi, pozłocisty krzyż z wieży cerkiewnej Wiel-

kiego Iwana — krzyż, któremu lud rosyjski szczegól-

niejszą oddawał cześć, z którym łączyły się, w myśl

podania, losy monarchii — ozdobić miał kopułę parys-

kiego gmachu Inwalidów. Podczas gdy tłum żołnierzy

pracował nad zdjęciem świętego znaku, żałobnym wian-

kiem otoczyły go wrony i kruki, kracząc tak rozgłośnie,

tak uporczywie, że Napoleon zmęczony, zdenerwowany,

zauważył w końcu: „Te czarne ptaszyska bronić chyba

chcą swojego krzyża!" Nikt nie wie, jakie myśli, jakie

przeczucia gnębiły w owej chwili cesarza; wszyscy jed-

nak widzieli, że smutny był i często wpadał w zadumę.

Codzienne spacery ozłocone jesiennym słońcem, w któ-

rym on usiłował dopatrzyć się i innym ukazać swoją

szczęśliwą gwiazdę, potęgowały jego smutek: wszędzie

głucha, martwa cisza, wszędzie zgliszcza i popioły, do-

okoła Moskwy pustynia, a za nią nieznana dal w zło-

wrogim spowita milczeniu, które nasuwało myśl o jesz-

cze groźniejszym milczeniu Aleksandra. Odgłos miaro-

wego stąpania nielicznych patroli naszych, stróżujących u

wrót olbrzymiego tego grobowca, nie był mocen wyrwać

cesarza z zadumy, z zaklętego koliska bolesnych

wspomnień i boleśniejszych jeszcze obaw o przyszłość.

Bezsenne, troską brzemienne noce spędzał sam na sam

z hrabią Daru, na wspólnych naradach nad grozą i

niebezpieczeństwem sytuacji.

Oceniając wówczas należycie urok nieomylności, który

opromieniał go od szeregu lat, odrzucał ze zgrozą

wszelką myśl o odwrocie, o przyznaniu się wobec Euro-

py do popełnionej omyłki. „Pierwszy krok wstecz będzie

hasłem długoletniej, krwawej i morderczej walki!

Bezczynność moja jest więc uzasadniona. Czyż nie

wiem, że pod względem strategicznym Moskwa żadnej

nie przedstawia wartości? Posiada natomiast duże

znaczenie polityczne. Rządzę tu nie jako generał, lecz

jako cesarz. W polityce nie należy nigdy cofać się, nigdy

do żadnego przyznawać się błędu, nawet wtedy gdy błąd

istotnie został popełniony; mimo wszystko, wbrew

wszystkim i wszystkiemu trzeba dążyć do celu."

Dlatego też trzymał się pierwotnego planu z uporem,

który był niegdyś jego pierwszorzędną zaletą, w owej zaś

chwili największą jego wadą, straszną pomyłką.

Wzrastają tymczasem trudności, położenie komplikuje

się coraz bardziej. Armia pruska niepewnym jest sprzy-

mierzeńcem; wieści z pewnego źródła, jakie otrzymał

Berthier, zapowiadają, że armia austriacka cofnie się

również lada dzień. Kutuzow drwi sobie z nas. Cesarz

zdaje sobie z tego sprawę, lecz bezsilny wobec wyjątko-

wych warunków i okoliczności, nie mogąc ani posunąć

się w głąb kraju, ani zostać na dłużej w Moskwie, ani też

cofnąć się wstecz, pod wpływem najróżniejszych,

częstokroć sprzecznych uczuć i refleksji — odkłada z

dnia na dzień stanowczy moment powzięcia decyzji.

List cesarza wręczony Lauristonowi odejść miał 6 paź-

dziernika, nie należało więc spodziewać się odpowiedzi

przed 20 tegoż miesiąca. Mimo wszystko zatem, mimo

całej grozy położenia — duma Napoleona, najistotniejsze

zasady jego polityki, a może i stan zdrowia, nakłaniały go

do obrania najniebezpieczniejszej drogi, do bezcelowego

wyczekiwania na niepewną, zwodniczą odpowiedź. Daru

pospołu z innymi oficerami szukał na próżno dawnych

cech

cesarskiego

geniuszu,

dawnej

zdolności

natychmiastowego decydowania się, dawnej energii i

siły; wszyscy zgodnie krytykowali zawziętą wytrwałość

cesarza, która spowodować miała upadek jego, tak jak

wyniosła go niegdyś na wyżyny tronu.

Wszelako wobec niezwykle utrudnionej i skompliko-

wanej sytuacji, zarówno militarnej, jak politycznej, wo-

bec żelaznej, nieustępliwej woli cesarza wątpliwym było

rychłe wyrzeczenie się zamiaru, powziętego jeszcze w

Witebsku.

Duch ożywiający armię podtrzymywał nadzieje i pra-

gnienia Napoleona. Większość oficerów jak najlepszej

była myśli. Prości zaś szeregowcy, dla których chwila

obecna jest wszystkim, kwintesencją całego życia, za-

chowali najcenniejszą zaletę żołnierza: rubaszną, śmie-

chem dźwięczącą niefrasobliwość. Wprawdzie nagrody,

których nie skąpił im cesarz, hojną dłonią rozdający przy

codziennych rewiach krzyże i awanse, przyjmowane były

z niezwykłą, na poły smutną, na poły radosną powagą, bo

kryły w sobie groźbę, a luki w sze-

regach jeszcze krwawsze; wprawdzie wychodząc z Wilna

wielu pozbyło się zimowego ekwipunku, aby obładować

się żywnością, a w ciągu forsownych marszów, licznych

bitew i potyczek — podarło się odzienie, buty poszły w

strzępy i niejeden żołnierz obdarty był i bosy, lecz mimo

wszystko, mimo całej nędzy swojej, z dumnie

podniesioną głową, prezentując błyszczącą broń — starali

się ukryć przed cesarzem dziury i łaty. Na dziedzińcu

prastarego pałacu, osiemset mil od ojczyzny, po tylu

nadludzkich niemal trudach, pozbawieni wszystkich

wygód, częstokroć głodni — usiłowali zadośćuczynić

wymogom żołnierskiej godności, utrzymać wszystko w

należytym, wzorowym porządku; chcieli budzić podziw,

człowiek bowiem dumny jest najbardziej z tego, co z

największym zdobywa wysiłkiem.

Cesarz udawał, że nic nie widzi, że nie domyśla się

nawet tych wzruszających fortelów; do ostatniej chwili

nie chciał tracić nadziei. Lecz gdy pierwsze spadły śniegi,

wobec straszliwej rzeczywistości rozwiały się wszystkie

złudzenia. Zrozumiał wreszcie, że odwrót jest nie-

unikniony, a choć z ust jego nie padły jeszcze słowa

rozkazu, choć nic nie zdawało się zapowiadać bliskiego

wymarszu, powtarzano i komentowano w obozie ostatnie

rozporządzenia cesarskie, dotyczące zimowych leży i jak

najrychlejszej wysyłki ranionych. I tym razem Napoleon

w dumie swej nie chciał się niczego wyrzec. Bez względu

na różnorodne a dotkliwe braki, przede wszystkim na

brak koni, który utrudniał przewóz artylerii, zbyt licznej

w stosunku do przetrzebionych kadrów armii naszej —

wszystko miało być zabrane. „Nie zostawimy nic

Rosjanom" — powtórzył cesarz.

W tym opustoszałym i ze wszystkiego ogołoconym

kraju nakazał kupno dwudziestu tysięcy koni; chciał za-

opatrzyć się w znaczne zapasy furażu i żywności w oko-

licy, w której dalekie, częstokroć niebezpieczne wyprawy

zaledwie opędzić mogły bieżące, najpilniejsze potrzeby.

Niewykonalność zleceń tych i rozkazów dziwiła jednych,

gniewała i oburzała drugich. Niekiedy wszakże, dawnymi

jeszcze czasy, cesarz posługiwał się tą bronią, aby

podejść i oszukać nieprzyjaciela, częściej zaś dlatego,

aby podkreślić należycie ogrom potrzeb i ogrom

wymaganych od wojska usiłowań.

Teraz jednak sam nie wie, jaką pójść drogą, jaką po-

wziąć decyzję. Waha się wciąż i wciąż odkłada z dnia

na dzień chwilę przyznania się do klęski. Jak gdyby na

urągowisko wrogim żywiołom, pod lodowatym tchnie-

niem straszliwej zawieruchy w owych ostatnich dniach

pobytu na Kremlu cesarz prowadzi ożywione dyskusje

literackie lub też opracowuje — w trzy wieczory —

szczegóły nowej ustawy dla Komedii Francuskiej w Pa-

ryżu. Najbliższe otoczenie cesarza, świadome trosk jego i

niepokoju, z tym większym podziwem obserwowało

lotność i głębię cesarskiego geniuszu oraz niesłychaną

łatwość dowolnego przenoszenia uwagi i skupiania jej na

jakimkolwiek bądź przedmiocie.

Zauważono tylko, że wbrew przyzwyczajeniu i upo-

dobaniom swoim, pragnąc zagłuszyć czymkolwiek nur-

tujący go niepokój, cesarz coraz dłużej siadywał przy

stole, że godzinami całymi, wtulony w róg kanapy, czy-

tywał błahe romanse, biernie oczekując rozwiązania swo-

jej straszliwej historii. Doszedłszy do szczytu sławy, wy-

trwały, a nieugięty, Napoleon przeczuwał snadź, że

pierwszy krok wstecz będzie hasłem upadku, i dlatego

bezczynny z trwogą spoglądał w przyszłość, chcąc jesz-

cze choćby parę chwil dłużej utrzymać się na szczycie.

Rozwiały się wreszcie ostatnie złudzenia. Pewnego

dnia, w chwili gdy Murat ukazał się na forpocztach, od

strony kozackiej huknął strzał, gwizdnęła kula. Murat,

zirytowany, oświadczył Miłoradowiczowi, że gwałcone

ustawicznie zawieszenie broni przestaje być obo-

wiązkiem i że odtąd tak Rosjanie, jak Francuzi polegać

mogą li tylko na własnych siłach.

Równocześnie uwiadomił cesarza, że pagórkowaty i

lesisty teren sprzyja podstępnym napaściom nieprzy-

jaciela na tyły jego i lewy flank; że pierwsza linia

strzelców naszych, stojąca nad brzegiem głębokiego jaru,

łatwo zepchnięta być może na dno, w nurty strumienia;

że pozycja, którą zajmuje u wejścia wąwozu,

niebezpieczna jest; że wobec tego należałoby cofnąć się.

Lecz Napoleon odrzucił plan Murata, jakkolwiek przed-

tem sam wskazał był Woronowo jako pewniejszą i bar-

dziej obronną pozycję. W ciągu całej tej wojny — we-

dług niego politycznej raczej aniżeli militarnej — oba-

wiał się nade wszystko wszelkich, najlżejszych nawet

pozorów porażki. Wolał ryzyko chociażby największe.

Wszelako 13 października Lauriston wysłany został w

celu obejrzenia pozycji naszych forpocztów. Co się zaś

tyczy cesarza, to bądź przez upór i żywotną mimo

wszystko nadzieję, bądź też dlatego, że każda wzmianka

o odwrocie raniła boleśnie dumę jego, sprzeciwiała się

zasadom jego polityki, pomijał obojętnie ważną sprawę

przygotowań do drogi. A jednak rozmyślał widocznie

nad opuszczeniem Moskwy, gdyż tego samego dnia

skreślił kolejno dwa plany odwrotu; drugi z nich miał się

odbywać w kierunku Smoleńska. Junot, znajdujący się w

Kołocku, otrzymał rozkaz spalenia 21 października

karabinów rannych żołnierzy i wysadzenia w powietrze

wszystkich zapasowych jaszczyków z prochem i amu-

nicją. D'Hilliers zająć miał Jelnię i utworzyć tam tym-

czasowe magazyny. Lecz 17 dopiero, po raz pierwszy,

Berthier wydać kazał ze składów pasy i rzemienie.

W owej krytycznej sytuacji szef sztabu głównego wy-

kazał nader mały zasób energii i pomysłowości. Wobec

nieznanej krainy i obcego a srogiego klimatu nie przed-

sięwziął żadnych zgoła środków ostrożności, czekając ze

wszystkim na wyraźny rozkaz cesarza. A cesarz za-

pomniał o niejednym. Fatalne były skutki tego nie-

dbalstwa, czy też może tylko braku przezorności. W ar-

mii, w której na czele każdego poszczególnego korpusu

stał marszałek, książę lub nawet król, oglądano się może

zbyt skwapliwie na cudze siły i cudzą działalność. Zresz-

tą Berthier nie wydawał nigdy samodzielnych rozkazów:

był jeno dosłownym tłumaczem woli i życzeń Napoleo-

na, raczej zewnętrznej ich formy aniżeli istotnej treści.

Tymczasem Napoleon gromadzi dywizje i korpusy; co-

dziennie niemal na obszernych dziedzińcach zamkowych

czyni przegląd wojsk, formuje bataliony ze spieszonych

jeźdźców, rozdaje nagrody. Trofea wojenne i wszyscy

lżej ranni dążą w kierunku Możajska, reszta, strzeżona

niejako przez współtowarzyszów niedoli — rannych żoł-

nierzy rosyjskich — pozostaje w Moskwie, w obszernym

gmachu szpitala dla podrzutków, pod opieką francuskich

lekarzy.

Lecz było już za późno. Wśród przygotowań tych, 18

października, w chwili gdy Napoleon czynił przegląd

przetrzebionych dywizji Neya, rozeszła się nagle po-

głoska o bitwie pod Winkowem. Początkowo nikt nie

śmiał zawiadomić o tym cesarza; każdy wahał się, bądź

to dlatego, że uważał pogłoskę za mylną i bał się pierw-

szego odruchu niecierpliwości cesarza, bądź też że nie

chciał narazić się na męczącą jazdę w celu potwierdzenia

nieoczekiwanej wieści.

Poinformowany wreszcie przez Duroca, cesarz drgnął i

pobladł; wkrótce jednak opanował pierwsze wrażenie i ze

zwykłym spokojem odbywał w dalszym ciągu rewię.

Nadjechał wówczas adiutant króla, młody Béranger, z

wiadomością, że pierwsza linia Murata, napadnięta

znienacka, została rozbita; lewe jej skrzydło — osaczone;

flank zaatakowany; odwrót odcięty; że dwanaście dział,

dwadzieścia jaszczyków i trzydzieści furgonów dostało

się w ręce nieprzyjacielskie; że padło trupem dwóch

generałów i trzy do czterech tysięcy ludzi; że król, sam

ranny, ujść zdołał ze szczątkami swoich przednich straży

tylko dzięki ponawianym kilkakrotnie szarżom na zwarte

szeregi rosyjskie, które zajmowały już poza nim trakt,

jedyną dla niego drogę odwrotu.

Ocalał wszakże honor. Czoło kolumny rosyjskiej, do-

wodzone przez Kutuzowa, dość niechętnie szło w ogień;

w odległości kilku mil korpus Poniatowskiego bohaterski

stawiał opór; Murat i strzelcy nasi nadludzkim niemal

wysiłkiem powstrzymali na lewym flanku Baggowuta;

Claparčde i Latour-Maubourg wyparli ukrytych w

wąwozie kozaków Płatowa. Poległo dwóch generałów

rosyjskich i znaczna liczba oficerów, było wielu rannych.

Lecz mimo strat Rosjanie zwyciężyli; zabrali nam

jeńców, działa i zajmowaną dotychczas pozycję.

Z całej świetnej niegdyś jazdy Murata pozostały jeno

zgłodniałe, śmiertelnie znużone niedobitki: podczas za-

wieszenia broni wyginęły setki ludzi, bitwa zaś dokonała

dzieła. A w oddali — gromom podobne — huczały znów

działa!

Wobec klęski Napoleon odzyskuje siły i zapał mło-

dości. Wydaje tysiące różnorodnych, a mimo to zgadza-

jących się ze sobą rozkazów, tysiące zleceń i wskazówek.

Potężny geniusz cesarza do nowych rwie się lotów! Nie

zapadł jeszcze zmierzch, a już cała armia nasza stanęła

pod bronią. A nim ranne rozbłysły zorze, cesarz opuścił

Moskwę: „Idźmy na Kaługę i biada tym, którzy wejdą mi

w drogę!"

V

MAŁOJAROSŁAWIEC

południowej części Moskwy jedno z naj-

większych przedmieść stolicy ciągnie się

wzdłuż dwóch szerokich traktów, starego i

nowego, wiodących do Kaługi. Na starym

trakcie pobił Kutuzow Murata i tą samą

drogą, rankiem 19 października, wyruszył Napoleon z

Moskwy. Armia cofać się miała ku granicom Polski przez

Kaługę i Smoleńsk. Niebo pogodne było, jasno świeciło

słońce. Napoleon zapytał wówczas otaczających go

oficerów: „Czy nie uważacie, że taka piękna pogoda jest

dobrą wróżbą na przyszłość?". Lecz blada, zmęczona

twarz cesarza i przygasły wzrok przeczyły tym pełnym

otuchy słowom.

Po bitwie pod Borodino Wielka Armia liczyła dzie-

więćdziesiąt tysięcy ludzi zdatnych do boju oraz dwa-

dzieścia tysięcy chorych i rannych. W dniu ewakuacji

Moskwy Napoleon stanął na czele przeszło stu tysięcy

żołnierzy. Tylko tysiąc dwustu chorych pozostało w mie-

ście. Mimo więc codziennych niemal utarczek, mimo

licznych ofiar pobyt w Moskwie nie był bezowocnym:

przybyło do szeregów przeszło dziesięć tysięcy ludzi;

strudzone regimenty piechoty zdołały wypocząć; zapasy

amunicji zostały uzupełnione; chorzy przewiezieni lub

też troskliwą otoczeni opieką. Lecz konnica i artyleria

smutny przedstawiały widok, brak koni dotkliwie dawał

się we znaki, toteż coraz gorsze przeczucia nękały ce-

sarza.

Całą noc panował w obozie gorączkowy ruch. Pułk

szedł za pułkiem, korpus za korpusem. W tej olbrzymiej

kolumnie, złożonej ze stu czterdziestu tysięcy ludzi i

około pięćdziesięciu tysięcy wszelkiego rodzaju koni,

czoło kolumny — sto tysięcy sprawnego żołnierza, prze-

szło pięćset pięćdziesiąt dział i dwa tysiące jaszczyków

— przypominało jeszcze karne, niezwyciężone hufce

spod Wagram i Austerlitz. Lecz reszta podobna była do

bezładnej hordy tatarskiej powracającej z łupieskiej

wyprawy. Kilkoma nieskończenie długimi rzędami wlo-

kły się karety, furgony, zgrabne powoziki i ciężkie

chłopskie wozy. Purpurą i złotem mieniły się zdobyczne

sztandary: rosyjskie, tureckie i perskie, pobłyskiwał ol-

brzymi krzyż z cerkwi Iwana Wielkiego. Brodaci chłopi

rosyjscy poganiali juczne konie lub też dźwigali sami

ogromne toboły. Ciągnięto nawet taczki po brzegi na-

ładowane, nie pomnąc na czekający armię ośmiusetkilo-

metrowy marsz i bitwy. Bo chciwość ludzka silniejsza

była od wszystkiego, wszelkie przemogła względy.

Pstry ten, różnorodny i różnojęzyczny tłum składał się z

ludzi wszelkich narodowości, obdartych i bezbronnych, z

prywatnej służby i z ciur obozowych. Wśród wrzasków,

przekleństw i nawoływań posuwały się wózki i karety,

pełne zapasów żywności, łupów lub furażu, byle jak

zaprzężone w kuce lub kudłate, wygłodzone szkapy. Tu i

ówdzie jechały rodziny francuskie, zamieszkujące

niegdyś ludną i bogatą Moskwę, zmuszone teraz

uchodzić w nieznaną dal przed nienawiścią, jaką najazd

ściągnął na ich głowy. Gromadki młodych, jasnowłosych

Rosjanek dobrowolnie szły również za wojskiem.

Nie wojsko to było, lecz raczej karawana, koczowniczy

naród czy też starożytna armia, co obróciwszy w ruinę

jakiś kraj, wracała bogatymi obciążona łupami.

Mimo woli nasuwało się pytanie, czy i o ile w ciągu tak

długich i forsownych marszów czoło tej kolumny zdoła

osłonić i pociągnąć tak znaczną liczbę ładownych

wozów i furgonów.

Mimo szerokości traktu i nawoływań cesarskiej eskorty

Napoleon z trudem torował sobie drogę poprzez ten

zwarty, skłębiony tłum. Nagłe ukazanie się kozaków,

kilkudniowy forsowny marsz lub też trudny do przebycia

wąwóz niewątpliwie byłby oswobodził armię od tego

uciążliwego balastu; jednakże tylko los albo nie-

przyjaciel mógł tego dokonać. Cesarz wiedział dobrze,

że nie można było ani odebrać, ani też zakazać żołnie-

rzom zabrania tak drogo okupionych łupów. Zresztą w

znacznej mierze łupy ukryte były w głębi furgonów,

pod zapasami żywności. Skoro zaś intendentura nie

mogła wyżywić armii, czyż godziwym było w jakikol-

wiek bądź sposób krępować pod tym względem żołnie-

rzy? Wreszcie, wobec zupełnego braku wozów ambu-

lansowych, owe liczne podwody były jedyną deską ra-

tunku dla chorych i rannych.

W milczeniu wymijał tedy Napoleon nieskończony ko-

rowód wozów i bryczek i w milczeniu dążył starym

traktem ku Kałudze, zapowiedziawszy swoim oficerom

zupełny pogrom Kutuzowa na świeżym jeszcze pobojo-

wisku. Lecz około południa w pobliżu zamku Krasna

Pachra niespodziewanie zwrócił się na prawo i, masze-

rując na przełaj polami, dotarł trzeciego dnia do nowego

traktu kałuskiego.

Na nieszczęście pierwszego zaraz dnia jął padać deszcz.

Rozmokły polne drogi i ścieżyny, potworzyły się kałuże i

wyboje, opóźniając pochód. Z trudem przedostawała się

artyleria przez błotnistą, grząską topiel.

Korpus Neya oraz szczątki kawalerii Murata, pozostałe

w Woronowie i na przeciwległym brzegu Moszczy,

zasłaniały przed nieprzyjacielem manewr cesarza. Pod-

czas gdy Kutuzow, ponownego oczekując starcia, strzegł

pilnie pozycji zajętej poprzednio na starym trakcie i wy-

glądał wciąż ukazania się Wielkiej Armii, wojska nasze,

dotarłszy szczęśliwie 23 października do nowego traktu,

przejść miały cichaczem opodal szeregów rosyjskich i

wyprzedzić je na drodze ku Kałudze.

List Berthiera do Kutuzowa, pisany 19, był jednocześ-

nie podstępem wojennym i ostatnią próbą nawiązania

pokojowych rokowań. Lecz dzień mijał za dniem, żadnej

nie przynosząc odpowiedzi.

Wieczorem 23 cesarz zatrzymał się w Borowsku. Nie-

zwłocznie doszły go wieści, że Delzons, idący na prze-

dzie, nie zastał nieprzyjaciela ani w Małojarosławcu, ani

też w okolicznych lasach; w pobliżu Kutuzowa była to

jedyna obronna pozycja, jedyny punkt, w którym Ro-

sjanie mogli zastąpić nam drogę do Kaługi.

Początkowo cesarz osobiście poprzeć chciał Delzonsa,

wydał nawet rozkaz wymarszu, cofnięty następnie dla nie

znanych nikomu powodów. Mimo ulewnego deszczu do

późna stał Napoleon na trakcie, opodal Borowska, i

studiował teren jak gdyby w przewidywaniu walnej

bitwy. Nazajutrz 24 w kierunku Małojarosławca zagrały

działa. Lecz cesarz tak dalece był ufny we własne

siły czy też może tak bardzo chwiejny w powziętych

podówczas decyzjach i zamiarach, że bez śladu zaniepo-

kojenia wsłuchiwał się w daleki, głuchy pomruk.

Nie śpiesząc się opuszczał Borowsk, gdy nagle huknęły

w oddali gęste karabinowe i armatnie strzały. Za-

niepokojony stanął na szczycie przydrożnego pagórka:

„Czyżby Rosjanie uprzedzili nas? Czyżby manewr mój

był chybiony? Zbyt powolny i źle pokierowany?".

Istotnie, w owym kilkudniowym pochodzie można było

zauważyć pewną ociężałość, zwykłe zresztą następstwo

długiego wypoczynku. Tylko sto dziesięć wiorst, czyli w

normalnych warunkach cztery dni marszu, dzieli Moskwę

od Małojarosławca; tymczasem zamiast czterech dni

szliśmy dni sześć. Armia, przeciążona nadmierną ilością

łupów i zapasów żywności, posuwała się z trudem; drogi

były rozmokłe i błotniste. Cały dzień zeszedł na

przeprawianiu się przez Narę i nadbrzeżne bagna. Przy

tym, wobec bliskiego sąsiedztwa z obozem rosyjskim,

pułki musiały zwartą tworzyć kolumnę, czekać jedne na

drugie, ażeby w razie napaści nie wystawić na ogień

nieprzyjacielski zbyt wydłużonego flanku. Jakkolwiek

bądź, pobyt w Moskwie stał się niewątpliwie przyczyną i

źródłem wszystkich niepowodzeń, całej klęski naszej i

niedoli.

Tymczasem wzrosła wrzawa; cesarz wciąż nasłuchiwał.

„Czyżby to była bitwa?" — zawołał. Każda salwa

szarpała boleśnie sercem jego, bo myślał już tylko o oca-

leniu, nie o zwycięstwie. Co rychlej wysłany został mar-

szałek Davout na czele swojej piechoty. Lecz nim dotarł

do pola walki, zapadał już zmierzch, milkły strzały, a

losy bitwy nieodwołalnie były rozstrzygnięte.

Z daleka widział cesarz rozpaczliwą obronę pułków

wicekróla. Nie mógł jednak ani podtrzymać go, ani

nadesłać na czas posiłków. Oddział twerskich kozaków o

mało co nie wziął do niewoli jednego z oficerów świty

cesarskiej.

Wraz z nadejściem nocy generał przysłany przez księ-

cia Eugeniusza szczegółowy złożył raport.

„Istotnie, Delzons nie zastał wczoraj nieprzyjaciela w

Małojarosławcu, sądził wszelako, iż nie należało roz-

mieszczać całej dywizji w wyżej położonej części miasta,

poza rzeką i wąwozem, na skraju przepaści, która w razie

nocnego napadu łatwo pochłonąć mogła naszych

żołnierzy. Pozostał więc po tej stronie Łuży, na niskim,

błotnistym brzegu, powierzywszy straż nad miastem

i podmiejską wyżyną tylko dwom batalionom.

Około godziny czwartej z rana, gdy przygasać już

zaczęły ognie biwaków Delzonsa, a cały obóz pogrążony

był jeszcze w głębokim śnie, na rubieży pobliskich lasów

ukazali się znienacka Rosjanie Dochturowa, wydając

przeraźliwe okrzyki. Forpoczty nasze zostały rozbite,

owe dwa bataliony zmuszone do odwrotu. Atak snadż

uplanowany był, bo nieprzyjaciel wytoczył od razu

armaty. Ryk dział uwiadomił oddalonego o trzy mile

wicekróla o toczącej się bitwie.

Książę Eugeniusz wyruszył niezwłocznie z odsieczą na

czele dywizji swoich i gwardii włoskiej, w otoczeniu

nielicznej świty. W miarę jak zbliżał się do pola bitwy,

przed oczami jego roztaczał się rozległy i nader urozma-

icony widok: rzeka Łuża stanowiła ośrodek walki, a na

obu jej brzegach czerniały ciemne sylwetki jegrów ro-

syjskich, w tyralierkę rozsypanych."

Stojące poza nimi przednie straże nieprzyjacielskie

prażyły z góry Delzonsa gęstymi salwami, a z oddali, z

krańców płaskowzgórza, w dwóch zwartych i długich

kolumnach nadciągała cała armia Kutuzowa. Silniejsza

liczebnie, zająwszy w półmilowym promieniu na nagim

stoku nader dogodną i obronną pozycję, opanowała nadto

stary trakt kałuski, który jeszcze poprzedniego dnia leżał

przed nami otworem, a który odtąd trzeba było zdobywać

piędź po piędzi.

Równocześnie artyleria nieprzyjacielska wykorzystała

wzgórza, okalające z tej strony rzekę; grad kul i kartaczy

zasypał kotlinę, na dnie której tłoczyły się pułki

Delzonsa. Pozycja była nie do utrzymania, wszelkie wa-

hania — zgubne. Trzeba było wyjść co rychlej z kotliny,

bądź to cofając się, bądź też nacierając z impetem na

wroga. Lecz odwrót był odcięty; wicekról nakazał szarżę.

Po przejściu Łuży po wąskim, chwiejącym się moście

trakt kałuski wchodził w głęboki parów i parowem tym

zwracał się ku Małojarosławcowi. Nieprzyjaciel bronił

traktu. Osaczona zewsząd dywizja Delzonsa biegiem

ruszyła na bagnety, zniosła szeregi rosyjskie i wdarła się

niebawem na wzgórza.

Pewien zwycięstwa Delzons głosem i własnym przy-

kładem zagrzewał wahających się żołnierzy do zdobycia

ostatniej przeszkody — obsadzonych wojskiem zabu-

dowań — gdy nagle zachwiał się i runął ugodzony kulą w

czoło. Z okrzykiem zgrozy na ustach przypadł do

konającego brat jego i tuląc w objęciach stygnące zwłoki,

usiłował dźwignąć je z ziemi, unieść z dala od wrzawy i

zgiełku, lecz przeszyła go druga kula i obaj razem

wyzionęli ducha.

Śmierć Delzonsa niepowetowaną była stratą. Komendę

objął po nim generał Guilleminot. W pobliskim kościele i

na cmentarzu, na pagórku i z lewej strony traktu ukrył stu

grenadierów, którzy dziesiątkowali celnymi strzałami

flank i tyły przechodzących mimo pułków nie-

przyjacielskich. W ciągu tego dnia pięciokrotnie orga-

nizowali Rosjanie pościg i pięciokrotnie musieli cofać

się, powstrzymywani morderczym ogniem walecznej

garstki starych wiarusów. A gdy nasi szli do ataku, wzięte

we dwa ognie rozsypały się niebawem wrogie szeregi.

Zaledwie zdążył Guilleminot wydać powyższą dyspo-

zycję, gdy jęły szarpać go nieprzebrane zastępy rosyjskie.

Wkrótce zepchnięty został w dół, aż do mostu, z którego

wicekról obserwował przebieg walki i wysyłał bataliony

zapasowe. Początkowo posiłki nieliczne były, zbyt słabe,

ażeby wpłynąć na ostateczny wynik walki — i wszystkie

niemal wyginęły, żadnej nie osiągnąwszy korzyści.

Ruszyła wreszcie cała 14 dywizja. Po raz trzeci zako-

tłowało się na stokach wzgórz. Z chwilą jednak, gdy

Francuzi przekroczyli ogromną linię budynków, gdy

oddalili się od swej rezerwy i wtargnęli na rozległe,

zewsząd osłonięte płaskowzgórze, gdy huknęły wraz

armatnie i karabinowe salwy, a Rosjan nieustannie

przybywało, gęstym prażone ogniem, potykając się na

nierównym terenie, osłabłe i krwawe szeregi nasze cof-

nęły się czym prędzej w głąb wąwozu.

Lecz wznoszące się poza nimi, przeważnie drewniane

domostwa stały już w płomieniach: odwrót był odcięty.

Sfanatyzowani rekruci rosyjscy wznowili atak; zawrzała

bezlitosna, nieubłagana walka przy wtórze okrzyków,

jaków i przekleństw. W śmiertelnym zwarci uścisku,

Rosjanie i Francuzi staczali się w dół, na dno przepaści,

lub ginęli w ognistym kolisku płonących budowli, w

kłębach czarnego, gryzącego dymu. Niebawem zostały na

placu jeno trupy i ranni, a nieco dalej czarne i zwę-

glone szkielety ludzkie, groźne jeszcze mimo zniekształ-

cenia.

Nie wszyscy jednak równie uczciwie spełnili swój

obowiązek: jeden z oficerów, wielki zwolennik rycers-

kich i kwiecistych przemówień, w rzeczywistości tchó-

rzem podszyty, zamiast bić się, przypadł ze swoją kom-

panią na dno zacisznego jaru, a chociaż świadom był

całej grozy położenia, choć wiedział, że w pobliżu wal-

czą i giną towarzysze broni, nie opuścił bezpiecznego

schronienia.

Z kolei poszła w ogień 15 dywizja. Jedna brygada

zwróciła się na lewo, ku przedmieściom, druga na prawo,

w głąb miasta. Byli to sami Włosi, rekruci z ostatniego

poboru. Szli raźnie i ochoczo, radosne wznosząc okrzyki,

niepomni grożącego im niebezpieczeństwa lub też może

gardząc nim z właściwą młodemu wiekowi nieopatrzną

hojnością, która sprawia, że mniej obawiamy się tej

dalekiej śmierci w kwiecie lat aniżeli u schyłku życia, że

każdej chwili gotowi jesteśmy wtedy własną przelewać

krew i szafować nią tak, jak bogacz szafuje swoimi

bagactwy.

Uderzenie było straszliwe. Po raz czwarty wszystko

zostało zdobyte i wszystko stracone. Bardziej zapalczywi

od starszych kamratów, prędzej znużeni i zniechęceni,

rekruci cofnęli się w popłochu pod osłonę zapasowych

batalionów. Wkrótce jednak musieli szarżę ponowić.

Rosjanie bowiem, ośmieleni swą wzrastającą liczeb-

nością i dotychczasowym powodzeniem, pragnąc

uniemożliwić nam odwrót, ławą ruszyli w dół, w stronę

mostu. Książę Eugeniusz osobiście stanął na czele

ostatniej swojej rezerwy — gwardii włoskiej. Widząc to,

szczątki 13, 14 i 15 dywizji dobyły ostatka sił: po raz

piąty huknęły strzały, zadymiły się wzgórza. Peraldi i

szaserzy włoscy odparli bagnetami atakujących Rosjan i,

upojeni zwycięstwem, ogłuszeni hukiem i wrzawą, czarni

od dymu i prochu, ruszyli na widniejącą w oddali baterię

nieprzyjacielską; lecz jedna z tych głębokich rozpadlin, w

jakie obfitują ziemie rosyjskie, zatrzymała ich w pół

drogi, pod gradem kul i pocisków załamały się ich

szeregi. Wysunęła się wówczas jazda nieprzyjacielska.

Kłuci i tratowani, szaserzy oparli się dopiero o podmiej-

skie ogrody. Pod osłoną drzew i parkanów ścieśnili

przerzedzone szeregi i wszyscy wraz: Durrieu, Gifflinga i

Trezel, Francuzi i Włosi, tak zaciekle bronili dostępu

do górnej części miasta, że Rosjanie, pokonani wreszcie,

cofnęli się na trakt wiodący do Kaługi, pomiędzy Ma-

łojarosławcem a okolicznymi lasami.

Osiemnaście tysięcy Włochów i Francuzów, stłoczo-

nych na dnie wąwozu, odniosło tedy zwycięstwo nad

pięćdziesięciu tysiącami Rosjan, którzy powyżej nas zaj-

mowali znakomitą pozycję, jaką tworzyło miasto na sto-

kach spadzistych wzgórz.

Armia patrzyła wszelako ze smutkiem na pobojowisko,

na którym pozostało siedmiu generałów i cztery tysiące

zabitych lub rannych Włochów i Francuzów. Nie

cieszyły nikogo znaczne straty, jakie poniósł nie-

przyjaciel: stosunkowo mniejsze były od naszych, a ranni

Rosjanie zapewnioną mieli troskliwą opiekę i pomyślne

warunki powrotu do sił i zdrowia. Przypomniano sobie

zresztą pamiętne słowa Piotra I, który, okupiwszy w po-

dobnych okolicznościach dziesięciu Rosjanami każdego

zabitego Szweda, nie tylko że nie uważał się za po-

krzywdzonego, lecz sądził nawet, iż zarobił na tym

krwawym targu. Żal i smutek zwiększyło przekonanie, że

łatwo można było uniknąć bitwy.

W rzeczy samej, w nocy z 23 na 24 migotliwy blask

dalekich ognisk obozowych po naszej lewicy uprzedził

nas o zbliżeniu się Rosjan do Małojarosławca. A jednak

mimo tego ostrzeżenia pułki nasze szły powoli: jedna

tylko dywizja, wszelkiej pozbawiona pomocy,

lekkomyślnie wysunięta została naprzód, inne zaś

korpusy, rozmieszczone daleko jedne od drugich, żadnej

nie miały z sobą łączności. Gdzie podziała się lotność i

energia genialnych zarządzeń spod Marengo, Ulm i

Eckmühl? Czym wytłumaczyć, czemu przypisać

ociężałość i powolność marszu w tak niezwykłej, tak

krytycznej chwili? Czy to nasza artyleria i tabory

ponosiły winę? To przypuszczenie wydawało się

wszystkim najbliższe prawdy.

Gdy nadszedł szczegółowy raport o przebiegu bitwy,

cesarz znajdował się o pół mili od Małojarosławca, mię-

dzy Łużą a traktem, w wąwozie na skraju wioski Horo-

dni, w nędznej smrodliwej chacie miejscowego tkacza.

Pod tą na poły zbutwiałą strzechą, w ciemnej, brudnej

izbie przedzielonej płachtą szarego płótna rozstrzygnąć

się miały dalsze losy armii, a wraz z nimi losy całej

Europy.

Do późna odbierał cesarz raporty i sprawozdania.

Wszystkie brzmiały zgodnie, wszystkie ostrzegały przed

walną rozprawą, do której Kutuzow przygotowywał się

na dzień następny, a której wszyscy woleliby uniknąć. O

godzinie 11 wieczorem zjawił się Bessičres, długoletni

wierny towarzysz i ulubieniec Napoleona. Wpływy swoje

i marszałkowską laskę zawdzięczał jednak nie zręcz-

ności, ani pochlebstwu, lecz istotnym, znacznym zasłu-

gom. Bo nikt nie mógł być faworytem cesarza na tych

samych prawach, które rządziły dworami innych mo-

carstw europejskich; trzeba było towarzyszyć wszędzie

cesarzowi, ochoczo i bez wytchnienia pełnić ciężką nie-

raz służbę, być czymś więcej aniżeli biernym świadkiem

tylu i tak świetnych zwycięstw; w końcu cesarz przy-

zwyczaił się patrzeć oczyma jednostki, którą urabiał w

ciągu długich lat i o której mniemał, iż jest dziełem rąk

jego.

Bessičres wracał z rekonesansu czoła pozycji rosyjs-

kich. „Pozycja jest nie do zdobycia" — rzekł. „O Boże —

zawołał cesarz załamując dłonie. — Czy to istotnie

prawda? Czy trafnie oceniasz, panie marszałku, sytua-

cję?" Bessičres potwierdził fatalną nowinę, dodając, że w

tym punkcie „trzystu sprawnych grenadierów mogłoby

zagrodzić drogę całej armii". Przerażony i zgnębiony

Napoleon skrzyżował wówczas ręce i spuściwszy głowę,

w bolesnej pogrążył się zadumie: „Oto pokonany jest

mimo odniesionego zwycięstwa! Kutuzow, ten

zgrzybiały starzec, ten Scyta, odgadł jego zamiary,

unicestwił jego plany, zastąpił mu drogę! A jednak

zdawało się, iż przewodnia gwiazda cesarstwa jednakim

zawsze promienieje blaskiem! Wszak wczoraj jeszcze

stała otworem droga z Małojarosławca do Kaługi? Skoro

zaś nie los ukrzywdził go, czyżby on sam, własnoręcznie,

zgotował sobie klęskę?".

Pod wpływem posępnych rozmyślań, rozpaczliwych

myśli, przygasłym wzrokiem kędyś w dal zapatrzony, na

wszystko głuchy i obojętny, przestał odpowiadać na

wszelkie pytania; przynaglany, odpowiadał zaledwie

skinieniem głowy. Wreszcie położył się; lecz nie mogąc

zasnąć ani uleżeć spokojnie, w ciągu tej okropnej, nieza-

pomnianej nocy co chwila wstawał, kładł się znów i

znów zrywał, przywoływać kazał dyżurnych oficerów, na

pozór spokojny, zdradzając jedynie nadmierną ruch-

liwością miotający nim ból i niepokój.

Nad ranem, około czwartej, jeden z dyżurnych ofice-

rów, książę Arenberg, przyniósł wiadomość, że pod

osłoną nocy, korzystając z leśnej gęstwiny i falistości

terenu, oddział kozaków przedostał się pomiędzy nasze

forpoczty a kwaterę cesarską. Cesarz tak dalece nie

spodziewał się z tej strony żadnego ataku, że wysyłając

Poniatowskiego na skraj naszego prawego skrzydła, do

Kremienskoje, zaniechał był najzupełniej rekonesansu

prawego flanku. Zlekceważył też sobie ostrzeżenie służ-

bowego oficera.

Dnia 25 października o wschodzie słońca dosiadł konia

i ruszył traktem kałuskim w kierunku Małojarosławca.

Droga do mostu na Łuży wiodła przez równinę długą i

szeroką na pół mili. Tylko szczupła garstka oficerów

towarzyszyła cesarzowi. Zwykła eskorta — cztery szwa-

drony konnej gwardii — uprzednio nie zawiadomiona,

choć nadciągała w pośpiechu, pozostawała jeszcze w tyle.

Traktem ciągnęły setki wozów ambulansowych,

furgonów, jaszczyków oraz wszelkiego rodzaju pojaz-

dów; pod osłoną forpocztów każdy czuł się bezpieczny,

nikt nie przewidywał zasadzki.

Ujrzano najpierw w oddali na prawo kilka pojedyn-

czych plutonów, a za nimi dopiero szybko posuwającą się

ciemną linię. Powstał wówczas zgiełk, zabrzmiały

trwożne okrzyki. Od czoła kolumny biegła co tchu gro-

madka wystraszonych kobiet i pobladłych ciur obozo-

wych, nie słysząc nic, na żadne nie odpowiadając pytania.

Równocześnie stawać jęły niektóre wozy, wszczął się

nieład i zamieszanie; jedni chcieli jechać dalej, inni

zawracać; plątały się uprzęże, wywracały pojazdy, wzra-

stała obłędna trwoga.

Mniemając, iż alarm fałszywym jest, ubawiony ogól-

nym popłochem cesarz jechał dalej. Wprawdzie przy-

boczni jego adiutanci przypuszczali po trosze, że owa

czarna linia może być oddziałem kozackim, do ostatka

jednak wahali się i wątpili, zbici z tropu wzorową

sprawnością niekarnej zazwyczaj i bezładnej lekkiej

jazdy rosyjskiej. I gdyby nie zwyczajne dzikie wrzaski

idących do ataku kozaków Napoleon nie byłby prawdo-

podobnie wyszedł cało z tej opresji. Grozę sytuacji

zwiększała fatalna omyłka, polegająca na tym, iż ro-

syjskie ,,uraa" — wzięto początkowo za inny, znany

okrzyk: „Niech żyje cesarz!".

Był to Płatów na czele sześciu tysięcy kozaków, którzy

przedostawszy się cichaczem poza linię zwycięskich for-

pocztów naszych, postanowili przebyć wpław Łużę i do-

trzeć do traktu, znosząc po drodze wszelkie przeszkody. I

w tejże samej chwili, gdy cesarz — bezpieczny w

pośrodku armii swojej, osłonięty głęboką i rwącą rzeką

— jechał spokojnie, nie chcąc dać wiary równie

zuchwałej napaści, napaść była już faktem dokonanym!

Kozacy zbliżali się tak szybko, że Rapp zdążył jeno

wykrzyknąć: „To oni! Zawracajmy!". Cesarz jednak,

bądź to dlatego, że własnym nie dowierzał oczom, bądź

też przez upór, nie chciał zawrócić konia i niechybnie

zostałby ogarnięty, gdyby nie Rapp, który zdarł przemocą

cugle cesarskiego rumaka, wołając: „W konie!". Istotnie

należało uciekać. Lecz miłość własna Napoleona nie

mogła pogodzić się z myślą o sromotnej ucieczce.

Zwolniwszy biegu, pewną dłonią ujął szpadę i stanął w

pogotowiu z lewej strony traktu; Berthier i Caulaincourt

poszli za jego przykładem. Tylko czterdzieści kroków

dzieliło ich od kozaków. Rapp skoczył wówczas naprzód,

lecz niebawem zwalił się pod nim koń, przeszyty kozacką

lancą. Pozostali adiutanci oraz kilku kawalerzystów

gwardii ruszyło śladami generała. Waleczność Rappa,

nadludzkie niemal wysiłki Lecoulteuxa, tudzież garstki

oficerów i szaserów, a przede wszystkim kozacka

zachłanność na zdobycz ocaliły cesarza.

Zguba wydawała się tym bardziej nieuchronna, że w

jednej chwili kozacy zaleli całą szerokość traktu,

przewracając i tratując ludzi, konie i wozy, raniąc i mor-

dując żołnierzy trenu, których wciągali do lasu, rabując

wszystko, co tylko można było zrabować, zabierając

konie i działa. Lecz krótkotrwałym był triumf nieprzy-

jaciela, zwodnicze chwilowe zwycięstwo. Na przełaj, po-

lami, sadziły rysią szwadrony konnej gwardii. Przerażeni

kozacy pierzchnęli, zostawiając konie, wozy i łupy.

Tylko tu i ówdzie walały się trupy, jęczeli ranni.

Nie wszyscy jednak podali tyły. Byli i tacy, którzy

cofali się powoli pobok naszych szwadronów, nabijając

spokojnie krótkie, lekkie karabinki. Liczyli snadź na

pewną ociężałość doborowej jazdy francuskiej i na rą-

czość półdzikich, przynaglanych batem stepowych koni

swoich. Odwrót ich odbywał się w zupełnym porządku:

parokrotnie stawiali nam czoło, nie czekając wszakże, aż

zbliżymy się na odległość strzału, toteż pozostawili

zaledwie kilku zabitych i rannych, lecz ani jednego

jeńca. W końcu schronili się pod osłoną dział rosyjskich,

ukrytych w gęstwinie nad brzegami jaru. Kule i pociski

powstrzymały dalszy pościg. Epizod ten zrodził poważne

obawy i wątpliwości. Armia nasza wyczerpana była

doszczętnie, wojna zaś wybuchała oto ponownie z nies-

pożytą mocą.

Cesarz zdumiony niespodziewanym atakiem Rosjan,

dotrwał na placu do końca bitwy, po czym zwrócił się ku

bramom Małojarosławca, gdzie wicekról wskazał mu

zdobyte poprzedniego dnia przeszkody.

Stratowana i krwią przesiąkła ziemia, dymiące jeszcze

zgliszcza, gruzy i rumowiska, stosy sztywnych, w męce

zastygłych trupów, setki głów zmiażdżonych pod ar-

matnimi kołami, straszliwe postacie rannych, którzy

czołgali się wśród zgliszcz i popiołów żałosne wydając

jęki, wreszcie pogrzebowe echa ostatniej posługi, jaką

oddawali grenadierzy zwłokom poległych pułkowników i

generałów — wszystko to świadczyło o bezlitosnej,

nieubłaganej walce, o gwałtownym starciu się dwóch

wrogich sobie potęg. Cesarz wszelako nie chciał widzieć

niczego krom sławy; wykrzyknął z zapałem, żs „książę

Eugeniusz okrył się wiekopomną chwałą!". Niebawem

jednak, pod wpływem złowieszczego przeczucia, opuścił

pobojowisko, dążąc ku płaskowzgórzu.

Czy pamiętacie jeszcze, starzy towarzysze broni, tę

równinę, która stała się grobem nie zwyciężonej do-

tychczas Wielkiej Armii, grobem snów naszych i dwu-

dziestoletniej rycerskiej kariery?... Czy pamiętacie jesz-

cze to leżące w gruzach, krwią zbryzgane miasto, te

głębokie jary i mroczne lasy, które okalały zewsząd owo

płaskowzgórze i zamknięte w jego granicach posępne,

milczące szeregi?... Francuzi szli od północy, uchodząc

przed srogą, mroźną zimą; Rosjanie bronili przejścia na

południe i zachód, ufni we własne siły i wrogie

Francuzom warunki. Pomiędzy dwiema armiami, na

wielkiej równinie, Napoleon zwracał swe kroki i niespo-

kojne spojrzenia ku traktom wiodącym na Kaługę i Me-

dyń. Ale obie te drogi były dla niego zamknięte. Na

trakcie kałuskim stał Kutuzow i sto dwadzieścia tysięcy

żołnierzy, zdecydowanych bronić do upadłego każdej

piędzi ojczystej ziemi. Od Medynia nadciągała liczna

jazda: Płatow i kozacy, ci sami, którzy przerwali pod-

stępnie nasz lewy flank i ruszyli wraz z łupami na

przeciwległą stronę traktu pod osłoną oczekujących tam

na nich dział i batalionów zapasowych. W tym kierunku

zwracał się najczęściej chmurny wzrok cesarza, tę drogę

śledził najpilniej na mapach, łowiąc czujnym uchem

toczące się dookoła niego narady i gwałtowne dyskusje,

których nie powściągała już jego obecność. Wreszcie,

wciąż milczący, w posępnej pogrążony zadumie, ruszył z

powrotem do Horodni.

Towarzyszył mu Murat, książę Eugeniusz, Berthier,

Davout i Bessičres. Ubogi wiejski tkacz gościł pod swoją

strzechą cesarza, dwóch królów i trzech słynnych gene-

rałów. W nędznej izdebce rozstrzygnąć się miały losy

Europy i losy armii, która w ciągu dwudziestu lat zwy-

cięskim kroczyła szlakiem! Smoleńsk był celem wypra-

wy! Lecz którędy iść, jaką drogą dojść do tego celu?

Przez Kaługę, Medyń czy Możajsk?... Z twarzą ukrytą w

dłoniach, wsparty o prosty sosnowy stół, Napoleon

rozmyślał...

Zaległa głucha cisza. Nikt nie śmiał przerwać wątku

ciężkich, bolesnych myśli, gdy Murat, zniecierpliwiony

wahaniem się i zwłoką, ulegając jak zwykle impulsyw-

ności zapalnego swojego temperamentu, powstał z ławy i

zawołał: „Że choćby go znów miano nazwać lekko-

myślnym, twierdzi, iż podczas wojny nie ludzie, ale

warunki i okoliczności decydują o wszystkim, wszystkie-

mu właściwe nadają miano; że tam, gdzie wskazana jest

ofensywa, ostrożność staje się zuchwalstwem, a zuch-

walstwo ostrożnością; że dalszy pobyt na płaskowzgórzu

jest wykluczony, odwrót — wielce niebezpieczny; że

wobec tego ścigać należy Rosjan bez względu na zaj-

mowaną przez nich pozycję i ducha ożywiającego szeregi

nieprzyjacielskie; on nimi pogardza i że jeśli cesarz po-

wierzy mu dowództwo nad szczątkami kawalerii oraz

komendę konnej gwardii, on, Murat, podejmie się zdobyć

okoliczne lasy, roznieść na szablach bataliony rosyjskie i

oczyścić po raz wtóry drogę do Kaługi!".

Lecz Napoleon ostudził niewczesny zapał króla, mó-

wiąc: „Że dość już było zuchwalstwa, dość rycerskich,

chlubnych czynów, że obecnie należy myśleć li tylko o

ocaleniu szczątków armii".

Wówczas Bessičres, bądź to że w dumie swej wzdragał

się na myśl o przejściu pod komendę Murata, bądź też

dlatego, że istotnie pragnął uchronić od zagłady konną

gwardię, której był twórcą i wodzem, za całość której

odpowiadał wobec cesarza — czując nadto, że Na-

poleon poprze jego zdanie, ośmielił się dodać: „Że armia

cała, nie wykluczając gwardii, w danej chwili nie

rozporządza dostatecznym zasobem entuzjazmu; że

wśród szeregów odzywa się już tu i ówdzie głuchy pom-

ruk niezadowolenia, że wojsko świadome jest niebezpie-

czeństwa i smutnej doli, jaka czeka maruderów i ran-

nych; że wobec niezwykle obronnej pozycji nieprzyja-

ciela i zaciekłości licho odzianych i źle wyćwiczonych,

lecz, jak świadczyło wczorajsze pobojowisko, zdecydo-

wanych na wszystko rekrutów rosyjskich, szarża projek-

towana przez Murata łacno mogłaby zamienić się w po-

rażkę". Wzmianką o odwrocie zakończył marszałek swo-

je przemówienie. Cesarz słuchał w milczeniu wywodów

Bessičres'a.

Davout oświadczył z kolei: „że skoro jest mowa o co-

faniu się, proponuje odwrót na Medyń i Smoleńsk". Lecz

czy to pod wpływem zawiści, czy też goryczy i

zniechęcenia, Murat przerwał księciu Eckmühl w pół

zdania, wyrażając zdziwienie swoje: „Że znalazł się ktoś

tak czelny, ażeby doradzać cesarzowi tak dalece ryzy-

kowny manewr! Czyżby Davout zaprzysiągł zgubę ar-

mii? Czy sądzi istotnie, że długa i zwarta kolumna nasza,

obciążona nadmiernym bagażem, nie mając prze-

wodników, może puszczać się bezkarnie nieznaną drogą

w zasięgu armii Kutuzowa, narażając rozległy flank swój

na wszystkie bez wyjątku strzały nieprzyjacielskie? Czy

wówczas on, Davout, zdoła ją obronić? Dlaczego zresztą

szukać innych dróg, skoro otwarty jest poza nami

bezpieczny szlak, wiodący do Możajska przez Borowsk i

Wereję? W Możajsku znajdziemy zapasy furażu i

żywności, rezerwę i ambulanse, i znaną nam już okolicę;

tam żaden zdrajca w błąd nas nie wprowadzi!".

Hamując z trudem wybuch gniewu, Davout odparł: „Że

proponuje odwrót poprzez żyzną, zasobną krainę, wśród

ludnych i bogatych wsi, drogą ze wszystkich najkrótszą

— w tym celu, ażeby wyprzedzić Rosjan i uniemożliwić

im dostęp do Smoleńska; że droga, wskazana przez

Murata, jest drogą pustynną, wiodącą przez zgliszcza i

piaszczyste wydmy, że nie znajdziemy na niej nic, okrom

setek chorych i rannych, okrom krwi, trupów i głodu! że

obowiązkiem jego, jako żołnierza, jest wypowiedzieć się

szczerze i bez ogródek; że jednak spełniać będzie

sumiennie wszystkie, nawet najbardziej sprzeciwiające

się jego przekonaniom rozkazy cesarza;

lecz że tylko cesarz mocen jest nakazać mu milczenie,

nie Murat, który nigdy nie był jego panem i nigdy nim

nie będzie!".

Bessičres i Berthier jęli uspokajać wzburzonych

przeciwników. Co się zaś tyczy cesarza, to pogrążony

wciąż w tej samej posępnej zadumie, zdawał się być

głuchym na wszystko. W końcu tymi słowy przerwał

milczenie swoje i położył kres dyskusjom: „Macie pa-

nowie rację; trzeba coś zdecydować!".

W rzeczy samej postanowił cofać się i to cofać się

drogą, która od razu pozwalała mu oddalić się od wojsk

nieprzyjacielskich: wszelako ostateczny rozkaz wymar-

szu, niebywałego w dotychczasowych zwycięskich dzie-

jach Francji napoleońskiej, wydany został dopiero po

długim i bolesnym zmaganiu się z własną duszą, z włas-

ną dumą i pychą! Walka tak ciężka była, wysiłek tak

wielki, że cesarz popadł w chwilowe omdlenie i bez-

przytomny osunął się w ramiona otaczających go stros-

kanych generałów. Podobno raport o nowej, a niepo-

myślnej utarczce z kozakami w pobliżu Borowska, nieco

w tyle poza armią, był ostatnią kroplą goryczy, która

przepełniła miarę, skłaniając Napoleona do powzięcia tej

niefortunnej decyzji.

Zaznaczyć należy, że w chwili gdy Wielka Armia roz-

poczynała odwrót ku północy, Kutuzow, strwożony

gwałtownością starcia pod Małojarosławcem, cofał się

ku południowi.

Tejże samej nocy podobny niepokój miotał sercami

Rosjan. Podczas bitwy pod Małojarosławcem Kutuzow

działał z niezmierną oględnością, ustawicznie zatrzymu-

jąc się, badając teren, jak gdyby w obawie, że lada chwila

grunt usunie mu się spod nóg, pod naciskiem jedynie

wysyłając w ogień poszczególne korpusy, które poprzeć

miały usiłowania Dochturowa. Sam zaś zagrodził drogę

Napoleonowi dopiero pod wieczór, gdy bitwa miała się

już ku końcowi.

Dotarł wówczas do niego Wilson, czynny i ruchliwy

Anglik, niegdyś uczestnik walk w Egipcie i Hiszpanii,

zagorzały wróg Francuzów i Napoleona. W łonie armii

rosyjskiej był on przedstawicielem mocarstw sprzymie-

rzonych, człowiekiem niezależnym, bystrym obserwato-

rem, poniekąd nawet i sędzią, co oczywiście wzbudzić

musiało niechęć w duszy zgrzybiałego generalissimusa.

A że nienawiść rodzi zazwyczaj nienawiść, obaj więc nie

cierpieli się, wzajemnie.

Wilson wyrzucać jął Kutuzowowi niebywałą wprost

opieszałość, która w ciągu tego jednego dnia, tak jak pod

Winkowem, 18 października, pięciokrotnie wytrąciła

zwycięskie wawrzyny z rąk Rosjan. Istotnie bowiem dnia

tego Murat nie uniknąłby całkowitej klęski, gdyby

Kutuzow energicznie zaatakował Francuzów od czoła,

podczas gdy Bennigsen okrążał ich lewe skrzydło. Była

to opieszałość lub bezmyślność, przywary starości, czy

też, jak utrzymywało wielu Rosjan, Kutuzow bardziej

zazdrościł Bennigsenowi, niż nienawidził Napoleona i

dlatego atakował za słabo, za późno i za krótko?

Wilson interpeluje więc żarliwie głównodowodzącego,

żądając decydującej rozprawy na dzień następny. A choć

rady jego i uwagi odrzucone zostały z oburzeniem,

wszelako Kutuzow, zamknięty, tak jak i Francuzi, w gra-

nicach małojarosławskiego płaskowzgórza — zmuszony

był wykazać jak największą potęgę militarną. 25 paź-

dziernika stanęły tedy pod bronią wszystkie dywizje oraz

artyleria złożona z siedmiuset dział. Obustronnie sądzili

wszyscy, iż ostatnia wybiła godzina; uwierzył w to nawet

Wilson. Zauważył on, że linia rosyjska opierała się o

błotnisty, grząski jar; że na poły zbutwiały, chwiejny

most wystawiony na strzały i pociski nieprzyjacielskie

stanowił jedyną drogę w razie odwrotu; że wobec tego

nieunikniona była walna rozprawa; że Kutuzow musi

zwyciężyć albo zginąć. Alternatywa ta uśmiechała się

Anglikowi. Bez względu bowiem na ostateczny wynik

bitwy, na porażkę czy też zwycięstwo Napoleona, Anglia,

nic nie tracąc, mogła tylko wykorzystać krwawe zapasy

potężnych współzawodników.

Wraz z nadejściem nocy, wciąż niespokojny, raz jesz-

cze obszedł szeregi, słuchając z radością zapewnień i

przysiąg Kutuzowa, że tym razem dojdzie do walki,

przyglądając się pilnie czynionym wszędzie przygotowa-

niom. Jeden tylko Bennigsen do ostatka wątpił, do ostat-

ka nie dowierzał. Mimo to wszakże, w mniemaniu, że

zajęta przez Rosjan pozycja nie dozwoliłaby im cofać się,

Anglik zasnął wreszcie, gdy wtem około godziny trzeciej

z rana zbudził go niezwykły gwar i wrzawa. Armia

gotowała się do odwrotu. Próżnymi były wszelkie jego

perswazje i namowy. Kutuzow postanowił nieodwołalnie

ujść ku południowi, najpierw do Gonczarewa,

następnie zaś dalej poza Kaługę. Mosty na Oce stały już

w pogotowiu.

W lej samej chwili z ust Napoleona padł rozkaz wy-

marszu na Możajsk i Smoleńsk. Równocześnie więc wy-

ruszyły obie armie: jedna ku północy, druga ku połud-

niowi. Pozostawione na miejscu tylne straże zobopólnie

zmylić miały wzajemną czujność.

Wilson zapewnia, że jeśli chodzi o armię Kutuzowa,

wyglądało to na ucieczkę w popłochu. Nad brzeg wspom-

nianego powyżej jaru, ze wszystkich stron, z centrum, od

prawego i lewego skrzydła, nadciągała ku mostowi

konnica, artyleria, piechota i furgony. Konie i ludzie

stłoczyli się w zwarty, rozkołysany tłum, niezdolny do

żadnej zorganizowanej akcji. Dopiero po kilku godzinach

zdołano oczyścić jako tako dostęp do mostu. Kilka

zbłąkanych kartaczy francuskich zwiększyło jeszcze bez-

ład i zamieszanie.

Łatwo byłby mógł Napoleon odnieść wówczas świetne

zwycięstwo nad stłoczonym, bezradnym tłumem. Naj-

większy wysiłek bitwy pod Małojarosławcem miał już za

sobą. Tymczasem on, zamiast atakować, cofał się. Takie

bowiem są zmienne koleje wojny: obaj zapaśnicy,

zobopólnie nieświadomi zamiarów swoich i planów,

maskują się forpocztami, forpocztami osłaniają wszelkie

najdrobniejsze nawet poruszenie. Przepaść dzieli zawsze

dwie wrogie sobie armie!

Być może zresztą, iż przez nadmierną ostrożność cesarz

naprawić chciał omyłkę, popełnioną pod Moskwą;

znużony organizm domagał się spoczynku, ostatnie dwie

utarczki z kozakami, groza krwawego pobojowiska, jęki i

krzyki rannych targały aż do głębi duszą cesarza;

obawiając się zaś, że zwycięstwo nie będzie całkowite,

postanowił cofać się co rychlej.

Od tej chwili Paryż stał się celem i ośrodkiem wszyst-

kich jego myśli, tak jak niedawno jeszcze celem i oś-

rodkiem była Moskwa! 26 października ruszyła Wielka

Armia spod Małojarosławca. Davout na czele dwudziestu

pięciu tysięcy ludzi osłaniał odwrót.

Kiedy wysunął się trochę naprzód i, nic o tym nie

wiedząc, siał postrach wśród Rosjan, Wielka Armia od-

wracała się do nich plecami. W milczeniu, z wzrokiem w

ziemię utkwionym, szły posępne szeregi, a wśród nich

chmurny i milczący jechał cesarz, lękający się teraz o

łączność ze swoimi szwadronami nad Wisłą.

Dotarł tak do Werei, gdzie oczekiwał na niego Mortier.

Zaznaczyć tu muszę, że opisując tak gwałtowne

wzruszenia i wiekopomne wypadki dziejowe, pominąłem

milczeniem fakt godzien uwagi. 23 października po pół-

nocy, około drugiej, od straszliwego wybuchu zadrżało

powietrze, zakolebała się ziemia. W obu obozach kto żył,

zerwał się na nogi, choć wtedy, niczemu już się nie

dziwiąc, przygotowani byliśmy na wszystko.

Mortier usłuchał rozkazu: Kreml został zburzony. Po-

przednio już wtoczono sto osiemdziesiąt trzy tysiące

beczek z prochem do piwnic i lochów zamkowych; setki

takich beczek wypełniały wszystkie sale starożytnego

zamku. Na czele ośmiu tysięcy ludzi strzegł marszałek

tego wulkanu, któremu groził zagładą każdy kartacz,

każdy pocisk rosyjski. Z Kremla czuwał on nad armią

dążącą do Kaługi i nad konwojami, które posuwały się w

stronę Możajska.

W rzeczywistości jednak liczyć mógł zaledwie na dwa

tysiące sprawnego, wiernego żołnierza. Pozostałe sześć

tysięcy — jeźdźcy bez koni, ludzie wszelkich wyznań i

wszelkich narodowości, oddani pod komendę obcych

sobie dowódców, nie mający ani jednakowych

przyzwyczajeń, ani wspólnych upodobań i wspomnień,

niczym właściwie ze sobą nie związani — było to raczej

luźne zbiorowisko aniżeli spoista, zorganizowana całość.

Wkrótce też mieli rozpierzchnąć się na wsze strony.

Dowództwo oddziału inżynierii powierzono waleczne-

mu i uczonemu pułkownikowi Després. Przybyły dopiero

co z Hiszpanii, w początkach września, pułkownik brał

czynny udział w odwrocie wojsk francuskich z Madrytu

do Walencji: teraz zaś uczestniczył w odwrocie z

Moskwy do Wilna. I tu, i tam oręż nasz giął się pod

przemocą!

Wszyscy spoglądali na księcia Treviso jak na skazańca,

jak na własnowolną ofiarę krwawego boga wojny. Starzy

towarzysze broni żegnali go ze łzami w oczach, cesarz

zaś zwrócił się do niego mówiąc: ,,że nie należy nigdy

tracić nadziei, lecz że podczas wojny ofiary być muszą

zawsze i wszędzie". Mortier przyjął bez wahania

powierzoną mu misję. W myśl rozkazów cesarskich

bronić miał Kremla, następnie, cofając się, podpalić

szczątki miasta i wysadzić cytadelę w powietrze 21 paź-

dziernika z Krasnej Pachry, letniej rezydencji cesarskiej,

wysłał mu Napoleon ostatnie zlecenia i wskazówki. Speł-

niwszy je, Mortier podążyć miał niezwłocznie do Werei,

aby utworzyć tylną straż armii.

W liście tym Napoleon polecał mu przede wszystkim:

„Zużytkować wszystkie furgony młodej gwardii, spie-

szonej kawalerii i wszelkie inne — dla przewozu pozo-

stałych jeszcze po szpitalach chorych i rannych. Rzy-

mianie — pisał dalej cesarz — wieńczyli wawrzynem

skronie zasłużonych mężów; książę Treviso otrzymać

powinien tyle wieńców, ilu żołnierzy zdoła uratować.

Lżej ranni jechać mogą konno, jak niegdyś podczas

odwrotu spod Saint-Jean d'Acre. Z chwilą zaś, gdy kon-

wój połączy się z armią, oddane mu zostaną do dys-

pozycji wozy, opróżnione tymczasem z zapasów żyw-

ności. Uratuje się w ten sposób pięciuset ludzi. Pierw-

szeństwo winni mieć oficerowie, ze szczególnym uwz-

ględnieniem narodowości francuskiej. Niechaj zatem

książę Treviso zwoła wszystkich podkomendnych swo-

ich, generałów i oficerów, ażeby uświadomić im nale-

życie znaczenie tej humanitarnej misji i zapewnić ich o

wdzięczności cesarza za ocalenie pięciuset ludzi".

Lecz w miarę jak Wielka Armia oddalała się od Mo-

skwy, kozacy zajmować jęli przedmieścia i Mortier zmu-

szony był cofnąć się poza mury Kremla. Podobnie w

chwili konania, gdy martwieją już i stygną kończyny,

tlejąca jeszcze iskierka życia chroni się i koncentruje w

sercu. Kozacv stanowili forpoczty dziesięciotysięcznego

korpusu Rosjan, którym przewodził Wintzingeroda.

Niemiec rodem, nieprzejednany wróg Napoleona,

pragnąc namiętnie odebrać Francuzom Moskwę i zdobyć

sobie tym sposobem pełne prawo do obywatelstwa ro-

syjskiego, Wintzinserode puścił się samotrzeć naprzód;

poprzez kolonię gruzińską i Kitajgorod pomknął cwałem

ku Kremlowi, minął forpoczty nasze i dopiero wówczas,

gdy ujrzał, iż odcięto mu powrotną drogę, jął nasię

sygnalizować białą chustą i oświadczył, że przybywa w

roli parlamentarza.

Zaprowadzono go niezwłocznie do kwatery księcia

Treviso. Oburzony zuchwalstwem Niemca, który wniósł

skargę na gwałt, popełniony rzekomo na jego osobie,

Mortier odpowiedział: „że naczelny wódz, który nie umie

uszanować swojej godności, żadną miarą nie może być

traktowany jako parlamentarz; że wobec tego on,

Mortier, wzywa jeńca do natychmiastowego oddania

szpady". Widząc wtedy, iż nie zdoła nikogo podejść i ni-

komu zaimponować, generał rosyjski uznał

własną nieoględność i bez oporu złożył broń w ręce

marszałka.

Wreszcie po czterodniowej zwłoce, zabierając ze sobą

przeszło czterystu rannych, Francuzi opuścili na zawsze

to nieszczęsne miasto. Uprzednio jednak w bezpiecznej,

kilku tylko ludziom znajomej kryjówce, założyli

olbrzymi, smołą i siarką nasycony lont, który tlić się

miał powoli, obliczoną z góry ilość godzin, a dotarłszy

do olbrzymich zapasów prochu, powinien był obrócić

Kreml w perzynę.

Czym prędzej uchodził Mortier, równocześnie jednak

chciwi łupu kozacy i chłopi, ośmieleni ciszą panującą

pozornie w cytadeli, wtargnęli na Kreml. Ku bogatym

sprzętom wyciągały się już dłonie, gdy wtem ozwał się

straszliwy huk, podziemia i lochy zionęły ogniem, za-

trzęsła się w posadach ziemia. Deszcz kamieni, pogru-

chotanych lawet, połamanych karabinów i okropnie po-

szarpanych, krwawych szczątków ludzkich posypał się

dookoła.

Ziemia zadrżała pod stopami Mortiera. Dziesięć mil od

Moskwy, w Fomińskiem słychać było huk wybuchu.

Tak jak Kreml, płonąć miało odtąd wszystko. Zdoby-

wając, Napoleon pragnął wszystko zachować, wszyst-

kiego strzec i bronić: zmuszony cofać się, niszczyć bę-

dzie wszystko, wszystko burzyć i palić bądź to z ko-

nieczności, ażeby zrujnować doszczętnie nieprzyjaciela i

utrudnić mu pochód, bądź też przez zemstę, tę wierną

towarzyszkę wszelkiego rodzaju najazdów, które z na-

tury rzeczy bardziej krwawe są i okrutne od innych

wojen.

Nie Napoleon wszelako, lecz Rosjanie trzymali się

uparcie ofensywy. 19 października napisał Berthier do

Kutuzowa, nakłaniając go „do uregulowania przebiegu

walki w ten sposób, ażeby monarchia rosyjska ponosiła

tylko te straty, które nieodłącznie związane są z wojną,

gdyż dewastacja Rosji równie szkodliwą jest dla kraju,

jak bolesną dla Napoleona". Lecz Kutuzow

odpowiedział: „że patriotyzm rosyjski nie da się już

niczym okiełznać"; innymi słowy, pochwalał

najzupełniej

postępowanie

rosyjskiej

milicji,

upoważniając nas tym samym do represji.

Na podobieństwo Kremla poszła z dymem Wereja,

dokąd śladami cesarza przywiódł Mortier Wintzingero-

dego. Widok jeńca rzucił zarzewie gniewu w stroskaną,

mroczną duszę Napoleona: „Kim pan jesteś?" — zawołał

krzyżując gwałtownie ramiona, jak gdyby sam siebie

uchwycić chciał i powstrzymać. „Kim jesteś? Człowie-

kiem bez ojczyzny! Osobistym moim wrogiem, który

walczył przeciw mnie najpierw pod sztandarem aus-

triackim, a gdy Austria zawarła ze mną przymierze,

przeszedł do służby rosyjskiej i agitował najgorliwiej za

toczącą się obecnie kampanią. A jednak urodziłeś się pan

nad brzegiem Renu, w granicach Cesarstwa i jesteś moim

poddanym; nie jesteś więc zwykłym jeńcem wojennym,

lecz buntownikiem, który podlega władzy mojej!

Żandarmi, chwytajcie tego człowieka!". Lecz żandarmi

stali nieruchomo, wiedzieli bowiem z doświadczenia, jak

kończą się takie gwałtowne sceny; wiedzieli, iż w danym

wypadku nieposłuszeństwo największym jest posłuchem.

Cesarz zaś ciągnął dalej: „Czy widzisz pan te dymiące

zgliszcza, tę nieszczęsną, ze wszystkiego ogołoconą krai-

nę? Komu przypisać należy cały ogrom klęski? Pięćdzie-

sięciu awanturnikom takim jak pan, którzy jak pan są na

żołdzie angielskim! Lecz srogie brzemię tej wojny

spadnie niebawem na barki prowokatorów; za pół roku w

Petersburgu sądzić was będą i karać!".

Zwracając się następnie do adiutanta Wintzingerodego,

wziętego do niewoli pospołu z generałem, rzekł: ,,Co się

tyczy pana, hrabio Naryszkin, nie mam panu nic do

zarzucenia, jesteś rodowitym Rosjaninem, spełniasz swój

obowiązek. Czym jednak wytłumaczyć fakt, że potomek

jednej z najpierwszych rodzin w kraju zgodził się zostać

przybocznym adiutantem najemnego cudzoziemca? Wo-

lałbyś pan raczej służyć pod komendą rosyjskiego gene-

rała? Służba milszą byłaby i bardziej zaszczytną!".

W milczeniu słuchał dotychczas Wintzingerode gniew-

nej przemowy Napoleona, wreszcie odparł spokojnie:

„Że cesarz Aleksander był dobroczyńcą jego i całej jego

rodziny; że z rąk cesarza otrzymał wszystko; że przez

wdzięczność przyjął poddaństwo rosyjskie, że jego sta-

nowisko powierzone mu zostało przez cesarza; że spełnił

zatem sumiennie swój obowiązek i nie poczuwa się do

żadnej winy".

Napoleon groził jeszcze i gromił; poprzestał wszelako

na słowach, bądź to, że istotnie ochłonął z gniewu, bądź

też dlatego, że chciał jeno przestraszyć tych wszystkich

Niemców, którzy nosili sią, być może, z myślą o de-

zercji. Tak przynajmniej tłumaczono sobie słowa cesarza,

które powszechny wzbudziły niesmak. Nikt też nie wziął

ich do serca, wszyscy zaś jawnie okazywali generałowi-

jeńcowi życzliwość swoją i sympatię. Trwało to aż do

granic Litwy, gdzie kozacy odbili Wintzingerodego i jego

adiutanta. Cesarz o tyle łaskawym był dla młodego

magnata rosyjskiego, o ile szorstkim i przykrym dla

generała, co dowodzi, że w owej chwili, nawet w

gniewie, nie zapominał o przezorności i dyplomacji.

VI

WIAŹMA

wudziestego ósmego października ujrzeliśmy

po raz wtóry Możajsk. Miasto przepełnione

było jeszcze rannymi: jednych zabrano,

drugich pozostawiono tak, jak w Moskwie,

na łaskę i niełaskę Rosjan. Zaledwie minął Napoleon

Możajsk, gdy spadły ogromne śniegi, od północy powiał

mroźny, lodowaty wiatr. Po dziesięciu dniach

forsownych marszów i kontrmarszów, krwawą

stoczywszy bitwę, armia, która zabrała z Moskwy

niespełna po piętnaście porcji mąki na głowę — uszła

zatem tyle tylko, ile w innych warunkach byłaby uszła w

ciągu trzech dni. Skąpe zapasy miały się już ku końcowi;

z niezmierzonych, śnieżnych pól powstawało straszliwe

widmo głodu!

Ginąć jęły słabsze, mniej odporne jednostki. Pierwszego

niemal dnia odwrotu trzeba było spalić część furgonów,

których nie mogły uciągnąć nieliczne i wychudłe konie.

Wówczas to wyszedł rozkaz palenia i burzenia

wszystkiego. Za pomocą wyprzężonych jaszczyków z

prochem wysadzano w powietrze murowane domy i

większe budynki. Wobec tego jednak, że nieprzyjaciel nie

ukazywał się ponownie, malała groza sytuacji, odwrót

nabierał coraz więcej cech przymusowej uciążliwej

wędrówki. Napoleon zaś, na tej znanej mu drodze, coraz

lepszej był myśli, gdy tegoż 28 października pod wieczór

przyprowadzono do kwatery cesarskiej jegra rosyjskiego,

pojmanego i przysłanego przez Davouta.

Lekceważąc sobie osobę jeńca, cesarz zadał mu kilka

krótkich, urywkowych pytań, lecz traf zrządził, że jeniec

świadom był do pewnego stopnia nazw, dróg i dystan-

sów; odparł więc: „że cała armia rosyjska dąży przez

Medyń ku Wiaźmie". Wówczas cesarz zaczął przysłuchi-

wać się uważnie odpowiedziom jegra. Czyżby Kutuzow

wyprzedzić go chciał pod Wiaźmą, jak pod

Małojarosławcem; tak samo zagrodzić mu drogę do

Smoleńska, jak drogę do Kaługi; osaczyć go zewsząd

wśród pustynnej, ze wszystkiego ogołoconej krainy, w

pośrodku powstańczych zastępów ludu rosyjskiego?

Zrazu odrzucił wszelako ze wzgardą ostrzeżenie w

powyższych słowach zawarte, gdyż bądź to przez dumę,

bądź też na skutek długoletniego doświadczenia

przyzwyczaił się nie przypisywać swoim przeciwnikom

zręczności, którą byłby wykazał na ich miejscu.

Tym razem jednak wchodziły w grę inne jeszcze po-

budki. Niefrasobliwość cesarza zmyślona była i

sztuczna, nie ulegało bowiem najmniejszej wątpliwości,

że armia rosvjska obrała drogę wiodącą przez Medyń te

sama którą doradzał Davout dla wojsk naszych; Davout

zaś, przez nieoględność czy też pod wpływem urażonej

miłości własnej, zamiast poprzestać na przesłaniu

cesarzowi tajnej depeszy, dozwolił rozejść się tym

alarmującym wieściom. Obawiając się dla armii

zniechęcenia i depresji, Napoleon lekceważył je

rzekomo, lecz równocześnie wydał rozkaz, aby

nazajutrz, skoro świt, gwardia ruszyła w kierunku

Gżacka i szła nieprzerwanie aż do wieczora.

Wyprzedziwszy na tej linii Kutuzowa, w murach Gżacka

znaleźć miała strawę i schronienie.

Nie wzięto natomiast w rachubę straszliwego klimatu

Północy, który jak gdyby postanowił się za to zemścić.

Nowy ten, a nieubłagany wróg chyżymi zbliżał się kro-

kami: na polach i rozłogach huczała mroźna wichura,

śnieżny puch coraz szczelniej otulał zmarzniętą ziemię.

Poczuliśmy, że w tym kraju zimy jesteśmy obcy i

niepotrzebni. Zaraz też zmieniło się wszystko: drogi,

twarze ludzkie, ogólny nastrój i zewnętrzny wygląd

armii. Umilkł gwar, posępna cisza zaległa szeregi, w

duszach kiełkować jęły lęk i trwoga.

O kilka mil poniżej Możajska wypadło przeprawić się

przez Kołoczę, niewielką rzeczkę, przez którą dość było

przerzucić dwa pnie, ze dwie poprzecznice i nieco desek,

aby przejść wygodnie na przeciwległy brzeg. Tak wiel-

kim był jednak bezład i niedołęstwo, że przeprawa

przedłużyła się nadmiernie, przy czym utopiono kilka

dział. Również cesarz musiał się zatrzymać. Każdy kor-

pus o sobie tylko myślał, na własną działał rękę, jak

gdyby nie było ani sztabu głównego, ani rozkazów jed-

nakowo obowiązujących dla całej armii, ani żadnego

spoidła — nic, co by wiązało i łączyło ze sobą poszcze-

gólne oddziały. W rzeczy samej, niezwykłe godności i

tytuły wszystkich niemal dowódców wykluczały po-

niekąd konieczną w wojsku karność i subordynację: nikt

nie chciał być zależnym od drugiego. Sam cesarz na

takich zawrotnych stanął wyżynach, że przepaść dzieliła

go od armii i szczegółów życia obozowego. Berthier zaś,

jako łącznik i pośrednik między cesarzem a dostojnym

tłumem królów, książąt i marszałków, zbyt często musiał

liczyć się z przeróżnymi względami. Nie odpowiadał

zresztą wymogom zajmowanego przez się stanowiska.

Na widok niespodziewanej przeszkody cesarz wzruszył

pogardliwie ramionami, gniewnie spoglądając na Ber-

thiera. Westchnienie pełne rezygnacji było jedyną od-

powiedzią marszałka. Skoro naprawa, względnie budowa,

mostu nie została wymieniona w rozkazie dziennym,

Berthier nie poczuwał się do żadnej winy. Był on tylko

wiernym echem cesarza, niczym więcej. Tak w dzień, jak

w nocy niezmordowany i czujny, rozsyłał wydane mu

rozkazy i zlecenia, sam jednak o niczym nie stanowił,

nigdy nic nie zmienił, nic od siebie nie dodał — i to, o

czym Napoleon zapomniał, zapomniane było bez-

powrotnie.

Po przejściu Kołoczy armia szła w milczeniu, gdy nagle

okrzyk zgrozy wyrwał się ze wszystkich niemal piersi! W

prawo i w lewo, przed nami i za nami, ziemia stratowana

była, dziwnymi poryta bruzdy; drzewa potrzaskane, o

suchych już, żałośnie sterczących konarach; w oddali zaś

wznosiło się kilka niekształtnych wzgórz, ściętych u

wierzchołka. Najwyższe spośród nich wyglądało jak

wulkan wygasły wśród gruzów i popiołu. Dokoła walały

się szczątki kasków i pancerzy, przedziurawionych

bębnów, pogruchotanej broni, strzępy mundurów i

osmolonych. krwią zbryzganych sztandarów!

Trzydzieści tysięcy na wpół zgniłych trupów zalegało to

żałobne pole śmierci. Trupy, widne z daleka, zdawały się

bronić jeszcze wzgórz. Była to owa straszliwa reduta,

zdobycz i mogiła Caulaincourta. Bolesny jęk za-szemrał

wzdłuż szeregów: „Oto pole wielkiej bitwy" — i skonał.

Szybko wymijał cesarz pobojowisko. Nikt

zresztą nie zatrzymał się: głód, zimno oraz bliskość nie-

przyjaciela nagliły do pośpiechu. Idąc, odwracano jeno

głowy, aby po raz ostatni ogarnąć smutnymi oczyma ten

olbrzymi grobowiec, w którym spoczywało tylu wiernych

druhów, tylu nieodżałowanych towarzyszów broni,

poległych na obczyźnie w krwawej a bezowocnej walce!

Tam właśnie, u stóp tej reduty, krwią naszą i orężem

skreśliliśmy jedną z najsłynniejszych kart w dziejach

ludzkości!

Lecz pod śnieżną i lodowatą powłoką zniknąć miał

wkrótce wszelki ślad walki i męki! Być może, iż kiedyś,

gdy czas wszystko zrówna i zniweluje, wędrowny

przechodzień minie obojętnie pole to, podobne do wielu

innych, gdy jednak dowie się, czym ono było przed laty,

wiedziony ciekawością niewątpliwie zawróci wstecz,

długo przyglądać się będzie okolicy, wreszcie zawoła:

„Co za ludzie! Co za wódz! Jaka dziwna, równocześnie

świetna i nieszczęsna dola! Oni to w roku 1799 przez

Egipt wtargnąć chcieli na Wschód. Odparci, przeszli

zwycięskim szlakiem całą Europę, a gdy wszystkie ludy

kornie legły u ich stóp, gdy zdawało się, że nic nie zdoła

powstrzymać tej przemożnej siły, ponowili od Północy

niefortunną próbę, stanęli u wrót Azji i, tak jak niegdyś,

musieli cofnąć się rozbici i zdziesiątkowani. Pod jakim

wpływem, z jakich pobudek szukali wciąż nowych

wrażeń, nowych a niezwykłych przygód? Nie byli to

barbarzyńcy szukający lepszego klimatu, dogodniejszych

siedzib, piękniejszego otoczenia, większych bogactw.

Urodzeni pod błękitnym niebem Południa, nawykli do

wygód i wszelkiego rodzaju dostatków, syci zaszczytów i

godności bez wahania zostawiali wszystko i szli w

nieznaną dal o głodzie i chłodzie, niepomni na ból, na

kalectwo i śmierć! Czym wytłumaczyć, czemu przypisać

to niezrozumiałe na pozór zjawisko? Działał tak

nieprzeparty urok cesarskiego geniuszu, wiara w

nieomylnego dotychczas wodza, chęć dokonania chlubnie

rozpoczętego dzieła, nade wszystko zaś upajająca, ze

wszystkich najpotężniejsza żądza sławy, która lekceważy

nawet śmierć, aby tylko zdobyć nieśmiertelność!".

W zbożnym milczeniu mijały szeregi pobojowisko, gdy

wtem dostrzeżono wśród trupów straszliwą, okaleczała

marę, która głośne wydawała jęki. Był to żołnierz fran-

cuski. Raniony w obie nogi, zapomniany i opuszczony

wśród trupów, schronił się w krwawym kadłubie zabitego

konia, potem w ciągu pięćdziesięciu dni krzepił się mętną

wodą z pobliskiego strumienia, w który się stoczył, a

karmił się ohydną, trudną do nazwania strawą. Ci, którzy

zajęli się nim, twierdzą, że ocalał i do zdrowia powrócił.

Nieco dalej, w Kołocku, ujrzano po raz wtóry klasztor,

czy też raczej olbrzymi szpital, napełniony po brzegi

ludzką męką i niedolą. Pod Borodino panowała

wprawdzie niepodzielnie śmierć, lecz panowała także i

cisza, głęboka, bezbrzeżna cisza. W Kołocku walka wciąż

trwała: walczyły ze śmiercią nieszczęsne ofiary wojny,

mocowały się ostatkiem sił i tchu, pozbawione wszelkich

wygód, wszelkich najniezbędniejszych nawet środków

ratunku. Nie brakło tam jeno rozkazów niewykonalnych,

jeśli zważymy dane warunki i okoliczności, idących

zresztą ze zbyt wysoka i ze zbyt daleka, aby istotnie

mogły być wykonane.

Jednakowoż mimo głodu, zimna i nędzy — poświęce-

nie kilku lekarzy i nie wygasła jeszcze iskierka nadziei

utrzymywały przy życiu znaczną liczbę chorych i ran-

nych. Lecz gdy spostrzegli mijające ich szeregi bratnie,

gdy zrozumieli, że ich opuszczamy, że znika wszelka

nadzieja, najmniej chorzy powlekli się za próg, wzdłuż

drogi, błagalnie wyciągając ku nam wychudłe dłonie.

Cesarz wydał rozkaz, iżby każda bez wyjątku pod-

woda, każdy wóz i furgon zabierał co najmniej po jed-

nym rannym; najsłabsi zaś pozostać mieli tak jak w

Moskwie pod opieką rannych oficerów rosyjskich, którzy

dostawszy się do niewoli, leczeni byli w ambulansach

francuskich. Osobiście doglądał cesarz wykonania tego

rozkazu. Wraz ze świtą ogrzał się przy ognisku,

podsycanym szczątkami wyprzężonych jaszczyków. Od

rana już często powtarzający się huk eksplozji świadczył

o licznych, a przymusowych ofiarach w prochu i

amunicji.

Podczas tego postoju popełniona została ohydna zbrod-

nia. Kilku ciężej rannych oficerów i żołnierzy umiesz-

czono na wózkach wiwandierów, mimo protestu i szem-

rania tych nędzników, którzy obładowawszy się w Mos-

kwie łupami, niechętnie nowy przyjmowali ciężar: wobec

groźby jednak — umilkli. Lecz gdy ruszyły szeregi, gdy

armia opuszczać jęła Kołock, zwolnili kroku i zna-

lazłszy się z dala od wojska, wrzucili wszystkich chorych

do przydrożnych, głębokich rowów, na niechybną

śmierć. Jeden tylko spośród nich, generał, żył jeszcze tak

długo, że doczekał się nadejścia pierwszych wozów i

zbrodnię ujawnił. Okrzyk zgrozy wydarł się wówczas ze

wszystkich ust, niebawem doszedł uszu cesarza, gdyż w

owaj chwili cierpienia nie były jeszcze tak niezmierne i

tak powszechne, aby stłumić w duszach ludzkich

wszelką litość i miłosierdzie, aby znieczulić je

całkowicie na jęki i ból.

Wieczorem tegoż dnia kolumna cesarska zbliżyła się do

Gżacka. Na trakcie gęsto leżały liczne zwłoki świeżo

pobitych Rosjan. Zauważono, że wszystkie głowy roz-

łupane były w ten sam sposób, a mózg rozpryśnięty

dookoła. Wiedzieli wszyscy, że dwa tysiące jeńców ro-

syjskich szło przodem, pod strażą Hiszpanów, Portugal-

czyków i Polaków. Zależnie od usposobienia każdy re-

agował inaczej na tę bezlitosną rzeź: jedni oburzali się,

inni aprobowali, inni wreszcie obojętni byli i głusi na

wszystko. W najbliższym otoczeniu cesarza posępna za-

legła cisza. Jeden tylko Caulaincourt, nie mogąc poha-

mować miotających nim uczuć, wykrzyknął: „Że jest to

niesłychane okrucieństwo! Że tak właśnie wygląda owa

cywilizacja, którą chcemy krzewić wśród Rosjan! Co

powie na to naród rosyjski? Czyż nie zostawiamy poza

sobą chorych i rannych? Któż obroni ich, jeśli nieprzy-

jaciel zechce skorzystać z prawa krwawego odwetu?".

Napoleon posępny nie odpowiedział nic, lecz nazajutrz

zabójstwa ustały całkowicie. Poprzestano odtąd na za-

mykaniu nieszczęsnych jeńców w szopach, w których

spędzali zazwyczaj noc, a w których konać mieli z głodu

powolną, straszną śmiercią. Niewątpliwie było to rów-

nież wielkie okrucieństwo. Położenie było wszakże bez

wyjścia. Nieprzyjaciel nie chciał przystać na wymianę

jeńców, cesarz zaś obawiał się puścić ich ze względu na

nędzę wojsk naszych, która nie powinna była dojść do

wiadomości Kutuzowa; zresztą przyłączywszy się do

swoich ścigaliby nas razem z nimi. W tej zaciekłej,

nieubłaganej walce, walce na śmierć i życie — okru-

cieństwo spowodowane zostało koniecznością, wyjątko-

wo groźną i niebezpieczną sytuacją. Konieczności takiej

nie było po stronie Rosjan, a jednak nie traktowali oni

lepiej naszych jeńców.

O zmierzchu dotarła armia do Gżacka. Ten pierwszy

mroźny dzień był jednocześnie dniem smutku i bolesnych

wzruszeń: żałosny widok pobojowiska i dwóch

opuszczonych szpitali, setki wysadzonych w powietrze

jaszczyków, krwawe trupy pomordowanych Rosjan, nad-

mierna forsowność marszu, głód i zimno — wszystko to

posępny wytwarzało nastrój. Odwrót zaczynał nabierać

wszelkich cech ucieczki, zadawał kłam bohaterskiej le-

gendzie cesarskich orłów!

Wśród sprzymierzeńców naszych niektórzy cieszyli się

w głębi duszy z porażki nie zwyciężonego dotychczas

wodza. Z małostkowością, wrodzoną niższym moralnie

jednostkom, zazdrościli mu oni świetnego losu, którego

wybraniec zazwyczaj nie umie zachować miary, godząc

w tak drogą ludziom równość. Niebawem jednak umilkły

złośliwe szepty; wobec ogólnej klęski i niedoli pierzchła

zawistna radość.

Zraniona duma Napoleona wniknęła od razu w tajniki

myśli tych ludzi. Podczas krótkiego postoju w szczerym

polu, na grudzie, wśród rozsianych dookoła francuskich i

rosyjskich szczątków, potęgą wymowy swojej zrzucić

chciał z siebie okropne brzemię odpowiedzialności za

tyle i takich nieszczęść. Toczącą się wojnę przypisywał w

pierwszym rzędzie: ...„Wojnę sprowokował ten minister

carski, duszą i ciałem zaprzedany Anglii! On to podszedł

zdradziecko Aleksandra i Francję! Na niego też spaść

powinna cała ohyda wszystkich okropności tej

kampanii!".

Powyższe słowa, wypowiedziane w obecności dwóch

generałów francuskich, pozostały bez odpowiedzi: słu-

chano ich w milczeniu, z poszanowaniem należnym

władzy i nieszczęściu. Lecz książę Vicenzy, szczery zaw-

sze i gwałtowny, gniewnie i niedowierzająco pokiwał

jeno głową, a cofnąwszy się natychmiast, przerwał tę

niezmiernie przykrą rozmowę.

W dwa dni po opuszczeniu Gżacka wchodził cesarz do

Wiążmy na dłuższy nieco wypoczynek. Celem pobytu w

Wiaźmie było połączenie się z korpusem księcia

Eugeniusza i Davouta oraz obserwacja drogi, wiodącej od

Modynia i Juchnowa, która w tym właśnie punkcie

przecina trakt smoleński: tą boczną drogą nadciągnąć

miała od Małojarosławca armia rosyjska. Lecz l listo-

pada, po trzydziestu sześciu godzinach ciągłego wypa-

trywania, nie doczekawszy się nawet forpocztów nie-

przyjacielskich, Napoleon ruszył w dalszą drogę.

Dusza cesarza wahała się między nadzieją, że Kutu-

zow zaprzestał pościgu, a obawą, że po to tylko ominął

Wiaźmę, aby wyprzedzić Wielką Armię i zagrodzić jej

drogę opodal Drohobuża. Zostawił jednak Neya w Wia-

źmie dla osłony czwartego korpusu i zluzowania zmę-

czonych pułków Davouta na tylnych strażach.

Zbytnia jakoby powolność i oględność Davouta iryto-

wała Napoleona, zarzucał on mu nadmiar systematycz-

ności, pedantyzm nie licujący bynajmniej z równie nie-

regularnym, na tysiączne przeszkody narażonym mar-

szem, z gniewem podkreślał też przestrzeń dzielącą mar-

szałka od Wiążmy, która zdaniem cesarza winna była

wynosić trzy, a nie pięć marszów dziennych.

Zapomniał snadź, że trakt, którym postępowały tylne

straże, nierówny był i błotnisty; że wskutek gołoledzi

wszędzie, gdzie droga szła w dół, osuwały się i staczały

wozy i działa; że na stokach pagórków po lodowatej

powłoce ślizgały się źle podkute kopyta końskie; że tak

konie, jak ludzie dyszeli wtedy ostatkiem tchu,

przewracając się co chwila; że gdy tylko padł jaki koń.

zgłodniali żołnierze rąbali go natychmiast na ćwierci i

piekli te krwawe ochłapy przy ogniu, podsycanym

szczątkami wozów i furgonów.

Wówczas artylerzyści, kanonierzy i oficerowie — wy-

chowani wszyscv niemal w słynnej na świat cały szkole

wojskowej — przepędzali tych nieboraków i wyprzęgali

konie z własnych pojazdów i furgonów, ażeby tylko

ocalić działa. A gdy brakło koni, zaprzęgali się sami i

ciągnęli co sił. nie szczędząc trudu. Krążące w pobliżu

oddziały kozackie, nie dość odważne, aby atakować,

zwiększały nieład i rozprzężenie gęstymi salwami z

lekkich polowych armatek, wiezionych na saniach.

Pierwszy korpus, utracił już był dziesięć tysiecy ludzi.

Jednakowoż, dzięki nadludzkim niemal ofiarom i wy-

siłkom, wicekról i książę Eckmühl stanęli 2 listopada o

dwie mile od Wiążmy. Lecz pod osłona zwodniczych

mroków tejże nocy. od stronv Małojarosławca. gdzie

nasz odwrót powstrzymywał ich odwrót, nadciągnęły

forpoczty rosyjskie: obeszły bokiem oba korpusy fran-

cuskie oraz korpus Polaków Poniatowskiego — a mi-

nąwszy nasze biwaki, rozciągnęły się wzdłuż lewego

flanku drogi, na owej dwumilowej przestrzeni między

Wiaźmą a wojskami Davouta i Eugeniusza.

Forpocztami dowodził Miłoradowicz, zwany „rosyjskim

Muratem". Niezwykle popularny wśród rodaków swoich,

był to — zdaniem ich — żołnierz z krwi i kości, nie-

zmordowany i mężny, równie urodziwy jak Murat i tak

jak on stale przez los faworyzowany. Nie imały się go

kule ani pociski, nigdy żadnej nie odniósł rany, jak-

kolwiek ubito pod nim kilka koni. a tuż obok niego rozle-

gały się niejednokrotnie jęki konających i rannych.

Gardząc zasadami sztuki wojennej, jako gorący zwo-

lennik nie uplanowanej z góry, częstokroć zgoła nie

przewidzianej akcji, zwolennik zasadzek i napaści, par-

tyzanckiej niejako walki, zależnej całkowicie od wa-

runków, terenu i okoliczności — Miłoradowicz walecz-

nym był wodzem, lecz nie umiał rządzić sprawami ani

publicznymi, ani osobistymi, był znanvm w kraju utra-

cjuszem, co dziwniejsze zaś, człowiekiem równocześnie

rozrzutnym i uczciwym.

Na czele dwudziestu tysięcy żołnierzy Miłoradowicz i

Płatow bronili nam dostępu do Wiaźmy.

3 listopada przed świtem ruszył książę Eugeniusz ku

miastu, poprzedzany przez artylerię i tren, gdy wtem

dzienny brzask ukazał mu pułki nieprzyjacielskie na

tyłach naszych i na lewym flanku, z drugiej zaś strony —

na równinie poprzewracane wozy i maruderów

uciekających w popłochu przed lancami ułanów ro-

syjskich. Jednocześnie koło Wiaźmy głuchy huk armat-

nich strzałów świadczył aż nadto wymownie, że mar-

szałek Ney, który miał so wesprzeć, zaniechawszy z ko-

nieczności wszelkiej akcji zaczepnej, bronił już tylko

miasta i zajmowanej przez się pozycji.

Jako zdolny i doświadczony wódz, którego nic za-

skoczyć nie zdoła, wicekról rozejrzał się natychmiast w

sytuacji i obmyślił plan defensywy. Stanęła tedy ko-

lumna: dywizje zawróciły wstecz i uszykowały się z pra-

wej strony traktu, ażeby odeprzeć szeregi rosyjskie, które

usiłowały nas zepchnąć z drogi w szersze pole. Na

prawym skrzydle armii włoskiej Rosjanie byli opanowali

już w jednym punkcie trakt, gdy Ney wysłał przeciw nim

pułk jazdy, który zaatakował ich z tyłu i zmusił do

ucieczki.

Równocześnie Compans, jeden z generałów Davouta,

łącznie z tylnymi strażami wicekróla przedarł się przez

szeregi nieprzyjacielskie i wpadł w najgorętszy wir

walki! Davout zaś błyskawicznie cofnął się poza nim

lewą stroną traktu, następnie trakt przekroczył,

wyprzedził naszych i stanął na lewym skrzydle, między

Wiaźmą a nieprzyjacielem. Książę Eugeniusz ustąpił mu

z kolei bronionej dotąd pozycji i przeszedł na przeciw-

ległą stronę drogi. Nieprzyjaciel spróbował wówczas

osaczyć ich, obchodząc oba skrzydła.

Dzięki odwadze żołnierzy i talentom militarnym do-

wódców oba korpusy, tak włoski, jak francuski, wpraw-

dzie nie zdołały jeszcze zapewnić sobie dalszego od-

wrotu, w każdym razie uzyskały możność skutecznej

obrony. Liczba żołnierzy zdatnych do boju wynosiła

jeszcze około trzydziestu tysięcy. Lecz w pierwszym

korpusie, korpusie Davouta, panował bezład i

rozprzężenie: pośpieszny, zgoła nie przewidziany

przebieg walki, nagłość obrotów nieprzyjacielskich, głód

i wycieńczenie, zwłaszcza zaś fatalny przykład

bezbronnych, pozbawionych koni jeźdźców, którzy

rozpierzchli się na wsze strony na wpół obłąkani ze

strachu — wszystko to podziałało ujemnie, rozluźniając

karność i dyscyplinę.

W mniemaniu, że Francuzi cofają się, nieprzyjaciel

ponowił atak. Artyleria rosyjska liczniejsza i lepiej od

naszej obsłużona pognała galopem, otaczając nas ze-

wsząd i morderczym prażąc ogniem, podczas gdy baterie

francuskie, które zawrócono od bram Wiaźmy, wlokły

się powoli i z trudem. Tymczasem Davout i jego

generałowie wiedli w ogień sprawne i nieustraszone

pułki starych wiarusów. Liczni oficerowie z ranami nie

zagojonymi jeszcze od krwawego starcia pod Borodino,

jeden z ręką na temblaku, drugi z obandażowaną głową

— nawoływali do boju najdzielniejszych, krzepiąc

słowem i przykładem najsłabszych. Ławą ruszyli też na

baterie rosyjskie i zmusili je do odwrotu, zabrawszy im

trzy działa. Nieprzyjaciel ustąpił, maruderzy zaniechali

ucieczki; szlachetna ofiara krwi własnej i życia pożądany

wywarła wpływ, zwalczyła zło w zarodku.

Czując wówczas, że nieprzyjaciel wymyka mu się z rąk,

Miłoradowicz zażądał posiłków. I tutaj również misji

wysłannika podjął się Wilson, obecny wszędzie, gdzie

tylko można było działać na szkodę Francji. On to

pośpieszył uwiadomić Kutuzowa. Sędziwy feldmarszałek

wypoczywał tymczasem przy wtórze głuchych salw ar-

matnich i stłumionych oddaleniem odgłosów walki. Misja

Wilsona spełzła wszelako na niczym; próżnymi były

namowy i perswazje namiętnego Anglika, który, obu-

rzony, nazwał Kutuzowa zdrajcą i groził, że natychmiast

wyśle jednego ze swoich Anglików do Petersburga, aby

o tej zdradzie powiadomić Aleksandra i jego sprzy-

mierzeńców.

Lecz ani rzeczowa argumentacja, ani nawet groźby nie

dały pożądanych wyników: bądź to pod wpływem po-

wszechnej niedoli, pożarnymi dymami osnutej, bądź też

dlatego, że ta najbardziej ponura i najostrzejsza pora roku

zwiększała starczą niemoc znużonego organizmu,

nakłaniając do nadmiernej ostrożności tam, gdzie nie

było nic do stracenia, i do zbyt wielkiej opieszałości w

chwilach istotnie ważnych, wymagających szybkiej i

stanowczej decyzji — dość że w dalszym ciągu trwał

Kutuzow w swoim uporze. Tak jak pod Małojarosław-

cem zdawał się wierzyć niezachwianie, że sam tylko

klimat pokonać zdoła Napoleona, że w owym czasie

zima nie dokuczyła jeszcze dostatecznie cesarzowi i

Wielkiej Armii, że natomiast prędzej czy później srogie

mrozy Północy pomszczą ruinę i krzywdę narodu ro-

syjskiego.

Własnemu pozostawiony losowi, Miłoradowicz usiło-

wał przerwać linię bojową Francuzów, dziesiątkując

gęstymi strzałami mocno już przetrzebione szeregi Eu-

geniusza i Davouta. Echa walki, toczącej się w oddali na

tyłach ich prawego skrzydła, zaniepokoiły obu do-

wódców. Sądzili bowiem, że z tej strony drogą, która

wiodła do Juchnowa, a której bronił Ney, nadciągała

reszta armii rosyjskiej.

Były to tylko forpoczty. Ponieważ jednak ta bitwa na

tyłach trwała już od siedmiu godzin i krótki dzień

zimowy miał się ku końcowi, w mniemaniu, że bagaże

zdołały już cofnąć się poza Wiaźmę, bojąc się nadto, aby

ich nie odcięto, wicekról i książę Eckmühl nakazali

odwrót. Widok ustępujących regimentów francuskich stał

się hasłem do ponownej szarży. Korpus Davouta ocalał li

tylko dzięki osłonie pobliskiego wąwozu oraz

nieustraszonemu męstwu żołnierzy 25, 57 i 85 pułku.

Mniej gwałtownie zaatakowany książę Eugeniusz uszedł

co rychlej poza Wiaźmę. Niezwłocznie jednak ruszyli za

nim Rosjanie. Zaledwie weszli do miasta, gdy Davout,

ścigany przez dwudziestotysięczną armię, prażony og-

niem osiemdziesięciu dział ukazał się na przedmieściach.

Przodem szła dywizja Moranda. Nieświadoma grożą-

cego jej niebezpieczeństwa, sądząc, iż bitwa całkowicie

jest ukończona, szybkim szła krokiem, gdy wtem z bo-

cznych ulic runęły znienacka pułki rosyjskie. Zasko-

czenie było zupełne, zmieszały sią szeregi. Aczkolwiek z

trudem, Morand zdołał wszelako przywrócić ład. Dy-

wizja uszykowała się ponownie, a odpowiadając celnymi

strzałami na salwy nieprzyjacielskie, przedarła się po-

przez wrogie zastępy.

Ostatnia z kolei szła dywizja Compansa i ona dokonała

dzieła. Atakowany przez najwaleczniejsze oddziały

kozaków Miłoradowicza, Compans bez wahania zawró-

cił, osobiście stanął na czele swych ludzi, zniósł szeregi

rosyjskie, a gdy walka nieco przycichła, w dalszą puścił

się drogę. Bitwa ta przysporzyła sławy jednostkom, ale

szkodliwa była i ujemna w skutkach dla ogółu wojsk

naszych. Zarówno rozprzężenie, jak i brak jedności

ważną odegrały tu rolę. Zbyt wielka liczba samodziel-

nych wodzów rozluźniła karność, a mnożące się — czę-

stokroć sprzeczne — rozkazy i dyspozycje uniemożli-

wiały zwycięstwo. Dopiero około godziny drugiej po po-

łudniu zebrali się dowódcy na wspólną naradę, lecz mimo

narady akcja niejednolitą była i niezgodną.

A gdy zapadł wreszcie zmierzch, gdy rzeka, miasto,

obopólne zmęczenie i korpus Neya odgrodziły od nie-

przyjaciela zdziesiątkowane i krwawe regimenty, przy

migotliwym świetle obozowych ognisk jęto liczyć zabi-

tych i rannych. Ocalał wprawdzie honor, lecz straty były

niezmierne: padło blisko cztery tysiące ludzi, zabrano

nam i zniszczono kilkanaście dział, liczne wozy i

furgony. Chcąc przywrócić jaki taki ład, trzeba było

wszystko zmienić, wszystko przeinaczyć. Z każdego po-

szczególnego pułku pozostał zaledwie batalion, z każ-

dego batalionu — zaledwie pluton. Osowiałym wzrokiem

spoglądali żołnierze na nowe kadry, nowych kamratów i

nowych, obcych sobie oficerów.

Przyświecała tej posępnej reorganizacji pożarna łuna

płonącej Wiaźmy, wtórował jej daleki, jak gdyby pod-

ziemny huk armat Neya i Miłoradowicza, leśne budzący

echa, dźwięczący ponuro w nocnej pomroce. Kilka-

krotnie grały na alarm trąbki, a żołnierskie dłonie chwy-

tały za broń. Nikt wszakże nie atakował i noc przeszła

spokojnie. Lecz gdy nazajutrz uformowały się szeregi,

wszyscy bez wyjątku dziwili się, że tak nieliczni są, że

brak tylu najdzielniejszych żołnierzy.

Mimo strat jednak, mimo nędzy i głodu — bliskość

Smoleńska i przykład, jaki dawali oficerowie, podtrzy-

mywały ducha w armii. Działał również ożywczo czysty

błękit pogodnego nieba i złoty blask słońca, tego wie-

czystego źródła nadziei i życia, które zdawało się prze-

czyć otaczającym nas zewsząd bolesnym scenom

śmierci i rozpaczy.

Lecz 6 listopada, rankiem, błękit zasnuwa się mgłą; od

północy nadciągają szare, ciężkie chmury; grubymi

płatami padać zaczyna śnieg. Sam Bóg żąda snadź osta-

tecznej zguby naszej! Niebawem pod śnieżną powłoką

wszystko innych nabiera kształtów, wszystko zmienia

się i zlewa w bezkresie omglonych pól. Najmniejsza

przeszkoda rośnie i olbrzymieje, giną ścieżki i drogi.

Podczas kiedy żołnierz bierze się za bary z zimnem i

szalejącą dookoła zawieruchą, gnane wiatrem białe

płatki ścielą się wszędzie; zasypują jary, wyrwy i

rozpadliny; gotują setkom istnień ludzkich chłodną

mogiłę. A gdy nie znać już nic, gdy zasypane już

wszystko, pod ciężkim butem żołnierskim osuwa się

zdradziecka biel — na wieczny, nieprzerwany sen.

Na próżno odwracają się kamraci: śnieg miecie prosto

w oczy, pod lodowatym tchnieniem nawałnicy wzbijają

się co chwila śnieżne tumany; straszliwa zima Północy w

tej nowej postaci zażarty toczy bój z żałobnymi

szczątkami świetnych niegdyś pułków, przenika wskroś

lekkie odzienie, chłodem ścina na wpół bose stopy.

Przemoczone mundury okrywa wnet szklista, lodowa

powłoka; drętwieją wszystkie członki; silny wiatr tamuje

dech w piersiach; na brodach i wąsach osiadają sople

lodu.

Drżąc z zimna, nieszczęśni żołnierze idą wciąż. Wkrót-

ce jednak odmawiają posłuszeństwa zesztywniałe nogi, a

pierwsza napotkana przeszkoda, kamień, leżąca w po-

przek drogi gałąź czy też bratni trup — stają się przy-

czyną zguby. Kto upadł raz, ten na próżno jęczy: nie

podnosi się już więcej: białe puchy otulają go szczelnie,

w cmentarne ścielą się mogiłki, coraz wyższe, coraz

liczniejsze. Najodważniejsi, czy też może najbardziej

obojętni, przechodzą mimo, odwracając głowę. Lecz

przed nimi, za nimi, dookoła nich zaległa jeno głucha

cisza, jeno śnieżne tumany, jeno olbrzymi, śmiertelny

całun, którym przyroda zdaje się okrywać armię. Na tle

szarego nieba rysują się ostre, smukłe sylwetki

świerków, ich ciemna zieleń, nieruchome, w dół opu-

szczone konary, które uzupełniają niejako bolesny widok

męki ludzkiej i ogólnej martwoty, których szum jest

jedyną pieśnią, zawodzącą nad głowami tych zmarłych i

tych konających!

Wszystko nawet własna broń, nawet owe zwycięskie

karabiny, które pod Małojarosławcem raz jeszcze przy-

sporzyły nam sławy, a które odtąd służyć miały li tylko

do obrony, wszystko jęło zwracać się przeciw armii.

Skostniałe dłonie nie mogły utrzymać ciężkich giwerów;

palce, pozbawione ruchu niezbędnego do zachowania

resztek życia i ciepła, przymarzały do kurków. Ci, którzy

przewróciwszy się zdołali jeszcze powstać, powstawali

zazwyczaj bezbronni; przy upadku bowiem gięły się lufy,

pękały kolby lub też broń ginęła w śnieżnych zaspach.

Wzrastała nieustannie liczba maruderów, ciągnących

gromadą lub pojedynczo, ludzi wszelkiej broni i wszel-

kiej narodowości, których nie podłe tchórzostwo, lecz

głód i zimno przywiodły do decyzji. W tej beznadziejnej,

ogólnej i indywidualnej walce, ulegając przemożnym

instynktom samozachowania — odbieżeli pułkowych

Sztandarów i pokonani, bezbronni szli oto w nieznaną

dal, na tułaczkę, być może na śmierć!

Wielu spośród nich zboczyło z traktu i rozpierzchło się

polnymi drogami po okolicy, w nadziei, iż zdołają

znaleźć tam kęs chleba i dach nad głową. Lecz w pro-

mieniu siedmiu do ośmiu mil wszystko zburzone było,

wszystko zrównane z ziemią. Zamiast chleba i dachu,

straszliwa czekała ich śmierć z ręki kozaków i uzbrojo-

nych chłopów, którzy obdzierali ich z odzieży i wśród

dzikiego śmiechu porzucali nagich na śniegu. Chłopi

rosyjscy, podburzani przez Aleksandra i Kutuzowa, nie

umieli szlachetnie pomścić ojczyzny, jak wprzód nie po-

trafili jej obronić; zorganizowani w luźne partie, pod

Osłoną leśnych gąszczy ciągnęli za armią, po obu stro-

nach traktu. Wszyscy ci, których nie dosięgły kozackie

lance lub chłopskie siekiery, musieli tedy wracać na

trakt, na cmentarny, trupami usiany szlak.

Nadeszła wówczas noc, długa, szesnastogodzinna noc!

Lecz wśród tych śnieżnych, jednakowo białych

przestrzeni nie wiadomo, gdzie zatrzymać się, gdzie

spocząć, gdzie szukać jakichkolwiek jadalnych jarzyn,

czym rozniecić ogień! W końcu jednak znużenie, nocny

mrok oraz powtarzane kilkakrotnie rozkazy zatrzymały

tych,

którym ich własna siła ducha i ciała oraz przykład do-

wódców dozwoliły utrzymać się w szeregach. Niedobitki

rozłożyły się obozem. Ale i tutaj również szalejąca wciąż

burza unicestwiła pierwsze przygotowania do noclegu.

Osędziałe świerki zamiast płomienia dawały jeno dym, a

grube płaty śniegu, który w dalszym ciągu sypał bez

przerwy, gasiły ognie biwaków i wraz z nimi tlejące

jeszcze w duszach ludzkich nadzieję, ostatki sił i odwagi.

Gdy rozgorzały wreszcie ogniska, oficerowie i żołnie-

rze poczęli krzątać się koło żałosnej wieczerzy; pieczono

nad ogniem krwawe ochłapy chudej, żylastej koniny;

niektórzy, bardziej od innych przez los faworyzowani, na

wodzie ze stopionego śniegu warzyli żytnią zacierkę.

Nazajutrz rano dookoła wygasłych, śniegiem przysy-

panych palenisk leżały liczne zwłoki zmarzniętych pod-

czas snu żołnierzy, okoliczne zaś pola usiane były tru-

pami kilku tysięcy koni.

Począwszy od tego pamiętnego noclegu każdy jął liczyć

tylko na siebie, na własnych jedynie polegać siłach. W

łonie wrażliwej, kulturalnej, rzec można nawet

przecywilizowanej armii, wśród jednostek o duszach

namiętnych, a płomiennej wyobraźni, szybko krzewił się

bezład, niesubordynacja i zniechęcenie. Co dnia tedy, na

każdym biwaku, przy każdym trudniejszym przejściu

umykały coraz liczniejsze grupki dezerterów. Lecz ofi-

cerowie, podoficerowie i garść wytrzymałych, jak stal

hartownych szeregowców, oparli się zwycięsko tej za-

razie tchórzostwa i niekarności. Dzielni ci ludzie wza-

jemnie dodawali sobie otuchy, powtarzając nazwę

Smoleńska, który coraz bliższy był, w którym wynędz-

niałe szeregi dostać miały wszystko: strawę, odzienie i

broń.

Wśród śnieżnej zamieci, która zapowiadała jeszcze

większe mrozy, bez względu na godność i rangę, a za-

leżnie od usposobienia, wieku i temperamentu, każdy,

zarówno oficer, jak prosty żołnierz, zachowywał lub

tracił wewnętrzną równowagę, moc ducha, spokój i

energię. Wśród wodzów naszych ci, którzy dotychczas

największą odznaczali się surowością, którzy przestrze-

gali najskrupulatniej obowiązujących przepisów, którzy

byli uosobieniem dyscypliny, porządku i systematycz-

ności, w owych dniach klęski i próby, zrozpaczeni ogól-

nym rozprzężeniem, najprędzej podupadli na duchu,

a sądząc iż wszystko stracone bezpowrotnie, pierwsi

skłaniali się do dezercji.

Między Gżackiem a Michalewskiem, wioską leżącą na

drodze z Drohobuża do Smoleńska, w kolumnie cesars-

kiej nie zaszło nic godnego uwagi. Zanotować można

jedynie fakt masowego wyzbywania się wszystkich łu-

pów z Moskwy wywiezionych. Liczne działa, starodaw-

na, cenna broń, srebra i tkaniny oraz olbrzymi, pozłocisty

krzyż z wieży Wielkiego Iwana zatopione zostały w

nurtach Semlewskiego Jeziora. Owe zwycięskie trofea,

sława i skarby, z takim trudem zdobyte wszystko to, co

zdobi i upiększa życie, nieznośnym zaciężyło brze-

mieniem: jak okręt ginący w morskich odmętach, w

przepastnej, bezdennej topieli, armia otoczona zewsząd

zakrzęsłą falą śnieżnych zasp odrzucała bez wahania

wszystko, co mogło opóźnić i utrudnić odwrót!

Dzień 3 i 4 listopada spędził Napoleon w Sławkowie.

Zarówno wypoczynek, jak i obawa, że odwrót ten po-

czytany będzie za ucieczkę, rozpłomieniły wyobraźnię

cesarza. Wydał rozkazy, mocą których nasze tylne straże,

cofające się w pozornym nieładzie, wciągnąć miały

Rosjan w zasadzkę, gdzie on zgnieść je miał doszczętnie.

Niebawem wszakże cesarz zajął się czym innym i rozkaz

cofnięto. 5 listopada dotarł do Drohobuża. W magazy-

nach miejskich znalazł znaczny zapas młynków ręcz-

nych, obstalowanych niegdyś dla armii, a bezużytecz-

nych teraz wobec zupełnego braku wszelkiego ziarna.

Wówczas to powstał plan zajęcia kwater naszych w Smo-

leńsku.

Nazajutrz 6 listopada, opodal Michalewska, w chwili

gdy zrywać się poczynały pierwsze podmuchy strasz-

liwej śnieżycy, nadjechał hrabia Daru, a wkrótce liczne

widety otoczyły półkolem cesarza.

Tegoż dnia pierwsza od dziesięciu dni sztafeta, która

zdołała przedostać się do armii, przywiozła była hrabie-

mu nieoczekiwane wieści o dziwnym spisku uknutym w

Paryżu, w głębi więziennej celi, przez nie znanego dotąd

generała. Jedynym spólnikiem Maleta była fałszywa

wiadomość o całkowitym pogromie Wielkiej Armii oraz

podrobiony rozkaz aresztowania ministra, prefekta policji

i komendanta Paryża. Wszystko powiodło się

najzupełniej, dzięki energii spiskowców, ogólnej

nieświadomości i zdumieniu. Zaledwie jednak rozeszła

się wieść o istotnych celach spisku, uwięzieni zostali

wszyscy, tak konspiratorzy, jak i ci, którzy dali im wiarę.

Napoleon równocześnie dowiedział się o zbrodni i o

karze, jaką ponieśli przestępcy. Wszystkie spojrzenia po-

biegły wtedy w stronę cesarza, śledząc chciwie wrażenie,

wywołane smutną nowiną. Lecz nic z twarzy jego nie

wyczytali. Siłą woli tłumił w sobie cesarz niepokój, żal i

gniew, a zwracając się do hrabiego z tymi słowy: „No, a

gdybyśmy byli pozostali nadal w Moskwie!" — wszedł

czym prędzej do otoczonej częstokołem chaty, w której

mieścił się poprzednio urząd poczty liniowej.

Dopiero gdy znalazł się w otoczeniu najwierniejszych,

najbardziej zaufanych oficerów, prysł sztuczny spokój,

wybuchnęły na zewnątrz gwałtowne, z trudem powścią-

gane wzruszenia! Wkrótce potem przywołać kazał kilku

innych wodzów, aby ocenić sposób, w jaki przyjęta zo-

stała wiadomość o spisku. Ze smutkiem ujrzał ból i

trwogę, i zachwianą wiarę w trwałość jego rządów. Do-

wiedział się, że konsternacja wielką była; że oficerowie z

lękiem spoglądali w przyszłość; że obawiano się wzno-

wienia krwawych dni Wielkiej Rewolucji, wznowienia

straszliwego okresu społecznych i politycznych przewro-

tów. Wojna otaczała nas zewsząd; zewsząd groziło nam

niebezpieczeństwo, widmo klęski i zagłady.

Byli wszelako i tacy, którzy cieszyli się z otrzymanej

nowiny w nadziei, iż przyśpieszy ona powrót cesarza do

Francji i położy kres dalszym wyprawom. Niepokój

wewnątrz kraju zapewnić miał spokój na zewnątrz.

Wkrótce jednak, wobec nędzy i głodu, umilkły szepty,

zaprzestano narad i dyskusji. Co się zaś tyczy Napoleona,

to celem i ośrodkiem wszystkich myśli jego był obecnie

Paryż; machinalnie też podążał ku Smoleńskowi, gdy

nagłe przybycie adiutanta Neya przywróciło mu

świadomość czasu i miejsca.

Począwszy od Wiaźmy, Ney osłaniać jął odwrót, ten

niezapomniany odwrót, który okrył kirem żałoby tysiące

rodzin, jego zaś nieśmiertelną otoczył chwałą! Aż do

Drohobuża wojska nasze nie napotkały żadnej poważ-

niejszej przeszkody; prócz drobnych utarczek z koza-

kami, którzy jak złośliwe muchy dybali na naszych

ginących żołnierzy i opuszczone wozy, a umykali, gdy

dojść miało do starcia, nic nie przerywało smutnej

jednostajności posępnego marszu!

Nie tego wszakże dotyczył raport Neya. Zbliżając się

do Drohobuża, dostrzegł on liczne ślady rozprzężenia i

nadużyć, jakich dopuściły się poprzedzające korpusy.

Śladów tych nie był w stanie zatrzeć, a jakkolwiek

oswoił się już z myślą zostawienia nieprzyjacielowi

wozów i furgonów, widok pierwszych porzuconych ar-

mat wywołał na twarzy marszałka krwawy rumieniec

wstydu i upokorzenia.

Tuż pod miastem korpus jego rozłożył się obozem. Lecz

gdy minęła wreszcie długa, straszna noc, w ciągu której

rozpierzchła się większość zgłodniałych i zziębniętych

żołnierzy, dzienny brzask, zazwyczaj tak niecierpliwie na

biwakach wyglądany, oświetlił śnieżną zamieć,

nadciągające pułki nieprzyjacielskie i opustoszałe,

wygasłe ogniska. Próżnymi były usiłowania Neya; bez-

owocnym nieustraszone jego męstwo. Mimo bohaterskie-

go oporu, garstka ofcerow i żołnierzy zmuszona została

ujść czym prędzej poza Dniepr, ü tym właśnie pragnął

marszałek uwiadomić cesarza, nie tając nic, nie szczę-

dząc żadnych, najprzykrzejszych nawet szczegółów.

Przyboczny adiutant Neya, pułkownik Dałbignac, po-

wiedzieć miał cesarzowi: „Ze, począwszy od Małojaro-

sławca, pierwszy krok wstecz zbił z tropu żołnierzy,

którzy dotąd nigdy jeszcze nie cofali się; ze bitwa pod

Wiaźma rzuciła posiew zniechęcenia i demoralizacji, a

straszliwa śnieżyca, jako zapowiedź srogiej i ciężkiej

zimy, dokonała dzieła.

Wielu generałów, pułkowników i kapitanów, oficerów

wszelkiej rangi i wszelkiej broni, utraciwszy wszystko,

plutony, bataliony, pułki, nawet dywizje pomnażało

luźne bandy maruderów i włóczęgów, a brnąc pospołu z

żołnierstwem przez śnieżne zaspy, łączyło się bądź to z

jedną, bądź z drugą gromadą; że wobec takiego bezładu i

rozprzężenia nic ostać się nie mogło; że fatalny przykład

działał ujemnie nawet na starych, w służbie osiwiałych

wiarusów, nawet na te pułki, które pamiętały jeszcze

wojny Wielkiej Rewolucji!

Najlepsi, najodważniejsi żołnierze szemrają głośno, py-

tając, dlaczego oni tylko i wciąż oni przelewać muszą

krew, ażeby innym zapewnić odwrót; dlaczego żądają od

nich nieustannego poświęcenia, nieustannej ofiary

Własnego zdrowia i życia, skoro ci, którzy niezdatni już

są do boju, konają w najsroższych męczarniach, wszel-

kiej pozbawieni opieki; skoro owe nieprzeliczone furgo-

ny chorych i rannych, których wleczono za wo jskiem od

samej Moskwy, porzucano teraz na pewną śmierć, skoro

okoliczne lasy i gaje rozbrzmiewają żałosnymi jękami i

rzężeniem konających! Jakaż czeka ich dola? W dzień

nadludzkie wysiłki i trudy, forsowne marsze, ustawiczna

walka; w nocy — ból i nędza; nigdy dachu nad głową;

biwaki bardziej są mordercze od bitew; głód i zimno

spędzają sen z powiek, a kto zaśnie, zmożony zimnem i

głodem, ten nie obudzi się więcej. Złoty orzeł cesarski

nie chroni już, lecz zabija!

Po cóż więc nadal własną zasłaniać go piersią? W ja-

kim celu ginąć tłumnie, zaściełać trupami drogi i pola?

Lepiej rozpierzchnąć się od razu, a skoro uciekają wszys-

cy, skoro nie ma innego ratunku, uciekać wraz z nimi.

Tchórze nie będą korzystali wówczas z krwawego znoju

walecznych; jednakowe prawa przysługiwać będą

wszystkim; dla wszystkich jedna będzie męka i jedna

niedola!" Na zakończenie Dalbignac podkreślić miał i

uwydatnić całą grozę sytuacji, za której dalsze skutki i

wyniki Ney nie chciał być odpowiedzialnym.

Lecz Napoleon dostatecznie poinformowany był o

wszystkim. To, co widział dookoła, na co patrzył nie-

ustannie, dawało mu miarę istotnego stanu rzeczy; czuł

aż nadto dobrze, że nic nie zdoła uratować armii; że

ginąć musi korpus za korpusem, pułk za pułkiem, że

prócz czoła kolumny nie ocaleje nikt. Przerwał też adiu-

tantowi w pół zdania, mówiąc: „Pułkowniku, nie pytałem

cię o te szczegóły!" Dalbignac umilkł, zrozumiawszy, że

wobec ogólnej, wówczas już niechybnej klęski, trzeba

było oszczędzać resztki sił ludzkich, że cesarz obawiał

się wszelkich skarg, aby nie pogłębiać depresji i znie-

chęcenia, równie dla obu stron szkodliwego.

Całe zresztą zachowanie się Napoleona, jednakowe aż

do końca, nakazywało szacunek. Poważny, milczący i

zrezygnowany, mniej może od innych narażony na braki

i dolegliwości fizyczne, bardziej natomiast zbolały i

przygnębiony, dźwigał bez szemrania straszliwe brzemię

niedoli i upokorzenia.

W owej chwili nadciągnął ze Smoleńska konwój z

żywnością, przysłany przez generała Charpentier.

Bessičres zagarnąć chciał wszystko dla gwardii, lecz

cesarz wyekspediować kazał niezwłocznie wozy i fur-

gony do tylnych straży, twierdząc: „że najpierw powinni

nasycić się ci, którzy osłaniają i strzegą innych".

Równocześnie polecił Neyowi „bronić się tak długo, aby

armia mogła dotrzeć do Smoleńska, wypocząć, odżywić

się i zorganizować".

Jeśli niektórzy pokrzepili się nadzieją rychłego wy-

poczynku, większość opuszczała szeregi, aby dorwać się

czym prędzej do tego, co miało być kresem cierpień ich i

nędzy. Co się zaś tyczy Neya, to czując, iż potrzebną jest

ofiara i że on właśnie ma być poświęcony na ołtarzu

ojczyzny, przyjął bez wahania niebezpieczną misję

powierzoną mu przez cesarza. Od tej pory przestał

przywiązywać zbytnią wagę do utraty furgonów i dział,

które tylko zima mu wydzierała, i gdy podczas przeprawy

przez Dniepr część armat utknęła wśród śniegu i

lodowych zwałów, u stóp stromych, oślizganych wy-

brzeży, nie oglądając się poza siebie przeszedł przez

rzekę i zajął na przeciwległym brzegu stanowisko za-

czepne.

Rosjanie dążyli tymczasem za nami pod osłoną lasu i

pozostawionych przez nas wozów. Ostrzeliwali stamtąd

żołnierzy Neya, którzy pod wpływem głodu i zimna, nie

mogąc utrzymać w skostniałych dłoniach ciężkich

karabinów, coraz liczniej rzucać poczęli broń i ratować

życie ucieczką, choć niedawno jeszcze poczytaliby to

sobie za niesłychaną hańbę. Lecz Ney skoczył wówczas

za nimi, porwał pierwszy z brzegu karabin, a

skrzyknąwszy uciekających, po raz wtóry poprowadził

ich w ogień. Sam bił się jak lew, niepomny rodziny,

bogactw swoich, tytułów i godności; pospołu z

szeregowcami walczył z zaciekłością skazańca, który nie

spodziewa się już niczego prócz rycerskiej, chlubnej

śmierci! Nie zaniedbał wszelako obowiązków wodza;

wykorzystał sumiennie właściwości terenu: stoki po-

bliskiego wzgórza i obszerny, częstokołem otoczony

dom. Usiłowania marszałka poparli generałowie jego i

pułkownicy, w pierwszym rzędzie Fezensac; nieprzy-

jaciel, który zamierzał ścigać nas, został zmuszony do

odwrotu!

Męstwo i poświęcenie Neya zapewniły armii dwudzie-

stoczterogodzinne wytchnienie i spokojny marsz na

Smoleńsk. Rosjanie ponowili jednak szarżę i zarówno

następnego dnia, jak i później, w ciągu dni dziesięciu, nie

ustawała bohaterska walka, nie milkły echa wystrzałów.

13 listopada, opodal Smoleńska, dokąd Ney dotrzeć

miał nazajutrz, w chwili gdy marszałek zawracał, ażeby

raz jeszcze odeprzeć atak pułków nieprzyjacielskich,

wzgórza osłaniające jego lewe skrzydło zaroiły się nagle

od uciekinierów. Obłędną chwyceni trwogą, nieszczęśni

żołnierze pędzili na oślep i staczali się aż do stóp Neya

po śnieżnych, krwią zbryzganych stokach. Oddział koza-

ków, widny z daleka w pośrodku tego tłumu, wyjaśniał

należycie przyczynę popłochu. Huknęły strzały. A gdy

rozpierzchła się lotna jazda rosyjska, zdziwiony marsza-

łek ujrzał poza nią zbiedzoną, ze wszystkiego ogołoconą

armię wicekróla.

Począwszy od Drohobuża, towarzyszyli jej stale kozacy

Płatowa. Zaraz za miastem książę Eugeniusz zboczył był

z traktu na drogę wiodącą do Witebska, tę samą, którą

przed dwoma miesiącami szły zwycięskie jeszcze pułki

nasze. Wówczas jednak rzeka Wop' była wąskim,

błotnistym strumieniem, obecnie zaś toczyła mętne

wzburzone fale, które odbijały się z szumem o urwiste

wybrzeża. Rozkopano tedy zmarznięty, śniegiem i lodem

okryty brzeg, po czym wyszedł rozkaz rozebrania w cią-

gu nocy sąsiednich drewnianych domostw, ażeby

uzyskać materiał potrzebny do budowy mostu. Lecz

rozkaz wicekróla, który większą cieszył się sympatią

aniżeli posłuchem, nie został wykonany. Pontonierzy

zniechęcili się wkrótce napotykanymi trudnościami i gdy

powrócił dzień, a wraz z nim kozacy, most, dwukrotnie

zrywany przez lodową krę, nie był ukończony.

Pięć do sześciu tysięcy karnego żołnierza, około dwu-

nastu tysięcy wszelkiego rodzaju maruderów, chorych i

rannych, przeszło sto dział, jaszczyki z prochem i

amunicją oraz liczne wozy i furgony tłoczyły się w

pobliżu rzeki na znacznej przestrzeni. Mimo kry usiło-

wano przeprawić się wpław przez szumiący, groźny po-

tok. Pierwsze armaty dotarły szczęśliwie do przeciw-

ległego brzegu, lecz woda wzbierała nieustannie, a błot-

niste łożysko pogłębiało się coraz bardziej pod ciężarem

dział i wozów. Utknął niebawem jeden furgon, za nim

kilka innych i wszystko stanęło.

Mijały tymczasem godziny. Najsilniejsze, najbardziej

muskularne dłonie opadać jęły bezwładnie; dokuczał

głód i zimno, szarpali kozacy. Świadom całej grozy i

beznadziejności położenia wicekról postanowił wówczas

porzucić artylerię i wszystkie bagaże. Nadbrzeżna rów-

nina stała się widownią tragicznych, przejmujących scen.

Właściciele mienia zawartego w wozach zdołali

zaledwie Wybrać najniezbędniejsze przedmioty i obju-

czyć nimi pozostałe jeszcze konie, gdy zwarty, wynędz-

niały tłum żołnierzy otoczył co najbogatsze powozy,

rozbijając kufry i skrzynie, mszcząc się niejako na tych

skarbach za nędzę swoją i niedolę, nie chcąc pozostawić

ich kozakom, którzy obserwowali wszystko z daleka.

Szukano przede wszystkim zapasów żywności. Zesch-

nięty kawałek chleba lub garść mąki znacznie większą

przedstawiały wartość aniżeli hafty i złotogłowia, aniżeli

cenne brązy i dzieła sztuki. A gdy nadszedł wieczór, gdy

zmierzch okrył sinawą pomroką śnieżne pola, niezwykle

ostrymi kontury rysowały się na tym tle zdeptane i

pogardzane skarby, wykwit bogactwa i przemysłu dwóch

najpotężniejszych stolic świata!

Równocześnie większość kanonierów zrozpaczonych

utratą dział zagważdżała armaty, rozrzucała proch i

amunicję. Inni zaś, przytomniejsi, pragnąc walczyć do

ostatka, usypali z prochu wąską, długą ścieżkę, która

wiodła w dal, poza bagaże, ku zostawionym na tyłach

jaszczykom, a podpalona z chwilą ukazania się liczniej-

szych oddziałów kozackich spragnionych grabieży,

wśród huku pękających bomb i druzgotanych na drzazgi

jaszczyków,

poniosła

straszliwą

śmierć

w

nieprzyjacielskie szeregi: jedni zginęli, inni rozbiegli się

w popłochu.

Kilkuset ludzi — szczątki 14 dywizji — osłaniać miało

przeprawę aż do dnia następnego, broniąc kamratów

przed cisnącymi się zewsząd kozakami. Pozostali zaś

żołnierze, intendenci, kobiety i dzieci, chorzy i ranni pod

ogniem nieprzyjacielskim tłoczyli się na wybrzeżu, tuż

nad rzeką. Lecz widok wezbranych wód i potężnych

zwałów płynącej kry odstraszał wszystkich; każdy oba-

wiał się przeziębienia, ale bardziej jeszcze każdego trwo-

gą przejmowała myśl o zetknięciu się z zimnem lodo-

watych fal.

Pierwszy wszedł do wody Włoch, pułkownik Delfanti.

Za jego przykładem poszli żołnierze, za wojskiem —

tłum. Tylko najsłabsi, najmniej zdeterminowani lub też

ci, którzy przez chciwość nie chcieli rozstawać się ze

swoimi skarbami, pozostali przy wozach i furgonach. Ci,

co nie zdobyli się na porzucenie łupu i nie wzgardzili

fortuną, która nimi wzgardziła, drogo opłacili tę chwilę

słabości. Nazajutrz widziano, jak kozacy, którzy wciąż

niesyci łupu zapragnęli jeszcze nędznego odzienia

swoich jeńców, obdarłszy ich do szczętu, nagich pędzili

po śniegu, opornych poganiając drzewcami swoich lanc.

Rozproszona, głodna i przemokła armia włoska noco-

wała na śniegu pod gołym niebem w pobliżu wioski, w

której na próżno sztab i generalicja szukali kwater,

żołnierze bowiem oblegali drewniane chaty i domostwa.

Pod osłoną nocy, która mrokiem swym pokrywała

wszystko, nie poznając dzięki niej swoich dowódców i

sami przez nich nie poznawani, pragnąc za wszelką cenę

ogrzać skostniałe członki, tłumnie rzucali się na chaty,

wyłamywali drzwi i okna, krokwie i belki z dachów,

niepomni tego, iż inni, starsi wiekiem i rangą, tak jak oni

zmuszeni będą poprzestać na ogniu biwaków.

Na próżno odganiali ich oficerowie. Lżeni, nawet bici,

bez skargi, bez jęku wracali znów nieprzerwanie, wracali

wszyscy, nie wyłączając królewskiej i cesarskiej gwardii.

Co noc bowiem w całej armii powtarzały się takie sceny.

Mimo gróźb i zakazów milczące postacie chwytały

niestrudzenie belki, deski i bierwiona, rozbierając po

trochu chaty i zabudowania, z których oficerowie musieli

w końcu uchodzić, aby resztki nie runęły im na głowy.

Była w tym dziwna mieszanina wytrwałości i poddania

się, uporu i poszanowania dla władzy.

A gdy zapłonęły wreszcie ogniska, przy których grzać

się zaczął i suszyć tłoczący się dookoła tłum nędzarzy,

szeptom i westchnieniom wtórować poczęły krzyki, jęki i

przekleństwa zarówno tych, którzy zdołali jeszcze prze-

prawić się przez rzekę, jak i tych, którzy staczali się w

dół z oślizłych wybrzeży i ginęli w spienionym odmęcie.

Nie przynosi zaszczytu nieprzyjacielowi naszemu fakt, że

wśród takiej klęski kilkuset ludzi pozostałych o pół mili

za wicekrólem i na drugim brzegu rzeki Wop' zdołało

przez dwadzieścia godzin trzymać na wodzy nie tylko

męstwo, ale i zachłanność kozaków Płatowa.

Być może, iż przedtem jeszcze ataman przygotował

wszystko, co zapewnić miało nazajutrz całkowite rozbi-

cie wojsk wicekróla. W rzeczy samej, gdy po

forsownym, choć bezładnym marszu armia zbliżała się

nazajutrz do Duchowszczyny, miasteczka, którego nie

tknęła jeszcze dłoń podpalaczy, z murów miejskich

wychynął na równinę znaczny oddział kozaków, zbrojny

w lekkie polowe działa.

Jednocześnie Płatow zaatakował tylne nasze straże i

oba flanki.

Nikt nie zdoła opisać straszliwego popłochu, jaki

wszczął się w owej chwili. Ciury obozowe, kobiety i

maruderzy przewracali się i tratowali wzajemnie, roz-

pychając i łamiąc szeregi. Pod wpływem trwogi olbrzy-

mi, kilkunastotysięczny tłum kołysał się i przelewał jak

wzburzona fala, głuchy na rozkazy i nawoływania. Zda-

wało się, iż wszystko już stracone. Lecz zimna krew

księcia i usiłowania dowódców ocaliły armię. Doborowy

żołnierz wysunął się naprzód, ponownie uformowały się

szeregi. I gdy armia ruszyła, odpowiadając strzałami na

salwy nieprzyjacielskie, Rosjanie, którzy górowali nad

nami wszystkim prócz męstwa, rozstąpili się przed nami i

cofnęli, poprzestając na czczych demonstracjach. Droga

do Duchowszczyny była zdobyta.

Zajęto w mieście kwatery dopiero co opuszczone przez

nieprzyjaciela, który rozłożył się obozem w pobliżu Du-

chowszczyny, aby odtąd sprawiać nam podobne niespo-

dzianki na całej drodze do Smoleńska; od tej chwili

bowiem kozacy postanowili ścigać armię cesarską. Na-

brali odwagi i otoczyli 14 dywizję. Gdy książę Eugeniusz

ruszyć chciał z odsieczą, oficerowie i żołnierze leżący

pokotem na ciepłym popiele ognisk obozowych odmówili

posłuszeństwa. Dwudziestostopniowy trzaskający mróz i

ostry wiatr Północy przenikał wszystkie członki, odbierał

wszelką siłę i energię. Na próżno ukazywano im

otoczonych zewsząd kamratów, zbliżające się pułki nie-

przyjacielskie i połyskliwy, coraz bliższy, coraz groź-

niejszy rój kul i kartaczy. Mimo nawoływań w zaciętym

trwali uporze, twierdząc, iż wolą raczej śmierć aniżeli

ciągłą mękę. Nawet warty zbiegły z posterunków. Książę

zdołał wszelako ocalić swoje tylne straże.

W owej właśnie chwili, niedaleko Smoleńska, ostatnie

szeregi wicekróla zepchnięte zostały przez kozaków w

stronę Dniepru ku wojskom Neya. Popłoch ogarnął

wszystkich. Nie myśląc nawet o obronie, wylękły tłum

cisnął się nad rzekę, do mostu, gdy wtem szarża 4 pułku

zatrzymała Rosjan.

Komendant czwartaków, młody Fezensac, energią swo-

ją i zapałem ożywił przygnębionych, na poły skostnia-

łych żołnierzy. Duch zdobył przewagę nad ciałem. I tam,

gdzie instynkt samozachowawczy doradzał bunt i uciecz-

kę, gdzie wszystko się zdawało przemawiać przeciw

jakiejkolwiek walce, krótka wzmianka o godności i ho-

norze stała się hasłem do najwaleczniejszych, najbardziej

bohaterskich czynów.

Biegiem ruszył 4 pułk na nieprzyjaciela, krwią własną

skraplając śnieżne stoki zajmowanego przez Rosjan

wzgórza, borykając się z mroźnym wiatrem Północy. Ney

zmuszony był nawet poskramiać i hamować zbytni zapał.

Nagłej tej przemiany dokazał Fezensac. Pod wpływem

słów pułkownika żołnierze nieśli w ofierze własne zdro-

wie i życie, aby tylko nie uchybić tradycjom swoim i

ideałom, aby nie zejść z drogi męstwa i chwały. Słowa te

może wydają się tutaj zbyt szumne, bo znikomą jest

sława szeregowca, który ginie samotnie na obcej dalekiej

ziemi, wspomniany z niechęcią czy też z żalem przez

szczupłą garstkę kamratów. Lecz wszystko jest względne:

te same uczucia, te same namiętności wspólne są

wszystkim ludziom, zarówno gromadce, jak gromadzie,

bez względu na sferę społeczną, umysłowość i stano-

wisko; wszędzie jednakie działają pobudki, jednakowe

rządzą prawa i aprobata bratniego plutonu tak samo

działa na żołnierza, jak aplauz całej armii na generałów!

W oddali zamajaczyły nareszcie mury Smoleńska, owej

ziemi obiecanej, która miała być kresem cierpień i

niedoli, głodu i niewywczasów, która przygarnąć miała

litościwie ten tłum steranych nędzarzy, ogrzać ich i na-

karmić, zaopatrzyć w zapasy żywności, w obuwie i nowe,

do klimatu dostosowane, odzienie!

Jedynie gwardia oraz szczupła garść starych wiarusów

pozostały wówczas wierne pułkowym sztandarom; reszta

zbiegła, dążąc czym prędzej ku miastu. Tysiące ludzi,

przeważnie bezbronnych, tłoczyły się na obu stromych

brzegach Dniepru, tysiące obiegły mury i bramy miasta.

Lecz wynędzniałe, od brudu i prochu czarne twarze,

podarte mundury i pokrywające je dziwaczne różno-

barwne łachmany, wstrętny wygląd i nie mniej odraża-

jąca zaciekłość przeraziły załogę Smoleńska. W obawie

grabieży i nadużyć bramy miejskie zostały zamknięte!

Sądzono również, iż tym właśnie sposobem będzie

można zapobiec rozprzężeniu, rabunkowi i gwałtom. W

łonie nieszczęsnej, zdziesiątkowanej armii zawrzała

straszliwa walka między ładem a rozprzężeniem. Na

próżno płakał, zaklinał i błagał tłum zgłodniałych nę-

dzarzy, na próżno groził i usiłował wyłamać bramy, na

próżno wyciągał zmartwiałe dłonie i osuwał się z jękiem

u podnóży murów. Załoga głucha była na płacz i prośby.

Dezerterzy czekać musieli na przybycie pierwszego nie

rozpierzchniętego jeszcze korpusu.

Była to stara i młoda gwardia. Za gwardią dopiero

miały wejść do miasta owe luźne gromady. Zarówno

dezerterzy, jak i korpusy przybyłe pod Smoleńsk między

8 a 14 listopada w mniemaniu, iż rozmyślnie opóźniono

otwarcie bram miejskich, ażeby zapewnić gwardii lepszą

strawę i wygodniejsze kwatery, poczęli szemrać i

złorzeczyć: „Że ustawicznie podporządkowani są gwar-

dii, tej próżniaczej gwardii, która w pierwszym szeregu

staje jedynie podczas rewii i uroczystości wojskowych,

która mężna jest tylko wobec rozdawanych krzyżów i

awansów, że armia poprzestawać musi zawsze na reszt-

kach, zawsze czekać, aż gwardia nasyci się i wypocz-

nie!". Zapomnieli wszelako, iż wobec ogólnej klęski

należało strzec i chronić jedynego korpusu, który zacho-

wał się w całości i który w razie naglącej potrzeby

stanowić miał ostatnią ucieczkę ginącej armii.

Gdy odemknięto w końcu bramy Smoleńska, niepomny

setek trupów i konających towarzyszy, którzy zaściełali

brzegi Dniepru i śliskie stoki wzgórz wiodących do

górnej części miasta, tłum pobiegł ku składom i ma-

gazynom. Lecz i tutaj również zawarły się przed nimi

wszystkie wrota. „Skąd jesteście? z jakiego korpusu? z

jakiego pułku? Intendenci, odpowiedzialni przed wła-

dzami wojskowymi za zawartość magazynów, wydawać

mogą zapasy jedynie tym oficerom, którzy zaopatrzeni są

w odpowiednie legitymacje i kwity, tutaj zaś nie ma

wcale oficerów, jeno żołnierze zbiegli spod sztandarów,

nieświadomi losu własnych pułków." Taką bowiem była

w owej chwili dola dwóch trzecich całej armii.

Zewsząd odpychany, tłum żądny grabieży rozpierzch-

nął się po mieście. Wszędzie jednak, z każdego kąta

wyzierały głód i nędza. Na ulicach walały się szkielety

pobitych koni, szczątki powyrywanych drzwi i futryn

okiennych, którymi podsycano ogniska biwaków, setki

wozów i bryczek, z których chorzy i ranni jęcząc przy-

zywali pomocy. Nigdzie kawałka chleba, nigdzie dachu

nad głowami ni drzewa na opał. Zawiodły rachuby,

prysły ostatnie złudzenia: zamiast ciepłych, wygodnych

kwater zwodnicze ruiny, zimniejsze jeszcze i bardziej

wrogie aniżeli mroczny gąszcz opuszczonych dopiero co

lasów.

Dezerterzy szukać jęli wówczas pułków swoich i dy-

wizji. Lecz nim dotrzeć zdołali do szeregów, nie stało już

chleba ani mięsa, ani też sucharów. Przyobiecano im

nieco żytniej mąki, suszonych jarzyn i wódki. Tylko

dzięki nadludzkim niemal wysiłkom straży stojącej u

wrót magazynów obeszło się bez bratobójczej walki. A

gdy po długich i nużących formalnościach wydzielono

nareszcie nędzną strawę, żołnierze nie odstawiali jej do

pułków, lecz jak drapieżne zwierzęta rzucali się na worki

z mąką i uchodzili z łupem, aby zaspokoić w ukryciu

okropny, szarpiący głód. Tak samo ginęły baryłki z

wódką. Nazajutrz zaś domy pełne były sztywnych,

wynędzniałych zwłok ludzkich.

Smoleńsk, ów wyśniony, z taką tęsknotą wyglądany

Smoleńsk, kres wszelkich cierpień i wszelkiej nędzy, stał

się początkiem nowych niedoli! Przed nami ciągnął się

długi, żałobny, krwią zbryzgany szlak, którym trzeba

było przedzierać się jeszcze czterdzieści dni. Ponura

wizja beznadziejnej przyszłości cieniem zasnuła wszyst-

kie źrenice; słabsze, bardziej sterane jednostki ulękły się i

zginęły, inne zaś, w wewnętrznym buncie moc czerpiąc i

energię, postanowiły wszystko zwalczyć, wszystko

przetrwać, wbrew przemożnej doli, za wszelką cenę

własne ocalić życie!

Zależnie od warunków i okoliczności wydzierali odtąd

przemocą lub też zabierali podstępem konającym

towarzyszom broni strawę, odzienie, nawet złoto, którym

ci obładowali się zamiast żywności. Po czym, ażeby

ocalić plon nikczemnej grabieży, kryjąc pod osłoną niez-

nanego nazwiska, zdartego na strzępy, trudnego do roz-

poznania munduru i ciemnej nocy swoją zbrodnię i tchó-

rzostwo, rzucali szeregi i uchodzili w dal! Byłbym

niewątpliwie przemilczał te ohydy, gdyby nie to, że

poprzednio już podano je do wiadomości publicznej, i to

w przejaskrawionej formie. Na szczęście fakty te były

nieliczne, a winowajcy zostali ukarani.

9 listopada przybył cesarz do Smoleńska, 14 zaś w

dalszą ruszył drogę. Liczył na dwutygodniowy wypo-

czynek oraz na zaopatrzenie stutysięcznej armii w żyw-

ność i furaż. Tymczasem mięsa nie było wcale, a mąki,

ryżu i wódki starczyć mogło zaledwie dla pięćdziesięciu

tysięcy. Gniew cesarza zwrócił się wówczas przeciw

jednemu z urzędników intendentury. Długo klęcząc u

stóp Napoleona nieszczęsny urzędnik zdołał jakoś

wyprosić się od srogiej kary. Być może, iż przytoczone

przezeń powody bardziej wymownymi były od łez jego i

próśb.

„Przybywszy do Smoleńska, zastał już w mieście liczne

bandy maruderów, którzy ciągnęli śladem armii jak stado

drapieżników, wszystko po drodze niszcząc i pustosząc.

Ludzie marli tutaj z głodu tak samo, jak w głębi lasów i

na pustych rozłogach. Gdy przywrócono nieco ładu,

Żydzi pierwsi ofiarowali swoje usługi dla zaopatrzenia

magazynów w niezbędne zapasy. Szlachetniejsze

pobudki skłoniły później kilku magnatów litewskich do

czynnego współudziału w tej akcji. Ukazały się wreszcie

pierwsze wozy konwojów, idących z Niemiec. Lecz

większość wozów utknęła wśród piaszczystych równin

Litwy, te zaś, które doszły, zawierały dwieście pięćdzie-

sięciokilogramowych miar mąki i ryżu. Za wozami cią-

gnęło kilkaset włoskich i niemieckich wołów."

„Tymczasem szerzyć się poczęły choroby. Zmarli rzu-

cali wśród żywych posiew śmierci. Straszliwa woń roz-

kładających się trupów, które piętrzyły się po domach,

ogrodach, i dziedzińcach, zatruwała powietrze. Zarówno

urzędnicy, jak wojskowi dziwnej podlegali chorobie:

jedni jak gdyby postradali rozum, bądź to rzewnym

zanosili się płaczem, bądź też nieprzytomni spoglądali

dookoła osłupiałym, bezmyślnym wzrokiem. Inni zaś ze

zjeżonym, mokrym od potu włosem konali wśród jęków i

przekleństw, wśród okropnych konwulsji lub okrop-

niejszego jeszcze śmiechu."

„Równocześnie trzeba było ubić czym prędzej wszyst-

kie niemal woły przyprowadzone z Niemiec i z Włoch;

nie chciały bowiem ruszać się ani jeść; oczy ich głęboko

zapadłe bliski zapowiadały koniec. Zabijane nie starały

się nawet uniknąć morderczych ciosów. Potem przyszły

inne niepowodzenia: nieprzyjaciel przychwycił wiele

konwojów, złupił wiele magazynów, ostatnio zaś w po-

bliżu Karsnego zabrał nam osiemset wołów."

„Oprócz tego — dodał ów człowiek — należało rów-

nież wziąć w rachubę znaczną liczbę oddziałów, które

przeszły przez Smoleńsk, dłuższy pobyt marszałka Vic-

tora z dwudziestoośmiotysięcznym korpusem oraz pięt-

nastoma tysiącami chorych i rannych, wreszcie olbrzymi

tłum wolontariuszów i maruderów, chroniących się w

mieście przed wojskami nieprzyjacielskimi. Wszystkich

tych ludzi trzeba było wyżywić, magazyny wydzielały

co dnia około sześćdziesięciu tysięcy porcji. Poza tym

wysłano wielkie zapasy żywności traktem moskiewskim

aż do Możajska i traktem kałuskim aż po Jelnię."

Niektóre z przytoczonych faktów istotnie zgodne były z

prawdą. Inne jeszcze magazyny wznosiły się wzdłuż

drogi między Smoleńskiem, Mińskiem i Wilnem. Oba te

miasta, bliższe Wisły i korpusów rezerwowych, stano-

wiły jeszcze ważniejsze centra aprowizacyjne niż Smo-

leńsk. Nieprzebraną była ilość rozdawanej żywności,

nadludzkimi wysiłki intendentury i trenu, rezultat zaś

niemal że ujemny. Wszystko tonęło w bezkresie nie-

zmiernych przestrzeni.

Tak giną wielkie przedsięwzięcia własnym przygnie-

cione ciężarem! Chcąc wznieść się ponad czas, klimat i

przestrzeń, ludzką przekroczywszy miarę, geniusz Na-

poleona zbłądził w przestworach i, jakkolwiek wielki, w

końcu uległ!

Zresztą porywy cesarza były jeno wynikiem koniecz-

ności. Aż nadto dobrze zdawał sobie sprawę z losu, jaki

czekać mógł armię. Jedynie Aleksander zawiódł jego

rachuby. Nawykły do błyskawicznych zwycięstw i trium-

falnych pochodów, sądził, iż tutaj również nic nie zdoła

mu się oprzeć i wszystko na jedną postawił kartę. Tkwił

w nim zawsze płomienny duch wodza spod piramid,

spod Marengo, Ulm i Esslingen; duch Korteza, rycerska

moc Wielkiego Macedończyka, który wbrew armii spalił

swoją flotę, dążąc uparcie ku tajemnym urokom niez-

nanego Wschodu! Gestem godnym cezara wyzywał do

walki przemożną dolę!

Tymczasem porażka nasza pod Winkowem, ów nagły

atak Kutuzowa tuż pod Moskwą, stała się hasłem do

straszliwego odwetu. Pożar zemsty ogarnął niebawem

całą Rosję. Wojska nieprzyjacielskie zajęły stanowisko

zaczepne. Od razu zarysował się wyraźnie ogólny plan

ich dalszej kampanii. Mapy wojskowe nabrały strasz-

liwej wymowy.

18 października, w tejże samej chwili gdy baterie Ku-

tuzowa niweczyły sny o nieśmiertelnej sławie oraz po-

kojowe zamiary Napoleona, w odległości stu mil od

naszego lewego skrzydła Wittgenstein atakował Połock,

w przeciwnym zaś kierunku, dwieście mil poza prawicą

wojsk naszych, Czyczagow znosił Schwarzenberga, po

czym obaj, jeden od północy, drugi od południa, usiło-

wali połączyć się opodal Borysowa.

Oba te korpusy nieprzyjacielskie bliskie już były tego

najobronniejszego punktu na drodze między Moskwą a

Wilnem, gdy Napoleon oddalony o 12 dni marszu

borykał się wciąż jeszcze z zimnem, głodem i całą nie-

mal armią rosyjską.

Do Smoleńska dochodziły zaledwie głuche wieści o za-

grożeniu Mińska, gdy oficerowie, którzy brali czynny

udział w bitwie pod Połockiem, zgoła nieoczekiwane, a

zastraszające przywieźli nowiny.

Po bitwie stoczonej 18 sierpnia na rosyjskim brzegu

Dźwiny, bitwie, która przyniosła Saint-Cyrowi marszał-

kowską laskę — wojska nasze zajęły Połock tudzież wa-

rowny obóz, broniący dostępu do miasta. 10 paździer-

nika, po trzydniowej bohaterskiej rozprawie, podczas

której czternastotysięczny korpus francuski, mężny sta-

wiając opór przeszło pięćdziesięciu tysiącom nieprzyja-

ciół pod wodzą Wittgensteina i Steinheila, zabił lub zra-

nił dziesięć tysięcy Rosjan, a w tym sześciu generałów,

Saint-Cyr, ciężko ranny, zmuszony był ustąpić z placu

boju i cofnąć się w kierunku Smoleńska.

Z jednej więc strony: utrata Połocka, Dźwiny i Witeb-

ska oraz nadciągający do Borysowa Wittgenstein. Z dru-

giej: porażka Baraguay-d'Hilliers'a i rozbicie brygady

marszałka Augereau, czyli otwarcie drogi do Jelni i

Krasnego, drogi, na której Kutuzow łacno mógł nas

wyprzedzić, tak jak to uczynił pod Wiaźmą. Na tyłach

naszych: zniweczenie armii księcia Eugeniusza po prze-

prawie przez Wop'. Wreszcie niepomyślne wieści od

Schwarzenberga, który zawiadomił cesarza, że w myśl

instrukcji z góry płynących obowiązany jest osłaniać

Warszawę, odsłaniając tym samym Mińsk i Borysów —

magazyny i linię odwrotu Wielkiej Armii.

Cesarz austriacki zdawał się współdziałać z Rosją na

zgubę własnego zięcia.

VII

KRASNE - DOMNIEMANA ZAGŁADA KORPUSU

NEYA

d pięciu dni przebywał Napoleon w

Smoleńsku. Wiedziano, iż Ney otrzymał

rozkaz jak najpóźniejszego przybycia do

miasta, a Eugeniusz — dwudniowego pobytu

w Duchowszczynie. „Nie czekano zatem na

armię włoską! Czemu więc przypisać ową zwłokę,

niepojętą wobec ogólnej nędzy i głodu, wobec srogiej

zimy i coraz bliższych, coraz bardziej natarczywych

korpusów nieprzyjacielskich?"

„Kiedy my sięgaliśmy ku sercu rosyjskiego kolosa, on

nie opuścił potężnych ramion wyciągniętych ku Bał-

tykowi i Morzu Czarnemu. Czy teraz, kiedy nie zdoła-

liśmy ugodzić go śmiertelnie, lecz sami otrzymaliśmy

cios morderczy, on pozostanie bierny? Czyż w tej tra-

gicznej dla nas chwili nie zdusi nas w tych groźnych

ramionach? Łudzimy się, żeśmy go obezwładnili, prze-

ciwstawiając mu Austriaków na południu i Prusaków na

północy? Raczej w ten sposób skrępowaliśmy tych

Polaków i Francuzów, którym przyszło działać wraz z

owymi niebezpiecznymi sprzymierzeńcami".

„Ale nie szukajmy źródeł zła tak daleko: czy Napoleon

nie dostrzegł, jak uradowali się Rosjanie, kiedy przed

trzema miesiącami upierał się przy Smoleńsku, zamiast

skierować się w prawo na Jelnię i odciąć armię rosyjską

od jej stolicy? Czy obecnie, kiedy wojna przeniosła się

znowu na te same tereny, Rosjanie, którzy działają tutaj

ze swobodą, jakiej nam brakowało, popełnią ten sam błąd

co my? Czy będą trzymać się za nami, skoro mogą nas

wyprzedzić i odciąć nam odwrót?"

„Czyżby Napoleon nie chciał uznać w Kutuzowie god-

nego sobie współzawodnika? Czyżby warunki żadnej nie

uległy zmianie? Czyż wszystko nie sprzyjało Rosjanom

tam, gdzie obecnie wszystko nam jest przeciwne? Czyż

rozbita przez nieprzyjaciela brygada marszałka Augereau

nie była dla Rosjan dostateczną wskazówką? Jakiż jest

cel pobytu w spalonym i spustoszonym Smoleńsku, skoro

nie ma ani kwater, ani też żadnych zapasów?"

„Cesarz łudzi się zapewne, że ta pięciodniowa zwłoka

nada porażce wszelkie pozory powolnego i chlubnego

odwrotu! Nie wiedząc, czy zdoła wyjść z miasta, udając,

że jeszcze tu wróci, wydaje rozkaz zburzenia okalających

je murów i wieżyc, aby, jak mówi, nie zatrzymywały go

dłużej na miejscu."

„Czyni to w tym celu, ażeby kanonierzy zdążyli podkuć

odpowiednio konie swoje i przygotować zaprzęgi? Jak

gdyby można żądać jakiejkolwiek pracy od ludzi

wyczerpanych głodem i forsownym marszem, znękanych

nędzą i chorobą; od nieszczęśników, których kuźnie

zepsute są lub opuszczone, którym brak zresztą ma-

teriałów potrzebnych do tak znacznego dzieła."

„A może cesarz spowodował ową zwłokę dlatego jeno,

aby wypchnąć ku przodowi, z dala od niebezpieczeństwa

i od szeregów, obciążający balast zdemoralizowanego

żołnierstwa; dlatego, aby skupić najlepsze, najhartow-

niejsze jednostki i ponownie armię zorganizować! Jak

gdyby możliwym było zaprowadzenie jakiegokolwiek

ładu dookoła ognisk obozowych, wśród rozproszonych

niedobitków wszelkiej broni i wszelkiej narodowości, jak

gdyby możliwa była reorganizacja dogorywających,

niczym nie spojonych korpusów, które pod lada dot-

knięciem rozsypać się miały w proch."

Takie oto w najbliższym otoczeniu Napoleona były

szepty i uwagi czy też raczej tajemne rozmyślania ofi-

cerów. Mimo wszystko bowiem, wśród największych

nieszczęść, wśród krwawej pożogi ogólnego buntu, w

ciągu następnych dwóch lat pozostali oni wierni złotym

orłom cesarskim!

Cesarz przedsięwziął wszelako próbę, która niezgorsze

dała wyniki: postanowił zebrać pod komendę jednego

wodza szczątki świetnej niegdyś jazdy. Lecz z trzydziestu

siedmiu tysięcy jeźdźców, którzy tak niedawno

przeprawili się przez Niemen, zaledwie tysiąc ośmiuset

stanęło do apelu. Reszta albo poległa, albo od dawna

postradała konie. Dowództwo nad nimi objął Latour-

Maubourg. Bądź to pod wpływem znużenia, bądź też

istotnego uznania dla zasług generała nikt nie pro-

testował.

Co się zaś tyczy Latour-Maubourga, to przyjął on ten

zaszczyt — czy raczej brzemię — bez radości i bez żalu,

ze zwykłym siebie, niewzruszonym spokojem.

Szczególniejszy był to człowiek: zawsze gotów do czynu,

spokojny i pracowity, uczciwości nieposzlakowanej, pro-

stych i surowych obyczajów, małomówny i skromny,

wśród największego rozprzężenia cicho i sumiennie

spełniał swoje obowiązki, na nikogo się nie oglądając,

nigdzie nie szukając poparcia. Dodać należy, ku tym

większej chwale naszego stulecia, że wbrew przewi-

dywaniom doszedł równie wysoko i równie szybko, jak

inni towarzysze broni.

Skromna ta reorganizacja, częściowe rozdawnictwo za-

pasów zawartych w magazynach, rabunek reszty, wzglę-

dny odpoczynek, jakiego zażył cesarz i gwardia, znisz-

czenie większości artylerii i bagaży, wreszcie wysłanie

licznych a różnorodnych zaleceń i rozkazów, oto mniej

więcej jedyny plon tego nieszczęsnego pobytu. Urzeczy-

wistniły się całkowicie złowieszcze przeczucia. Głód roz-

proszył wkrótce zebranych z niemałym trudem kilkuset

żołnierzy. Wybuch min podłożonych pod mury żadnej

prawie nie wyrządził szkody, wyganiając jedynie z mia-

sta maruderów i włóczęgów, którzy uporczywie ciągnęli

za wojskiem.

Porzucono maruderów, kobiety oraz kilka tysięcy cho-

rych i rannych. I w chwili gdy porażka marszałka Augs-

reau pod Jelnią wykazała aż nadto dobitnie, że Kutuzow,

przechodząc z kolei do ofensywy, rozciągnął ją nie tylko

na trakt, że z Wiążmy przez Jelnię dążył prosto do

Krasnego, kiedy już łatwo było przewidzieć, że armia

będzie musiała przedzierać się przez zwarte i zwycięskie

szeregi rosyjskie, wówczas dopiero, 14 listopada,

szczątki Wielkiej Armii — trzydzieści sześć tysięcy ludzi

— opuszczać poczęły Smoleńsk.

Młoda i stara gwardia liczyły pospołu dziewięć do

dziesięciu tysięcy piechoty i dwa tysiące jazdy; Davout,

czyli pierwszy korpus, pięć do sześciu tysięcy; książę

Eugeniusz — pięć tysięcy, książę Poniatowski — ośmiu-

set ludzi; Junot — siedmiuset; Latour-Maubourg — pię-

ciuset. Do kadrów regularnej armii można było zaliczyć

jeszcze niespełna tysiąc lekkiej jazdy i pięciuset spie-

szonych kawalerzystów.

W ciągu dwudziestu pięciu dni od czasu wyjścia z

Moskwy stutysięczna armia została tedy zredukowana do

trzydziestu sześciu tysięcy ludzi! Artyleria utraciła już

trzysta pięćdziesiąt dział. A jednak owe znikome szczątki

nosiły nadal miano ośmiu poszczególnych korpusów i

obciążone były olbrzymim, a bezbronnym tłumem

sześćdziesięciu tysięcy maruderów i długim taborem

dział i bagaży.

Nie wiadomo, czy ten nadmiar wozów i maruderów,

czy też raczej — a to ostatnie bardziej jest prawdopo-

dobne — fałszywie pojęta pewność siebie skłoniły ce-

sarza do jednodniowej zwłoki między wymarszem jed-

nego korpusu a drugiego. Jakkolwiek bądź, zarówno on

sam, jak Eugeniusz, Davout i Ney, kolejno opuszczali

Smoleńsk. Ney wyjść miał z miasta dopiero 16 albo 17.

Otrzymał rozkaz przepiłowania i zakopania porzuconych

dział, zniszczenia amunicji i wysadzenia w powietrze

narożnych wieżyc twierdzy.

Tymczasem Kutuzow stał pod bronią o kilka mil poza

miastem, gotując się do ostatecznego rozbicia roz-

proszonych i odosobnionych korpusów.

14 listopada około godziny piątej z rana kolumna

cesarska wyruszyła nareszcie ze Smoleńska. Równym i

szybkim jeszcze szła krokiem, lecz milcząca była i po-

nura jak ta głucha noc zimowa, która legła całunem na

obumarłej, skostniałej ziemi.

Milczenie przerywał od czasu do czasu jedynie odgłos

razów spadających na grzbiety i boki końskie. Później

dopiero na skraju jarów, gdy ludzie, konie i działa

poczęły w ciemności staczać się w dół po śliskich, ob-

marzłych stokach, ozwały się krzyki i przekleństwa. Po

dwudziestu dwóch godzinach forsownego marszu i nad-

ludzkich wysiłków artyleria gwardii zdołała ujść za-

ledwie pięć mil.

Ta pierwsza kolumna dotarła jednakowoż bez wielkich

strat do Korytni, którą wyminął Junot na czele swoich

Westfalczyków, niegdyś siedemdziesięciu dziewięciu

tysięcy — dziś siedmiuset ludzi. Wysłano podjazdy w

kierunku Krasnego. Ranni i maruderzy bliscy byli już

nawet Lądów. Korytnia leży w odległości pięciu mil od

Smoleńska, Krasne — pięć mil od Korytni,

Lady — cztery mile od Krasnego. Między Korytnią a

Krasnem, o dwie mile od traktu, z prawej jego strony,

płynie Dniepr.

Opodal Korytni inna droga — wiodąca z Jelni do

Krasnego — zbliża się do traktu. Drogą tą nadciągnął

tegoż dnia Kutuzow na czele dziewięćdziesięciu tysięcy

ludzi; otoczył i wyprzedził Napoleona, bocznymi droży-

nami, które łączą drogę z traktem, liczne wysyłał for-

poczty.

Sam zaś z resztą wojska stanął poza forpocztami, ra-

dując się niepomiernie z wyniku dotychczasowych ma-

newrów, które byłyby zresztą chybiły celu, na skutek

jego opieszałości, gdyby nie nasza nieopatrzność. Był to

bowiem dzień obustronnych pomyłek, jeno że nasze

większymi były i dlatego zostaliśmy pobici. Wódz ro-

syjski mniemał tedy, że ma w ręku całą armię francuską i

że nikt mu nie ujdzie. Stało się jednak inaczej. Podeszły

wiek Kutuzowa upomniał się o swoje prawa. Połowicznie

tylko i źle wykonane zostały mądre jego plany.

Podczas kiedy nas zewsząd otaczały groźne pułki nie-

przyjacielskie, w nędznej chłopskiej chacie, ostatnim

domostwie, jakie pozostało z całej Korytni, Napoleon

wypoczywał spokojnie, jak gdyby ignorując lub lekce-

ważąc ową ruchomą falę ludzi, koni i dział. Tak przy-

najmniej sądzić należy wobec faktu, iż żaden z trzech

korpusów, przebywających jeszcze w Smoleńsku, nie

otrzymał nowych wskazówek ani instrukcji. O świcie

dopiero wyruszył cesarz w dalszą drogę.

Na przedzie kolumny cesarskiej szły luźne bandy ma-

ruderów, chcąc jak najszybciej dotrzeć do Krasnego, a

tak dalece żadnych nie zachowywano ostrożności, że gdy

o dwie mile od tego miasta, po naszej lewicy, od

pobliskich wzgórz aż w poprzek traktu ukazały się

szeregi kozackie, żołnierze nasi stanęli zdumieni. Zda-

wało im się w pierwszej chwili, że na śnieżnym tle

dalekich pól zawistna jakaś, a przemożna dłoń skreśliła tę

długą, czarną linię, która na zawsze odgrodzić ich miała

od Europy, niwecząc wszelkie złudzenia i wszelką

nadzieję.

Niektórzy zapatrzeni uporczywie w jeden jedyny cel, z

wzrokiem utkwionym w dal, głusi już i obojętni na

wszystko, zarówno na rozkazy, jak na przestrogi, mimo

nawoływań poszli prosto na kozaków. Inni zbili się

w gromadki. Francuzi i Rosjanie obserwowali się wza-

jemnie. Niebawem jednak nadciągnęło kilku oficerów,

którzy jako tako uszykowali strwożony tłum i odpo-

wiednie wydali dyspozycje. Kilkunastu strzelców roz-

sypanych w tyralierkę zmusiło kozaków do odwrotu.

Uśmiechami skwitowali Francuzi zuchwalstwo nie-

przyjaciela, gdy wtem ryknęły działa, zadymiły się przy-

drożne wzgórza. Równocześnie spoza lewego naszego

skrzydła wysunęła się jazda nieprzyjacielska, trzydzieści

sprawnych szwadronów, zagrażając korpusowi Westfal-

czyków. Junot przerażony, stracił najzupełniej głowę.

Komendę objął wówczas ranny, nie znany tym Niem-

com oficer, przypadkiem znajdujący się na polu walki.

Zarówno Junot, jak Westfalczycy ślepo poddali się jego

rozkazom. Wobec niebezpieczeństwa znikły wszelkie

względy. Na czele stanęła jednostka istotnie wyższa i

bardziej wartościowa. Za jej głosem poszedł tłum, a

wśród tego tłumu właściwy wódz — niemy, osłupiały —

potulnie uznał cudzą wyższość, której wprawdzie

zaprzeczył później, ale nie usiłował mścić się, jak to

niestety nieraz bywa.

Ów ranny oficer nazywał się Exelmans. Podczas tej

bitwy był on wszystkim: generałem, oficerem, żołnie-

rzem, nawet artylerzystą, własnoręcznie bowiem nabił

porzuconą armatę, wycelował i wystrzelił. Co się zaś

tyczy Junota, to smutny, a przedwczesny jego zgon

wkrótce po ukończeniu kampanii zdaje się przemawiać

za tym, iż wówczas już nadmierne trudy i ciężkie rany

dokonały dzieła, podkopując nieodwołalnie wyczerpany i

zniszczony organizm.

Zdumiony sprawnością Westfalczyków, nieprzyjaciel

nie śmiał atakować z bliska. Jeno z hukiem i warkotem

sypały się kartacze. Lecz i te niebawem przestały. Z kolei

szła teraz stara gwardia. Dumni z tego, iż własną piersią

zasłaniać mieli cesarza, grenadierzy na kształt ruchomej

fortecy otoczyli go zewsząd. Hardo i buńczucznie

grzmiała kapela. W chwili największego nie-

bezpieczeństwa kotły i trąby zawiodły znaną, sercom

żołnierskim drogą pieśń: „Gdzie nam lepiej być może niż

w rodzinnym gronie?". Lecz cesarz, baczny na

"wszystko, zawołał wówczas: „Śpiewajcie raczej: Czu-

wajmy nad losami państwa!". W rzeczy samej, wobec

niezmiernej grozy położenia słowa te właściwsze były i

bardziej odpowiednie.

Równocześnie, jako że ogień nieprzyjacielski wzmagał

się nieustannie, cesarz wysłał znaczniejszy oddział prze-

ciwko baterii. Dwie godziny później wchodził do Kras-

nego. Na widok Sebastianiego i pierwszych grenadierów

„nieśmiertelnej gwardii" piechota rosyjska cofnęła się

czym prędzej poza miasto. Niespokojny, nieświadomy

istotnych sił nieprzyjaciela, rozporządzając zbyt szczupłą

jazdą, ażeby rozesłać po okolicy rekonesanse, zdecydo-

wany nadto czekać na resztę armii — o milę od miasta

pozostawił Napoleon na trakcie Mortiera i młodą gwar-

dię. Lecz dłoń podana idącym z tyłu korpusom zbyt słabą

była i zbyt daleką.

Przejście kolumny cesarskiej obeszło się wprawdzie

bez wielkiego krwi rozlewu; jeśli jednak ustąpili ludzie,

nie ustąpiła przyroda; droga była górzysta, spadki znacz-

ne; na każdym niemal stromym stoku pozostawały dzia-

ła, których nikt nie starał sią zagważdżać, i wozy, które

wprzód rabowano doszczętnie. Ze szczytu pobliskich

wzgórz Rosjanie mogli napatrzyć się do woli wnętrzu

armii, zniekształceniu jej i nędzy, temu wszystkiemu, co

zazwyczaj ukrywane bywa z największą starannością.

Miłoradowicz nie ośmielił się wszelako zaczepiać z

bliska tej starej gwardii, która tak zazdrośnie strzegła

osoby cesarza, która od tylu lat była postrachem i le-

gendą Europy. Dopiero gdy znikły w oddali ostatnie

szeregi, pobliskie wzgórza zaroiły się od kozaków: dwu-

dziestotysięczny korpus stanął w poprzek traktu, obronną

zajmując pozycję. Tym sposobem Miłoradowicz od-

gradzał od cesarza księcia Eugeniusza, Davouta i Neya i

zamykał im drogę do Europy.

Eugeniusz usiłował tymczasem zebrać swoje wojska,

rozproszone po polach i ulicach Smoleńska, dookoła na

poły zrabowanych składów i magazynów. 15, około

południa, z niemałym trudem zgromadzić zdołał zale-

dwie osiem tysięcy ludzi, których skusiła obietnica ob-

fitej strawy i jak najszybszego przedostania się do granic

właściwej Litwy. Noc zatrzymała księcia o trzy mile od

Smoleńska. Przed wieczorem już połowa żołnierzy

opuściła szeregi, a gdy dzienny brzask oświetlił nazajutrz

biwaki, liczne trupy otaczały żałobnym wieńcem

wygasłe, śniegiem przysypane ogniska.

Ucichły huczące poprzedniego dnia strzały armatnie. Z

trudem przedzierała się kolumna wicekróla przez

śnieżne, oślizłe zaspy, wśród trupów, wśród pogruchota-

nych dział i połamanych wozów. Na przedzie, stępa, z

puszczonymi wolno cuglami, jechał wicekról wraz z

szefem swojego sztabu. Obaj w posępnej pogrążeni

zadumie, nieznacznie oddalili się od wojska, a że drogą

wlokły się luźne kupy grasantów i maruderów, których

nikt nie próbował już nawet ująć w karby jakiejkolwiek

dyscypliny, przeto nie spostrzegli zgoła swojego

odosobnienia.

Pod Krasnem dopiero, o dwie mile od miasta, szcze-

gólniejsze poruszenie wśród ludzi idących przed nimi

zwróciło ich uwagę. Żołnierze jęli przystawać, cofać się i

tłoczyć. Niebawem zwarty tłum kołysał się na trakcie jak

wzburzona fala. Wicekról zdziwiony rozejrzał się

wówczas dookoła siebie i dostrzegł z przerażeniem, że

blisko o godzinę marszu wyprzedził swój korpus; że ów

różnorodny kolebiący się tłum liczy niespełna tysiąc

pięciuset ludzi wszelkich stopni i wszelkich narodowości,

nie zorganizowanych i nie karnych; że większość tych

ludzi jest bezbronna i że nieprzyjaciel wzywa oto do

poddania się.

Okrzyk zgrozy i oburzenia był jedyną odpowiedzią

tłumu. Lecz parlamentarz rosyjski, który wysforował się

sam jeden, nalegać jął i perswadować, twierdząc: „że

Napoleon został pobity, a gwardia rozproszona; że

dwudziestotysięczny korpus rosyjski stoi w poprzek

drogi; że jedynym ocaleniem są układy, proponowane

przez Miłoradowicza".

Na dźwięk tych słów Guyon, jeden z owych licznych

generałów, którym nie pozostał ani jeden żołnierz, wy-

sunął się pośród tłumu i głośno zawołał: „Wracaj czym

prędzej, skądeś przyszedł, i powiedz temu, kto cię przy-

słał, że jeśli on ma dwadzieścia tysięcy ludzi, to my

mamy osiemdziesiąt tysięcy!". Zdumiony Rosjanin cof-

nął się niezwłocznie.

W chwilę później zagrały działa; dymami zasnuły się

wzgórza położone z lewej strony traktu. Grad kul i kar-

taczy straszliwe począł orać bruzdy, a w oddali ukazały

się groźne pułki, połyskujące bagnetami.

Wówczas wicekról zawahał się. Żal mu było porzucać

w takich terminach nieszczęsny oddział, a obowiązek i

rozsądek powoływały go gdzie indziej. Zostawił w końcu

szefa sztabu swojego, generała Guilleminota, sam zaś

zawrócił ku włoskim dywizjom, ażeby poprowadzić je

w ogień, pokonać przeszkodę, zanim stanie się niepo-

konalna, i zwyciężyć albo zginąć, albowiem zarówno

królewska korona, jak świetny blask tylu wiekopomnych

zwycięstw nie dopuszczały myśli o poddaniu się.

Guilleminot zwołał tymczasem wszystkich oficerów,

jacy znajdowali się w tłumie. Kilku generałów i puł-

kowników oraz znaczna liczba innych oficerów otoczyła

go niebawem, a po krótkiej naradzie, uznawszy zwierz-

chnictwo Guilleminota, dzielić jęli na plutony ten splą-

tany, bezładny tłum.

Organizowano się pod morderczym ogniem nieprzyja-

cielskim. Wyżsi oficerowie stawali bez wahania z dumnie

podniesioną głową w szeregach, pospołu z żołnier-

stwem. Inny rodzaj dumy ożywiał szczupłą garstkę ma-

rynarzy gwardii, którzy oświadczyli zgodnie, iż słuchać

będą tylko rozkazów własnego oficera, jakkolwiek

wszystkim innym plutonom przewodzili generałowie. W

regimencie tym sam cesarz piastował godność puł-

kownika. A choć śmierć była bliska, do ostatka bronili

tego przywileju. Jakoż Guilleminot przychylił się do ich

życzenia.

Oddział ruszył wreszcie w kierunku Krasnego. Minął

już baterie nieprzyjacielskie, gdy wtem, na obu jego

flankach, wysunęły się kolumny Miłoradowicza i natarły

z taką gwałtownością, że nasi musieli czym prędzej

zawrócić i szukać obronnej pozycji. Ku nieśmiertelnej

chwale tej garstki ginących, tego tysiąca pięciuset Fran-

cuzów i Włochów walczących jeden przeciwko

dziesięciu, wynędzniałych i źle uzbrojonych —

stwierdzić należy, że wbrew wszystkim i wszystkiemu

przeszło godzinę bohaterski stawiali opór.

Lecz droga od strony Smoleńska wciąż cicha była i

pusta. Wicekról ze swą armią nie nadciągał. Dłuższy opór

stawał się niemożliwy. Mnożyły się wezwania do

kapitulacji, a gdy zacichał gwar walki, w oddali, przed

nimi i za nimi, huczały działa. Nieprzyjaciel atakował

snadź równocześnie całą armię: „Od Smoleńska po Kras-

ne wrzała nieubłagana walka! Jeśli więc łaknął kto po-

siłków, nie należało czekać na nie, lecz raczej szukać ich!

W jakim wszakże kierunku? Krasne zbyt odległe było

zresztą, według wszelkiego prawdopodobieństwa i tam

również ścierały się dwa wrogie żywioły. Nadto trzeba

by cofać się pod bokiem tych samych pułków

Miłoradowicza, które tak gorliwie nawoływały teraz do

poddania się. A taki odwrót byłby co najmniej ryzy-

kownym. Skoro więc oddział zwrócony był frontem w

stronę Smoleńska, skoro stamtąd właśnie nadciągnąć

miał książę Eugeniusz, nasi — w zwartą uszykowani ko-

lumnę — powinni raczej zaatakować Rosjan, przedostać

się poza linię baterii, połączyć się z wicekrólem i wraz z

nim powrócić, znieść Miłoradowicza i dotrzeć w końcu

do Krasnego".

Propozycja Guilleminota przyjęta została z entuzja-

zmem. Szeregi zakołysały się i runęły na nieprzyjaciela.

W pierwszej chwili umilkły strzały; zdumieni Rosjanie

mimo woli rozstąpili się przed garstką nieustraszonych

żołnierzy. Litością zdjęte i uwielbieniem, dziesięciokroć

liczniejsze bataliony nieprzyjacielskie stłoczyły się z obu

Stron traktu, nawołując do układów i poddania się. Lecz

milczące, posępne szeregi głuchymi były na perswazje i

zaklęcia. Huk wstrząsnął wówczas ziemią — posypały

się kule i kartacze. Legła połowa bohaterskiej kolumny.

Lecz z tych, którzy pozostali przy życiu, ani jeden nie

cofnął się, ani jeden nie stchórzył i niebawem cały

oddział zniknął z oczu, nie powstrzymany już przez Ro-

sjan. Zaledwie kilkuset ludzi ujrzało ponownie wicekróla

i jego dywizje. Wówczas dopiero prysły szeregi i ta garść

walecznych schroniła się pod opiekuńcze skrzydła

krwawych i poszarpanych bratnich sztandarów.

Od godziny już działa nieprzyjacielskie szerzyły spu-

stoszenie wśród szczątków armii włoskiej. Podczas gdy

część wojsk rosyjskich ścigała oddział Guilleminota, Mi-

łoradowicz, na czele swoich kozaków, zwrócił się prze-

ciw księciu Eugeniuszowi. Prawe jego skrzydło opierało

się o las i wzgórza, których broniły potężne baterie; lewe

dochodziło wprawdzie do traktu, lecz przesunięte było

nieco w tył, jak gdyby w obawie gwałtowniejszego

starcia. Dyspozycje książęce dostosowane zostały do pla-

nów nieprzyjaciela. Kolumna wicekróla rozwinęła się z

prawej strony traktu; prawe skrzydło bardziej wysunięte

od lewego. Trakt, o który miano walczyć, leżał tedy

skosem, między jedną armią a drugą.

Dzięki niezwykle obronnej pozycji Rosjanie ograni-

czyli się do defensywy. Tylko działa rosyjskie huczały

nieprzerwanie, wyrzucając kłęby dymu i roje pocisków.

Znużony wreszcie i zirytowany takim przebiegiem walki,

książę Eugeniusz przywołać kazał 14 dywizję, a prze-

szedłszy wraz z nią na lewą stronę traktu, wskazał jej

centrum pozycji nieprzyjacielskiej — lesiste wzgórze,

które osłaniało tyły Rosjan, a które trzeba było zdobyć za

wszelką cenę. Atakując nie spodziewał się zwycięstwa,

wiedział jednak, że tym sposobem odwróci od traktu

uwagę nieprzyjaciela i że wówczas łatwiej będzie mógł

przedostać się poza wrogie szeregi rosyjskie.

Tylko trzystu żołnierzy, podzielonych na trzy kompanie

zdecydowało się szturm ten przypuścić. Pod osłoną

jednej baterii gwardii włoskiej ofiarni ci ludzie szli raźno

przeciw licznym pułkom nieprzyjacielskim, ku stromej,

wyjątkowo obronnej pozycji. Niebawem wszakże baterie

rosyjskie zagłuszyły nasze armaty, a pułk jazdy stratował

i wybił naszych kanonierów.

Morderczym prażeni ogniem, nasi dochodzili już do

pozycji rosyjskiej, gdy wtem zadudniły kopyta i spod

lasu runęła z obu stron jazda. Nie ostał się nikt. Wyginęli

wszyscy co do jednego, unosząc ze sobą w lepszy świat

resztę karności i odwagi!

W owej właśnie chwili ukazał się na trakcie generał

Guilleminot. Mimo całej grozy położenia, mimo iż świe-

tny niegdyś, czterdziestodwutysięczny korpus zreduko-

wany został do czterech tysięcy znużonych i osłabłych

żołnierzy, książę Eugeniusz nie upadł na duchu i nie

zaniechał walki. Jest to rzeczą zrozumiałą, godną szla-

chetnej duszy tego wodza; lecz że widok porażki naszej i

żądza zwycięstwa nie zdołały skłonić Rosjan do bardziej

stanowczej akcji, że nie starali się przed nadejściem nocy

całkowitej osiągnąć przewagi — jest to do dziś dnia

faktem niepojętym i niezrozumiałym. Zwycięstwo było

dla nich czymś tak nowym, że już mając je w rękach, nie

umieli go wykorzystać i do dnia następnego odłożyli

ostateczną rozprawę.

Wicekról spostrzegł wszelako, że po owym nieudanym

ataku naszej piechoty większość pułków rosyjskich

przeszła na lewą stronę traktu. Postanowił tedy wyko-

rzystać sytuację i gdy zapadła noc, ta wierna sojuszniczka

wszelkiej niedoli, pod osłoną licznych ognisk, których

jasny blask zwiódł czujne straże nieprzyjacielskie, cofnął

się z dala od drogi, a mijając polami warty i forpoczty,

obszedł w najgłębszym milczeniu lewe skrzydło

Miłoradowicza. Generał rosyjski, pewien wygranej, ma-

rzył tymczasem o szpadzie, którą złożyć miał nazajutrz w

jego ręce przybrany syn Napoleona.

W trakcie tego niebezpiecznego pochodu zaszedł wy-

padek, który mógł zakończyć się najfatalniej, grzebiąc

we wspólnej mogile te chlubne szczątki tylu i takich

bitew. Mianowicie w najkrytyczniejszej chwili, gdy żoł-

nierze dech tłumili w piersiach tuż obok armii rosyjskiej,

ażeby tylko przejść niepostrzeżenie, gdy wszystko

zawisło od jednego spojrzenia lub jednego okrzyku, na-

gle zza ciemnej chmury wytoczył się na niebo księżyc.

Natychmiast rozlega się głos jakiegoś Rosjanina: wzy-

wa ich, by stanęli, i pyta, kim są. Nasi już mieli się za

straconych, gdy pewien Polak podbiega do Rosjanina i

cicho, ale śmiało odpowiada mu w jego języku: „Milcz,

głupcze! Czy nie widzisz, że jesteśmy z korpusu Uwa-

rowa i mamy wypełnić tajne zadanie?". Rosjanin, oszu-

kany, zmilczał.

Co chwila jednak na obu flankach kolumny ukazywali

się kozacy, jak gdyby pragnąc rozpoznać, kto idzie, po

czym wracali do swoich. Kilkakrotnie sunęły tuż ku nam

szwadrony nieprzyjacielskie, lecz bądź to wskutek

niepewności — nie omieszkaliśmy bowiem nadal utrzy-

mywać ich w błędzie — bądź też przez ostrożność, bo-

wiem dywizje nasze przystawały niezwłocznie, groźną

przybierając postawę, nie doszło wcale do starcia.

Wreszcie po dwóch godzinach nużącego marszu armia

dotarła do traktu, traktem zaś do Krasnego. I gdy na-

zajutrz, 17 listopada, Miłoradowicz opuścił swoje wzgó-

rza, zastał na polu bitwy tylko maruderów, których ani

namowy, ani perswazje nie zdołały odciągnąć po-

przedniego dnia od ognisk biwaków.

Cesarz również wyczekiwał na księcia przez cały dzień.

Odgłosy walki toczącej się poza nim wzruszyły go

niepomiernie. Chciał zawracać, a gdy wszelkie usi-

łowania w tym kierunku podjęte spełzły na niczym, w

miarę tego, jak mijały godziny, wzrastał niepokój ce-

sarza. „Czyżby Eugeniusz z armią włoską i ten nie-

skończenie długi dzień oczekiwania — razem zapadli się

w nicość?". Pocieszał się tym jedynie, że wicekról

odparty w kierunku Smoleńska, połączył się prawdopo-

dobnie z korpusami Davouta i Neya, i że nazajutrz

wszyscy trzej wspólnymi działać będą siłami.

Pod wpływem niepokoju Napoleon zwołuje pozosta-

łych marszałków: Bertiera, Bessičres'a, Mortiera i Le-

febvre'a. Wprawdzie skończyły się już dla nich dni naj-

straszliwszej niedoli i Litwa stoi przed nimi otworem,

lecz czyż można tak zostawić starych druhów w pośrodku

armii rosyjskiej, w głębi tej obcej, wrogiej krainy? Nie,

po stokroć nie! I oto wszyscy zgodnie decydują się

powrócić do Smoleńska i oswobodzić ich lub też zginąć

wraz z nimi!

Gdy rezolucja ta została ostatecznie powzięta, Napoleon

zajął się wydaniem odnośnych zaleceń i dyspozycji,

spoglądając obojętnie na mniej lub więcej groźne obroty

wojsk nieprzyjacielskich. Istotnie bowiem Kutuzow

zbliżył się do Krasnego, ażeby zagrodzić cesarzowi

drogę, poprzedniej zaś nocy Ożarowski, na czele oddziału

piechoty, wyprzedził go i stanął w Malewie, wiosce poło-

żonej na tyłach naszego lewego skrzydła.

Podniecony raczej aniżeli przybity nieszczęściem, ce-

sarz przywołać kazał Rappa i rzekł: „Jechać trzeba nie-

zwłocznie". Po chwili jednak dodał; „Nie. Niechaj idzie

tylko Roguet i jego dywizja. Ty zaś zostaniesz ze mną;

nie chcę, abyś ginął tutaj; potrzebny mi będziesz w

Gdańsku".

Wręczając Roguetowi rozkaz cesarski, Rapp dziwował

się, że mimo całej beznadziejności położenia, mimo tego,

iż otaczało nas zewsząd osiemdziesiąt tysięcy wrogów,

którym przeciwstawić mogliśmy zaledwie dziewięć

tysięcy, Napoleon na chwilę nawet nie zwątpił o przy-

szłości, roił plany na Gdańsk, na tę daleką, nadbrzeżną

fortecę, od której dzieliły go dwie armie nieprzyjaciel-

skie, zima, głód i olbrzymia odległość stu

osiemdziesięciu mil.

Nocny atak na Chyrków i Malewo powiódł się w zu-

pełności. Z jaskrawej czerwieni licznych ognisk nieprzy-

jacielskich Roguet wywnioskował, że Rosjanie zajmo-

wali dwie wioski na płaskowzgórzu bronionym przez

głęboki jar. Dywizja została tedy podzielona na trzy ko-

lumny: lewe i prawe skrzydło dotrzeć miały w milczeniu

możliwie najbliżej nieprzyjaciela, a na dane przez

centrum hasło, nie strzelając, pójść od razu na bagnety.

Młoda gwardia spełniła sumiennie rozkazy generała. I

podczas gdy Rosjanie, zaskoczeni znienacka, biegali

bezładnie między jedną kolumną a drugą, Roguet wtar-

gnął na czele swoich grenadierów do obozu, zwiększając

jeszcze ogólny popłoch i zamieszanie. Nieprzyjaciel

zdążył zaledwie zatopić w pobliskim jeziorze znaczną

część broni i amunicji i podpalić dotychczasowe swoje

siedziby. Lecz zamiast przyczynić się do ich ocalenia,

płomienie tym lepiej oświeciły uciekających i ułatwiły

pościg.

Obezwładniając armię rosyjską na dwadzieścia cztery

godziny, starcie to umożliwiło cesarzowi dalszy pobyt w

Krasnem, księciu Eugeniuszowi zaś połączenie się z

kolumną cesarską w ciągu następnej nocy. Z radością

powitał Napoleon wicekróla; tym bardziej jednak począł

niepokoić się o losy Neya i Davouta.

Obóz rosyjski wyglądał podobnie jak pod Winkowem,

Małojarosławcem i Wiaźmą. Co wieczór przy namiocie

dowódcy wystawiano — otoczone płonącymi świecami

— relikwie świętych, przed którymi modlili się żołnierze,

swoim obyczajem kreśląc niezliczone znaki krzyża świę-

tego i bijąc pokłony, popi zaś podsycali ich fanatyzm

kazaniami, które naszym cywilizowanym ludom wyda-

łyby się barbarzyńskie i śmiechu warte.

Raport jednego ze szpiegów rosyjskich złożony Kutu-

zowowi opiewał podobno, że w Krasnem stoi pod bronią

olbrzymi tłum srogich grenadierów i stary feldmarszałek

uląkł się rycerskiej tradycji tych niezwyciężonych. Lecz

widok nędzy naszej i porażki ośmielił Bennigsena, który

wbrew woli i życzeniu Kutuzowa wraz ze Strogonowem,

Golicynem i Miłoradowiczem, ogółem przeszło

pięćdziesiąt tysięcy żołnierzy i sto dział, postanowił za-

atakować o świcie wojska nasze, czternaście tysięcy

zgłodniałych, na poły przemarzłych Francuzów i Wło-

chów.

Napoleon rozumiał, że w tym właśnie największe

tkwiło niebezpieczeństwo. Lecz dzień jeszcze nie nad-

szedł. Cesarz mógł był uniknąć walki, ujść wraz z Euge-

niuszem i gwardią do Orszy i Borysowa, połączyć się

tamże z trzydziestu tysiącami Francuzów Victora i Ou-

dinota, z Dąbrowskim, z Regnierem, ze Swarzenber-

giem, ze wszystkimi rezerwami — i wypoczęty, potężny

powrócić znów razem z wiosną.

17 przed świtem rozsyła tedy instrukcje i rozkazy,

przygotowuje się, wychodzi, osobiście staje na czele

starej gwardii, wyprawia pułk za pułkiem. Lecz nie do

granic Polski, wiernej i oddanej sojuszniczki, nie do

Francji, gdzie jeszcze uznają w nim głowę dynastii i

władcę Zachodu, dążą zwarte szeregi wiarusów. Biorąc

do rąk szpadę, z okrzykiem: „Dość długo byłem cesa-

rzem, teraz będę generałem!", zawraca w kierunku Smo-

leńska. Na siebie wyłącznie pragnie ściągnąć uwagę

osiemdziesięciotysięcznej armii nieprzyjaciela, ażeby

ocalić tym sposobem korpusy Davouta i Neya, osamot-

nione wśród bezkresu śnieżnych, dalekich pól.

Dzienny brzask oświetlił wówczas: z jednej strony ba-

taliony i baterie rosyjskie, okalające widnokrąg przed

nami, za nami i pobok nas; z drugiej strony — Napo-

leona i sześć tysięcy grenadierów, maszerujących raźno

gościńcem ku środkowi tego groźnego kręgu. Nieco na

przedzie, na wprost całej armii rosyjskiej, stanął Mortier

na czele pięciu tysięcy ludzi, tyle bowiem pozostało z

całego korpusu.

Celem bitwy była obrona prawego flanku gościńca,

począwszy od Krasnego aż po Stachów, po ujście sze-

rokiego wąwozu. Batalion szaserów starej gwardii uszy-

kowany w czworobok na kształt ruchomej fortecy, tuż w

pobliżu traktu, osłaniać miał młodą gwardię zajmującą

nasze lewe skrzydło. Na prawym skrzydle, wśród

rozległej białej od śniegu równiny, która dochodzi aż do

Krasnego, szczątki konnej gwardii, kilka dział i tysiąc

dwustu jeźdźców Latour-Maubourga — pięciuset

bowiem wyginęło już lub rozpierzchło się — zajęły

miejsca nie istniejących baterii i batalionów.

Do artylerii księcia Treviso przydzielono baterię, do-

wodzoną przez Davouta, jednego z rzadkich i nieskazitel-

nych ludzi, dla których obowiązek jest wszystkim, któ-

rych życie, całe jest jednym pasmem szczytnych i wiel-

kich ofiar składanych bez wahania na ołtarzu ojczyzny!

Claparčde z garścią ludzi pozostał w Krasnem dla

obrony rannych i bagaży, a książę Eugeniusz cofał się w

dalszym ciągu w kierunku Lądów. Forsowny nocny

marsz i stoczona poprzedniego dnia krwawa bitwa wy-

czerpały całkowicie nieszczęsną armię: wynędzniałe, z

sił wyzute, chociaż na pozór sprawne jeszcze i karne, dy-

wizje wlokły się z trudem, rychłej wyglądając śmierci.

Równocześnie Roguet odwołany został z Malewa na

pole bitwy. Kolumny nieprzyjacielskie zalewały drogi i

drożyny, coraz to szerszym półkolem starały się otoczyć

nasze prawe skrzydło. Zawrzała wówczas bitwa. Lecz

jaka bitwa! Pospolite starcie się dwóch wrogich sobie

żywiołów, krwawa rzeź pozbawiona promiennych

przebłysków geniuszu, burza bez gromów i błyskawic,

bez tej piorunnej mocy, która wstrząsnęła światem pod

Wagram i Austerlitz, która tylekroć po zwycięskie się-

gała wawrzyny, przed którą korzyły się najdumniejsze,

najpotężniejsze głowy! Tam gdzie wszystko sprzyjało

Rosjanom, każdy nasz krok nieprzezwyciężone

napotykał przeszkody. Niestrudzony geniusz Napoleona

po raz pierwszy poprzestać musiał na defensywie.

Tam również — mimo woli, a może i wbrew woli —

oddano należną cześć sławie; stwierdzono, iż nie jest ona

znikomym cieniem, lecz istotną, rzeczywistą potęgą; że

blask jej opromienia dumą nieugiętą głowy wybrańców,

a oślepia tych, którzy ośmielają się do nierównej pory-

wać walki. Nie strzelając nawet, dzięki niezmiernej

przewadze wojsk swoich, Rosjanie mogli byli zgnieść

Napoleona. Lecz nie porwali się na to. Przerażał ich

zdobywca Egiptu i Europy. Nieprzeliczone zwycięstwa

— Piramidy, Marengo, Austerlitz, Friedland — wznosiły

się jak potężny mur pomiędzy nim a przeciwnikami; zda-

wało się, że dla tych ludów ujarzmionych i ciemnych tak

niezwykła sława miała w sobie coś nadprzyrodzonego;

uważali, że Napoleon jest niedosiężny, że mogą

atakować go i nękać jedynie z daleka, że wobec starej

gwardii, tej granitowej kolumny, jak ją nazywał cesarz,

przeciętni śmiertelnicy są bezsilni — a tylko armaty

skuteczne.

Kule i kartacze poczęły worywać się w szeregi Rogue-

ta i młodej gwardii, lecz była to masakra bez zwycięst-

wa. Co chwila trzeba było ścieśniać szeregi; mimo to

jednak w ciągu trzech śmiertelnie długich godzin ci

młodzi żołnierze, prawie że bezbronni, bo działa ich zo-

stały rozbite, a Rosjanie trzymali się w znacznej odleg-

łości poza zasięgiem strzałów karabinowych, nie obyci z

wojną, bo wielu spośród nich nie wąchało jeszcze

prochu, stali spokojnie pod morderczym ogniem nieprzy-

jacielskim.

Lecz w miarę jak topniały pułki francuskie, Rosjanie

coraz wyraźniejszą zyskiwali przewagę. Daleki huk ar-

matni i Claparéde ostrzegali Napoleona, że poza nim,

poza Krasnem, Bennigsen brał w posiadanie drogę wio-

dącą do Lądów, jedyną w owej chwili linię odwrotu. Od

wschodu, zachodu i południa z licznych baterii wy-

kwitały nieustannie kłęby ciemnego dymu. Od północy

jedynie, od strony Dniepru, wolna była niewielka wy-

niosłość, górująca ponad traktem i wojskami cesarza,

lecz i tam wszczął się ruch, błysnęły mosiężne gardziele.

Zdawało się, że nic już nie zdoła ocalić Napoleona.

Wszelako gdy uprzedzono go o nowym niebezpieczeńst-

wie, zaledwie raczył spojrzeć w tę stronę, a mruknąwszy:

„No to poślijcie tam batalion moich szaserów", zajął się

wyłącznie zagrożonym Mortierem i jego ludźmi.

W owej chwili ukazał się nareszcie w szybkim marszu

Davout, w pośrodku kilku tysięcy atakujących go koza-

ków. Na widok Krasnego zwarte dotychczas szeregi

marszałka rozluźniły się i rozpierzchły, biegnąc na

przełaj polami ku skrajowi prawego skrzydła rosyjskie-

go, zwróconego do nich tyłem. W Krasnem dopiero Da-

vout i jego generałowie z niemałym trudem zdołali

zebrać jako tako swoje dywizje.

Ocalał tedy pierwszy korpus. Lecz równocześnie dosz-

ły wieści, że nasze tylne straże nie mogą już utrzymać się

nadal w Krasnem; że Ney prawdopodobnie nie opuścił

jeszcze Smoleńska; że wobec tego dłuższa zwłoka staje

się niemożliwą. Napoleon wahał się wszelako i na-

myślał: ofiara zbyt ciężka była i zbyt bolesna.

Ostatecznie jednak, widząc, że armii grozi całkowita

zagłada, decyduje się, a przywoławszy Mortiera, serdecz-

nie ściska dłoń jego i oświadcza: „Że nie ma chwili do

stracenia; że nieprzyjaciel otacza go ze wszystkich stron;

że Kutuzow zagraża Ladom i Orszy; że lada godzina

zająć może ostatni zakręt Dniepru; że wobec tego należy

wyruszyć czym prędzej i Rosjan uprzedzić; że Davout

wspierać będzie Mortiera, lecz że obaj powinni utrzymać

się w Krasnem aż do wieczora i nazajutrz dopiero połą-

czyć się z gwardią i cesarzem". Po czym zrozpaczony, iż

opuścić musi Neya i własnemu pozostawić go losowi,

cofa się powoli z pola bitwy, przechodzi przez Krasne,

gdzie zatrzymuje się jeszcze — i dociera aż do Lądów.

Mortier usłuchać chciał rozkazu, lecz w tejże samej

chwili regiment Holendrów gwardii utracił wraz ze

znaczną liczbą zabitych i rannych niezmiernie ważną po-

zycję, która natychmiast obsadzona została przez arty-

lerię nieprzyjacielską. Zasypywany gradem kul Roguet

zwrócił się wówczas przeciw tej baterii. Lecz pierwszy

pułk cofnął się w pół drogi, a drugi — pułk woltyżerów

— mimo bohaterskiej obrony, odparłszy dwukrotnie

szarżę kawalerii rosyjskiej, legł w końcu na placu boju.

Roguet ocalić zdołał zaledwie pięćdziesięciu żołnierzy i

jedenastu oficerów.

Wyginęła połowa jego dywizji. Słońce poczęło już chy-

lić się ku zachodowi, a Roguet, ku zdumieniu przeciw-

nika, jeszcze nie ustępował, gdy wtem na widok cofają-

cej się kolumny cesarskiej Rosjanie z tak wielką natarli

gwałtownością, że młoda gwardia, zewsząd otoczona,

wkrótce nie mogła ani utrzymać się dłużej, ani też cof-

nąć.

Na szczęście kilka plutonów zebranych przez Davouta i

spory oddział jego maruderów zwróciły na siebie uwagę

Rosjan. Mortier nie omieszkał skorzystać ze sposob-

ności. Pozostali przy życiu żołnierze, niespełna trzy

tysiące ludzi, otrzymali rozkaz powolnego wycofania się

z pola walki. „Czy słyszeliście, żołnierze! — wołał gene-

rał Laborde. — Marszałek kazał iść wolnym krokiem!

Wolnym krokiem, żołnierze!". Szeregi zakołysały się i

zabierając po drodze rannych, morderczy wstrzymując

ogień, nieszczęsna a tak waleczna dywizja cofnęła się

powoli, jak gdyby owo krwawe pobojowisko było zwy-

kłym placem ćwiczeń.

Z chwilą gdy Mortier wyminął Krasne, wobec prze-

strzeni dzielącej go od Bennigsena, przestało zagrażać

mu bezpośrednio niebezpieczeństwo. Drogi wiodącej z

Krasnego do Lądów broniły jedynie baterie nieprzyja-

cielskie, ustawione wzdłuż lewego flanka gościńca, na

pobliskich wzgórzach. Colbert i Latour-Maubourg osła-

niali przejście pieszych regimentów. Podczas tego mar-

szu zdarzył się dziwaczny wypadek: mianowicie — kar-

tacz rozszarpał na sztuki konia, w niczym nie uszko-

dziwszy jeźdźca, który stoczył się z siodła na ziemię i

najspokojniej pieszo ruszył w dalszą drogę.

Nazajutrz armia szła jeszcze wolniej, z większymi

jeszcze przystankami. Zniecierpliwieni maruderzy wy-

sunęli się naprzód; minęli gwardię i cesarza. Napoleon

szedł pieszo, o lasce, co chwila oglądając się i zatrzy-

mując, jak gdyby ciągnęło go coś wstecz, ku tej wrogiej

ziemi rosyjskiej, której granice leżały tuż przed nami, ku

śnieżnym bezkresom i osamotnionej, dalekiej garstce

wiarusów Neya.

Ku wielkiej i powszechnej radości, zrozumiałej u ludzi,

którzy od trzech miesięcy oglądali zgliszcza jeno i

popioły, dotarliśmy wieczorem do Dubrowny, miastecz-

ka o drewnianych mostach i zabudowaniach, zamieszka-

nego podobnie jak i Lady. Nareszcie więc pozostała za

nami stara Rosja, jej pola i rozłogi, jej mroczne, nie-

przebyte lasy i krwawa łuna jej pożarów! Wszędzie,

gdzie okiem sięgnąć, kraj zamieszkany, życzliwa nam,

spokojna ludność! Równocześnie zelżał

mróz,

złagodniało powietrze, nadeszły zapasy żywności i

furażu.

Kończyła się zatem zima, a z nią dni najokropniejszej,

najsroższej niedoli. Lecz było już poniewczasie. Cesarz

spoglądał ze smutkiem na rozbitą i zdezorganizowaną

armię, na nędzę i wymizerowanie swoich żołnierzy. Z

bólem i rozpaczą wymawiał coraz to imię Neya. A gdy

nadeszła noc, gdy wszystko umilkło dookoła, począł wo-

łać z jękiem: „Że smutny los tych nieszczęsnych żoł-

nierzy rozdziera mu serce; lecz że z żadną nie może

przyjść im pomocą, dopóki sam nie ustali się gdziekol-

wiek; że w obecnych warunkach, przy zupełnym braku

dział, amunicji i żywności, znużone i wyczerpane dy-

wizje nie mogłyby pociągnąć z odsieczą; że należy zatem

dostać się jak najszybciej do Mińska".

Zaledwie przebrzmiały słowa cesarza, gdy jeden z pol-

skich oficerów przyniósł żałobną wieść, że Mińsk, głów-

ny magazyn Wielkiej Armii, jej schronienie i ostatnia

nadzieja, dostał się w ręce Rosjan! 16 listopada Czycza-

gow zajął był miasto. W pierwszej chwili Napoleon

oniemiał ugodzony tym nowym ciosem, wkrótce jednak,

mierząc moc ducha swego na wielkość niebezpieczeńst-

wa, odezwał się zwykłym, spokojnym głosem: „Skoro

tak, nie pozostaje nam nic innego jak utorować sobie

drogę bagnetami".

Lecz ażeby dopaść tego nowego wroga, który umknął

Schwarzenbergowi lub został może przez Schwarzenber-

ga wypuszczony, gdyż nie znane nam były wypadki

ostatnich dni — ażeby ujść również pościgu Kutuzowa i

Wittgensteina, trzeba było przeprawić się przez Bere-

zynę pod Borysowem. Dlatego też, z Dubrowny jeszcze,

Napoleon wysyła niezwłocznie (19 listopada) do Dą-

browskiego rozkaz odstąpienia od korpusu Hoertela i jak

najrychlejszego zajęcia Borysowa. Równocześnie książę

Reggio podążyć miał ku Berezynie, a następnie odbić

Mińsk, zaś książę Belluno bronić miał i osłaniać po-

przedni korpus. Dopiero gdy wysłane zostały instrukcje i

rozkazy, cesarz uspokoił się i zasnął.

Przed świtem jeszcze głośny obudził go zgiełk. Niektó-

rzy opowiadali później, że huknęło wprawdzie kilka

strzałów, lecz że to nasi dobijali się w ten sposób, do

zamkniętych i przepełnionych kwater; inni zaś utrzy-

mywali, że nikt nie strzelał, lecz że wskutek nieładu

i zamieszania, nieodłącznego wówczas od wszelkich bi-

waków, w brzmieniu nazwiska Hausanne, którym jeden z

grenadierów przyzywał kamrata, dosłyszano złowieszczy

okrzyk: „Aux armes!", zwiastujący zazwyczaj nie-

przyjaciela i nieoczekiwaną napaść.

Jakkolwiek bądź, wszystkim zdawało się, iż widzą

kozaków; wokół Napoleona powstała panika, wszystkie

ręce chwytać jęły za broń. Jak zwykle spokojny i nie-

wzruszony cesarz rzekł do Rappa: „Idź no, zobacz; praw-

dopodobnie to kozacy, którzy chcą zakłócić nam spokój

snu". Lecz wrzawa wzrastała nieustannie i niebawem

zwarty, wylękły tłum kolebał się na wszystkie strony,

wypatrując w ciemnościach nieprzyjaciela.

Była chwila, że sam cesarz uwierzył w możliwość

ataku. Przez miasteczko płynęła niewielka, obmurowana

rzeczka, za którą kazał był wycofać artylerię; dowie-

dziawszy się teraz, że rozkazu nie wypełniono, osobiście

pobiegł do mostu i dopilnował szybkiej przeprawy dział.

Po czym powrócił do starej gwardii, a zatrzymawszy się

przed frontem, zawołał: „Grenadierzy, nie zmógł nas

nieprzyjaciel, nie powinniśmy więc sami siebie dobijać!

Dajmy przykład armii! Spośród was niektórzy porzucili

już sztandary, a nawet i broń! Nie odwołuję się jednak w

tej mierze do praw wojskowych, lecz do serc waszych!

Sami wymierzcie sobie sprawiedliwość! Honorowi

waszemu powierzam karność i subordynację!".

To samo, mniej więcej, powtarzano wszystkim oddzia-

łom. Lecz wierni grenadierzy w istocie żadnej nie po-

trzebowali podniety, reszta zaś armii, mimo wrażenia,

jakie wywarły słowa cesarza, zapomniała ich niebawem.

Co się zaś tyczy tylnych straży, głównego rzekomo źród-

ła nocnych niepokojów, to cesarz, rozgniewany, udzielił

nazajutrz Davoutowi surowej nagany.

W Orszy znaleziono dość znaczne zapasy żywności,

park pontonowy, złożony z sześćdziesięciu łodzi, które

spalono wraz ze wszystkim, i trzydzieści sześć oprzężo-

nych dział, które zostały rozdzielone między Davouta,

Eugeniusza i Maubourga.

Po raz pierwszy ujrzano tam znów żandarmerię polo-

wą, która przy dwóch mostach, pod wodzą kilku ofice-

rów, usiłowała zatrzymać nad Dnieprem maruderów i

nakłonić ich do powtórnego zaciągnięcia się w szeregi.

Lecz te same sztandary, które niegdyś promienny roz-

siewały blask, dziś postrachem były, zapowiedzią

śmierci i zagłady!

Ten bezładny na pozór, zdemoralizowany tłum posiadał

już własną organizacją i własnych, niekiedy bardzo

sprytnych przywódców. I tutaj więc, pragnąc przynaglić

do pośpiechu tych, którzy szli pierwsi, bezimienni

prowodyrzy poczęli wykrzykiwać: „Kozacy idą!

Kozacy!" A gdy wzmogło się zamieszanie, skorzystali z

niego, ażeby rabować, co się dało: odzienie, żywność, a

nawet i broń. Żandarmeria, która od chwili klęski ujrzała

tę armię po raz pierwszy, zdumiona widokiem tak

wielkiej nędzy, zniechęcona nieładem, usunęła się

wkrótce. Tłum zalał oba mosty, popychając się i tłocząc,

i gdyby nie gwardia oraz tych kilkuset ludzi, którzy

pozostali jeszcze księciu Eugeniuszowi, ten pierwszy kęs

litewskiej ziemi niewątpliwie splądrowany byłby

doszczętnie.

Napoleon wchodził do Orszy na czele sześciotysięcznej

gwardii; Eugeniusz na czele tysiąca ośmiuset żołnierzy;

Davout z czterema tysiącami ludzi! Tyle tylko pozostało

ze świetnych niegdyś korpusów: z trzydziestu pięciu,

czterdziestu dwóch i siedemdziesięciu tysięcy żołnierzy!

Davout utracił wszystko, nie wyłączając osobistych

bagaży, bielizny i odzienia. Obdarty był i zgłodniały,

wyczerpany trudami i niewywczasem. Łapczywie też jął

pożerać bochenek suchego chleba, a gdy głód nasycił,

obtarłszy pożyczoną chustką przemarzła, szronem okrytą

twarz, zawołał: „Że tylko ludzie ze stali i z żelaza

przetrwać mogą taką kampanię; że najsilniejsi nawet

muszą ulec; że w tych warunkach dalszy odwrót jest

niemożliwy!".

On to pierwszy osłaniał armię aż do Wiaźmy; stawał u

wylotu każdego jaru, każdego wąwozu i czekał, póki nie

przejdą wszyscy, równając szeregi, zwalczając usta-

wicznie nieład i dezorganizację. Za jego to namową

żołnierze lżyli i ograbiali z łupów tych kamratów, którzy

dla rabunku nie wahali się rzucać broń i amunicję —

niezawodny sposób powstrzymywania jednych, a karania

drugich. Mimo wszystkich jednak zasług, mimo całą

systematyczność Davouta i niezaprzeczoną wartość jego

talentów militarnych, znaleźli się oszczercy, którzy za-

rzucali mu później jeśli nie tchórzostwo, to pewną opie-

szałość i lękliwość.

Na próżno usiłował cesarz przeciwdziałać apatii i znie-

chęceniu. Sam wprawdzie rozwodził się z żalem nad

niedolą żołnierzy, lecz wobec drugich zawsze uchodzić

chciał za niewzruszonego. Kazał więc obwieścić: "Że

wszyscy bez wyjątku powrócić mają do szeregów; że' w

przeciwnym razie oficerowie zostaną zdegradowani a

żołnierze postawieni przed sąd wojenny!".

Ale groźba ta nie wywarła żadnego wrażenia na lu-

dziach znieczulonych nadmiarem niedoli, na desperatach,

którzy uchodzili nie przed niebezpieczeństwy, lecz przed

cierpieniem, którzy mniej obawiali się śmierci ukazy-

wanej im jako najsroższa kara aniżeli życia w tych

warunkach, w jakich wiedli je od kilku miesięcy.

Wraz z niebezpieczeństwem wzrastała wszelako w du-

szy Napoleona ufność we własne siły. Dla niego ta garst-

ka wynędzniałych żołnierzy wlokąca się wśród śniegu i

błota była zawsze niezwyciężoną Wielką Armią, on sam

zaś — pogromcą i panem wszystkich ludów Europy! I

tak wielką była moc tego niespożytego ducha, że bez

wahania, bez śladu jakiegokolwiek przygnębienia lub

żalu podczas pobytu w Orszy spalił własnoręcznie to

wszystko, co służyło do osobistego jego użytku, a co w

razie śmierci lub całkowitej klęski dostać się mogło w

ręce Rosjan jako zwycięskie trofea.

Tam również spalone zostały wszystkie dokumenty,

zbierane przez cesarza jako materiał do autobiografii.

Opuszczając bowiem Paryż, zdecydowany był jako groź-

ny zwycięzca zatrzymać się jesienią nad brzegami Dźwi-

ny i Dniepru, dokąd powracał teraz pobity i bezbronny, a

ponieważ ów przymusowy wypoczynek wydawał mu się

wtedy czymś niezmiernie przykrym i dokuczliwym,

postanowił więc, jak drugi Cezar, urozmaicać sobie dłu-

gie miesiące zimowe pracą historyka i pamiętnikarza!

Tymczasem zmieniło się wszystko: dwie armie nie-

przyjacielskie zagradzały mu drogę. Należało tedy roz-

ważyć, którędy przedzierać się, w którą podążyć stronę.

A ponieważ nie znane mu były lasy i puszcze litewskie,

kazał więc przywołać tych oficerów swoich i generałów,

którzy przybyli do Orszy tym właśnie leśnym szlakiem.

W rozmowie z nimi cesarz przyznał, „że nadmiar zwy-

cięstw sprowadza zbyt często nadmiar niedoli, lecz że

wszelkie żale byłyby niewczesne". Poruszył potem spra-

wę upadku Mińska, a podkreśliwszy zręczność i wytrwa-

łość manewrów Kutuzowa na prawym flanku, oświad-

czył: „Iż porzucić zamierza linię operacyjną Mińska,

połączyć się z korpusami księcia Belluno i księcia

Reggio,

znieść wspólnymi siłami Wittgensteina i dotrzeć do Wil-

na, obchodząc źródła Berezyny".

Powołując się na obronną pozycję Wittgensteina, ukry-

tego w głębi długich wąwozów, powstał przeciw temu

projektowi generał Jomini, Szwajcar rodem. Bez względu

na to, jaki byłby opór Rosjan, każdy dzień zwłoki groził

nam całkowitą zagładą. Wobec ogólnego rozprzężenia,

głodu i zimna, wobec błotnistego terenu puszcz i lasów

oraz złego stanu bocznych dróg zmiana marszruty

pociągnęłaby za sobą fatalne następstwa. Na gościńcu

jedynie armia mogła zachować jaką taką karność i

spoistość. Skoro nieprzyjaciel nie zajął jeszcze Bory-

sowa i mostu na Berezynie, w tym, a nie innym kierunku

należało zwrócić się co rychlej.

Generał upewnił cesarza, iż na prawo od Borysowa

istnieje droga wiodąca poprzez litewskie bagna i trzę-

sawiska, gdzie są groble i drewniane mosty. Tą drogą

armia dotrzeć mogła do Wilna przez Ziembin i Moło-

deczno, pozostawiając za sobą, nieco na lewo, Mińsk i

dłuższy o całodzienny marsz gościniec miński oraz

wszystkie zburzone przez nieprzyjaciela mosty i korpus

Czyczagowa. Przechodziło się tym sposobem między jed-

ną armią nieprzyjacielską a drugą, omijając równocześnie

obie.

Argumenty Jominiego silne wywarły wrażenie. Ponie-

waż jednak duma cesarza burzyła się na myśl cofnięcia

się przed bitwą, ponieważ opuścić chciał Rosję nie jako

zwyciężony, lecz jako zwycięzca, przywołać rozkazał ge-

nerała inżynierii Dode, a widząc, iż znaną mu jest

dokładnie cała ta część Litwy, z daleka już zawołał: „iż

celem narady jest odwrót na Ziembin lub też na Smolany

i rozprawa z Wittgensteinem", i pytać jął o szczegóły

pozycji rosyjskiego generała.

Dode odparł, że w pośrodku błotnistej równiny Witt-

genstein zajmuje wzgórza, górujące nad całą okolicą; że

chcąc dotrzeć tam, trzeba by maszerować wzdłuż jednej,

wąskiej i krętej drogi, w promieniu strzałów nieprzy-

jacielskich, wystawiając na morderczy ogień najpierw

lewy, później prawy nasz flank; że z tej strony pozycja

jest istotnie nie do zdobycia; że chcąc obejść ją, trzeba by

cofnąć się aż do Witebska i nadłożyć olbrzymi kęs drogi.

Napoleon porzucił wówczas ostatnie rojenia o sławie i

zdecydował się na Borysów. Prowadzony przez Jomi-

niego, generał Eblé wyruszyć miał niezwłocznie wraz z

ośmiu kompaniami saperów i pontonierów i przygotować

mosty na Berezynie.

Rozwiały się tedy wszystkie złudzenia cesarza. W Smo-

leńsku, dokąd doszedł pierwszy i skąd pierwszy wyru-

szył, dowiadywał się raczej o pogromie, aniżeli oglądał

go na własne oczy. W Krasnem, gdzie ujawniały mu się

po kolei szczegóły klęski, niebezpieczeństwo stanowiło

niejaką rozrywkę; lecz w Orszy dopiero ogarnąć mógł

dowolnie całokształt nędzy naszej i niedoli!

W Smoleńsku trzydziestotysięczna armia, rozporządza-

jąca stu pięćdziesięciu działami i nienaruszonym skar-

bem, mogła łudzić się jeszcze, że poza Berezyną czeka ją

lepsza, jaśniejsza przyszłość. W Orszy szczątki tej armii,

niespełna dziesięć tysięcy nagich prawie i bosych

żołnierzy, tłoczyły się bezradnie wśród tłumu umiera-

jących, dookoła nielicznych dział i zrabowanych do-

szczętnie wozów!

W przeciągu pięciu dni sytuacja zmieniła się do nie-

poznania: zniszczenie i dezorganizacja coraz szersze za-

taczały kręgi! Mińsk zdobyty został przez Rosjan! Od-

stępstwo Austrii było faktem niemalże dokonanym, a

mogło być hasłem buntu dla całej Europy! Nie wy-

poczynek tedy, nie wygodne, a zasłużone wczasy, lecz

walka i znojny trud czekały nas na przeciwległym brzegu

Berezyny.

Napoleon nieświadom był nawet tego, czy zdoła w

ogóle uprzedzić w Borysowie niebezpieczeństwo wynikłe

ze szczególnego zachowania się Śchwarzenberga. Wi-

dzieliśmy, że trzecia armia rosyjska, dowodzona przez

Wittgensteina, groziła nam odcięciem od Borysowa i że

cesarz przeciwstawił jej korpus księcia Belluno, który

otrzymał rozkaz powetowania omyłki z dnia l listopada i

niezwłocznego podjęcia ofensywy.

Rozkaz został spełniony 14 listopada tego samego dnia,

kiedy Napoleon wyruszył ze Smoleńska, korpusy Victora

i Oudinota zepchnęły w kierunku Smolan forpoczty

Wittgensteina, gotując się równocześnie do walnej bitwy,

którą stoczyć miały następnego dnia.

Wojska francuskie liczyły trzydzieści tysięcy ludzi; ro-

syjskie — czterdzieści tysięcy. I tutaj więc, tak jak pod

Wiaźmą, liczba żołnierzy byłaby dostateczna, gdyby nie

to, iż zbyt wielu było oficerów.

Obaj marszałkowie różnili się w zdaniach i poglądach.

Victor osaczyć chciał lewe skrzydło nieprzyjacielskie,

łącznie z korpusem Oudinota wyminąć Wittgensteina, a

następnie podążyć do Berezyny przez Boczejkowo, Ka-

mień i Puszno. Oudinot natomiast przeciwny był temu

projektowi, twierdząc, iż tym sposobem tak on, jak

Victor oddaliłby się od Wielkiej Armii, która przyzywała

ich na pomoc.

Wobec tego zaś, iż jeden z dowódców chciał manewro-

wać, a drugi atakować z frontu, ani jedno, ani drugie nie

doszło do skutku. Oudinot cofnął się w nocy do Czerei, a

Victor, który o świcie dopiero dostrzegł dezercję księcia

Reggio, rad nierad wkrótce za nim podążył.

Zatrzymał się w pobliżu Sienna, o jeden dzień marszu

od Łukomli, w należytej odległości od Wittgensteina.

Niebawem wszelako książę Reggio otrzymać miał z Du-

browny rozkaz wymarszu na Mińsk, a Victor — pozostać

miał sam jeden, oko w oko z generałem rosyjskim. Mo-

żliwym było, iż Wittgenstein uzna wówczas przewagę

księcia Belluno, nikt jednak nie mógł przewidzieć osta-

tecznych wyników tak bardzo nierównej walki. W rzeczy

samej, tegoż 20 listopada, gdy cesarz bolał nad

niechybną zagładą swoich tylnych straży, równocześnie z

wieścią o flankowych manewrach Kutuzowa i zatrzy-

maniu czoła kolumny naszej przez armię wołyńską tuż

nad brzegiem Berezyny nadeszła wiadomość, że Witt-

genstein na czele czterdziestu tysięcy ludzi gotuje się

zaatakować lada chwila nasz prawy flank, że wobec tego

wskazany jest jak największy pośpiech.

Lecz Napoleon nie mógł zdecydować się na opuszcze-

nie linii Dniepru. Tak jak w Ladach i Dubrownie pod

wpływem gnębiącej go troski o los nieszczęsnego Neya i

tutaj również zwleka z wymarszem, co chwila dopytuje

się o marszałka, do ostatka wyczekuje wieści. Bo wbrew

oczywistości i prawdopodobieństwu, mimo iż od

czterech dni trwała nieprzerwanie ponura cisza, mimo

tego, że zginął wszelki słuch o tej garstce walecznych —

cesarz ufa jeszcze i wierzy!

Zmuszony opuścić w końcu Orszę, pozostawia w mia-

steczku Eugeniusza, Mortiera i Davouta, sam zaś zatrzy-

muje się niebawem w odległości dwóch mil i znów czeka

na Neya. Armia cała, a raczej szczątki armii prze-

bywające w Orszy dzieliły smutek i niepokój cesarza. W

chwilach wolnych od najpilniejszych, najbardziej na-

glących czynności wszystkie myśli i wszystkie

spojrzenia biegły w dal, poza rzekę, na rosyjski brzeg.

Nasłuchiwano, czy nie dochodzą stamtąd odgłosy walki,

zwiastujące przybycie Neya, czy też raczej jego zgon.

Lecz nie było widać nic prócz oddziałów

nieprzyjacielskich, które zagrażały już mostom na

Dnieprze! Jeden z trzech wodzów naszych chciał

zburzyć wówczas te mosty; napotkał wszelako

zdecydowany opór, motywowany niewygasłą mimo

wszystko nadzieją, serdecznym współczuciem dla Neya i

niechęcią do zerwania ostatniej łączności z tym

nieszczęsnym towarzyszem broni.

Czwartego dnia o zmierzchu pierzchła wreszcie wszel-

ka nadzieja. Noc nie przyniosła spoczynku. Wszyscy po-

czuwali się do odpowiedzialności za zgubę Neya, jak

gdyby dłuższe wyczekiwanie w pośrodku rozległych

równin Krasnego możliwe było przy zupełnym braku sił

i amunicji.

Dookoła postaci Neya starzy towarzysze i przyjaciele

snuli już żałobną przędzę wspomnień. Davout rozstał się

z nim ostatni. Więc Mortier i wicekról rozpytywali, jak

wyglądał i co mówił przy pożegnaniu. 15 listopada, gdy

huknęły pierwsze strzały nieprzyjacielskie, zwrócone

przeciwko Napoleonowi, Ney wyraził chęć natychmias-

towej ewakuacji Smoleńska, śladem wicekróla. Lecz

Davout sprzeciwił się temu, przypominając wyraźny roz-

kaz cesarza, zarówno co do ewakuacji, jak i co do zbu-

rzenia wieżyc i murów miejskich. Wynikła stąd sprzecz-

ka, a ponieważ Davout uparł się pozostać w mieście aż

do następnego dnia, przeto i Ney, który osłaniać miał

tyły, zmuszony został wymarsz odłożyć.

Wprawdzie nazajutrz rano Davout uprzedzić kazał

marszałka o grożącym mu niebezpieczeństwie, lecz bądź

to dlatego, że istotnie zmienił zdanie, bądź też na skutek

irytacji Ney odpowiedział: „Że wszyscy kozacy, jacy są

na świecie, nie zdołaliby odwieść go od spełnienia

otrzymanych rozkazów".

Wyczerpały się wspomnienia i domysły, zapadło smut-

niejsze jeszcze milczenie, gdy wtem zatupotały końskie

kopyta i rozległy się okrzyki: „Marszałek Ney ocalony!

Korpus jego w pobliżu! Oto ułani polscy, którzy wieść tę

przywożą!". Nadjeżdżał w rzeczy samej jeden z oficerów

Neya, który zawiadomił nas, że marszałek posuwa się

prawym brzegiem Dniepru i że prosi o posiłki. Zapadał

zmierzch. Dookoła ogrzanych, przytulnych

kwater roiły się tłumy żołnierstwa. Od czasu ewakuacji

Moskwy po raz pierwszy rozdane zostały obfite zapasy

żywności; po raz pierwszy żołnierze spać mieli w cieple,

syci i wypoczęci. Jakżeż więc przerwać im tę

niewypowiedzianie błogą ciszę pierwszej spokojnej no-

cy? Jak pozbawić tych biedaków tak bardzo zasłużonego

snu i spoczynku? Któż zdoła skłonić ich do opuszczenia

kwater, do nocnej wyprawy na rosyjski, mgłą i mrokiem

zasnuty brzeg?

Zarówno Eugeniusz, jak Mortier kierować chcieli od-

sieczą. W końcu, po krótkiej, lecz burzliwej rozmowie,

podczas której wicekról powoływać się musiał na star-

szeństwo rangi, Mortier ustąpił. Ciepło kwater oraz ob-

fitość strawy dokonały tego, czego nie byłby dokonał

żaden przymus, żadne rozkazy ani groźby: maruderzy

wrócili do szeregów. Cztery tysiące ludzi stanęło nieba-

wem pod bronią. W imię zagrożonych pułków Neya

poszli wszyscy; lecz był to ostatni ich wysiłek.

Wśród nocnych mroków, nieznaną, wyboistą drogą

uszli dwie mile, przystając i nasłuchując co chwila. Nie-

pokój wzrastał. Czyżby droga mylna była, a odsiecz

spóźniona? Czyżby wyginęli już wszyscy? Czyżby napo-

tkać miano tryumfującą, zwycięską armię rosyjską?

Miotany niepewnością, książę Eugeniusz kilkakrotnie

wystrzelić kazał z armat. A gdy przebrzmiał huk wystrza-

łów, wśród śnieżnych, dalekich pól odezwały się liczne

sygnały: był to trzeci korpus, który w braku dział roto-

wym odpowiadał ogniem.

Natychmiast ruszyły ku sobie oba korpusy. Pierwszymi,

którzy dostrzegli się wzajemnie, byli Ney i Eugeniusz.

Jeszcze chwila i obaj padli sobie w objęcia! Eugeniusz

płakał, Ney klął i mruczał! W sercu jednego bujnie

rozkwitała radość oraz uwielbienie dla rycerskich cnót

żołnierza, którego przygarniał oto do swojej mężnej

piersi; drugi zaś drżał jeszcze od przebytych trudów i

męki, kipiał gniewem na wspomnienie niebezpieczeń-

stwa, jakie groziło w jego osobie honorowi całej armii, i

złorzeczył Davoutowi, którego niesłusznie oskarżał o

dezercję.

Kilka godzin później, gdy Davout wyjaśnić chciał

sprawę i wytłumaczyć swoje postępowanie, następującą

szorstką otrzymał odpowiedź: „Nie stawiam panu, panie

marszałku, żadnych zarzutów, Bóg widzi nas i sądzi".

Z chwilą gdy połączyły się oba korpusy, prysła wszel-

ka dyscyplina: bez względu na rangę, generałowie, ofi-

cerowie i żołnierze serdecznie witali się i ściskali, nie

szczędząc pytań i radosnych okrzyków. Dobywano z tor-

nistrów niedawno otrzymany chleb i manierki z wódka,

częstowano znużonych i zgłodniałych kamratów. Po

czym ruszyli wszyscy ku Orszy, zarówno spragnieni:

jedni wzruszających opowieści, drudzy szerszego koła

pilnych słuchaczy.

Opowiadali tedy, jak w owym pamiętnym dniu 17 lis-

topada; zmuszony opuścić na łaskę i niełaskę losu pięć

tysięcy chorych i rannych, wychodził marszałek ze Smo-

leńska, wiodąc za sobą sześć tysięcy bagnetów, trzystu

jeźdźców i dwanaście dział. Opowiadali o gęstych strza-

łach artylerii Płatowa i straszliwej eksplozji min, która

wystraszyła spośród gruzów i zwalisk miasta siedmio-

tysięczny tłum bezbronnych maruderów. Opowiadali i o

tym. że mimo wszystkie troski i całą grozę sytuacji Ney

otaczał najtkliwszą opieką chorych, kobiety i dzieci, i

tutaj również ten najwaleczniejszy był jednocześnie

najbardziej ludzkim!

U bram miasta zaszedł wypadek, którego ohyda zgrozą

przejęła wszystkich. Wyrodna jakaś matka postanowiła

porzucić pięcioletniego synka i, mimo krzyku i płaczu

dziecka, odpychała je od przepełnionych sanek. Wołała

przy tym dzikim, jak gdyby obłąkanym głosem: „że

chłopiec nie widział nigdy Francji; że nie będzie jej

żałował; że ona natomiast Francję zna i pamiętali chce do

niej powrócić!". Dwukrotnie, w myśl rozkazu Neya,

oddawano matce nieszczęsnego chłopaka i dwukrotnie

wyrzucała go z sanek na zmarznięty, stratowany śnieg!

Lecz zbrodnia ta, jedyna na szczęście, wśród niezli-

czonych przykładów poświęcenia i szczytnej ofiarności,

należytą poniosła karę: niegodziwa matka opuszczona

została na tym samym śniegu, z którego podniesiono jej

dziecko i powierzono opiece innej, lepszej matki. I

szorstkie od zimna, posiniałe dłonie wskazywały sierotę,

którego widziano nad Berezyną, potem w Wilnie, potem

w Kownie, i który przetrzymał bez szwanku wszelkie

trudy, całą nędzę i niedolę odwrotu.

Interpelowani przez oficerów Eugeniusza, oficerowie

Neya opowiadali następnie o pochodzie na Krasne, po-

przez olbrzymie cmentarzysko wszelkiego rodzaju

szczątków; przed nimi biegł zgłodniały tłum, za nimi

ciągnęli rozproszeni maruderzy.

Dno każdego jaru, każdego wąwozu usiane było set-

kami bermyc i kasków, porzuconą odzieżą, szczątkami

skrzyń, wozów i dział, zaprzężonych w zdychające, na

poły rozszarpane konie. Opodal Korytni, pod koniec

pierwszego dnia, potężny huk i warkot kilku przelatu-

jących nad wojskiem kartaczy powszechną obudził czuj-

ność. Spodziewano się bitwy. Głośny huk zdawał się

zapowiadać, że działa są blisko, przed nami, a jednak

nikt dojrzeć nie mógł nieprzyjaciela. Ricard ruszył nie-

zwłocznie przodem. Lecz nie znalazł nic okrom dwóch

baterii francuskich, porzuconych na gościńcu wraz z

amunicją, i nielicznego oddziału kozaków, którzy od-

ważyli się wprawdzie podpalić jaszczyki, lecz zmykali

teraz co tchu, sadząc na przełaj polami.

W tym miejscu urwała się opowieść. Podkomendni

Neya pytali z kolei o przyczynę ogólnego zniechęcenia,

pytali, dlaczego zostawiono nieprzyjacielowi nie uszko-

dzoną broń, razem z prochem i amunicją. Czyż nie było

dość czasu, ażeby zagwoździć działa, zakopać lub wysa-

dzić w powietrze zawartość jaszczyków?

Dotąd wszakże napotkane ślady — ciągnęli dalej opo-

wieść — były jeno śladami niefortunnego marszu. Lecz

nazajutrz ziściły się najsmutniejsze przeczucia. Wszyst-

kie serca ścisnęły się żalem na widok śnieżnej, krwią

zbryzganej równiny, na widok pogruchotanych dział i

krwawych, okaleczonych trupów. Za pomocą tych stra-

sznych mogił można było odtworzyć sobie przebieg bi-

twy, zaciekłość walki i pozycje zajmowane przez po-

szczególne oddziały. Tam stała 14 dywizja, bo tu i ów-

dzie, na porwanych w strzępy czakach, widnieją numery

pułków. Tam dalej — to gwardia włoska, to znane

wszystkim mundury wiarusów wicekróla! Lecz gdzież

podziała się reszta, gdzież są ci żyjący? Ponad krwawym

pobojowiskiem, w cmentarnej, głuchej ciszy na próżno

zadawali sobie te pytania... I nikomu spośród tych,

którzy spoglądali w zbożnym milczeniu na to straszliwe

pole śmierci, nie była znana ni dola kamratów, którzy

stąd uszli, ani własny ich, nieszczęściem brzemienny los.

Następnie bez przeszkody szli szybko aż do tego

punktu, gdzie droga schodzi w głąb wąwozu, później zaś

wznosi się ku górze i przecina rozległą wyżynę. Było to

płaskowzgórze Kątowy, ten sam plac boju, na którym

przed trzema miesiącami, podczas tryumfalnego

pochodu na

Moskwę, pokonali Niewierowskiego, na którym witali

Napoleona salwami z dział zabranych poprzedniego dnia

nieprzyjacielowi. Mimo odmiennej pory roku i śnieżnych

zasp ogólny widok terenu niewiele się zmienił.

Oficerowie Mortiera zawołali wówczas: „że w tym

samym punkcie, oganiając się przed ćmą rosyjską, i ce-

sarz, i oni czekali 17 na Neya". „Miejsce cesarza — od-

parli tamci — zajął teraz Kutuzow czy też raczej Miło-

radowicz, bo sędziwy generalissimus nie opuścił jeszcze

Dobrego".

Maruderzy cofali się już, ukazując kamratom wyżynę

czarną od pułków nieprzyjacielskich, gdy wtem wysunął

się naprzód oficer rosyjski, szybkim krokiem szedł ze

wzgórza i, stanąwszy sam jeden przed marszałkiem, bądź

to na skutek istotnej kultury, bądź też przez

poszanowanie dla cudzej niedoli, bądź też wreszcie z

obawy ściągnięcia na się gniewu, w słowach pełnych

czci wezwał Neya do poddania się.

„Przysłał go Kutuzow. Feldmarszałek nie śmiałby ni-

gdy uczynić równie bolesnej propozycji tak wielkiemu,

tak słynnemu generałowi, gdyby nie to, że położenie jest

bez wyjścia, a wszelka walka zupełnie beznadziejna.

Otacza go zewsząd osiemdziesięciotysięczna armia ro-

syjska. Jeśli waleczny wódz Francuzów ma w tym

względzie jakiekolwiek wątpliwości, feldmarszałek go-

tów jest pozwolić na sprawdzenie wymienionej powyżej

cyfry."

Nie przebrzmiały jeszcze ostatnie słowa parlamentarza,

gdy od strony prawego skrzydła nieprzyjacielskiego

ozwał się groźny huk czterdziestu naraz salw armatnich.

Rojem sypnęły się kule i kartacze. Zdumiony i

przerażony oficer umilkł. Równocześnie, z okrzykiem:

„Biada zdrajcy!", rzucił się nań jeden z oficerów na-

szych, Ney zaś, jakkolwiek sam karzącą powstrzymał

dłoń, nie mógł pohamować gniewu i w najwyższym

uniesieniu zawołał: „Marszałek cesarski nie poddaje się

nikomu; układy, strzałami popierane, są nieważne; jesteś

pan moim jeńcem!". I nieszczęsny parlamentarz, roz-

brojony, stać musiał w pierwszym szeregu, pod mor-

derczym ogniem bratnich regimentów. Wolność odzyskał

dopiero w Kownie, po dwudziestu sześciu dniach nie-

woli. Oficerskim związany parolem, dzielił z nami do

końca głód, zimno i nędzę.

Rosjanie strzelali bez przerwy. Okoliczne wzgórza,

przed chwilą jeszcze ciche i milczące, rozbłysły tysiącem

ogni, zasnuły się dymami. Lecz niebezpieczeństwo zda-

wało się podniecać tylko Neya. Następnie oficerowie

Neya, rozentuzjazmowani, ilekroć przyszło im wspom-

nieć imię swego marszałka, dodają, iż jak bóg wojny,

nieustraszony i nieugięty, hardo i śmiało spoglądał w

śnieżną, od stali połyskliwą dal!

Kutuzow mówił prawdę. Z jednej strony stała potężna

osiemdziesięciotysięczna armia, zwarte szeregi wy-

poczętej, dobrze odżywionej piechoty, liczne szwadrony

jazdy i setki dział, broniących znakomitej pozycji i...

łaskawa fortuna, która sama jedna zastąpi wszystko; z

drugiej — pięć tysięcy żołnierzy, wyczerpanych głodem

i trudami, źle odzianych i źle uzbrojonych.

Mimo to jednak, nie myśląc nawet o poddaniu się ani o

śmierci, jak gdyby nieświadom, iż do bohaterskiego

gotuje się czynu, wódz Francuzów postanowił przedrzeć

się przez wojska nieprzyjacielskie, przebojem utorować

sobie drogę! Sam jeden wobec zawistnej doli, we własnej

duszy moc czerpiąc i siły, zapatrzony w legendę

wiekopomnych, prawie że nieprawdopodobnych zwy-

cięstw, bez wahania nierówną podjął walkę!

Armia — ku własnemu zdziwieniu — okazała się god-

ną swojego wodza. Wszyscy bez wyjątku dzielnie sta-

wiali czoło. Żołnierze i oficerowie zrozumieli wówczas,

że istotą wielkości człowieka nie są ani wielkie zamiary,

ani uparte przedsięwzięcia, lecz wyłącznie i jedynie po-

tężny wpływ wywierany na drugich!

Przodem biegła dywizja Ricarda, tysiąc pięciuset ludzi.

Jego to pchnął Ney na nieprzyjaciela, reszta miała iść w

jego ślady. Osłonięta najpierw stokami wąwozu,

widoczna następnie na skraju wyżyny, dywizja ta rozbita

i zdziesiątkowana przez pierwszą linię rosyjską, brocząc

krwią wkrótce się cofnęła.

Bynajmniej nie zniechęcony losem Ricarda i podtrzy-

mując na duchu pozostałych, marszałek zebrał niedo-

bitków, utworzył z nich rezerwę, osłaniającą tyły kor-

pusu, sam zaś na czele trzech tysięcy ludzi, pociągnąw-

szy za sobą generałów Ledru, Razouta i Marchanda,

ruszył na nieprzyjaciela. Oddział piechoty iliryjskiej,

złożony z czterystu ludzi, zaatakować miał równocześnie

lewy flank rosyjski. Nie było tam ani grzmiącej prze-

mowy, ani uroczystego odwoływania się do męstwa i ho-

noru żołnierzy, jeno żywy przykład, jeno bohaterska

ofiara, która zawsze i wszędzie jest najwymowniejszym

ze wszystkich zwrotów retorycznych, najbardziej sta-

nowczym ze wszystkich rozkazów! Za Neyem poszli

wszyscy. Zniesiono niebawem pierwszą linię nieprzy-

jacielską. Lecz nim błysnęły po raz wtóry bagnety, po-

sypał się grad bomb i kartaczy. Padła trupem większość

żołnierzy, wszyscy generałowie odnieśli mniej lub więcej

ciężkie rany, okaleczała, nieomal doszczętnie wybita ko-

lumna, zakołysała się i zawróciła.

Ney uznaje wówczas, iż pokusił się o rzecz niewyko-

nalną; cofa się przez wąwóz, jedyną osłonę, jaka mu

jeszcze pozostała, bez nadziei, ale bez lęku formuje po

raz wtóry szczątki swojego korpusu; przeciwstawia dwa

tysiące ludzi osiemdziesięciotysięcznej armii, ogniem

sześciu dział odpowiada na potężny ryk dwustu armat

rosyjskich, odwagą swoją zadaje kłam wyrokom zdra-

dzieckiej i płochej Fortuny!

W tej jednak chwili ona to chyba poraziła bezwładem

Kutuzowa. Żołnierze Neya dziwili się temu rosyjskiemu

Fabiuszowi, co gorliwszy od rzymskiego pierwowzoru

— upierając się przy tym, co nazywał swoją ludzkością i

przezornością, nie chciał zrezygnować ze swoich

pompatycznych cnót, i nie pozwalał sobie, nie śmiał

sięgnąć po zwycięstwo, jak gdyby zaskoczony własną

przewagą. Ponieważ Napoleon poniósł klęskę przez

swoje zuchwalstwo, on uniknął tegoż grzechu, popadając

w drugą ostateczność.

A przecież jedno natarcie, jednego choćby z korpusów

rosyjskich, położyłyby kres wszystkiemu, lecz Rosjanie

bali się decydującego kroku, biernie przywarli do swojej

ziemi, jak gdyby całą ich odwagą było wypełnianie

rozkazów, a całą energią posłuszeństwo.

Długo trwali w niepewności, nie wiedząc, z kim wal-

czą, sądzili bowiem, że Ney uszedł ze Smoleńska pra-

wym brzegiem Dniepru, a mylili się dlatego, że — jak

się często zdarza — mniemali, iż nieprzyjaciel to

uczynił, co by należało.

Jednocześnie z Neyem również rozbita i zdziesiątko-

wana cofała się piechota iliryjska. I tu zaszło zwykłe

zdarzenie: dążąc ku lewemu flankowi pozycji nieprzyja-

cielskiej, tych czterystu ludzi napotkało pięciotysięczny

oddział rosyjski, który powracał z częściowej utarczki ze

zdobycznym sztandarem francuskim i kilkunastu jeń-

cami.

Oba oddziały w jednym szły kierunku, na tej samej

linii. Jedni wracali na swoje pozycje, drudzy gotowali się

do natarcia, lecz choć iskrzyły się wszystkie źrenice, nikt

nie ośmielił się rozpoczynać bitwy. Byli tak blisko siebie,

że wzięci do niewoli Francuzi ze środka szeregów

rosyjskich wyciągali do nich ręce, błagając o natych-

miastową odsiecz; Iliryjczycy zaś radzili im uciekać,

obiecując pomoc i opiekę. Wówczas to Ney zwalił się jak

burza i, sam spychany w głąb wąwozu, wszystkich za-

garnął i pociągnął za sobą.

Kutuzow wszelako, bardziej ufając swoim działom niż

wojsku, z daleka jedynie usiłował zwyciężyć. Baterie

rosyjskie morderczym zionęły ogniem, na teren zajmo-

wany przez Francuzów sypało się tyle kul i wszelkiego

rodzaju pocisków, że ten sam kartacz, który szerzył

spustoszenie w pierwszym szeregu, ranił i zabijał na ty-

łach oddziału kobiety, uchodzące wraz z wojskiem.

Ścieśniając co chwila przetrzebione, rozluźnione szere-

gi, zdziwieni gwałtownością strzałów nieprzyjacielskich,

żołnierze Neya spoglądali na swego wodza. Gotowi byli

na śmierć, a jednak do tych prostych serc kołatała

nieokreślona, w słowa nie ujęta nadzieja. Kołatała zaś

dlatego, że — jak wyraził się jeden z oficerów — mimo

niebezpieczeństwa, mimo całej beznadziejności położe-

nia, dusza tego wodza nie utraciła hartu ani spokoju.

Utkwił w dal bystry, skupiony wzrok i w milczeniu

obserwował wojska nieprzyjacielskie, które w obawie

podobnego podstępu, do jakiego uciekł się był książę

Eugeniusz, nauczone doświadczeniem, zamykały w zna-

cznej odległości wszystkie drogi i przejścia.

Skończył się tymczasem krótki dzień zimowy, wie-

czorny mrok pokrywać jął wszystko. W tym jedynie

sprzyjała nam zima. Umilkły strzały, cisza zaległa pole

bitwy. Wówczas Ney wydał rozkaz cofania się z powro-

tem do Smoleńska. Zdumieli się wszyscy, nikt własnym

nie chciał wierzyć uszom. Nawet przyboczny adiutant

marszałka, oniemiały ze zdumienia, zdawał się nie ro-

zumieć rozkazu. Lecz marszałek rozkaz powtórzył tak

stanowczym, tak spokojnym głosem, że zrozumieli

wszyscy, iż powziął już nieodwołalne postanowienie, że

znalazł środek zaradczy, że dzięki niezachwianej ufności

we własne siły, ufności, która innym dodawała sił i otu-

chy, zdołał ogarnąć i opanować groźną, prawie że bezna-

dziejną sytuację. Bez wahania usłuchali też wszyscy

i, odwróciwszy się tyłem do Wielkiej Armii, do Napole-

ona i Francji, ruszyli z powrotem ku śnieżnym równinom

Rosji. Godzinę trwał ten wsteczny marsz. A gdy dotarli

wreszcie do pobojowiska, na którym czerniały żałobne

szczątki wojsk wicekróla, kolumna stanęła, a marszałek,

dotąd idący w straży tylnej, wysunął się na czoło.

Wszystkie oczy śledziły pilnie każde jego poruszenie.

Co zamierzał uczynić? Dokąd zwrócić się bez przewod-

nika, w tym obcym, wrogim kraju? On jednak, kierując

się instynktem żołnierza, niedługo wahał się i namyślał.

Pobliski szeroki jar zwrócił natychmiast jego uwagę.

Rozgarnąć kazał śnieg, przerąbać lód, którym skuta była

płynąca na dnie jaru rzeczka, a przyjrzawszy się pilnie

biegowi wody, zawołał: „Że jest to jeden z dopływów

Dniepru! że oto najlepszy, najpewniejszy przewodnik; że

trzeba pójść za nim; że doprowadzi nas niechybnie do

Dniepru, przez który przeprawimy się! że wtedy korpus

będzie ocalony!". Niezwłocznie też wyruszył w tym

kierunku.

Wszelako w niewielkiej odległości od traktu raz jeszcze

zatrzymał się w nędznej, nie znanej nikomu wiosce.

Zdaje się, że była to wieś Fomina albo Dunikowo. Pra-

gnąc wyprowadzić w pole idących za nim kozaków, roz-

palić tam kazał liczne ognie, jak gdyby w przewidywaniu

noclegu. Fortel udał się niespodziewanie. Kozacy

uwiadomili snadź Kutuzowa o miejscowości, w której

marszałek francuski złożyć miał nazajutrz broń, bo nie-

bawem daleki, głuchy huk wstrząsnął powietrzem.

„Czyżby to był Davout?" — zawołał Ney nasłuchując.

Lecz strzelano w równych odstępach: były to salwy.

Zrozumiawszy wówczas, że to Rosjanie święcą w ten

sposób spodziewane tryumfy, z przekleństwem i groźbą

na ustach w dalszą puścił się drogę.

Wysłani na zwiady Polacy Neya przetrząsali równo-

cześnie całą okolicę. Kulawy, stary chłop, był jedynym

mieszkańcem, jakiego ku swej radości spotkali. Ten

objaśnił ich, że Dniepr znajduje się w odległości jednej

mili, lecz że nie jest zamarznięty i że nigdzie w pobliżu

nie ma brodu. „Znajdzie się bród!" — oświadczył mar-

szałek, po czym, gdy jeden z oficerów napomykać jął o

poczynającej się odwilży, dodał: „Wbrew wszystkiemu

musimy przejść i przejdziemy, bo nie ma innego ra-

tunku!".

Wreszcie około ósmej wieczorem, opodal cichej, uśpio-

nej już wioski na skraju wąwozu, według wszelkiego

prawdopodobieństwa między Syrokoreniem a Gusino-

wem, idący przodem kulawy przewodnik zatrzymał się i

wskazał na rzekę. Ścięta mrozem, najeżona zwałami kry,

rzeka połyskiwała z daleka szklistą, lodową powłoką.

Lecz lód cienki był i kruchy, a powyżej i poniżej szu-

miała woda.

Radość okazała się niewczesną, niepokój ogarnął

wszystkich. Wszak zdradzieckimi mogły być szkliste

okowy uśpionej, wrogiej toni! Z narażeniem życia, poty-

kając się i zapadając co chwila, jeden z oficerów dotarł

do przeciwległego brzegu. Powróciwszy oświadczył, że

przejdą może ludzie i część koni, lecz że trzeba będzie

pozostawić działa i bagaże, bo chwiejny, topniejący lód

nie wytrzyma większego ciężaru. Naglił przy tym do

pośpiechu.

Lecz w ciągu tego forsownego, ponurego marszu w

ciemności, mimo największych wysiłków kolumna, zło-

żona z garstki zdrowych i z wielu chorych i rannych, z

kobiet i dzieci, po trochu rozluźniła się i rozpierzchła,

pozostawiając za sobą coraz więcej tych, którzy nie

mogli nadążyć i ginęli niebawem w nocnej pomroce. Nad

rzeką dopiero spostrzegł marszałek owe braki. Mógł

wprawdzie zaraz przeprawić się i, bezpieczny już, oca-

lony, czekać na przeciwległym brzegu. Lecz samolub-

stwo takie obce było szlachetnej duszy Neya. Ze wzgardą

też i gniewem odrzucił uczynioną mu w tym względzie

propozycję. Wyznaczył trzygodzinną zwłokę i, jak gdyby

nieświadomy tego, iż każda niemal minuta zwiększała

niebezpieczeństwo, szczelnie zawinięty w obszerny

płaszcz wojskowy, przespał twardym snem te trzy

śmiertelnie długie godziny. Bo w tym zdrowym, silnym

żołnierzu zdrowa mieszkała dusza, kryła się niespożyta

moc wielkich ludzi, wielkich bohaterów!

Nareszcie, około północy, rozpoczęła się przeprawa.

Wkrótce jednak ci, którzy pierwsi oddalili się od brzegu,

jęli wołać, że lód ugina się i zapada pod nogami, że woda

sięga już po kolana. Straszliwy huk pękającej powłoki

lodowej zagłuszył niebawem wrzawę i okrzyki.

Przerażenie obezwładniło wszystkich.

W myśl wyraźnych rozkazów Neya ludzie przechodzili

teraz po jednemu; szli ostrożnie, kierując się instynktem

raczej aniżeli wzrokiem, omijając ostre krawędzie popę-

kanej kry, dziury i rozpadliny. Coraz bowiem ponad

bezdenną, szumiącą topielą trzeba było przeskakiwać

szerokie, rozwarte szczeliny, z których chłodna wyzie-

rała śmierć. I nikt nie mógł wahać się ani ociągać, bo

idący za nim naglili do pośpiechu.

A gdy przeszli wreszcie wszyscy, gdy skostniałe, prze-

mokłe szeregi dotarły do przeciwległego, zbawczego

brzegu, w jedynym miejscu, gdzie lód twardy był jeszcze

i gruby, na znacznej wysokości wznosiło się ströme, od

gołoledzi lśniące urwisko. Trzeba było dobyć resztek sił i

tchu, ażeby pokonać tę nową, a nieoczekiwaną prze-

szkodę. Zginęło wówczas wielu ludzi: kto nie roztrzaskał

głowy o lód, szedł na dno, rybom na pożarcie. Zdawało

się, że ta rzeka i ten brzeg dzielą ogólną ku nam

nienawiść, że pod przymusem tylko, zaskoczone znie-

nacka, zgodziły się nie udaremniać całkowicie naszego

ocalenia.

Lecz co najstraszliwsze było, co dotąd jeszcze grozą

przejmuje wszystkie serca, to przerażenie i rozpacz ko-

biet i chorych, to łzy setek nędzarzy, zmuszonych po-

zostawić resztki skromnego mienia, zapasy żywności i

odzieży, wszelkie, jednym słowem, środki utrzymania,

które miały zapewnić im przyszłość. Drżące, wychudłe

postacie przetrząsały zawartość wozów, dzieliły, przebie-

rały, dzieliły znów i odchodziły wreszcie, aby paść po-

tem z wycieńczenia i bólu, na oblodzonym brzegu. Po-

nad szumiącą głębiną przelewał się rozgwar zmieszanych

głosów, trzask pękających lodów, krzyki tonących, jęki i

łkania rannych, których obawiano się zabierać ze

względu na kruchość lodu, a którzy z wozów wyciągali

ku towarzyszom błagalne dłonie, litości wzywając i ra-

tunku.

Pragnąc wówczas ocalić bodaj kilkudziesięciu rannych,

marszałek wjechać kazał na lód kilku mniej nałado-

wanym wozom; lecz na środku rzeki ze złowieszczym

trzaskiem rozwarła się lodowa powłoka. Stojący na prze-

ciwległym brzegu usłyszeli najpierw długi przeraźliwy

krzyk, potem przerywane, coraz słabsze jęki, wreszcie

nic nie było słychać prócz szumu i bulgotania rzecznych

odmętów: znikło wszystko!

Przerażonym wzrokiem spoglądał Ney ku otchłani, gdy

wtem wśród nocnych mroków coś poruszyło się z

jękiem. Był to oficer, niejaki Briqueville, któremu ciężka

rana w pachwinie nie dozwalała utrzymać się

na nogach. Odłam lodu wypłynął razem z nim na po-

wierzchnię. Niebawem ujrzano go wyraźnie, wlokącego

się na czworakach poprzez lodowe zwały, dziury i

szczeliny. Sam marszałek dopomógł mu wydostać się na

brzeg.

W ciągu tej straszliwej doby wyginęło cztery tysiące

maruderów i trzy tysiące żołnierzy, utracono nadto działa

i wszystkie bagaże. Pozostało Neyowi niespełna trzy

tysiące karnego żołnierza i drugie tyle maruderów. Nad

ranem dopiero dywizja czy też raczej szczątki dywizji

uszykowały się i ruszyły. Pokonana, ujarzmiona rzeka

była im odtąd opiekunką i przewodniczką.

Maszerowano ociężale, w niewiadomym kierunku, nie-

znaną, pustą okolicą, gdy wtem — przewróciwszy się,

jeden z żołnierzy rozpoznał ślady szerokiej, ubitej drogi;

równocześnie zaś ci, którzy szli na przedzie, zbadawszy

drogę wzrokiem i dotykając jej rękoma z trwogą poczęli

wołać: ,,że widzą zupełnie świeże ślady licznych kół

armatnich i końskich kopyt!". Umknęli tedy przed jedną

armią nieprzyjacielską po to tylko, aby zetknąć się

niezwłocznie z drugą! Znów więc trzeba będzie chwytać

za broń i łba nadstawiać! Znów broczyć krwią! Lecz Ney

zdawał się nie słyszeć szemrania i ruszył natychmiast,

pilnie obserwując okolicę.

Ślady wiodły do wsi Gusinowa, ludnej i bogatej, którą

zajęto znienacka. W zamożnych, dobrze ogrzanych

chatach nasi znaleźli to wszystko, czego nie dostawało im

od dawna: strawę, spoczynek i jeśli nie życzliwą, to

przynajmniej bierną ludność. Znaleźli również około stu

kozaków, którzy obudzili się jeńcami. Prowadzone wśród

nich śledztwo oraz nieodzowna potrzeba wypoczynku

nieco dłużej zatrzymały tu Neya.

Około dziesiątej korpus dotarł do dwóch, blisko siebie

położonych, nie znanych nikomu wiosek. Wypoczywano,

gdy wtem zaroiły się okoliczne lasy i, podczas kiedy nasi

tłumnie ściągali do tej wioski, która bliższą była Dniepru,

tysiące kozaków wyłoniło się z leśnej gęstwiny. Gdzie

okiem sięgnąć, wszędzie połyskiwały stalowe ostrza pik i

mosiężne gardziele lekkich polowych baterii.

Był to Płatow i wszystkie jego pułki, posuwające się

brzegiem Dniepru. Mogli byli nie zwlekając puścić wio-

skę z dymem i rozbić doszczętnie bohaterską garstkę

równie walecznych, jak osłabłych i znużonych żołnierzy

Neya. Tymczasem, z niewiadomych przyczyn, przez trzy

godziny stali bezczynnie, nie starając się nawet przeko-

nać o siłach nieprzyjaciela. Opowiadali później, że nie

wydano im odpowiednich rozkazów, że w owej chwili

naczelny ich wódz znajdował się na tyłach armii, w dość

znacznej odległości, a oni sami nie śmieli o niczym

decydować.

Powstrzymało ich śmiałe zachowanie się Neya. Wraz z

kilku żołnierzami marszałek osobiście stanął na straży,

zaleciwszy uprzednio swoim ludziom spokojny wypo-

czynek. O zmierzchu dopiero wyszły rozkazy, szeptem

powtarzane przez oficerów, i cały oddział, cichy i mil-

czący, na kształt upiornego hufca, w zwartą uformowany

kolumnę wyruszył z wioski. Równocześnie jednak

zagrały wszystkie działa nieprzyjacielskie, zakołysały się

wszystkie szwadrony.

Przerażony hukiem, blisko czterotysięczny tłum bez-

bronnych maruderów w popłochu począł biegać tu i tam,

odpychany przez pierwsze szeregi nasze, które usiłował

rozerwać. Ney zdołał utrzymać ich między sobą a nie-

przyjacielem pod morderczym ogniem dział rosyjskich.

Tym. sposobem ci najtchórzliwsi, najbardziej zniechęceni

strzegli i bronili najwaleczniejszych.

Osłaniany z prawego flanku przez nieszczęsnych ma-

ruderów, marszałek dotarł do Dniepru, który krył teraz

jego lewy flank, i maszerując pomiędzy rzeką a tym

żywym wałem, korzystając skwapliwie z każdej, naj-

lżejszej nawet nierówności terenu, przemykał się od lasu

do lasu, od wzgórza do wzgórza. Często jednak zmu-

szony był oddalać się od rzeki. Wówczas Płatów otaczał

go zewsząd.

W ciągu dwóch dni, na przestrzeni dwudziestu mil,

sześć tysięcy kozaków harcowało nieustannie na obu

flankach szczupłej, do tysiąca pięciuset zbrojnych ludzi

zredukowanej kolumny.

Noc przyniosła pewną ulgę. Zrazu powitano z radością

gęsty, nieprzenikniony mrok. Lecz tym bardziej trzeba

było przestrzegać ładu i karności: ktokolwiek zatrzymał

się bodaj na chwilę, wzruszony ostatnią skargą tych,

którzy padali z ran lub ze znużenia, ten nie mógł już

odnaleźć ani dogonić bratnich szeregów. Przeżyli

niejedną okrutną chwilę męki i rozpaczy. Nieprzyjaciel

zaniechał jednakowoż pościgu.

Nieszczęsna kolumna, spokojniejsza już nieco, prze-

bywała nieledwie po omacku mroczny las, gdy nagle tuż

przed nią błysnął ogień, huknęły armatnie strzały. W naj-

wyższym przerażeniu zmieszały się pierwsze szeregi; wy-

dało się im, że są otoczeni, że wszystko stracone. Żoł-

nierze gęstym padali trupem, a za nimi wszczynał się

popłoch, na wszystko głuchy i obojętny. Widząc, czym to

grozi, Ney biegnie przed front, rzuca doboszom bojowe,

porywające hasło, i tak spokojny, jak gdyby przy-

gotowany był na tę napaść, woła: „Żołnierze, naprzód!

Górą nasza!". Na dźwięk tego głosu nowy duch wstąpił w

żołnierzy: pierzchła trwoga, ponownie uformowały się

szeregi i wszyscy jak jeden mąż skoczyli biegiem na

nieprzyjaciela, który umykał tymczasem co tchu, w leśne

zapadając głusze.

Maszerowali szybkim krokiem, ale około dziesiątej

wieczorem na dnie głębokiego jaru napotkali niewielką,

na poły tylko zamarzniętą rzeczkę. Trzeba było prze-

prawiać się przez nią tak jak przez Dniepr — w poje-

dynkę. Nieodstępni kozacy i tutaj również usiłowali sta-

nąć w poprzek drogi, lecz Ney zmusił ich niebawem do

ucieczki. Godzinę trwała przeprawa, po czym głód i znu-

żenie zatrzymały korpus przez dwie godziny w ludnej i

bogatej wsi.

Od północy aż do następnego ranka, 19 listopada, ma-

szerowano bez przerwy poprzez górzystą, jarami i stru-

mieniami poprzecinaną okolicę. Lecz około dziesiątej

ukazały się ponownie pułki Płatowa. Ney cofnął się czym

prędzej w głąb gęstego, krzakami podszytego lasu, brak

armat uniemożliwiał bowiem walkę na otwartym polu.

Przez cały dzień huczały tedy działa nieprzyjacielskie,

druzgocąc drzewa, zasypując ziemią i mchem ukryte w

gęstwinie biwaki francuskie.

Z nadejściem nocy ozwały się słowa komendy i korpus

wyruszył w kierunku Orszy. W ciągu dnia wysłany został

tamże Przebendowski i pięćdziesięciu jeźdźców z prośbą

o pomoc. Jeśli nieprzyjaciel nie zajął jeszcze miasta,

odsiecz mogła już być niedaleko.

Według oficerów Neya reszta drogi, jakkolwiek ciężka,

jakkolwiek najeżona licznymi przeszkodami, niegodna

już była wzmianki. Natomiast wszyscy jednogłośnie

wynosili pod niebiosa męstwo i zasługi marszałka, a tak

wielkie, tak szczere było powszechne uwielbienie, że w

nikim, nawet w równych mu stopniem wodzach, nie

wzbudzało zazdrości. Dominująca troska

i serdeczny żal za Neyem wypleniły z serc wszelką za-

wiść. Ney wzniósł się zresztą ponad złość i słabostki

ludzkie. A tak dalece przekonany był, iż spełnił jeno

prosty obowiązek, że niemal ze zdziwieniem spoglądał

na ogólny zapał, ze zdziwieniem słuchał radosnych, dłu-

go nie milknących okrzyków! Istotnie, radość ogarnęła

wszystkie serca. A choć każdy z tych wodzów niespożytą

otoczył się chwałą — Eugeniusz 16 listopada, Mortier 17

— wszyscy bez wyjątku proklamowali Neya bohaterem

naszego straszliwego odwrotu.

Pięciodniowy niespełna marsz dzieli Orszę od Smo-

leńska. A jednak na tak nieznacznej przestrzeni, w tak

krótkim przeciągu czasu zdobytą została nieśmiertelna

chwała! Jakąż jest więc istota wielkich czynów, owa nie

ujęta, niewidzialna dla ludzkich oczu siejba, rzucona w

pośpiechu przez jedno ofiarne serce, a wydająca tak

wspaniałe, tak obfite plony, że ni czas, ni żadna przemoc

nie zdoła umniejszyć ani zdeptać tych życiodajnych

kłosów!

Gdy wieść o odnalezieniu się Neya doszła do oddalonej

o dwie mile kwatery cesarskiej, wzruszony i rozradowany

Napoleon zawołał: „Ocalały więc orły moje! Chętnie

byłbym dał z własnej szkatuły trzysta milionów, ażeby

ratować takiego człowieka!".

Po raz trzeci i ostatni armia przeprawiła się tedy przez

Dniepr, rzekę na poły rosyjską, na poły litewską, lecz z

rosyjskich wypływającą źródeł. Bieży ona od wschodu ku

zachodowi aż do Orszy i tu jakby chciała wpłynąć na

ziemie Polski, ale natrafiwszy na wzgórza Litwy, skręca

nagle na południe i odtąd już stanowi naturalną granicę

obu krain.

Dniepr zatrzymał osiemdziesięciotysięczną armię Ku-

tuzowa. Dotychczas była ona raczej biernym świadkiem

aniżeli przyczyną naszej klęski. Niebawem znikła nam z

oczu i los zaoszczędził nam męki patrzenia na radość

nieprzyjaciela.

W tej wojnie, i tak dzieje się zawsze, charakter Kutu-

zowa oddał mu lepsze usługi niż jego talenty wojskowe.

Jak długo trzeba było mamić i zwlekać, jego przebie-

głość, ociężałość i podeszły wiek działały niejako same

przez się, stary wódz stał na wysokości zadania; ale

wszystko zmieniło się z chwilą, gdy należało działać

szybko, ścigać, uprzedzać i atakować.

Wszelako, począwszy od Smoleńska, Płatow przeszedł

był ze swoimi kozakami na prawą stronę traktu, jak

gdyby w celu połączenia się z Wittgensteinem. Około

tych dwóch korpusów skoncentrowała się tedy wojna.

22 listopada, między Orszą a Borysowem, szerokim

gościńcem okolonym dwoma rzędami wyniosłych topoli,

brodząc w głębokich kałużach roztopionego śniegu i lep-

kiego, płynnego błota, szły powoli znużone, zdziesiątko-

wane szczątki Wielkiej Armii. Fatalny stan drogi utrud-

niał i opóźniał pochód. Podczas przeprawy przez kałuże i

strumienie najsłabsi padali i tonęli, a spośród chorych i

rannych ci wszyscy, którzy przed wyjazdem ze

Smoleńska, sądząc, że mrozy towarzyszyć im będą w ca-

łej wędrówce, pozamieniali wozy i bryki na sanie, nie-

chybnie dostawali się teraz w ręce kozaków.

Wśród powszechnej martwoty i zniechęcenia zaszedł

wypadek godzien najświetniejszych czasów starożyt-

ności. Dwaj marynarze gwardii odcięci zostali od swoich

przez oddział Tatarów. Jeden z nich stchórzył i chciał się

poddać; drugi natomiast, nie przestając walczyć, zagroził

mu, że zabije go raczej, a do hańby nie dopuści; i w

rzeczy samej, ujrzawszy towarzysza, jak rzucał broń i

wyciągał ku nieprzyjacielowi bezbronne dłonie, bez

wahania i bez żalu celnym położył go strzałem. Ko-

rzystając następnie ze zdumienia kozaków, nabił po-

nownie karabin i mierząc w najzuchwalszych jął cofać się

od drzewa do drzewa, od krzaka do krzaka tak długo,

póki nie doścignął swojej kolumny.

Wówczas to w pobliżu Borysowa rozeszła się w sze-

regach wieść o utracie Mińska. Nie tylko żołnierze, lecz

nawet oficerowie spoglądali po sobie wylękłym wzro-

kiem: wyobraźnia ich, znużona widokiem tylu okropnych

scen, okropniejszą jeszcze wróżyła nam przyszłość. W

poufnych rozmowach twierdzili niektórzy: „że, zajmując

Moskwę, Napoleon tak samo powiódł swoje wojska ku

niechybnej zgubie, jak niegdyś na stepach i rozłogach

Ukrainy Karol XII, król szwedzki!".

VIII

BEREZYNA

Wilnie snadź nie zdawano sobie należycie

sprawy z istotnego przebiegu walki, bo

podczas gdy na przestrzeni między

Berezyną a Wisłą garnizony nasze, a także

rezerwowe bataliony oraz dywizje

Durutte'a Loisona i Dąbrowskiego, bez

współudziału Austriaków, przywieść mogły pod Mińsk

trzydzieści tysięcy doborowego żołnierza, powierzono

obronę miasta nie znanemu zgoła generałowi i

trzytysięcznej załodze. Wiedziano nadto, że ta szczupła

garść młodocianych żołnierzy, zamiast stanąć za rzeką i

stamtąd dopiero odpowiadać na morderczy ogień

Czyczagowa, rozciągnęła się z tej strony Dniepru, tuż

nad wodą — i w spienionych nurtach znalazła, mogiłę.

Albowiem i tutaj również wielkie pomyłki pociągnęły

za sobą szereg pomniejszych. Wybór gubernatora Mińska

okazał się niefortunnym: był to jeden z tych ludzi, którzy

podejmują się wszystkiego, za wszystko jakoby są

odpowiedzialni, a w rzeczywistości nigdy niczego nie

dokażą. 16 listopada utracił on Mińsk, a wraz z

Mińskiem cztery tysiące siedemset chorych, znaczne

zapasy amunicji oraz dwa miliony porcji żywności. Mi-

nęło zaledwie pięć dni od chwili, gdy żałobna wieść do-

tarła do Dubrowny, a już czyhały na nas stokroć gorsze

nowiny.

Cofnąwszy się do Borysowa, tenże gubernator nie po-

trafił ani zawezwać pomocy Oudinota, oddalonego od

Borysowa o dwa dni marszu, ani też podtrzymać Dą-

browskiego, który nadciągał od Bobrujska i Ihumenia. W

nocy z 20 na 21 Dąbrowski dostał się do mostu rów-

nocześnie niemal z wojskami Czyczagowa. Chociaż słab-

szy liczebnie, zniósł przednie straże nieprzyjacielskie,

most zajął i utrzymał się na nim do wieczora; w końcu

jednak, zasypywany przez baterie rosyjskie gradem po-

cisków, atakowany przez dwakroć liczniejsze pułki, us-

tąpić musiał poza rzekę na moskiewski trakt.

Napoleon nie spodziewał się tego nowego ciosu; sądził,

iż zapobiegły temu w zupełności instrukcje wysłane z

Moskwy w dniu 6 października na ręce marszałka

Victora: „W przewidywaniu gwałtownego natarcia ze

strony Wittgensteina albo też Czyczagowa marszałek

Victor winien trzymać się w pobliżu Połocka i Mińska,

winien zachować kontakt z obozem Schwarzenberga za

pośrednictwem inteligentnego i oddanego sobie oficera;

winien nadto prowadzić stałą korespondencję z Miń-

skiem i zorganizować we wszystkich ważniejszych

punktach tajną służbę wywiadowczą".

Z chwilą jednak gdy Wittgenstein uprzedził Czyczago-

wa, ogólna uwaga skupiła się na tym najbliższym, naj-

groźniejszym niebezpieczeństwie; Napoleon ważnych

swoich instrukcji z 6 października nie ponowił, a Ber-

thier jak gdyby również o nich zapomniał. Zresztą cesarz

nie sądził snadź, że Borysów w tak krytycznym znajduje

się położeniu, skoro wiedząc już o utracie Mińska,

następnego dnia spalić kazał w Orszy wszystkie pontony.

List, pisany przezeń do Victora pod datą 20 listopada,

potwierdza to w zupełności: wyraża supozycję, że Oudi-

not nadciągnie do Borysowa 25, gdy tymczasem już 21

miasto zostało zajęte przez Czyczagowa.

Nazajutrz, 22, w odległości trzygodzinnego marszu od

Borysowa, służbowy oficer przywiózł Napoleonowi tę

groźną wiadomość. Uderzając laską o ziemię, cesarz

zwrócił wówczas ku niebu gniewne spojrzenie i zawołał:

„Czyżby tam — w górze — sądzone nam były same

tylko pomyłki?".

Ściśle spełniając tymczasem rozkazy cesarza, nieświa-

dom klęski, marszałek Oudinot zatrzymał się 21 między

Bobrem a Krupkami, gdy wtem zjawił się około północy

generał Bronikowski z wieścią o porażce własnej, o po-

rażce Dąbrowskiego, o utracie Borysowa i o następującej

z bliska armii rosyjskiej.

22 listopada, po forsownym marszu, Oudinot połączył

się z resztkami korpusu Dąbrowskiego.

23 listopada, w odległości trzech mil od Borysowa,

zetknął się z awangardą rosyjską, którą pod gradem kul

zniósł i zepchnął aż do Berezyny, zabierając jej dzie-

więciuset ludzi i tysiąc pięćset furgonów. Lecz niedobitki

oddziału Lamberta, przeprawiwszy się przez tę rzekę,

zniszczyły most.

Napoleon znajdował się podówczas w Tołoczynie. Ka-

zał opisać sobie położenie Borysowa. Wszystkie jednak

raporty opiewały zgodnie, że w tym miejscu Berezyna

tworzy szeroko rozlane jezioro, najeżone ostrymi zwa-

łami ruchomej kry; że zburzenie mostu, długości tysiąca

ośmiuset stóp, jest niepowetowaną szkodą, wobec której

przeprawa staje się niemożliwą.

Przybył w tejże chwili generał inżynierii z korpusu

księcia Belluno. Zainterpelowany przez cesarza, oświad-

czył, że według niego: „jedynym ratunkiem jest prze-

dostanie się poprzez korpus Wittgensteina". Cesarz od-

powiedział na to: „że obrać chce taki kierunek, który

dozwoliłby mu wyminąć równocześnie wszystkich: Ku-

tuzowa, Wittgensteina i Czyczagowa" — i palcem wska-

zał na mapie Berezynę, poniżej Borysowa: tam bowiem

zamierzał przeprawić się przez rzekę. Zbity z tropu

wzmianką o obecności Czyczagowa na prawym brzegu

Berezyny, cesarz wskazał z kolei drugi punkt, poniżej

pierwszego, wreszcie trzeci jeszcze bliżej Dniepru. Czu-

jąc wówczas, iż zbliża się tym sposobem do dawnych

ziem kozackich, zaniechał mapy i rzekł cichym głosem:

„Ach tak! to Połtawa!... to dzieje Karola XII!".

W rzeczy samej, sprawdziły się wszystkie najsmutniej-

sze nawet przeczucia Napoleona. Podobieństwo losów

Wielkiej Armii i losów nieszczęsnych wojsk walecznego

króla szwedzkiego było tak wielkie i tak silnie oddziałało

na cesarza, że zapadł nagle na zdrowiu bardziej jeszcze

aniżeli pod Małojarosławcem. Z tego, co mówił wówczas

półszeptem, zapamiętano te słowa: „Tak to bywa, gdy

popełnia się same pomyłki".

Były to wszelako jedynie odruchy, osłaniające głąb

duszy cesarza. Prócz pokojowca, który pospieszył mu z

pomocą, nikt nie dostrzegł w Napoleonie żadnej zmiany,

żadnego niepokoju. Uszedł on oczom takich nawet

wiernych sług, jak Duroc, Daru i Berthier. Cesarz tyle

miał mocy i panowania nad sobą, że ukryć zdołał

wszystkie swoje obawy i zwątpienia. Najczęściej bowiem

hart i siła ducha są jeno pancerzem, pod którym kryje się

niemoc i zniechęcenie.

Ów hart ducha zajaśniał w całej pełni kilka godzin

później, podczas poufnej, a niezmiernie charakterystycz-

nej rozmowy. Dobiegała już północ. Napoleon leżał w

łóżku. W tym samym pokoju pod oknem, w mniemaniu,

iż cesarz śpi, Duroc i Daru snuli szeptem najsmutniejsze,

najbardziej ponure myśli, lecz cesarz przysłuchiwał się

tej rozmowie, a gdy obiły mu się o uszy słowa „więzień

stanu", zawołał: „Jak to? czyżby się ośmielili?!".

Zdziwiony, nieledwie przestraszony, Daru odpowiedział

po chwili: „Że w razie ostatecznej klęski należy

spodziewać się wszystkiego, że wspaniałomyślność wro-

ga jest zazwyczaj co najmniej wątpliwa, że wiadomym

jest, iż wszelka polityka szczególnymi chadza drogami i

nie uznaje ani moralności, ani też żadnych innych praw".

„Lecz Francja! — ozwał się cesarz. — Co by powiedziała

na to Francja?" „Ach! co się tyczy Francji — odparł Daru

— można snuć w tym względzie różnorodne, mniej lub

więcej pesymistyczne domysły, nikt jednak spośród nas

nie może przewidzieć, co działoby się wówczas w kraju."

Po czym dodał, że zarówno dla najwybitniejszych

oficerów cesarstwa, jak i dla samego cesarza,

jakąkolwiek bądź drogą — wodą czy powietrzem, skoro

nie można lądem — najbardziej pożądanym byłby powrót

Jego Cesarskiej Mości do Francji, skąd łatwiej ocalić

mógłby armię, aniżeli pozostając tutaj razem z nią".

„Zatem przeszkadzam wam?" — zapytał cesarz z

uśmiechem. „Tak jest, Sire." „Nie chcesz więc być

więźniem stanu?" Daru odpowiedział w tym samym, na

poły żartobliwym tonie: „że wystarczy mu najzupełniej

godność zwykłego jeńca wojennego". Zapanowało chwi-

lowe milczenie. Wreszcie cesarz otrząsnął się z zadumy i

z powagą już zapytał: „Czy zostały spalone wszystkie

raporty moich ministrów?" „Wasza Ces. Mość nie chciała

dotąd pozwolić na to." „Więc spalcie je teraz; trzeba

bowiem przyznać, że znajdujemy się w smutnym poło-

żeniu." Było to jedyne wyznanie wewnętrznych trosk i

niepokojów. Cesarz niebawem zasnął, odkładając do

następnego dnia i troski, i niepokoje.

Ten sam hart ujawniał się w jego rozkazach. Poparł

gorąco projekt Oudinota, który zamierzał rozbić dywizję

Lamberta oraz zająć jakikolwiek punkt nad rzeką, bądź to

powyżej, bądź też poniżej Borysowa. Życzeniem ce-

sarza było, ażeby w dniu 24 listopada punkt ten został już

obrany, a przygotowania rozpoczęte; ażeby marszałek

przysłał nadto do głównej kwatery odpowiednie

wskazówki, chciał bowiem skoordynować swoje działa-

nia z jego posunięciami. Daleki już teraz od wszelkich

planów ucieczki z pośrodka wojsk nieprzyjacielskich,

zastanawia się jedynie nad sposobami rozbicia Czycza-

gowa i odzyskania Mińska.

Prawdą jest również i to, że osiem godzin później, w

drugim liście pisanym do księcia Reggio godzi się przejść

Berezynę pod Wiesiołowem — i, unikając wszelkiego

zetknięcia z admirałem rosyjskim, cofać się wprost do

Wilna, wzdłuż Wilejki.

Owóż rankiem 24 dowiaduje się, że tylko pod Stu-

dzianką możliwa jest przeprawa; że w tym miejscu rzeka

ma trzysta dwadzieścia cztery stopy szerokości, a sześć

stóp głębokości; że na przeciwległym brzegu grunt jest

moczarowaty i bagnisty; że armia zmuszona będzie

przeprawiać się pod morderczym ogniem panującej nad

wybrzeżem, silnie obsadzonej pozycji nieprzyjacielskiej.

Pierzchła więc nadzieja prześliźnięcia się pomiędzy

wojskami Kutuzowa i Wittgensteina; trzeba było przejść

Berezynę w możliwie najgorszych warunkach, pod grozą

Czyczagowa i jego armii.

Począwszy od 23 Napoleon jął gotować się do tej prze-

prawy tak, jak gotują się ludzie do czynów zrodzonych z

rozpaczy. Przede wszystkim przynieść kazał i spalić przy

sobie wszystkie pułkowe sztandary. Z tysiąca ośmiuset

spieszonych kawalerzystów gwardii, z których tylko

tysiąc stu pięćdziesięciu czterech uzbrojonych było w

fuzje i karabiny, uformował dwa sprawne i karne

bataliony.

Ze świetnej niegdyś jazdy pozostało Latour-Maubour-

gowi tylko stu pięćdziesięciu ludzi. Cesarz zgromadził

dookoła siebie wszystkich oficerów kawalerii, którzy nie

postradali jeszcze koni, blisko tysiąc pięciuset ludzi, i

nazwał ten oddział swoim „świętym szwadronem".

Grouchy i Sebastiani objęli dowództwo. W szwadronie

tym generałowie dywizji pełnili swoje funkcje w randze

kapitanów.

Cesarz polecił nadto spalić wszystkie zbywające wozy i

furgony. Oficerowie mieli odtąd prawo do jednego tylko

wozu. We wszystkich korpusach spalona być miała

połowa furgonów, a konie oddane do dyspozycji artylerii

cesarskiej. Oficerowie artylerii obowiązani byli zabrać

raczej wszystkie konie, nie wyłączając prywatnych

zaprzęgów cesarza, aniżeli zostawić armatę albo

jaszczyk.

Przed idącą pośpiesznie armią otwarły się wnet ostępy i

głusze olbrzymich, mrocznych lasów, które ciągną się od

Mińska aż po Berezynę, gdzieniegdzie tylko usiane

miasteczkami i wioskami. W oddali, na prawym flanku

ginącej kolumny naszej, huczały armaty Wittgensteina.

Wittgenstein szedł od północy, a jego śladem szła sroga

zima, która niedawno opuściła nas razem z Kutuzowem.

Odgłos wystrzałów naglił do pośpiechu. Około pięćdzie-

sięciotysięczny tłum mężczyzn, kobiet i dzieci przedzie-

rał się przez leśny gąszcz tak szybko, jak tylko dozwa-

lało mu na to osłabienie i tworząca się ponownie goło-

ledź.

Te forsowne marsze, poczynające się przed świtem, a

trwające do późna, rozproszyły ostatecznie i te pułki,

które zachowały jeszcze jaką taką karność. Mrok długich

nocy zimowych, a za dnia mrok odwiecznego boru za-

snuwały wszystko. Wieczorem zatrzymywano się; rano,

nie czekając na sygnały, przed dniem jeszcze, w dalszą

ruszano drogę; szczątki poszczególnych korpusów roz-

pierzchły się do reszty; armia przekształciła się w bez-

ładny, różnorodny tłum.

Wówczas to, nie opodal Borysowa, pod sklepieniem

prastarych drzew głośne zabrzmiały okrzyki. Był to kor-

pus Victora, którego Wittgenstein, niezbyt zresztą na-

tarczywy, zepchnął aż do drogi, i który oczekiwał tutaj na

cesarza. Ze wszystkich tych zdrowych jeszcze, silnych

piersi wyrwał się namiętny, od dawna już zapomniany

powitalny okrzyk.

Nie tylko żołnierze, lecz nawet oficerowie nieświadomi

byli całego ogromu klęski — ukrywano ją przed nimi.

Toteż przerażenie ogarnęło wszystkich, gdy zamiast

potężnej, wielotysięcznej zwycięskiej kolumny, widmom

podobny ukazał się spoza świty cesarskiej tłum na poły

bosych nędzarzy, odzianych w łachmany, w niewieście

futra, w kawałki kołder lub dywanów, albo też w stare,

od ognia i kul podziurawione płaszcze. Spoglądano z

trwogą na ziemiste wynędzniałe twarze, zmierzwionym

obrosłe włosem; na obwisłe bezbronne dłonie; na

zgarbione plecy, pochylone głowy i milczące, zaciśnięte

usta. Niezwyciężona armia szła oto jak gro-

mada jeńców, dla których już wszelka zagasła na-

dzieja!

Zdumiewał najwięcej widok oficerów, tych wszystkich

generałów i pułkowników samotnych wśród tłumu, za-

jętych wyłącznie sobą, własnymi troskami i własną nę-

dza, idących pospołu z żołnierstwem, które zdawało się

nie dostrzegać ich, któremu nie mieli już nic do powie-

dzenia, po którym niczego już nie oczekiwali. Bo wobec

powszechnej klęski porwały się wszelkie spoidła, znikły

wszelkie społeczne różnice. Ostały się tylko jeden głód,

jedna nędza i jedna bieda.

Żołnierze Oudinota i Victora własnym nie wierzyli

oczom. Oficerowie zaś, zdjęci litością, ze łzami w

oczach zatrzymywali znajomych i przyjaciół, dzielili się

z nimi strawą i odzieniem i pytali, gdzie są ich pułki,

gdzie dywizje i korpusy. A gdy w odpowiedzi zamiast

tysięcy żołnierzy ukazywano im w milczeniu garstkę

oficerów i podoficerów, nie wierząc, szukali jeszcze.

Widok tak niezwykłej klęski wstrząsnął od razu II i IX

korpusem. Udzielił im się nieład, ta najzaraźliwsza ze

wszystkich chorób; ład bowiem wydaje się wysiłkiem

sprzecznym z naturą.

A jednak, chociaż wiadomym było, iż trzeba przejść

rzekę i znowu przedrzeć się przez potężne wojska nie-

przyjacielskie, nikt, nawet chorzy, nawet konający nie

wątpili o zwycięstwie.

Bo ten znikomy cień dawnej, świetnej armii mimo

wszystko był cieniem Wielkiej Armii! Czując się poko-

naną tylko przez wrogie żywioły, przez nieubłaganą

przyrodę, armia krzepiła się obecnością cesarza, tego

samego genialnego wodza, który od tylu lat prowadził ją

promiennym szlakiem sławy. Była to pierwsza nie-

fortunna kampania. Lecz ile odniesiono przedtem zwy-

cięstw, ile narodów podbito! Należało jeno iść za nim.

On jeden poprowadzić mógł żołnierzy, on jeden utrzy-

mać ich i ocalić! Był więc dla armii wciąż jeszcze tym,

czym jest dla serca ludzkiego otucha i nadzieja!

Toteż wśród tysięcy istot, które mogły oskarżać go o

swoją niedolę, czuł się najzupełniej bezpiecznym,

zwracał się do wszystkich z całą naturalnością, pewien

był ogólnej czci i poszanowania, wiedząc, że należy do

nas tak, jak myśmy do niego należeli; wiedząc, że sława

cesarza jest sławą całego narodu, wspólnym mieniem

wszystkich. Każdy byłby raczej targnął się na własne

życie, co w rzeczy samej zdarzało się kilkakrotnie.

Niejeden, konając u stóp cesarza, w przedśmiertnych

zjawach i wizjach nie oskarżał, nie złorzeczył, jeno bła-

gał i rozpaczał. Nie było w nikim nienawiści, tylko ból i

smutek. Bo w istocie, czyż Napoleon nie dzielił ze

wszystkimi nędzy i niebezpieczeństwa? Któż narażał się

bardziej od niego? Kto większe ponosił straty?

Zbliżono się tymczasem do najkrytyczniejszego mo-

mentu. W awangardzie, tuż nad Berezyną, szedł Oudinot

i pięć tysięcy ludzi; na tyłach — Victor i piętnastoty-

sięczny korpus jego, w środku zaś cesarz, a za nim

siedem tysięcy żołnierzy, czterdzieści tysięcy ma-

ruderów i olbrzymi tabor dział, wozów i furgonów,

których większość należała do II i do IX korpusu.

25, gdy blisko już był Berezyny, ogarnęło go jak gdyby

wahanie, jak gdyby nowe skrupuły i wątpliwości.

Zatrzymywał się co chwila na gościńcu, co chwila przy-

stawał, czekając nocy, ażeby ukryć przed nieprzyjacie-

lem przybycie swoje i ułatwić księciu Reggio ewakuację

Borysowa.

Wszedłszy do miasta 23, Oudinot skierował się przede

wszystkim nad rzekę: most długości tysiąca ośmiuset

stóp zerwany był w trzech miejscach, a obecność nie-

przyjaciela uniemożliwiała naprawę. Poniżej miasta, w

odległości dwóch mil, opodal Uchołody, i o milę po-

wyżej Borysowa, pod Stadhofem, istniały wprawdzie

dwa brody, lecz zarówno jeden, jak i drugi niepewne

były i głębokie. W Studziance wreszcie, o dwie mile

powyżej Stadhofu, był trzeci, płytszy i dogodniejszy

bród.

O tym trzecim przejściu dowiedział się marszałek od

szefa brygady Corbineau. Generał bawarski, de Wrede,

zabrał tę brygadę drugiemu korpusowi niedaleko Smo-

lan, a następnie odesłał spod Dokszyc do Borysowa. Lecz

Corbineau zastał już w mieście armię Czyczagowa. Zmu-

szony cofać się w górę Berezyny, poprzez nadbrzeżne,

gęste lasy, nie mogąc nigdzie znaleźć brodu, napotkał w

końcu litewskiego chłopa, którego koń, mokry jeszcze,

otrząsał się z wody. Chłopa tego kazał pochwycić, a

używszy go jako przewodnika, przebył szczęśliwie rzekę

wprost Studzianki. Następnie zaś połączył się z

Oudinotem, wskazując mu tę nową, nie znaną dotąd

drogę ocalenia.

A ponieważ Napoleon zamierzał cofać się wprost na

Wilno, marszałek osądził, że przejście to było najbliższe i

najmniej niebezpieczne. W najgorszym zaś razie, wów-

czas nawet, gdyby piechota i artyleria, zbyt gwałtownie

atakowana przez Kutuzowa i Wittgensteina, nie zdążyły

przeprawić się przez rzekę po mostach, cesarz i nieliczni

jeźdźcy mogliby przepłynąć ją wpław i bezpieczni już,

dotrzeć tam, gdzie wojna jeszcze nie dosięgła, gdzie

cesarski orzeł nabrać mógł sił do nowych, potężnych

lotów.

Toteż marszałek nie wahał się ani chwili. W nocy z 23

na 24 generał artylerii, kompania pontonierów, regiment

piechoty i brygada generała Corbineau zajęły Studziankę.

Rozesłano równocześnie podjazdy w stronę Uchołody i

Stadhofu. W obu miejscowościach brody pilnie były

strzeżone. Wobec znacznej przewagi wojsk nieprzyja-

cielskich należało tedy użyć podstępu. W tym celu

rankiem 24 wysłano do Uchołody trzystu żołnierzy i kil-

kuset maruderów, zaleciwszy im hałaśliwe zbieranie

materiałów potrzebnych do budowy mostu; następnie zaś,

tuż nad brzegiem, ruszyła ostentacyjnie ku Uchołodzie

cała dywizja kirasjerów.

Nie dość tego. Szef sztabu Oudinota, generał Lorencé,

sprowadzić kazał kilku Żydów i usilnie wypytywał ich o

wszelkie szczegóły dotyczące brodu oraz dróg, które

wiodą stamtąd do Mińska. Symulując następnie radość z

powodu pomyślnych jakoby informacji, zatrzymał kilku

tych zdrajców rzekomo w charakterze przewodników,

pozostałych zaś wyprowadzono poza linię naszych for-

pocztów. Pragnąc nadto upewnić się o ich przeniewier-

stwie, kazał im przysiąc, że wyjdą na nasze spotkanie od

strony Berezyny Niżnej i że uwiadomią nas o ruchach

wojsk nieprzyjacielskich.

Podczas gdy usiłowano ściągnąć tym sposobem na

Uchołodę całą uwagę nieprzyjaciela, oddziały wysłane do

Studzianki zajęły się przygotowaniami do przeprawy.

Owóż generał Eblé dotarł do miejsca dopiero 25, o go-

dzinie piątej po południu. Nieliczny oddział jego składał

się z kilku zaledwie kompanii pontonierów, z dwóch

tylko wozów węgla oraz z sześciu furgonów narzędzi i

gwoździ. Z rozkazu generała każdy pontonier zabrał był

ze Smoleńska nieco haków i narzędzi.

Lecz przęsła zbijane już od kilkunastu godzin z belek

i bierwion, których dostarczyły zburzone chaty chłop-

skie, tak słabe były i chwiejne, że pontonierzy poprawiać

musieli wszystko, po raz wtóry wszystko ustawiać.

Nocny mrok uniemożliwił dalszą pracę. Most mógł być

wykończony dopiero nazajutrz, 26, pod mniej lub więcej

morderczym ogniem dział nieprzyjacielskich. Nie było

już wszelako innej drogi.

O zmierzchu Napoleon zajął Borysów, a Oudinot wy-

ruszył z resztkami swego korpusu ku Studziance. Ciemno

było i pochmurno. Pułki szły raźnie, w najgłębszym,

przez nikogo nie przerywanym milczeniu.

O godzinie ósmej wieczór Oudinot i Dąbrowski zajęli

wzgórza wznoszące się w pobliżu brodu, a obsadzone

dotąd przez Eblégo. Eblé zaś stanął tuż nad wodą wraz ze

swoimi pontonierami i furgonem olbrzymich haków,

które przekuć kazał na wszelki wypadek z rozmaitego, tu

i ówdzie pozbieranego żelastwa. Poświęcił wszystko,

żeby zdobyć haki, i one to ocaliły armię.

Pod koniec długiej, niezapomnianej nocy z 25 na 26

wbić kazał pierwsze przęsło w błotniste łożysko rzeki.

Lecz na domiar niedoli nagły przybór wód zatarł wszelki

ślad brodu. Nieszczęśni pontonierzy, po szyję w wodzie,

obijani i kaleczeni co chwila przez płynącą krę, walczyć

musieli jednocześnie z wszystkimi trudnościami budowy,

z zimnem, z wichrem i z wrogim, nieokiełznanym

żywiołem. Toteż najsilniejsi tylko wyszli zwycięsko z tej

straszliwej próby. Kto słabszy był, ten ginął z zimna lub

szedł na dno.

Wszystko zdawało się zwracać przeciw nam — prócz

nieprzyjaciela. Dotkliwy chłód przenikał do kości, je-

dnocześnie mróz nie był na tyle silny, aby ściąć lodem

mętne nurty, aby ująć w okowy błotnisty, rozmokły

grunt. I tym razem zima okazała się groźniejszym dla nas

przeciwnikiem niż Rosja.

Do rana pracowali Francuzi przy blasku ognisk nie-

przyjacielskich, które płonęły jaskrawo na wzgórzach,

okalających przeciwległy brzeg, w promieniu armatnich i

karabinowych strzałów dywizji Czaplica. Ów, nie mając

już żadnych wątpliwości co do naszych intencji,

uprzedził swego zwierzchnika.

Obecność dywizji nieprzyjacielskiej wykluczała wszel-

ką nadzieję wyprowadzenia w pole rosyjskiego admirała.

Spodziewano się usłyszeć lada chwila basowy ryk,

warkot pocisków, spadających na naszych pontonierów,

krzyki i jęki rannych. A i wówczas nawet, gdyby płon-

nymi okazały się obawy nasze w tej mierze, nikt nie

łudził się, że most ukończony zostanie przed wschodem

słońca. Przeciwległy zaś brzeg, niski i moczarowaty, zbyt

dobrze broniony był przez Czaplica, ażeby możliwe było

zajęcie go przebojem.

Toteż wychodząc z Borysowa o godzinie dziesiątej

wieczór, na czele sześciu tysięcy czterystu żołnierzy

gwardii, sądził Napoleon, że czeka go rozpaczliwa, bez-

nadziejna walka. Późną już godziną zatrzymał się w Sta-

rym Borysowie, majątku księcia Radziwiłła, położonym

wpół drogi między Borysowem a Studzianką, z prawej

strony gościńca.

Resztę tej decydującej nocy spędził bezsennie, miotany

niepokojem, troską przybity. Co chwila wychodził na

dwór i nasłuchiwał, w mniemaniu, iż już świta, zwracał

się tam, gdzie miały rozstrzygnąć się wkrótce losy armii.

Kilkakrotnie musiano przekonywać go, że dzień jeszcze

daleko, a niebo zupełnie ciemne.

Przed świtem połączył się z korpusem Oudinota. W

obliczu niebezpieczeństwa powrócił mu zwykły, nie-

wzruszony spokój. Natomiast wszyscy generałowie, naj-

waleczniejsi nawet, tacy jak Rapp, Mortier i Ney, na

widok niezliczonych ognisk nieprzyjacielskich oraz zaj-

mowanej przez nich pozycji wykrzyknęli wraz: „że jeśli

cesarz wyjdzie cało z takich terminów, to znaczy, iż nie

zagasła jeszcze gwiazda napoleońska!". Nawet Murat

osądził, że nadeszła stanowcza chwila i że należy zająć

się przede wszystkim ocaleniem cesarza. Akcji tej podjęli

się Polacy.

Cesarz oczekiwał wschodu słońca w jednym z nad-

brzeżnych domów, na skraju urwiska, którego strzegła

artyleria Oudinota. Dotarłszy tam, Murat oświadczył

szwagrowi: „że, według niego, plan przeprawy w tym

miejscu i w tych warunkach jest niewykonalny, że cesarz

salwować winien osobę swoją, póki jeszcze czas; że o

kilka mil powyżej Studzianki bezpiecznie przejść można

przez Berezynę; że za pięć dni może już być w Wilnie; że

waleczna i wierna jazda polska, której znane są wszelkie

drogi, ofiaruje cesarzowi służby swoje, odpowiadając

krwią własną i życiem za bezpieczeństwo osoby

cesarskiej".

Lecz Napoleon odrzucił ten plan jako hańbiący, jako

nikczemną ucieczkę, dziwiąc się, iż ktokolwiek mógł

przypuścić, że cesarz opuści w niebezpieczeństwie swo-

ich żołnierzy. Nie żywił wszelako do Murata żadnej

urazy, bądź to dlatego, że wielokrotnie miał sposobność

przekonać się o nieporównanej odwadze króla Neapolu,

bądź też raczej dlatego, że w propozycji tej dojrzał jeno

dowód serca i przywiązania, które w oczach każdego

monarchy najcelniejszą stanowią cnotę.

W tejże chwili dzienny brzask oświetlać jął przygasa-

jące ognie nieprzyjacielskie. Żołnierze chwycili za broń,

kanonierzy stanęli przy działach, generałowie przyłożyli

do oczu lunety. Wśród głuchego milczenia, które po-

przedza zawsze wielkie czyny i chwile wielkiego nie-

bezpieczeństwa, wszystkie oczy wpiły się w przeciwległy

brzeg.

Z wieczora jeszcze, gdy pontonierzy zabrali się do

dzieła, każde uderzenie wielkich młotów, odbijając się

głośnym echem o lesiste wzgórza, niewątpliwie zwrócić

musiało na rzekę uwagę nieprzyjaciela. Spodziewano się,

że 26 o świcie tedy ujrzymy wrogie bataliony i liczną

artylerię wprost chwiejnego rusztowania, przy którym

Eblé pracować miał jeszcze osiem godzin. Czaplic

oczekiwał prawdopodobnie dnia po to tylko, ażeby tym

większe szerzyć spustoszenie! Wreszcie rozwidniło się...

Ujrzeliśmy puste wybrzeże, przygasające ogniska, dalej

zaś, na wyżynie, cofającą się baterię, z trzydziestu dział

złożoną. Jeden celny pocisk armatni byłby zdruzgotał

ostatnią deskę ratunku, która połączyć miała niebawem

oba brzegi. Lecz w miarę jak działa nasze stawały na

pozycji, artyleria rosyjska oddalała się coraz bardziej.

Nieco dalej widać było tyły drugiej kolumny, która

maszerowała w stronę Borysowa, nie oglądając się nawet

poza siebie. Bliżej rzeki stał bezpiecznie pułk piechoty i

dwanaście dział, a tuż pod lasem snuli się kozacy. Była to

tylna straż sześciotysięcznej dywizji Czaplica, który

ustępował oto, jak gdyby chcąc ułatwić nam przeprawę.

Francuzi własnym nie wierzyli oczom. Po chwili

dopiero zabrzmiały okrzyki radości, dłonie złożyły się do

oklasku. Rapp i Oudinot wtargnęli do kwatery cesarza,

wołając: „Sire, nieprzyjaciel zwinął obóz i ustępuje z

zajmowanej dotąd pozycji!". „Nie może być!" —

wykrzyknął cesarz. Lecz Ney i Murat potwierdzili

wkrótce powyższą wiadomość. Napoleon wybiegł wów-

czas na dwór, a widząc, jak ostatnie szeregi kolumny

Czaplica pogrążają się i giną w leśnej, dalekiej gęstwi-

nie, w uniesieniu radości, silnym zawołał głosem:

„Zwiodłem admirała!".

Wtem nagle zawróciły ku rzece dwie armaty nie-

przyjacielskie. Huknęły dwa strzały. Natychmiast ka-

nonierzy nasi otrzymali rozkaz rozbicia tych armat kar-

taczami. Jedna salwa dostateczna była, ażeby skłonić

Rosjan do odwrotu. Wkrótce jednak zaprzestano strza-

łów, w obawie, iżby nie ściągnęły na powrót Czaplica.

Most bowiem zaledwie był rozpoczęty. O godzinie ós-

mej wbijano jeszcze pierwsze przęsła.

Lecz cesarz zniecierpliwiony znaczną zwłoką, dłonią

wskazał najwaleczniejszym przeciwległy brzeg. Jacqu-

eminot, przyboczny adiutant księcia Reggio, i Polak, hr.

Przeździecki, pierwsi wskoczyli w spienione nurty i

mimo odłamów kry, której ostre krawędzie kaleczyły

piersi i boki końskie, dopłynęli szczęśliwie do brzegu.

Szef szwadronu, Sourd, oraz pięćdziesięciu szaserów z 7

pułku i pięćdziesięciu woltyżerów, siedzących za

kamratami na końskich zadach, poszło w ślady Jacque-

minota i Przeździeckiego. Sklecone naprędce dwie tra-

twy przewiozły nadto w dwudziestu przejazdach czte-

rystu ludzi.

Usłyszawszy poprzednio jeszcze, iż cesarz zasięgnąć

pragnie języka, Jacqueminot dopadł na przeciwnym

brzegu jednego z żołnierzy Czaplica, wytrącił mu z ręki

broń, chwycił za kark, przerzucił przez siodło, rzekę

ponownie przepłynął i stawił przed oblicze cesarskie

wylękłego jeńca.

Około pierwszej most ukończony został, a przeciwległy

brzeg oczyszczony z grasujących tu i ówdzie kozaków.

Wśród okrzyków: „Niech żyje cesarz!" — pierwsza

przeszła dywizja Legranda oraz część dział. Napoleon

dozorował osobiście przeprawy, zagrzewając żołnierzy

głosem i własnym przykładem.

Gdy dywizja stanęła wreszcie na drugim brzegu, za-

wołał: „Zabłysła tedy znów gwiazda moja!" — albowiem

wierzył w przeznaczenie jak wszyscy zdobywcy, którzy

bardziej aniżeli inni ludzie zawisłymi będąc od Fortuny,

wiedzą dobrze, ile jej zawdzięczają, i którzy tak wysoko

wznieśli się ponad poziom zwykłych śmiertelników, o

tyle bliżej nieba, że przez to samo ulegają bardziej

bezpośrednio jej wpływowi.

Równocześnie, w chłopskim przebraniu przybył z Wil-

na jeden z magnatów litewskich z wieścią o zwycięstwie

odniesionym przez Schwarzenberga nad korpusem Sac-

kena. Głośno proklamował Napoleon to zwycięstwo, do-

dając od siebie: „że Schwarzenberg zwrócił się nie-

zwłocznie w stronę Berezyny i że obecnie, śladami Czy-

czagowa, nadciąga z odsieczą", supozycja, którą zdawał

się potwierdzać najzupełniej nagły odwrót Czaplica.

Wszelako pierwszy ten most, z takim trudem ukoń-

czony, służyć mógł jedynie dla piechoty. Natychmiast też

rozpoczęto budowę drugiego mostu, o sześć stóp powyżej

pierwszego, dla przeprawy artylerii i bagaży. Ukończony

został dopiero o godzinie czwartej po południu.

Tymczasem reszta drugiego korpusu oraz dywizja

Dąbrowskiego dążyły za generałem Legrand i za

księciem Reggio.

Marszałek zająć miał przede wszystkim drogę wiodącą

do Ziembina, a bronioną przez nieliczne oddziały

kozackie; następnie zaś zmusić nieprzyjaciela do cofania

się w stronę Borysowa i trzymać go możliwie najdalej od

Studzianki.

Czaplic posłuszny był admirałowi aż do Stachowa,

wioski leżącej w pobliżu Borysowa. Tam jednak zawrócił

i stawił czoło pierwszym szeregom Oudinota, dowo-

dzonym przez generała Alberta. Zatrzymano się równo-

cześnie: Francuzi, widoczni na trakcie z dość znacznej

odległości, zyskać chcieli na czasie, a generał rosyjski

czekał na rozkazy.

Czyczagow znalazł się w takich warunkach i okolicz-

nościach, gdzie uwaga rozproszona być musi jednocześ-

nie na kilku punktach, gdzie wówczas nawet, gdy po-

wzięta zostanie jakakolwiek decyzja co do jednego z tych

punktów, ogólna chwiejność sytuacji wkrótce przeważa i

decyzję zmienia.

Marsz Czyczagowa z Mińska na Borysów i nie tylko

traktem, lecz również drogami od Antopola, Łohojska i

Ziembina, świadczył wymownie, iż początkowo cała

uwaga generała zwrócona była na Berezynę powyżej

Borysowa. Zabezpieczywszy w ten sposób lewy swój

flank, odczuwał jedynie usterki prawego flanku i na nim

też całkowitą skupił uwagę.

Omyłka, popełniona przez admirała, oparta była na

innych jeszcze podstawach. Instrukcje Kutuzowa czyniły

go odpowiedzialnym za wszystko. Tymczasem Hoertel,

obozujący z dwunastu tysiącami ludzi w pobliżu Bo-

brujska, wbrew przysłanym mu rozkazom nie chciał

opuścić dotychczasowych kwater ani też podążyć śladem

Dąbrowskiego w górą rzeki. Jako główny powód

niesubordynacji podał epizootię, powód niesłychany,

wprost nieprawdopodobny, a jednak prawdziwy, jak

stwierdził to osobiście Czyczagow.

Ostrzeżony przez Wittgensteina, w mniemaniu, iż

obecność tego generała na prawym flanku Wielkiej

Armii, powyżej Berezyny, skłoni raczej Napoleona do

cofnięcia się poniżej miasta, zwrócił szczególniejszą

uwagę na Berezynę Niżną.

Być może, iż jedną z kierujących nim pobudek było

również wspomnienie słynnej niegdyś przeprawy Karola

XII oraz przeprawy Davouta. Idąc w tym kierunku,

Napoleon nie tylko że mógłby uniknąć Wittgensteina,

lecz odzyskać nadto Mińsk i połączyć się z korpusem

Schwarzenberga. Ponieważ zaś Mińsk był ostatnią zdo-

byczą Czyczagowa, a Schwarzenberg pierwszym jego

adwersarzem, przeto admirał liczył się niewątpliwie z

tego rodzaju ewentualnością. Ostateczny, według

wszelkiego prawdopodobieństwa decydujący, wpływ

wywarły zwodnicze demonstracje Oudinota w kierunku

Uchołody oraz raporty Żydów.

25 wieczorem, w tej samej chwili gdy Napoleon po-

stanowił posunąć się w górę Berezyny, z kwatery ad-

mirała całkowicie omamionego, wyszedł rozkaz obsadze-

nia rzeki poniżej Borysowa. Rzec by można, że to cesarz

francuski podyktował rosyjskiemu generałowi tę właśnie

decyzję, chwilę, w której decyzja ta miała być powzięta,

oraz wszystkie, najdrobniejsze nawet szczegóły. Obaj

wyruszyli równocześnie z Borysowa: Napoleon do Stu-

dzianki, Czyczagow do Zabaszewicz; nie burząc nawet

dróg ani mostów — z wyjątkiem nielicznego podjazdu,

który pełnić miał służbę rozpoznawczą — admirał ścią-

gnął ku sobie wszystkie wojska, znajdujące się powyżej

Borysowa.

Owóż zaledwie pięć czy sześć mil dzieliło Zabaszewi-

cze od Studzianki. Rankiem 26 Czyczagow wiedział już

zapewne o wszystkim. W niespełna trzy godziny można

było dojść z Borysowa do pierwszych szeregów fran-

cuskich. Piętnaście tysięcy ludzi strzegło w Borysowie

mostu na rzece. Mógł więc cofać się aż do tego punktu,

połączyć się z Czaplicem w Stachowie, tegoż jeszcze

dnia jeśli nie zaatakować, to przygotować się do walki,

nazajutrz zaś, 27, na czele osiemnastu tysięcy ludzi

znieść Oudinota i Dąbrowskiego, razem siedem tysięcy

ludzi, zająć wreszcie naprzeciwko cesarza i Studzianki

pozycję, którą Czaplic opuścił był poprzedniego dnia.

Z rzadka jednak tak wielkie pomyłki tak szybko dają się

naprawić, bądź to dlatego, iż prawie nikt nie chce

przyznać się od razu do winy, bądź też dlatego, że

zazwyczaj traci wówczas zaufanie do samego siebie, a w

rozterce i zwątpieniu w innych szuka oparcia.

W ten sposób na naradach, wyczekiwaniu i przygo-

towaniach zszedł admirałowi dzień 26 i 27 listopada.

Olśniewała go obecność Napoleona i Wielkiej Armii, co

do której stanu żadnych dokładnych nie posiadał in-

formacji. Widział cesarza wszędzie: z prawej strony,

wskutek symulowanej przeprawy pod Uchołodą; wprost

siebie, w Borysowie, dlatego iż istotnie cała armia nasza,

przechodząc kolejno przez to miasto, wypełniała

szczelnie ciasne uliczki; wreszcie z lewej strony, pod

Studzianką, gdzie cesarz znajdował się w rzeczywistości.

27 tak dalece trwał jeszcze w błędzie, że kazał zaata-

kować Borysów oddziałowi jegrów, którzy przeprawili

się przez rzekę, idąc po belkach spalonego mostu, i od-

parci zostali przez dywizję generała Partouneaux.

Tegoż dnia, o tej samej porze, około drugiej po po-

łudniu, na czele sześciotysięcznej gwardii i szczątków

korpusu Neya zredukowanego do sześciuset ludzi, Na-

poleon przeszedł przez Berezynę, osłonił tyły Oudinota i

zabezpieczył dostęp do mostów przed możliwą napaścią

Czyczagowa.

Poprzedzał go i szedł za nim tłum maruderów oraz

znaczna liczba wozów i wszelkiego rodzaju bagaży.

Przeprawiano się aż do wieczora. Równocześnie armia

Victora zajmowała opuszczone przez gwardię wzgórza

Studzianki.

Dotąd wszystko było w porządku. Lecz przechodząc

przez Borysów, Victor pozostawił w mieście generała

Partouneaux, który trzymać miał nieprzyjaciela w na-

leżytej odległości poniżej miasta, wysłać w kierunku

Studzianki licznych maruderów, którzy się tam schronili,

i połączyć się pod wieczór z Victorem. Po raz pierwszy

oglądał tam Partouneaux nędzę i rozprzężenie Wielkiej

Armii. Tak jak Davout w pierwszych dniach odwrotu, i

on ukryć chciał ślady tej nędzy przed oczami

idących za nim kozaków Kutuzowa. Próżne te usiłowania

oraz ciągłe utarczki z wojskami Płatowa na trakcie

orszańskim i z wojskami Czyczagowa na spalonym

moście zatrzymały go w Borysowie aż do wieczora.

Gotował się wreszcie do wymarszu, gdy otrzymał od

cesarza rozkaz przenocowania w mieście. Napoleon są-

dził zapewne, iż tym sposobem skupi na Borysowie

całkowitą uwagę wszystkich trzech generałów rosyjskich

i że Partouneaux, zatrzymując tutaj nieprzyjaciela, ułatwi

armii przeprawę.

Lecz wbrew przewidywaniu cesarza, ominąwszy jazdę

Płatowa, która szła śladami Francuzów wzdłuż traktu,

Wittgenstein zboczył niebawem z gościńca, nieco na

prawo, dotarł tegoż wieczora do wzgórz, które górują nad

Berezyną między Borysowem a Studzianką, zajął drogę

wiodącą z Borysowa i zagarnął wszystko, co wpadło mu

pod rękę. Tłum maruderów, który cofnął się przed

nieprzyjacielem ku dywizji generała Partouneaux,

uwiadomił go, że odcięty został od reszty armii.

Nie wahając się, Partouneaux wydał odpowiednie dy-

spozycje, a choć dywizja jego liczyła niespełna trzy ty-

siące pięciuset żołnierzy, choć rozporządzał trzema tylko

działami, postanowił przedrzeć się przez szeregi nie-

przyjacielskie. Wśród gęstych mroków ciemnej i zimnej

nocy szedł z trudem po śliskiej, wyboistej drodze, za-

pchanej wozami i tłumem pieszych maruderów, bory-

kając się z gwałtowną wichurą. Niebawem na wzgórzach

wznoszących się z prawej strony drogi, a obsadzonych

piechotą nieprzyjacielską, wykwitły smugi ognia i dymu;

huknęły liczne strzały. Mimo to, póki atakowano go z

boku, Partouneaux szedł dalej. Wkrótce jednak czoło jego

kolumny zaatakowane zostało przez zbrojne, dobrze

okryte pułki, których celne pociski ryły w szeregach

naszych krwawe, straszne bruzdy.

Nieszczęsna dywizja znajdowała się wówczas w kotli-

nie; długi korowód pięciuset do sześciuset wozów krę-

pował każde poruszenie; siedem tysięcy wylękłych, obłą-

kanych trwogą maruderów pchało się do szeregów, ła-

miąc szyki, dezorganizując plutony, coraz to pociągając

za sobą mniej odważnych czy też słabszych żołnierzy.

Trzeba było cofnąć się, ażeby sformować ponownie

kolumnę i lepszą zająć pozycję. Lecz podczas wstecz-

nego tego ruchu napotkano kawalerię Płatowa.

Wyginęła już połowa naszych ludzi, a tych, którzy

pozostali jeszcze przy życiu — tysiąc pięciuset żołnierzy

— otaczały zewsząd trzy armie nieprzyjacielskie i nurty

Berezyny.

Przybył wówczas parlamentarz i w imieniu Wittgen-

steina wezwał Francuzów do poddania się. Partouneaux

propozycję odrzucił! Zdecydowany na wszystko, ażeby

tylko ocalić honor armii, pragnąc otworzyć sobie ku

mostom Studzianki trupami usłaną drogę, skrzyknął uz-

brojonych jeszcze maruderów, ścieśnił szeregi. Lecz lu-

dzie ci, niegdyś tak dzielni, upodleni obecnie przez nędzę

i nadmierne trudy, odmówili posłuszeństwa. Rów-

nocześnie szef jego awangardy zawiadomił go, iż palą się

mosty w Studziance. Adiutant generała, niejaki Rochez,

który wieść tę przywiózł, twierdził, że pożar widny jest z

daleka. Partouneaux uwierzył tej fałszywej wiadomości,

gdyż niedola łatwowierna jest i raczej złego aniżeli

dobrego spodziewa się od losu.

W mniemaniu, że opuszczony jest, wydany na pastwę

nieprzyjaciela, wobec ciemnej nocy, niezmiernego tłoku i

konieczności walczenia na trzy strony, co nieustannie

odosabniało szczupłe brygady nasze, generał wydał roz-

kaz, ażeby każda z nich usiłowała przejść niepostrzeżenie

pobok wojsk rosyjskich. Sam zaś na czele jednej z

brygad, zredukowanej do czterystu ludzi, jął piąć się na

strome wzgórze z prawej strony traktu. Sądził, że uda mu

się przedrzeć pod osłoną nocnych mroków przez armię

Wittgensteina, ujść pościgu i połączyć się z Victorem lub

też zapaść w lasy i u źródeł dopiero przebyć Berezynę.

Wszędzie jednak witał go morderczy ogień, setki po-

łyskliwych, z warkotem lecących kul. Więc cofał się

znów i w ciągu kilku godzin, pod lodowatym podmu-

chem wichury błąkał się przez śnieżne pola. Co chwila,

co krok niemal, nie ustająca w pościgu jazda rosyjska

chwytała jego skostniałych, głodem i trudami wyczer-

panych, na wpół martwych żołnierzy.

Nieszczęsny generał walczył jeszcze z przeznaczeniem,

z ludźmi i z własną rozpaczą, gdy nagle ziemia zaczęła

usuwać mu się spod nóg. W rzeczy samej był to kruchy

jeszcze, chwiejny lód, pod którym otwierała się chłodna

topiel rozległego jeziora. Wówczas dopiero Partouneaux

usłuchał wezwania i broń złożył.

Podczas gdy spełniał się los tej garstki walecznych,

pozostałe trzy brygady, coraz ciaśniejszym otaczane

koli-

skiem, traciły stopniowo wszelką możność ruchu. Zagła-

dę swoją odłożyły do następnego dnia, bądź to drogą

mężnego oporu, bądź też drogą układów; nazajutrz jed-

nak podzieliły one smutny los swego generała.

Z całej tej dywizji uszedł cało jeden tylko batalion —

ostatni, który pozostał był w Borysowie. Korzystając z

zamieszania powstałego z racji połączenia się armii

moskiewskiej i mołdawskiej, przedarł się przez szeregi

Płatowa i Czyczagowa. Zdawało się, iż ten właśnie

batalion, odosobniony, odcięty od dywizji, niechybna

czeka zguba: tymczasem dzięki temu jedynie ocalał.

Setki ludzi i wozów uciekały kilkoma drogami ku Stu-

dziance. Porwany przez tłum, zmyliwszy ślady, zosta-

wiając po prawej stronie drogę, którą szła armia, szef

batalionu tego dotarł bocznymi dróżkami aż do Berezy-

ny: po czym, idąc wzdłuż rzeki, pod osłoną nocy, nie-

równości terenu oraz zaciętej walki mniej szczęśliwych

kamratów, zdołał wymknąć się pułkom nieprzyjaciels-

kim. On to przyniósł Victorowi wieść o utracie Partou-

neaux.

Dowiedziawszy się o tym, Napoleon zawołał z roz-

paczą: „Dlaczego w chwili, gdy zdawało się, że wszystko

ocalone cudem nieledwie, odstępstwo to wszystko niwe-

czy i psuje!". Ocena ta niesprawiedliwą była i niesłuszna,

lecz wywołał ją żal, bądź dlatego, że cesarz przewidywał,

iż osłabły i znużony korpus Victora nie będzie mógł

stawić nazajutrz dość wytrwałego oporu; bądź też

dlatego, iż wziął sobie za punkt honoru nie zostawiać w

odwrocie nieprzyjacielowi nic prócz wozów i maru-

derów. W rzeczy samej dywizja ta była pierwszą i ostat-

nią, która złożyła broń!

Epizod ten ośmielił i zachęcił Wittgensteina. Tymcza-

sem dwudniowa próbna akcja, zeznania pewnego jeńca, a

zwłaszcza ponowne zajęcie Borysowa przez Płatowa,

dostatecznie wyjaśniły sytuację Czyczagowowi. Trzy

tedy armie rosyjskie — północna, wschodnia i połud-

niowa — jęły odtąd komunikować się z sobą. Wprawdzie

Wittgenstein i Czyczagow wzajemnie zazdrośni byli o

sławę, tytuły i zaszczyty, lecz bardziej jeszcze nie

cierpieli najeźdźców. Nie przyjaźń zjednoczyła ich, ale

nienawiść. Obaj ci generałowie, rzeką rozdzieleni, gotowi

więc byli zaatakować z dwu stron jednocześnie mosty

pod Studzianką.

Było to 28 listopada. Upłynęło już dwa dni i dwie noce

od chwili, gdy ukończony został pierwszy most. Według

wszelkiego prawdopodobieństwa Rosjanie przejść mieli

poniewczasie. Lecz nieład panoszył się w łonie Wielkiej

Armii; brakło materiałów do budowy obu mostów. Dwu-

krotnie w ciągu nocy z 26 na 27 przewracał się most

przeznaczony dla wozów i artylerii, a naprawa trwała

siedem godzin; przerwał się wreszcie po raz trzeci, około

godziny 4 po południu. Skądinąd maruderzy, rozproszeni

po lasach i okolicznych wioskach, nie skorzystali z

pierwszej nocy i dopiero 27, o świcie, poczęli nadciągać i

tłoczyć się nad rzeką.

Ścisk wzmógł się wówczas, zwłaszcza gdy ruszyła

gwardia, której chcieli się trzymać. Było to jak gdyby

hasłem: w kilka minut później zwarty, rozkołysany tłum

ludzi wszelkiej broni i wszelkiej narodowości, setki wo-

zów i koni oblegały wejście na most. Ci, którzy szli

pierwsi, popychani przez tych, co cisnęli sią za nimi,

wodę jeno mając przed sobą, ginęli w tłoku, pod nogami

oszalałego z trwogi motłochu, lub też pogrążali się w

rzecznych odmętach między ostrymi zwałami kry. Tłum

huczał i kolebał się, wtórując głuchym pomrukiem

wrzaskom, jękom i przekleństwom.

Na próżno sam cesarz i najprzedniejsi jego oficerowie

usiłowali ocalić tych ludzi, przywracając jaki taki ład.

Tak wielkie było zamieszanie, że gdy około godziny 2 z

kolei cesarz dojść chciał do mostu, przebojem musiano

torować mu drogę. Z litości jedynie oddział grenadierów

gwardii oraz szczątki jazdy pod wodzą Latour--

Maubourga nie uciekły się do przemocy.

Cesarz rozłożył się obozem w wiosce Zaniwki, poło-

żonej wśród lasów, o milę od Studzianki. Równocześnie

Eblé ukończył podział bagażów, którymi brzeg całkowi-

cie był pokryty, i zawiadomił cesarza, iż tak olbrzymi

tabor nie zdoła przejść nawet za sześć dni. Obecny przy

tym Ney zawołał: „że należy zatem spalić je niezwłocz-

nie!". Lecz Berthier, opanowany przez złego ducha, któ-

ry zamieszkuje dwory i pałace monarsze, sprzeciwił się

wnioskowi Neya, twierdząc, iż armia wcale nie jest,

zmuszona do takiej ostateczności. Cesarz przychylił się

do zdania Berthiera, w części dlatego, że było ono po-

chlebniejsze, głównie zaś dlatego, że wozy owe

zawierały ubogie mienie żołnierskie i zapasy żywności

tysięcy ludzi, za których nędzę i niedolę niewątpliwie

czuł się odpowiedzialny.

Noc z 27 na 28 nowe przyniosła zmiany. Mosty opusto-

szały. Olbrzymi tłum maruderów zwrócił się ku Stu-

dziance; w mgnieniu oka rozebrane zostały chaty i za-

budowania; zapłonęły setki ognisk, dookoła których sku-

pili się zmarznięci i wygłodniali ludzie. Ni groźby, ni

rozkazy nie zdołały ruszyć ich z biwaków. Zmarnowali

tak całą długą noc.

Tymczasem Victor na czele sześciu tysięcy ludzi osła-

niał ich jeszcze przed Wittgensteinem. Dopiero o świcie

28, gdy ujrzeli, że marszałek gotuje się do walki, gdy

jednocześnie ryknęły tuż nad nimi działa Wittgensteina, a

na przeciwległym brzegu armaty Czyczagowa, wówczas

zerwali się wszyscy, tłumnie rzucili się w stronę rzeki i

znów oblegać jęli mosty.

Uzasadniona była ich trwoga; dla wielu bowiem ostat-

nia nadeszła godzina. Wittgenstein i Płatów, czyli armia

północna i wschodnia — czterdzieści tysięcy regularnego

żołnierza — atakowali na lewym brzegu rzeki wzgórza,

których bronił sześciotysięczny korpus Victora. Równo-

cześnie z prawej strony Berezyny dwudziestosiedmio-

tysięczna armia południowa pod wodzą Czyczagowa ma-

szerowała od Stachowa na przetrzebienie liczącego za-

ledwie osiem tysięcy ludzi korpusu Neya, Oudinota i Dą-

browskiego, które podtrzymywał „święty szwadron" oraz

stara i młoda gwardia, zredukowana już wówczas do

ośmiu tysięcy bagnetów i dziewięciuset szabel.

Obie armie rosyjskie zamierzały tedy jednocześnie

zająć obydwa mosty i pochwycić tę część wojsk naszych,

która nie zdołała jeszcze cofnąć się poza ziembińskie

bagna i trzęsawiska. Przeszło sześćdziesiąt tysięcy dobrze

uzbrojonych, ciepło odzianych, zdrowych i silnych ludzi

atakowało osiemnaście tysięcy na wpół nagich nędzarzy,

ginących z głodu i zimna, rozdzielonych rzeką,

otoczonych bagnami, krępowanych na każdym kroku

przez ogromny tłum maruderów, chorych i rannych,

przez setki wozów i wszelkiego rodzaju bagaży. Od

dwóch dni tak wielkim był głód, tak powszechną nędza,

że stara gwardia utraciła trzecią część swoich wiarusów,

a młoda gwardia — połowę.

Wraz z utratą dywizji Partouneaux tym głównie tłu-

maczy się zastraszająca redukcja korpusu Victora. A jed-

nak w owym pamiętnym dniu 28 listopada do wieczora

wytrwał marszałek na stanowisku, mimo znacznej prze-

wagi wojsk Wittgensteina. Czyczagow zaś poniósł poraź-

kę: marszałek Ney bowiem, na czele ośmiu tysiçcy

Francuzów, Szwajcarów i Polaków, oparł się jego dwu-

dziestu siedmiu tysiącom.

Baterie admiralskie zasypywały wprawdzie drogę gra-

dem kul i kartaczy, lecz Czyczagow nie śmiał nacierać z

bliska na zdziesiątkowane i krwawe szeregi nasze.

Wszelako wprost prawego skrzydła rosyjskiego cofnęła

się pod przemożnym naporem Legia Nadwiślańska, Ou-

dinot, Dąbrowski i Albert, a niebawem Claparčde i Ko-

sikowski odnieśli mniej lub więcej ciężkie rany.

Niepokój począł ogarniać wszystkich. Przybył wówczas

z odsieczą Ney. Poprzez las, wprost kolumny cesarskiej,

pchnął jazdę Doumerca, rozbił szeregi nieprzyjacielskie,

wziął do niewoli dwa tysiące jeńców, a rozniósłszy resztę

na szablach, przechylił ostatecznie na naszą stronę szalę

zwycięstwa.

Czyczagow, pokonany przez Neya, cofnął się do Sta-

chowa. Ranni byli wszyscy niemal generałowie drugiego

korpusu, albowiem im mniej mieli wojska, tym żywszy

brali udział w walce. Widziano oficerów, jak podejmo-

wali karabiny rannych żołnierzy i stawali na ich miejsca

w szeregach.

Między innymi ugodzony kulą poległ tego dnia młody

de Noailles, adiutant Berthiera, jeden z tych zasłużonych,

a zbyt namiętnych i zapalnych oficerów, którzy szafują

hojnie krwią swoją i życiem, dla których trud jest jedyną

podzięką, a śmierć jedyną zapłatą.

Tymczasem w pośrodku, między jednym polem bitwy a

drugim, bliższy wszelako Victora, Napoleon pozostał

wraz z gwardią w Brylowie dla osłony mostów. Zaata-

kowany przez czterokrotnie liczniejszego nieprzyjaciela,

w wyjątkowo niebezpiecznej pozycji, Victor dzielny sta-

wiał opór. Prawe skrzydło korpusu, okaleczałe wskutek

utraty dywizji generała Partouneaux, opierało się o rzekę.

Broniła go nadto dość znaczna bateria cesarza, ustawiona

na przeciwległym brzegu. Głęboki jar osłaniał czoło

kolumny, lewy zaś flank, odkryty całkowicie, gubił się

nieledwie wśród rozległego płaskowzgórza powyżej

Studzianki.

28, o godzinie 10 rano, Wittgenstein zaatakował po raz

pierwszy trakt borysowski oraz linię Berezyny, którą

pragnął zdobyć aż po Studziankę. Lecz powstrzymało go

prawe skrzydło francuskie, broniąc dostępu do mostów.

Na próżno rozciągał Wittgenstein pułki swoje, na

próżno usiłował zdobyć wąwóz i znieść czoło kolumny

Victora.

Około południa wykorzystał wreszcie swoją przewagę:

otoczył i spychać począł z zajmowanego stanowiska

lewe skrzydło francuskie. Wszystko byłoby wtedy

stracono, gdyby nie męstwo Fourniera i poświęcenie

Latour-Maubourga. Latour-Maubourg wraz z jazdą swoją

przeprawiał się właśnie przez rzekę; ujrzawszy jednak

niebezpieczeństwo, grożące Victorowi,

zawrócił

niezwłocznie, Fournier zaś skoczył z odsieczą na czele

dwóch pułków: heskiego i badeńskiego. Zwycięskie już

prawie skrzydło rosyjskie stanęło jak wryte. Fournier

zaatakował je wówczas, trzykrotnie szarżę ponawiając:

szeregi nieprzyjacielskie spłynęły krwią.

Noc zapadła, zanim czterdzieści tysięcy Rosjan zdołało

nadszarpnąć sześciotysięczny oddział księcia Belluno.

Marszałek utrzymał się na wzgórzach Studżianki, osła-

niając jeszcze mosty przed bagnetami żołnierzy Wittgen-

steina, nie mogąc już natomiast ustrzec ich przed arty-

lerią lewego skrzydła rosyjskiego.

W ciągu całego tego dnia położenie IX korpusu było

tym krytyczniejsze, że wąski i chwiejny most stanowił

jedyną drogę odwrotu, zapchaną nadto setkami wozów

oraz znaczną liczbą maruderów. W miarę jak wzrastała

zaciekłość walki, coraz większa trwoga ogarniała maru-

derów, coraz bardziej wzmagał się nieład, podsycany

nieustannie najpierw widokiem rannych, następnie zaś

rykiem baterii rosyjskich i przeraźliwym łoskotem pęka-

jących tuż nad głowami pocisków.

Popychano się i tłoczono wzajemnie. I ten olbrzymi

tłum, wraz z końmi i wozami, tworzył nad rzeką jak

gdyby potworne, drgające cielsko. Około południa pękać

nad nim jęły z hukiem straszliwe bomby, szrapnele i

kartacze. Rozpacz ogarnęła wszystkich!

Wówczas to, wobec grozy istotnego niebezpieczeństwa,

wyszła na jaw bezdenna podłość lub też wzniosła szla-

chetność serc ludzkich; wówczas to ujrzano czyny ohyd-

ne obok nieskończonej ofiarności. Zależnie od charakteru

i usposobienia — jedni, zdecydowani i wściekli, ostrzem

szabli torowali sobie drogę; inni, bardziej okrutni, a tak

chciwi i skąpi, że bagaże większą przedstawiały dla nich

wartość aniżeli życie towarzyszy niedoli, miażdżyli

nielitościwie pod kołami swoich wozów tych wszystkich,

którzy nie chcieli lub też nie mogli

ustąpić im z drogi. Inni jeszcze, pod wpływem obłędnej

trwogi, rzewnym zanosząc się płaczem, przy wtórze

jęków i błagalnych okrzyków ginęli w odmętach tej

ludzkiej, wzburzonej fali. Niektórzy zaś, zwłaszcza cho-

rzy i ranni, dobrowolnie rezygnowali z życia, a usu-

nąwszy się na bok, spoglądali tępym, osłupiałym wzro-

kiem na te śnieżne pola, które przygarnąć ich miały na

wieczny sen.

Wielu spośród tych, którzy pierwsi rzucili się w ten

zrozpaczony tłum, a nie mogąc przedostać się inaczej,

bokiem próbowali wdrapać się na most, zepchnięto do

wody, nie bacząc, czy są to mężczyźni, czy też kobiety

lub dzieci. Pomiędzy ostrymi zwałami kry widziano tam

matki, które do końca broniły życia swoich dzieci, które

tonąc już, ostatnim przebłyskiem świadomości wznosiły

je ponad wodę w skostniałych, martwiejących ramio-

nach!

Na domiar niedoli, w chwili największego ścisku i za-

mieszania załamał się most przeznaczony dla artylerii.

Na próżno usiłowała cofnąć się idąca przodem kolumna:

nieświadom katastrofy, słysząc jedynie krzyki tych, co

szli z tyłu, tłum zepchnął ją niebawem w głąb mętnej

topieli, dokąd sam z kolei został zepchnięty.

Wszystko rzuciło się wówczas w stronę drugiego

mostu. Nadciągały zewsząd ciężkie furgony, wozy i dzia-

ła. Zjeżdżały pędem ze stromego, wyboistego zbocza,

wzajemnie zaczepiając się i przewracając, miażdżąc i

tratując tych wszystkich, którzy nie zdążyli w czas się

usunąć. Całe szeregi wylękłych, nieprzytomnych ze stra-

chu ludzi potykały się wówczas o te niespodziewane

przeszkody i ginęły niebawem zduszone, zdeptane, pod

nogami napływających nieustannie tłumów!

Fala szła za falą, wciąż, nieprzerwanie. Coraz głośniej

dźwięczały okrzyki bólu i wściekłości! W tym okropnym

tłoku, deptani i tratowani nędzarze wili się pod nogami

kamratów, drapiąc i kąsając. Tamci zaś odpychali ich

bez litości jak wrogów.

Wśród nich żony i matki przyzywały rozpaczy pełnym

głosem mężów swoich i dzieci, od których w jednej

chwili oddzielał ich bezpowrotnie oszalały tłum; lecz na

próżno wyciągały dłonie, błagały, aby dozwolono im

zbliżyć się do tych najdroższych: niebawem uniesione

tym straszliwym prądem — i one również ginęły nie-

postrzeżenie, na zawsze. Ponury świst gwałtownej wi-

chury, ryk armat, trzask walących się drzew, huk pęka-

jących pocisków, złorzeczenia, krzyki i przekleństwa

tłumiły wszystko: obłąkany z trwogi tłum nie słyszał

jęku własnych ofiar!

Najszczęśliwsi dotarli wprawdzie do mostu, lecz

dotarli dlatego jedynie, iż deptali niemiłosiernie po

stosach konających i rannych, nie szczędząc nikogo —

ni kobiet, ni dzieci. A i wówczas nawet, gdy stanęli na

moście, gdzie uważali się już za ocalonych, przewraca-

jący się wóz, załamana lub usunięta deska zatrzymywały

wszystko co chwila.

Na przeciwległym brzegu, opodal mostu, rozległe bag-

nisko, usiane setkami na wpół zatopionych koni i wo-

zów, utrudniało jeszcze i opóźniało pochód. Na tej jedy-

nej desce ratunku, wśród tych najnędzniejszych spośród

nędzarzy, zawrzała wówczas ohydna, potępieńcza walka,

w której najsilniejsi spychali do wody najsłabszych i nie

odwracając nawet głowy, obojętni na prośby, jęki i

przekleństwa towarzyszy swoich lub dowódców, o

własnym tylko myśląc ocaleniu — we wściekłym za-

pamiętaniu torowali sobie drogę.

Skądinąd jednak, ile szlachetnych ofiar, ile przykładów

największego, najszczytniejszego poświęcenia, którego

brak czasu i miejsca nie dozwala mi należycie opisać!

Widziano tam żołnierzy i oficerów, jak zaprzęgali się do

sanek, ażeby tylko wydrzeć tej przeklętej krainie

krwawy jej łup — chorych i rannych towarzyszy broni.

Dalej nieco, poza tłumem, wierni żołnierze stali nieru-

chomo na straży przy konających oficerach, którzy od-

dali się pod ich opiekę; na próżno ranni namawiali

wiarusów do ratowania własnego życia: wierni do końca,

nie ruszali się z miejsca, spokojnie oczekując śmierci lub

niewoli!

Powyżej pierwszego mostu, w chwili gdy młody Lau-

riston wskakiwał do wody, ażeby wykonać jak najprę-

dzej rozkazy cesarza, poszła pod lód wątła brzozowa

łódeczka, w której przeprawiała się matka i dwoje dzieci.

Dostrzegł to artylerzysta, tłoczący się wraz z innymi u

wejścia na most. Zapominając wówczas o sobie,

zeskakuje z mostu, walczy z falą i krą, dobywa ostatka

sił i wyławia w końcu jedną z nieszczęsnych ofiar. Było

to młodsze z owych dwojga dzieci. Z rozpaczliwym łka-

niem biedactwo przyzywało matkę i słyszano, jak pocz-

ciwy kanonier utulał je i pocieszał: „Nie płacz, maleńst-

wo! Nie potom wyciągał cię z wody, ażeby porzucić cię

teraz na brzegu, na obcej ziemi. Będę ci odtąd ojcem i

matką. Nie płacz!".

Noc z 28 na 29 zwiększyła jeszcze ogrom klęski.

Nocny mrok nie zdołał osłonić maruderów przed

armatami rosyjskimi. Na białym tle śniegiem okrytych

brzegów czarna, hucząca, skłębiona masa ludzi, wozów i

koni odcinała się tak wyraźnie, że kanonierzy rosyjscy

celować mogli jak za dnia.

Popłoch wzmógł się, gdy około dziewiątej wieczór

Victor jął cofać się, przebojem torując swoim dywizjom

straszliwą, krwawą drogę wśród tych, których dotychczas

osłaniał. Mimo to jednak, jakkolwiek pozostawiono

jeszcze w Studziance oddziały tylnych straży, tłum —

bądź to dlatego, że skostniały był od zimna, bądź też na

skutek nadmiernej chciwości i zbytniego przywiązania do

bagaży — nie chciał skorzystać z tej ostatniej nocy,

ażeby przeprawić się na przeciwległy brzeg. Na próżno

podpalono wozy i furgony. Rankiem dopiero, poniew-

czasie już, jęli tłoczyć się wszyscy na most. Było wpół do

dziewiątej, gdy ujrzawszy zbliżających się Rosjan —

Eblé most podpalił.

Klęska doszła do zenitu. Na rosyjskim brzegu pozostał

kilkutysięczny tłum mężczyzn, kobiet i dzieci, znaczna

liczba wozów i trzy działa. Nieszczęśni maruderzy

błąkali się gromadkami nad wodą. Jedni usiłowali prze-

być ją wpław; drudzy sadowili się na płynące z prądem

odłamy kry; inni wreszcie pędzili na oślep, prosto w pło-

mienie palącego się mostu i zapadali w głębinę razem ze

szczątkami zwęglonych na poły desek i belek, straszliwą,

podwójnie okrutną ginąc śmiercią. Niebawem setki

sztywnych zwłok ludzkich spływać jęły na powierzchnię

i wraz z krą otaczać żałobnym wieńcem wszystkie przęs-

ła mostu. Reszta maruderów dostać się miała w ręce

Rosjan. Wittgenstein zajął wzgórza Studzianki w nies-

pełna godzinę po odejściu Eblégo, a jakkolwiek żadnego

nie odniósł zwycięstwa, zebrał wreszcie wszystkie jego

plony.

Wielka Armia, bezładnie stłoczona na litewskim brze-

gu, cofała się tymczasem w kierunku Ziembina. Cała ta

połać kraju składa się z rozległej, lasami porosłej wy-

żyny, którą przecinają liczne, leniwo płynące rzeczki i

strumienie, tworząc w pośrodku olbrzymie bagno. Zdu-

miona, równocześnie radosna i trwożna armia przeszła

przez bagna po trzech kolejno po sobie następujących

mostach, z których każdy liczył blisko tysiąc osiemset

stóp długości.

Wspaniałe te mosty, zbudowane z grubych sosnowych

bierwion, zaczynały się już w odległości kilku wiorst od

rzeki. Ostatnio zajmował je Czaplic. U wejścia na pierw-

szy most powalone drzewa, olbrzymi stos wiórów i chru-

stu zdawały się wskazywać mu, co czynić należało. Lada

iskra byłaby zresztą wystarczająca, ażeby wzniecić pożar.

A wówczas próżnymi byłyby usiłowania nasze, próżną

— przeprawa przez Berezynę. Uwięziona między

bagnami a rzeką, na niewielkiej, zupełnie pustej prze-

strzeni, pozbawiona wszelkiego schronienia i wszelkiej

możności zaopatrywania się w żywność, Wielka Armia

niewątpliwie byłaby zmuszona wraz z cesarzem poddać

się bez walki!

W tym istotnie beznadziejnym położeniu, wobec grozy

całkowitej zagłady, gdy wszystko zwracało się przeciwko

nam, a wychodziło na korzyść Rosjan, dziwna niemoc

ogarnęła wszystkich wodzów rosyjskich. Kutuzow

przybył nad Dniepr, do Kopic, wówczas dopiero, gdy

Napoleon bliski już był Berezyny; Wittgenstein nie po-

trafił znieść tylnych straży francuskich; Czyczagow zo-

stał pobity. Z osiemdziesięciu tysięcy ludzi cesarz ocalić

zdołał sześćdziesiąt tysięcy.

Na czele nielicznej już, zdziesiątkowanej gwardii nie

mającej dachu nad głową, przy ruinach wsi Bryłowa,

strzegł do ostatka tych tragicznych brzegów. W dzień

gwardia chwytała za broń i stawała szeregami w bojo-

wym szyku, w nocy paliła ogniska, tworząc dookoła

cesarza spoisty, bagnetami wart najeżony czworobok:

skuleni na swoich plecakach, ażeby mniej odczuwać głód

i zimno, z łokciami na kolanach, a głową wspartą na

dłoniach — drzemali przy ognisku starzy grenadierzy.

W ciągu tych trzech dni i tych trzech nocy, niezmor-

dowany, wciąż czynny, starając się ogarnąć równocześnie

wszystko i wszędzie być obecnym — Napoleon energią

swoją i rozkazami podtrzymał II korpus, osłonił IX i

przeprawę artylerii i wraz z generałem Eblé wszelkich

dołożył starań, ażeby ocalić jak największą liczbę ludzi,

wozów i armat. Osobiście wyprawił również szczątki

Wielkiej Armii do Ziembina, gdzie wyprzedził go był

książę Eugeniusz.

Zauważono, iż w stosunku do tych marszałków, których

korpusy doszczętnie zostały rozbite, cesarz tak odnosił

się i takie wydawał rozkazy, jak gdyby rozporządzali oni

jeszcze tysiącami sprawnego i karnego żołnierza. Jeden z

nich, z uśmiechem pełnym goryczy, zwrócił na to uwagę

Napoleona i natychmiast wyliczać jął szczegółowo straty

przez się poniesione. Zdecydowany wszelako żadnych

nie przyjmować raportów, z obawy, iżby nie

przekształciły się niebawem w skargi i utyskiwania,

cesarz żywo przerwał mu: „Dlaczego chcesz pan

pozbawić mnie spokoju?". A ponieważ marszałek nie

zaprzestał skarg, zmusił go do milczenia, powtarzając po

raz wtóry: „Pytam pana, w jakim celu chcesz pozbawić

mnie spokoju?". To odezwanie się cesarza w takiej chwili

zdradza tajemnicę owego spokoju, którego żądał

zarówno od siebie, jak od innych.

W ciągu tych niezapomnianych, okropnych dni dzie-

siątki trupów otaczały codziennie mogilnym wieńcem

ognie biwaków. Byli tam ludzie wszelkich narodowości,

wszelkich stopni i stanowisk, starzy i młodzi, ministro-

wie, generałowie, intendenci. Szczególniejszą uwagę

zwracał jeden z ostatnich przedstawicieli magnaterii

ancien régime'u, minionej bezpowrotnie epoki rycerskich

czynów i niefrasobliwego wdzięku. Zawsze wesoły, z

niezmąconą pogodą w bystrych źrenicach, ten sześć-

dziesięcioletni oficer sztabu siadał co rano na pniu zwa-

lonego drzewa i mimo huczących dookoła strzałów ar-

matnich, mimo ryku rozpasanych żywiołów — fryzować

kazał i pudrować mlecznobiałe włosy, pogardliwie

obojętny na wszystko, co mogłoby zagrażać mu osobiś-

cie. Koło niego światlejsi oficerowie uczone prowadzili

rozmowy i jak gdyby niepomni cierpień, spowodowanych

przez mroźny wiatr północny, ci synowie epoki, którą

różne odkrycia zachęcały do naukowego wyjaśniania

wszystkiego, zastanawiali się nad przyczyną stałego

kierunku tych lodowatych podmuchów.

Inni zaś przyglądali się z ciekawością symetrycznej,

sześciokątnej krystalizacji płatków śnieżnych, osiadają-

cych na włosach i odzieniu.

Ciekawe zjawisko kilkakrotnych refleksów tarczy sło-

necznej, odbijającej się w lotnych igiełkach lodowych,

stało się przedmiotem pilnych badań, a jednocześnie roz-

rywką, która dozwalała zapomnieć na chwilę o głodzie i

nędzy.

29, wraz z gwardią i zdezorganizowanym już IX kor-

pusem, opuścił cesarz brzegi Berezyny. Przed nim szli

maruderzy wszelkiej broni i narodowości. Poprzedniego

dnia II i IX korpus oraz dywizja Dąbrowskiego liczyły

jeszcze czternaście tysięcy ludzi; obecnie zaś, z wyjąt-

kiem niespełna sześciu tysięcy, był to bezładny, mil-

czący tłum, w którym zginęły różnice broni, zginęły

dywizje, brygady i pułki.

Noc, głód, zimno, śmierć wielu oficerów, utrata bagaży

pozostałych za rzeką, ciągłe dezercje, straszliwy widok

rannych, których na obu brzegach zostawiono na pastwę

kozaków, a którzy tarzali się z rozpaczy na skrwawio-

nym śniegu — były to niewątpliwie czynniki rozkładu i

dezorganizacji. Niedobitki spod Moskwy wchłonęły w

siebie karne dotychczas szeregi Victora i Oudinota.

Nie była to już armia, jeno sześćdziesięciotysięczny

tłum Francuzów, Niemców i Polaków — jeźdźców, pie-

churów i artylerzystów. Wszyscy szli razem, bez ładu i

składu. Armaty i furgony toczyły się środkiem drogi,

między ludźmi, nie otrzymawszy żadnych innych in-

strukcji prócz rozkazu jak najszybszego posuwania się

naprzód.

Toteż w miarę jak gościniec zwężał się lub rozszerzał,

na dnie mrocznych jarów i wśród rozległych, pustynnych

równin — wzajemnie miażdżono się i tratowano, ażeby

rozpierzchnąć się następnie po okolicy w poszukiwaniu

strawy i jakiegokolwiek schronienia. W ten sposób o

zmierzchu już dotarł Napoleon do Kamienia. Lokowano

się, gdzie kto mógł. Jeńców rosyjskich, wziętych do

niewoli poprzedniego dnia, cesarz zamknąć kazał w

ogromnych szopach, gdzie wyginęli niemal doszczętnie z

głodu i zimna.

30 stanął w Pleszczenicach. Ranny w ostatnim spotka-

niu, książę Reggio cofnął się był tam poprzedniego dnia,

z czterdziestu oficerami i żołnierzami. Sądził, iż w bez-

piecznym już znajduje się schronieniu, gdy wtem znacz-

ny oddział rosyjski, złożony ze stu pięćdziesięciu huza-

rów, czterdziestu kozaków, z dwoma działami, wszedł

do miasteczka pod wodzą generała Łańskoja.

Słaba eskorta Oudinota rozproszona była po mieście.

Skrzyknąwszy siedemnastu wiernych towarzyszy, mar-

szałek zamknął się w drewnianym domu, zdecydowany

bronić się do ostatniego tchu. I strzały tej szczupłej

garstki tak celnymi były, obrona tak waleczna, że zdzi-

wiony nieprzyjaciel opuścił miasteczko, zajął pobliskie

wzgórze i stamtąd dopiero jął ostrzeliwać miniaturową

redutę. Traf zrządził, że i w tej utarczce dzielny mar-

szałek odniósł ranę.

Ukazały się wreszcie idące w awangardzie cesarskiej

dwa bataliony Westfalczyków, którzy, nie mogąc zo-

rientować się na razie, kogo właściwie należy bronić,

dopiero po dłuższym namyśle i nie bez obawy oswobo-

dzili księcia Reggio.

Rankiem 3 grudnia przybył Napoleon do Mołodeczna.

Był to ostatni punkt, w którym Czyczagow mógł go

uprzedzić. Pogoda piękna była, dzień słoneczny, mróz

niewielki. Znaleziono tam obfite zapasy furażu i trochę

żywności. Równocześnie nadciągnęły zewsząd od dawna

już oczekiwane sztafety. Polacy ruszyli natychmiast do

Warszawy przez Olitę, spieszeni jeźdźcy przez Merecz

do Niemna; reszta zaś posuwać się miała traktem, który

wiedzie z Mołodeczna do Wilna.

Nic nie zdradzało dotychczas, żeby Napoleon powziął

był projekt opuszczenia armii, gdy wtem, około południa,

oświadczył znienacka Durocowi i hrabiemu Daru, że

wyjeżdża wkrótce i wraca do Francji.

Daru nie chciał uznać nieodzownej potrzeby tego wy-

jazdu, twierdząc: ,,że niebezpieczeństwo minęło już, a

komunikacja została przywrócona, że każdy krok zbliżać

nas będzie ku posiłkom, nadsyłanym z Paryża i z

Niemiec". Lecz cesarz odparł: „Że obecnie nie czuje się

na tyle silnym, ażeby oddzielać się Prusami od Francji.

Czyż obecność jego istotnie potrzebna jest tam, gdzie

pogrom stał się faktem dokonanym? Dość będzie Euge-

niusza i Murata, ażeby armię poprowadzić — a Neya,

ażeby ją osłonić."

„Że konieczny jest powrót jego do Francji, którą

uspokoić winien i uzbroić; że stamtąd łatwiej mu będzie

utrzymać w ryzach Niemców, następnie zaś zebrać nowe,

liczne wojska i wyruszyć na ratunek resztkom Wielkiej

Armii."

„Zanim jednak cel zostanie osiągnięty, czyż nie jest

bezpieczniej przebyć incognito terytorium mocarstw

sprzymierzonych, przeszło czterysta mil, tak, ażeby po-

dróż ta przeszła niepostrzeżenie, ażeby wieść o klęsce nie

zdołała jeszcze rozejść się po całej Europie, ażeby można

było uprzedzić fatalną nowinę i zapobiec wszel-

kim jej skutkom? Nie ma zatem chwili do stracenia;

wybiła godzina odjazdu."

Wahał się jedynie co do wyboru naczelnego wodza

między Muratem a Eugeniuszem. Oceniał należycie ro-

zum i poświęcenie wicekróla. Lecz Murat świetniejszym

był reprezentantem, a chodziło o to, ażeby zaimponować.

Eugeniusz pozostać miał przy boku króla Neapolu; cha-

rakter jego, wiek oraz niższe, bądź co bądź, stanowisko,

dostateczną było rękojmią subordynacji i poddania się

woli cesarskiej. Wicekról świecić miał przykładem in-

nym marszałkom i generałom.

Pozostać miał nadto przy armii Berthier, nieodstępny

towarzysz cesarza, długoletni szafarz wszelkich łask i

rozkazów cesarskich. Nic więc nie zmieniało się ani w

formach zewnętrznych, ani w organizacji, a wydane w

ten sposób dyspozycje, świadczące, iż cesarz zamierza

powrócić, jednocześnie utrzymać miały w ryzach pychę

niektórych generałów i zaszczepić zbawienną trwogę w

duszy jego najbardziej zagorzałych wrogów.

Takie były pobudki kierujące Napoleonem. Caulain-

court otrzymał niezwłocznie rozkaz przygotowania tego

wyjazdu, jak największą zachowując tajemnicę. Cesarz

wyjechać miał ze Smorgoni w nocy z 5 na 6 grudnia.

Jakkolwiek zgnębiony wyjazdem cesarza, hr. Daru,

któremu pozostawiono nadal ciężkie brzemię trosk ad-

ministracyjnych, milcząc wysłuchał rozkazów; uważał

bowiem, że argumenty przytoczone przez Napoleona

dość ważne są i słuszne, ażeby wykluczyć wszelki pro-

test. Odmówił natomiast posłuszeństwa stary, sterany

Berthier, który od szesnastu lat nigdy nie rozłączał się z

cesarzem i który nie mógł pogodzić się z myślą rozstania.

Wynikło stąd gwałtowne starcie. Oburzony uporem

marszałka, cesarz jął wypominać mu z gniewem wszyst-

kie dobrodziejstwa, którymi obdarzył go w ciągu długich

lat, wszystkie zaszczyty i całą sławę, która była jedynie

odbiciem jego własnej sławy, a którą zużytkować chciał

obecnie dla dobra armii. W końcu dał mu do namysłu

dwadzieścia cztery godziny, po czym, w razie gdyby

marszałek trwał nadal w uporze, wrócić miał do Francji i

zamieszkać w dobrach swoich na wsi, z wyraźnym

zakazem pojawiania się kiedykolwiek w Paryżu lub na

dworze cesarskim. Nazajutrz, 4 grudnia, Berthier

podał się ze smutkiem do dymisji, motywując to po-

deszłym wiekiem i złym stanem zdrowia.

Lecz w tym samym czasie gdy Napoleon począł goto-

wać się do wyjazdu, przyszła znowu śnieżyca i ostry,

trzaskający mróz, jak gdyby zima Północy, nie chcąc

wypuścić zdobyczy, podwoiła swą srogość, aby jego po-

gnębić, a nas wytracić. Przy dwudziestu sześciu stop-

niach mrozu dotarliśmy czwartego dnia do Bienicy.

Cesarz pozostawił w Mołodecznie hrabiego Lobau oraz

kilkuset grenadierów gwardii. W Mołodecznie bowiem

droga, wiodąca od Ziembina, łączy się z traktem mińsko-

-wileńskim. Należało więc strzec tego punktu aż do

nadejścia Victora, który oddać go miał z kolei pod opie-

kę Neya, gdyż wraz z II korpusem, dowodzonym przez

generała Maisona, Ney osłaniał po raz wtóry tyły Wiel-

kiej Armii.

Wieczorem 29 listopada, kiedy Napoleon opuścił

brzegi Berezyny, trzytysięczny oddział żołnierzy II i III

korpusu przebył pod wodzą Neya długie mosty wiodące

przez bagna do Ziembina, pozostawiając za sobą dla

obrony tychże mostów, następnie zaś dla podpalenia ich

— generała Maisona i kilkuset ludzi.

Atak Czyczagowa o tyle spóźniony był, o ile gwałtow-

ny. Rosjanie poszli na bagnety. Mimo to jednak zostali

odparci. Równocześnie Maison ułożyć kazał wzdłuż

mostów kupy wiórów i chrustu, nie zużytkowane przed

kilku dniami przez Czaplica. Gdy wszystko było już

gotowe, gdy nieprzyjaciel cofnął się, a noc zasnuła

mrokiem zarówno mosty, jak i obóz nieprzyjacielski,

Maison jął uchodzić czym prędzej, podpalając chrust i

wióry. Ogień strawił niebawem belki, poręcze i przęsła.

Zostało jeno trochę żużli i popiołu, i grząskie

trzęsawiska, które nie skrzepły jeszcze pod wpływem

mrozu.

Trzęsawiska te powstrzymały Rosjan i zmusiły ich do

odwrotu. Toteż nazajutrz nic nie zakłóciło spokoju Neya

i Maisona. Lecz trzeciego dnia, 1 grudnia, w pobliżu

Pieszczenie ukazała się nagle cała jazda nieprzyjacielska,

a przed nią, nieco na prawo, Doumerc i jego kirasjerzy.

W mgnieniu oka rozbiegły się lotne pułki rosyjskie,

otaczając naszych ze wszystkich stron.

Równocześnie ujrzał Maison, że wioska, przez którą

miał przechodzić, wypełniona jest po brzegi tłumem

maruderów. Na próżno ostrzegał ich przed grożącym im

niebezpieczeństwem. Ślepy i głuchy na wszystko,

zgłodniały tłum nie chciał ruszyć się z miejsca od kotłów

ze strawą, i wówczas dopiero, gdy Maison zepchnięty

został do Leszczenic, gdy pękać jęły z hukiem bomby i

granaty, na widok pierwszych szeregów nieprzyjaciels-

kich nieszczęśni maruderzy rzucili się do ucieczki i za-

pełnili wkrótce główną ulicę miasteczka.

Oddział Maisona znalazł się nagle w pośrodku wylęk-

łego tłumu, który pchał się z takim impetem, że żołnierze

utracili wszelką swobodę ruchów, nie mogąc nawet

własną posługiwać się bronią. Bezsilny wobec obłąka-

nego trwogą motłochu, Maison ścieśnić kazał szeregi i

czekać, póki nie przewali się ta żywa fala. Nadciągnęła

wówczas kawaleria nieprzyjacielska, lecz i ona również

nie zdołała przedrzeć się i z wolna, ciężkimi szablami

torowała sobie drogę.

Ujrzeli wreszcie Rosjanie Maisona i garstkę jego żoł-

nierzy uszykowanych w zwartą, bagnetami połyskującą

kolumnę. Na nieszczęście, uciekając, ogarnęli maruderzy

część naszych ludzi. Kolumna liczyła już tylko niespełna

ośmiuset żołnierzy. Sam jeden wśród rozległej równiny,

wprost licznych pułków nieprzyjacielskich, Maison

stracił od razu wszelką nadzieję ocalenia; usiłował jeno

dotrzeć jakkolwiek do pobliskiego lasu, ażeby drogo

sprzedać tam życie, gdy wtem wysunął się z leśnej

gęstwiny oddział Polaków, składający się z tysiąca

ośmiuset ludzi, a przyprowadzony przez Neya, który na-

potkał go na drodze. Posiłki te powstrzymały Rosjan i

osłoniły nasz odwrót aż do Mołodeczna.

4 grudnia, około godziny czwartej po południu, Ney i

Maison dojrzeli miasteczko, które Napoleon opuścił był

rankiem tego samego dnia. Czaplic szedł tuż za nimi.

Pozostało Neyowi zaledwie sześciuset ludzi. Liczebna

słabość naszych tylnych straży, zapadający zmierzch

oraz widok bliskiego schronienia podnieciły zapał ro-

syjskiego generała. Huknęły strzały. Lecz Ney i Maison,

pewni, iż zginą z głodu i zimna, jeśli dadzą zepchnąć się

na trakt poza miasteczko, postanowili polec raczej.

aniżeli ustąpić.

Stanęli więc u wejścia głównej ulicy, pod osłoną do-

mów, a ponieważ wszystkie konie do armat zaprzężone

dyszały już ostatkiem tchu, przeto wiedząc, iż nie uratują

dział, chcieli wyzyskać je jeszcze, i, ustawiwszy potężną

baterię, morderczy rozpoczęli ogień. Zdziesiątkowana,

krwią zbroczona kolumna Czaplica wkrótce sta-

nęła. Równocześnie jednak Czaplic rozporządzający wię-

kszymi siłami skierował część swoich ludzi ku innemu

wejściu i już pierwsze szeregi rosyjskie wchodziły do

Mołodeczna, gdy natknęły się niespodziewanie na fran-

cuskie bagnety.

Traf zrządził, że resztki IX korpusu, około czterech

tysięcy ludzi, pod wodzą Victora, zajmowały jeszcze

przedmieścia. Zawrzała bezlitosna, nieubłagana walka:

po kilkakroć wydzierano sobie wzajemnie pierwsze do-

my. Tak dla Rosjan, jak dla Francuzów celem wszystkich

usiłowań było nie tyle zdobycie sławy, ile utrata czy też

zagarnięcie

domostw,

stanowiących bezpieczne

schronienie przed straszliwym mrozem. Dopiero o go-

dzinie jedenastej wieczór zaniechali Rosjanie dalszej

walki i na wpół już zmarznięci cofnęli się na nocleg do

pobliskich wiosek.

Ney i Maison sądzili, że począwszy od Mołodeczna,

książę Belluno osłaniać będzie z kolei tyły armii. Lecz

nazajutrz, 5 grudnia, ujrzeli, że wbrew przewidywaniu

ich, a w myśl otrzymanych instrukcji, Victor wyszedł już

był z Mołodeczna i że pozostali sami w miasteczku z

sześćdziesięciu ludźmi. Pierzchło bowiem wszystko.

Klimat dokonał dzieła i ci sami żołnierze, którzy mężnie

stawiali czoło wielekroć liczniejszym pułkom nieprzy-

jacielskim, pod wpływem zimna rzucili broń, ażeby zgi-

nąć wkrótce gdzieś pod śnieżną zaspą.

Maison, w którym siła ducha odpowiadała niezwykłym

siłom fizycznym, nie poddał się losowi, lecz nie-

zwłocznie jął cofać się w dalszym ciągu aż do Bienicy,

zbierając po drodze wszelkiego rodzaju maruderów. Kil-

kudziesięciu wiarusów, zbrojnych w karabiny, podtrzy-

mywało do końca honor cesarskiej ariergardy. Lecz

chociaż szczupła, garstka ta dostateczną była, ażeby

zniechęcić wrogów do ponownej walki. Rosjanie bo-

wiem, zmarznięci tak jak i my, zmuszeni rozpraszać się

co wieczór po wioskach i przysiółkach, wychodzili tylko

za dnia i dniem szli za nami, nie ośmielając się wszelako

atakować, gdyż mróz był tak wielki, że najmniejsza

zwłoka groziła śmiercią, wykluczając tym samym

wszelką, zarówno zaczepną, jak odporną akcję.

Zdumiony zachowaniem się Victora, Ney doścignął go

niebawem i począł nakłaniać do zatrzymania się, a gdy

książę Belluno odmówił motywując to cesarskim rozka-

zem, Ney zaproponował mu wówczas, aby jemu odstąpił

dowództwo nad szczątkami IX korpusu. Lecz Victor nie

chciał zgodzić się ani na jedno, ani na drugie. Podobno w

trakcie tej rozmowy książę Moskwy uniósł się szalonym

gniewem, który nie podziałał zresztą zupełnie na

chłodnego i spokojnego Victora. Sprawę rozstrzygnął w

końcu rozkaz cesarza: Victor osłaniać miał odtąd armię, a

Ney powołany został do Smorgoni.

Napoleon przybył do Smorgoni w otoczeniu nędzarzy,

konających z głodu i zimna, ale choć sam uginał się pod

nadmiernym brzemieniem bólu i troski, nie zdradzał

jednak żadnego wzruszenia na widok tych nieszczęsnych

pułków, które również nie burzyły się i nie szemrały.

Wszelki bunt był, co prawda, niemożliwy, bo wspólna

akcja wymaga zawsze pewnej sumy wysiłków, wymaga

jedności i zgody, nie istniejącej tam, gdzie siły wszyst-

kich bez wyjątku pochłania straszliwa walka z głodem,

zimnem i znużeniem, gdzie ogrom klęski rozdrabnia tłum

na tysiące pojedynczych, w sobie zasklepionych istnień.

Widmom podobni, nieszczęśni żołnierze w ponurym szli

milczeniu, zachowując wszelkie fizyczne i umysłowe

zasoby do walki z przyrodą, zaabsorbowani wyłącznie

jedną myślą, jednym cierpieniem. Potrzeby fizyczne

wchłonęły w siebie wszystką moc ducha, ludzie żyli

bezmyślnie prawie, jak gdyby odruchowo, zachowując

dawną karność przez cześć dla pełnych chwały

minionych lat, przez poczucie honoru i miłość sławy,

którą podsycało wspomnienie dwudziestoletniej ery try-

umfów i zwycięstw, która gorzała jeszcze płomieniem w

ludzkich sercach i do bojowych zagrzewała czynów!

Dzięki temu, że oficer bywał zazwyczaj ojcem swoich

żołnierzy, że dzielił razem z nimi niebezpieczeństwa,

tryumfy i cierpienia, zachowała się również w całości

dawna władza dowódców i dawny posłuch wśród pod-

komendnych. Była to zatem jak gdyby liczna, nie-

szczęściem dotknięta rodzina, której głowa, więcej może

aniżeli ktokolwiek inny, godną była pożałowania. Milczał

tedy cesarz, milczała Wielka Armia. Smutek i szlachetna

duma położyły pieczęć na wszystkich ustach; duma

zakazywała skarg, a doświadczenie uczyło, jak dalece

byłyby one bezowocne.

Tymczasem Napoleon wchodził pośpiesznie do osta-

tniej swojej kwatery. Spisano niebawem ostatnie jego

instrukcje i XXIX, a zarazem ostatni biuletyn Wielkiej

Armii. W prywatnych pokojach cesarza przedsięwzięto

następnie stosowne środki ostrożności, ażeby utrzymać

w tajemnicy zarówno sam wyjazd, jak i to wszystko, co

miało go poprzedzić.

Lecz przeczucie nowego nieszczęścia zawisło nad oto-

czeniem cesarza: wszyscy pragnęli iść za nim. Wszyst-

kich ogarnęła namiętna tęsknota za błękitnym niebem

Francji, za ciepłem domowego ogniska, za kilkumie-

sięcznym bodaj wypoczynkiem. Nikt jednak nie ośmielił

się głośno wyjawić swoich pragnień, nikt nie zdradził

miotającego nim niepokoju: honor i poczucie obowiązku

nakazywały milczenie.

Nadeszła wreszcie noc, a wraz z nocą godzina, którą

cesarz wyznaczył był, ażeby oznajmić marszałkom i ge-

nerałom ostateczną swoją decyzję. Wezwani zostali

wszyscy. W miarę jak przychodzili, zabierał ich na po-

ufną rozmowę, i niebawem przekonał wszystkich po

kolei, iż tą tylko drogą będzie można uratować resztę

Wielkiej Armii i zapobiec następstwom klęski.

Ujrzawszy Davouta, powitał go serdecznie, pytając,

dlaczego od dłuższego czasu marszałek jest

niewidzialny, a gdy Davout odparł, że obawiał się

narazić swojemu monarsze, cesarz uśmiechnął się

dobrotliwie i długo rozmawiał z marszałkiem, zwierzając

mu się z dalszych planów i zamiarów, a nawet radził się

go, jaką ma jechać drogą.

Łaskawym był dla wszystkich. Przy stole zaś podczas

kolacji chwalił ich za męstwo, za owe waleczne czyny,

które zdobyły im nieśmiertelną chwałę! O własnej, nie-

oględnej śmiałości powiedział tyle tylko: „Gdybym uro-

dził się na tronie, gdybym był Burbonem, łatwo mógł-

bym uniknąć takich pomyłek!".

Po wieczerzy kazał przeczytać księciu Eugeniuszowi

swój XXIX biuletyn, a oznajmiwszy wszystkim to, co

powierzył poprzednio każdemu z osobna, oświadczył:

„Że tejże nocy wyjeżdża do Paryża razem z Durokiem, z

Caulaincourtem i z hrabią Lobau; że obecność jego w

stolicy zarówno niezbędna jest dla Francji, jak i dla

szczątków nieszczęsnej Wielkiej Armii; że stamtąd tylko

będzie mógł powstrzymać Austrię i Prusy, które nie-

wątpliwie wahać się będą z wypowiedzeniem wojny, gdy

ujrzą go znów na czele narodu francuskiego i nowej

potężnej armii!".

Oświadczył nadto: „że wysyła Neya przodem do Wilna

w celach reorganizacji; że Rapp pomoże mu, a następnie

uda się do Gdańska; że Lauriston pójdzie do Warszawy, a

Narbonne do Berlina; że sprawa nie jest jeszcze cał-

kowicie stracona; że jego pułki zostaną z armią, bo w

Wilnie trzeba będzie chwycić za broń i odeprzeć nie-

przyjaciela; że w Wilnie jest Loison i de Wrede, są po-

siłki, są zapasy żywności i amunicji; że armia rozłożyć

się ma na zimowe leże poza linią Niemna; że sądzi on, iż

Rosjanie nie przekroczą Wisły przed jego powrotem".

W końcu rzekł: „Mianuję naczelnym wodzem króla

Neapolu. Mam nadzieję, że będziecie mu posłuszni, tak

jak i mnie, i że panować będzie wśród was jak najlepsza

zgoda!".

Wybiła dziesiąta. Wówczas cesarz powstał, uścisnął

serdecznie wszystkim dłonie, wszystkich ucałował — i

pojechał.

IX

ARMIA BEZ NAPOLEONA

rzyznaję, o towarzysze broni, że znękany

umysł mój odwracał się od straszliwych

wspomnień tylu okropności! Doszedłszy do

chwili, w której Napoleon opuścił armię,

sądziłem, iż nareszcie spełnione zostało w

zupełności zadanie tej książki. Za-

powiedziałem na wstępie, że będę się starał odtworzyć tę

wielką epokę, w której naród nasz wzniósł się na

najwyższe szczyty sławy, ażeby runąć następnie w prze-

pastna głębinę największej niedoli. Teraz wszelako, gdy

pozostały mi jedynie opisy najokropniejszych cierpień i

nędzy, dlaczego nie miałbym oszczędzić wam przykrości

ich czytania, sobie zaś żałosnych wysiłków pamięci, któ-

ra poruszać będzie li tylko popioły, liczyć tylko klęski,

mogilnym tylko dążyć szlakiem!

Ponieważ jednak było nam sadzone dojść do ostatecz-

nych, niemal że nieprawdopodobnych granic tak w

szczęściu, jak w niedoli, postaram się dotrzymać wiernie

danego wam przyrzeczenia; a skoro historia notuje

skwapliwie ostatnie nawet chwile wielkich mężów, jakim

prawem miałbym przemilczeć to ostatnie przedśmiertne

westchnienie Wielkiej Armii? Wielką była ona we

wszystkim: zarówno w szczęściu, jak w niedoli, zarówno

w dniach zwycięstw i chwały, jak w dniach klęski i

rozpaczy! Świetnością sławy naszej i kirem żałoby

budzić będziemy po wsze czasy cześć i podziw! Jedyna

to, smutna pociecha, jaka nam jeszcze pozostała;

niewątpliwie bowiem łoskot tak wielkiego upadku odez-

wie się echem wśród przyszłych pokoleń, które otoczą

nimbem nieśmiertelności zarówno wielką niedolę, jak

wielką sławę!

Ze smutnym, wymuszonym uśmiechem na ustach Na-

poleon minął szybko tłum oficerów, którzy ustawili się

rzędem u wejścia do kwatery cesarskiej, ażeby raz

jeszcze pożegnać go uroczystym milczeniem, wymow-

niejszym od słów. Cesarz i Caulaincourt wsunęli się w

głąb pojazdu; nieodstępny Rustan oraz Wąsowicz, ka-

pitan gwardii cesarskiej, usiedli na koźle; Duroc i Lobau

mieli jechać za nimi.

Eskortowali cesarza najpierw Polacy, następnie Ne-

apolitańczycy z gwardii królewskiej. Opuszczając Wilno,

oddział ten liczył sześciuset ludzi, a zanim znów tam

wrócił, wyginęli wszyscy niemal żołnierze: zima była

jedynym ich wrogiem. Tejże samej nocy Rosjanie zajęli i

opuścili Oszmianę, miasteczko, przez które przechodzić

miała eskorta. Wyjechawszy o godzinę wcześniej,

Napoleon byłby wpadł w wir walki.

W Miednikach spotkał cesarz księcia Bassano i od razu

oświadczył mu: „Że nie ma już armii; że od kilku dni

rozpierzchły się zupełnie pułki, brygady i dywizje; że

pozostał jeno bezładny, wiecznie zgłodniały tłum; że

można by jeszcze zreorganizować go, rozdając chleb,

obuwie, mundury i broń, lecz że intendentura wojskowa

nic nie zdołała przewidzieć, nie wykonała sumiennie ani

jednego rozkazu!". A gdy Maret uwiadomił go o stanie

olbrzymich magazynów wileńskich, zawołał: „Że spada

mu z serca ciężka troska! że niezwłocznie przesłać należy

Muratowi i Berthierowi rozkaz, w myśl którego mają

zatrzymać się przez tydzień w Wilnie, armię zor-

ganizować i przywrócić jej tyle sił i otuchy, ażeby dalszy

odwrót mniej opłakany był aniżeli dotychczas!".

Reszta podróży Napoleona odbyła się bez żadnych

przeszkód. Minął niepostrzeżenie Wilno i Wyłkowyszki,

gdzie zamienił powóz na sanki; zatrzymał się 10 grudnia

w Warszawie, ażeby zarządzić nowy, dziesięciotysięczny

pobór, udzielić w tym celu Polakom pewnego subsydium

i zapowiedzieć bliski powrót swój na czele trzystu

tysięcy ludzi. Przebył następnie Śląsk, ujrzał po raz wtóry

Drezno i króla saskiego, potem Hanau i Moguncję,

wreszcie Paryż, w którym ukazał się niespodzianie 19

grudnia, w dwa dni po ogłoszeniu XXIX biuletynu.

Od Małojarosławca do Smorgoni ten władca Europy

był li tylko wodzem zdezorganizowanej, konającej armii.

Od Smorgoni po Ren był jeno cudzoziemcem, podróżu-

jącym incognito przez obce, wrogie terytorium. Poza

Renem zaś odzyskał od razu dawną moc, był znów pa-

nem i władcą wszystkich niemal ludów Europy, zdo-

bywcą, przed którym korzyło się wszystko, którego wola

była prawem, a życzenie rozkazem.

Tymczasem w Smorgoniach generałowie aprobowali

najzupełniej wyjazd cesarza i nie tylko że nie tracili

otuchy, lecz owszem, całą pokładali w nim nadzieję.

Należało jeno cofać się w dalszym ciągu, droga zaś wolna

była, a granica rosyjska niedaleko. Niebawem zresztą

otworzyć się miały bramy Wilna i podwoje olbrzymich

składów i magazynów; niebawem osiemnastotysięczny

korpus rezerwowy wzmocnić miał i osłonić armię. Murat

i Berthier, zdani na siebie, sądzili więc, iż zdołają

pokierować odwrotem. Lecz wśród nieładu tego i

rozprzężenia olbrzym tylko mógł podołać zadaniu, a

olbrzym niknął oto w oddali. Murat zbyt mały był, ażeby

zapełnić pozostawioną przezeń pustkę.

Przekonano się wówczas aż nadto dobrze, że nikt nie

jest mocen zastąpić istotnie wielkiego człowieka, bądź to

dlatego, że duma jego podwładnych przed nikim innym

nie chce się ukorzyć i do równie uległego nagiąć

posłuszeństwa, bądź też dlatego, że zajmując się oso-

biście wszystkim, o wszystkim myśląc i wszystko prze-

widując, wychował jeno zręcznych, znakomicie wyszko-

lonych oficerów, a nie urobił samodzielnych wodzów.

Już pierwszej nocy jeden z generałów odmówił po-

słuszeństwa. Marszałek, komenderujący tylną strażą, do-

tarł nieledwie samotrzeć do królewskiej kwatery. Ota-

czała ją młoda i stara gwardia, razem około trzech tysięcy

ludzi. Tyle bowiem pozostało z Wielkiej Armii. Lecz gdy

rozeszła się wieść o odjeździe Napoleona, gdy nie stało

już tego, który przez długie lata osobiście gwardią

kierował i któremu ona z dumą służyła, lekceważąc sobie

nowego wodza, weterani przestali surowej przestrzegać

karności i rozpierzchli się wkrótce tak, jak inne korpusy.

Większość pułkowników, którzy szli dotąd z wytrwa-

łością godną podziwu, strzegąc do końca wraz z kilku

oficerami i żołnierzami pułkowych sztandarów, poczęła

wyzwalać się spod wszelkich rozkazów i na sobie tylko

polegać. Niczym była cudza nędza i cudza niedola: mi-

jano ją, nie odwracając nawet głowy. Każdy o siebie

tylko dbał i siebie jedynie pragnął ocalić.

Wyjazd cesarza oraz nieudolność króla Neapolu nie

były wszelako jedyną przyczyną tego rozproszenia się

szczątków armii; głównym czynnikiem destrukcji była

zima, straszliwy, trzaskający mróz, który pogłębiał grozę

sytuacji, który zdawał się oddalać w nieskończoność

Wilno i jego kwatery.

Aż do Mołodeczna, do 4 grudnia, dnia, w którym

temperatura spadła nagle do 26 stopni, droga, jakkolwiek

ciężka, usiana była znacznie mniejszą liczbą trupów

aniżeli przed Berezyną. Zawdzięczano to męstwu Neya i

Maisona, którzy powstrzymali nieprzyjaciela, znośniej-

szej temperaturze, jakim takim zasobom mniej spusto-

szonej i bogatej okolicy, temu wreszcie, że tylko wy-

jątkowo zdrowi i silni ludzie zdołali ujść śmierci nad

brzegami Berezyny.

W owym bezładnym, różnorodnym tłumie powstał i

utrzymywał się mimo wszystko pewien rodzaj orga-

nizacji. Maruderzy dzielili się na setki drobnych grup,

złożonych z ośmiu do dziesięciu ludzi. Niektóre z tych

gromadek posiadały jeszcze konia, który bądź to dźwigał

skąpe zapasy żywności, bądź też szedł luzem, będąc

przeznaczonym na spożycie. Garść łachmanów, kilka

garnków, worek i kij — oto było całe odzienie i cały

rynsztunek tych nędzarzy, którzy walczyli już tylko z

głodem i chłodem. Poszły w strzępy mundury, porzucona

została broń, zapomniana karność, lecz pozostał dawny

hart, pozostało długoletnie przyzwyczajenie do cierpień i

niebezpieczeństwa i żywy, szybko orientujący się umysł.

Na ostatek, wśród uzbrojonych jeszcze żołnierzy,

urągliwe przezwisko, którym darzyli wszystkich

maruderów, wywierało dotychczas niezaprzeczenie do-

datni wpływ.

Lecz począwszy od Mołodeczna i odjazdu Napoleona,

Z chwilą gdy jęła się srożyć mroźna zima, wszystkim

równie dotkliwie dająca się we znaki, prysła organizacja,

rozpierzchły się owe grupki, które walczyły przeciwko

niedoli. Każdy siebie tylko bronił, siebie strzegł i

ratował. Najlepsze nawet jednostki utraciły wszelką

godność osobistą; zatarły się granice między złem a do-

brem; zagasła w duszach nadzieja, zagasła wiara w ja-

kąkolwiek lepszą przyszłość; nie było już sędziów ani

nawet świadków, były jeno ofiary!

Znikły odtąd wszelkie różnice społeczne, rozluźniły się

więzi przyjaźni i braterstwa broni. Nadmiar cierpienia

upodlał ludzi. Głód straszliwy, nigdy nie nasycony

głód tłumił wszystko co szlachetniejsze, wszystkie le-

psze, wznioślejsze pierwiastki, rozwijając natomiast po-

tężny, brutalny instynkt samozachowawczy, ten jedyny

rozum najdzikszych drapieżników. Posępna, dzika przy-

roda zdawała się przelewać w dusze ludzkie niepoha-

mowaną gwałtowność śnieżnych zawiei i mroźnych wi-

chrów Północy. Z wszelkiej wyzuci litości, silniejsi ob-

dzierali słabszych, rabowali konających, częstokroć nie

czekając nawet, aż ostatnie wydadzą tchnienie. Jeśli padł

gdzie koń, otaczał go zaraz zwarty, rozkołysany tłum na

kształt sfory zgłodniałych psów, ludzie tłoczyli się,

popychali, wyrywając chciwymi dłońmi krwawe kawały

ścierwa, tracąc w tych ohydnych bójkach resztę

człowieczeństwa.

Większość żołnierzy i oficerów zachowała wprawdzie

dość siły ducha, ażeby nie szukać ocalenia kosztem cu-

dzej krzywdy, lecz był to już ostatni wysiłek, ostatni

przebłysk ich cnoty. Komu nogi odmówiły posłuszeń-

stwa, kto dostał się przypadkiem pod koła armatnie, tego

niechybna czekała zguba, bez względu na wiek i rangę.

Próżne były wówczas prośby i jęki, próżne odwoływania

się do uczuć religijnych, do wspólnej ojczyzny i

wspólnych ideałów; nikt nie spojrzał nawet w tę stronę.

Bezlitosny chłód klimatu przeniknął wszystkie serca;

uczucia stężały i zakrzepły tak jak twarze. Wszyscy, z

wyjątkiem kilku oficerów, pogrążeni byli w

rozpamiętywaniu własnych cierpień. Trwoga wykluczyła

litość!

Tedy nie z nadmiernego dobrobytu, jak się podobno

zdarza, lecz z nadmiaru niedoli zrodził się ten straszny

egoizm. Lecz w danym wypadku o tyle mniej zasługiwał

on na potępienie, że był poniekąd wynikiem ko-

nieczności, że źródło jego tkwiło nie w sercu, lecz w śle-

pym odruchu instynktu samozachowawczego, że istotnie

najkrótsza zwłoka decydowała nieraz o życiu lub śmierci!

W tych warunkach, wobec ogromu ogólnej nędzy,

podanie ręki towarzyszowi broni lub konającemu zwierz-

chnikowi było dowodem niezwykłego serca i niezwykłej

dobroci. Najmniejszy objaw litości stawał się czynem

godnym największego uwielbienia.

Byli jednak i tacy — niestety! było ich niewielu —

którzy wytrwali do końca wbrew wszystkim i wszyst-

kiemu, którzy osłaniali i wspierali do ostatniej chwili

słabszych od siebie, chorych i rannych.

6 grudnia, nazajutrz po odjeździe Napoleona, mróz

zwiększył się jeszcze; unosiły się w powietrzu połyskli-

we lodowe igiełki, zmarznięte ptaki padały co chwila.

Głucha cisza zaległa ziemię; zdawało się, że ustał wszel-

ki ruch, wszelkie zamarło życie, że nawet wiatr ujęty

został w straszliwe okowy. Milczeli również i ludzie.

Nikt nie przemówił, nikt nie odezwał się. Tylko oczy

szkliły się łzami rozpaczy.

Byliśmy jako hufiec żałobnych mar w tym państwie

chłodnej śmierci! Posępną ciszę przerywał tylko mono-

tonny odgłos naszych kroków, chrzęst śniegu i słabe jęki

konających. Ustały swary i kłótnie. Umierając, nikt nie

przeklinał już, nikt nie złorzeczył; nieraz nie stało sił

nawet do modlitwy. Większość ginęła bez skargi, bądź to

wskutek osłabienia albo rezygnacji, bądź też dlatego, że

skarżymy się wówczas tylko, gdy otaczają nas bratnie,

współczujące serca.

Poczęli burzyć się najsilniejsi, najbardziej dotąd wy-

trwali żołnierze. Co chwila śnieg usuwał się im spod nóg

lub też świecił z dala szklistą, prawie że niemożliwą do

przebycia powłoką; obca ziemia czyhała na nich co krok;

na dnie wąskich, śniegiem przysypanych jarów i szczelin

czaiła się śmierć; wszystko zwracało się przeciw nam,

jak gdyby współdziałając z klimatem Rosji i ścigającymi

nas pułkami Kutuzowa, Czyczagowa i Wittgensteina.

W rzeczy samej, gdy znużeni, z ostatka sił wyzuci żoł-

nierze zatrzymywali się bodaj na chwilę, zima wyciągała

niezwłocznie lodowatą dłoń po te nowe ofiary. Czując

wówczas, że drętwieją im wszystkie członki, otępiali,

niezdolni wydobyć już głosu ze ściśniętej krtani, na

próżno dźwigali się jeszcze z ziemi, na próżno usiłowali

dotrzymać kroku innym kamratom; krew, ścinająca się

lodem w żyłach jak woda w strumieniu, coraz słabiej

napływała do serca; głowy płonęły gorączką. Ci konający

zataczali się wtedy jak pijani; z oczu zaczerwienionych

od bezsenności i od dymu ognisk obozowych płynęły

naprawdę krwawe łzy, pierś podnosiła się ciężkim

westchnieniem; osłupiały, zamglony już wzrok biegł w

śnieżną dal ku towarzyszom lub w górę, ku niebu;

żegnali tak mękę życia i tę straszną, dziką przyrodę, która

bezlitośnie wtrącała ich w mogilny mrok. Opadali

wkrótce na kolana, potem na ręce; chwilę jeszcze nocą

zasnuta już głowa chwiała się w prawo

i w lewo, a z otwartych szeroko ust dobywał się prze-

ciągły, coraz cichszy jęk; wreszcie i głowa opadała na

śnieg, barwiąc go krwią... Śmierć kładła kres cierpie-

niom!

Towarzysze mijali ich, nie zbaczając nawet na krok, z

obawy nałożenia drogi, nie odwracając głowy, gdyż

broda, wąsy i włosy okryte były soplami lodu i najlżejsze

poruszenie dotkliwy sprawiało ból. Nie żałowali ich

nawet, bo w tych warunkach śmierć była raczej

wyzwoleniem. Cierpienia były tak wielkie, Francja tak

daleka! Wszystko dokoła było tak obce! Niedola wyssała

wszelką słodycz wspomnień, zgasiła ostatnie przebłyski

nadziei! Większość tych nędzarzy zobojętniała na

straszliwe sceny konania — z konieczności, z przy-

zwyczajenia, z rozpaczy — i widok martwych, sztywnie-

jących natychmiast zwłok ludzkich budził raczej za-

zdrość aniżeli żal: wszak nie mieli już żadnych potrzeb,

nie odczuwali żadnego cierpienia, wypoczywali nareszcie

po trudach i męce życia. W istocie łagodna, spokojna

śmierć w zwykłych warunkach budzi niewątpliwie lęk,

jest okropnym kontrastem, wstrząsającym zdarzeniem;

tutaj jednak, w gwałtownym wirze burzliwego życia,

wobec ciągłego niebezpieczeństwa i nieustających cier-

pień — była jedynie nieznaczną zmianą, prawie że nie-

dostrzegalnym przejściem do innego bytu. I nikt nie

dziwił się śmierci, nikomu nie była ona straszną!

Takimi były ostatnie dni Wielkiej Armii. Ostatnie noce

były jeszcze okropniejsze. Ci, których mrok zastał z dala

od ludzkich siedzib, zatrzymywali się na skraju lasów, a

rozpaliwszy ognisko — grzejąc się — siedzieli sztywno i

nieruchomo do rana. Zziębnięci do szpiku kości, tak

blisko przysuwali się do ognia, że niebawem zaczynało

tlić się na nich odzienie, a odmrożone ciała rozkładały się

pod wpływem ciepła. Straszliwy ból zmuszał ich

wówczas do zajęcia pozycji leżącej; nazajutrz zaś na

próżno usiłowali dźwignąć się z ziemi.

Tymczasem ci, których zdrowie wytrzymywało dotąd

nędzę i trudy, którzy nie utracili jeszcze całkowicie sił i

odwagi, przyrządzali nad ogniem nędzną strawę.

Począwszy od Smoleńska, żywiono się niezmiennie

ochłapami pieczonej koniny i podpłomykami z żytniej

mąki lub też żytnią zacierką, gotowaną na wodzie ze

stopionego śniegu. W braku soli przyprawiano wszystko

prochem.

Przez całą noc nadciągali do ognia inni nędzarze,

bezlitośnie przez pierwszych odpędzani, i błąkali się tak

od jednego biwaku do drugiego, by wreszcie poddać się

strasznemu losowi. Dysząc wówczas ostatkiem tchu,

usuwali się na śnieg, poza zwartym koliskiem szczęśliw-

szych kamratów — i bez skargi już, bez jęku, ginęli

wkrótce z głodu i zimna. Inni jeszcze, którym brak sił i

odpowiednich narzędzi uniemożliwiał narąbanie drew, na

próżno usiłowali podpalić od dołu olbrzymie, sękate

sosny: ogień gasł niebawem, a wraz z nim gasło życie.

Obszerne szopy, wznoszące się w niektórych miejsco-

wościach opodal traktu, były widownią okropniejszych

jeszcze scen. Bez względu na wiek i rangę, żołnierze i

oficerowie jak stado bezdusznych bydląt tłoczyli się w

owych szopach dookoła skąpych ognisk, żywi deptali po

zmarłych i obojętni już na wszystko kładli się na nich

bez wstrętu, aby z kolei służyć za straszliwe łoże nowym

ofiarom. Niebawem nadciągały dalsze zastępy

maruderów, którzy, nie mogąc dostać się do wnętrza

przepełnionych szop, oblegali je nieraz godzinami.

Często zdarzało się również, że rozbierano owe szopy i

palono je, dorzucając suche deski do wilgotnych ko-

narów i pni sosnowych. Gdzie indziej, zniechęceni bez-

owocną walką, maruderzy rozkładali swoje ogniska tuż

pod szopą, chroniąc się tym sposobem od wiatru. Wkrót-

ce jednak płomienie obejmowały drewniany budynek, i

ci, którzy nie skonali jeszcze z zimna, ginęli w ogniu i

dymie. Ci zaś, którym noc upływała w tych schronie-

niach spokojnie, wyszedłszy z nich nad ranem znajdo-

wali zazwyczaj stosy trupów i wygasłe ogniska. Chcąc

wydostać się z tych katakumb, trzeba było deptać po tym

okropnym trupim wale, z którego wydobywały się

jeszcze tu i ówdzie ciche jęki i westchnienia.

W Żupranach, w tym samym miasteczku, w którym

cesarz o mało nie dostał się w ręce partyzanta rosyjskie-

go Siesławina, żołnierze podpalili kilka domów, ażeby

ogrzać się bodaj trochę. Odblask pożogi pociągnął kil-

kunastu ludzi, obłąkanych z zimna i bólu; zgrzytając

zębami, z potępieńczym śmiechem na wykrzywionych

wargach, rzucili się w ogień i skonali wnet w straszli-

wych konwulsjach. Zgłodniały tłum spoglądał na nich

bez lęku ni trwogi, a byli nawet i tacy, którzy wyciągali

z ognia oszpecone, zwęglone zwłoki i nic wahali

się, być może, ponieść do ust tej ohydnej strawy!

Armia, reprezentująca jeden z najbardziej ucywilizo-

wanych narodów Europy, armia niegdyś tak świetna,

tyloma zwycięstwami opromieniona, armia, której imię

było jeszcze wszechwładnym w tylu podbitych stolicach,

spadła na samo dno nędzy! Najdzielniejsi jej żołnierze,

których czoła do niedawna słuszną jaśniały dumą, utracili

wszelką szlachetność wyglądu: okryci łachmanami,

pokrwawieni i bosi, szli o kiju, jak żebracy, uciekając z tą

samą wytrwałością i energią, z jaką zwyciężali dawniej

nieprzyjacielskie zastępy.

W tym stanie ostatecznego upadku fizycznego i mo-

ralnego dotarli pierwsi maruderzy do Wilna, głównego

ich magazynu i głównej bazy zaopatrzeniowej, pierw-

szego ludnego i bogatego miasta, jakie napotkali od

chwili opuszczenia granic Litwy. Wszak to bliskość Wil-

na krzepiła jeszcze i podtrzymywała wiele jednostek.

9 grudnia ukazały się nareszcie w oddali mury starej

stolicy wielkich książąt litewskich. Ruszyli natychmiast

wszyscy, jedni biegnąc, drudzy wlokąc się, i niebawem

ludzka fala wypełniła tak szczelnie ciasne przedmiejskie

uliczki, że wszelki ruch został zatamowany. Zwarta masa

ludzi, koni i wozów drgała jeno i kolebała się na miejscu.

Wobec ciasnoty przejścia wiodącego ku miastu opróż-

nienie przedmieścia stało się prawie niemożliwe. Tłum

wzrastał nieustannie. Napływała coraz to większa liczba

maruderów, którzy tłoczyli się bezmyślnie, nie próbując

nawet dostać się do miasta inną drogą. Dróg tych było

kilka, lecz tak wielki był nieład, tak bezmierne roz-

przężenie, że w ciągu całego tego dnia nie pojawił się ani

jeden oficer sztabu, ażeby wskazać tłumom właściwy

kierunek.

Podczas owych dziesięciu śmiertelnie długich godzin

oczekiwania przy 27, a nawet 28 stopniach mrozu, w

chwili gdy nikt nie wątpił już o bliskim ocaleniu, tak jak

pod Smoleńskiem i nad brzegami Berezyny, zginęło

kilka tysięcy żołnierzy, uduszonych lub zmarzniętych.

Do sześćdziesięciu tysięcy ludzi, którzy przebyli Bere-

zynę pod Studzianką, przyłączyło się po drodze jeszcze

dwadzieścia tysięcy. Z tych osiemdziesięciu tysięcy wy-

ginęła tedy połowa, przeważnie w ciągu ostatnich czte-

rech dni, na przestrzeni między Mołodecznem a Wilnem.

Wilno nieświadome było jeszcze całego ogromu naszej

klęski, gdy wtem, jęcząc i krzycząc, wtargnęło do miasta

czterdzieści tysięcy wygłodzonych ludzi. Przerażona

ludność pozamykała wszystkie bramy. Opłakany widok

przedstawiały wówczas te gromady rozwścieczonych lub

zrozpaczonych nędzarzy, którzy błąkali się po ulicach,

grożąc albo błagając, którzy kołatali na próżno do pry-

watnych domów, do magazynów i szpitali.

W magazynach obowiązywały formalności najzupełniej

niewczesne wobec tego, że całkowite rozpierzchnięcie

się dywizji, brygad i pułków wykluczało regularne

rozdawnictwo. Składy zawierały czterdziestodniowe za-

pasy mąki i chleba i trzydziestosześciodniowe zapasy

mięsa dla stu tysięcy ludzi. Nikt wszelako nie ośmielił

się wydać odpowiednich rozkazów. Wśród urzędników

intendentury jedni obawiali się odpowiedzialności, dru-

dzy nadużyć, jakich zwykli dopuszczać się wygłodniali

żołnierze, gdy wszystko stoi przed nimi otworem. Urzęd-

nicy ci nie wiedzieli zresztą, jak dalece rozpaczliwe było

nasze położenie, i tam, gdzie zostało zaledwie dość

czasu, ażeby składy opróżnić w ciągu kilku godzin, po-

zwolono nieszczęsnym żołnierzom konać z głodu u wrót

magazynów, które nieprzyjaciel zagarnąć miał nazajutrz.

W koszarach zaś i szpitalach panowała niepodzielnie

śmierć, śmierć stała na straży tych olbrzymich grobow-

ców. Gdzieniegdzie dyszały jeszcze resztą tchu żywe

szkielety, żółtą skórą powleczone; wszyscy skarżyli się,

iż od dawna pozbawieni są łóżek, a nawet słomy i wszel-

kiej opieki. Podwórza, korytarze, nawet sale szpitalne

przepełnione były stosami rozkładających się trupów;

straszliwa woń zgnilizny zatruwała powietrze.

Interwencja kilku wodzów, w pierwszym rzędzie Eu-

geniusza i Davouta, oraz miłosierdzie Litwinów otwo-

rzyły wreszcie niektóre podwoje. Wzruszającym było

wówczas zdumienie tych nędzarzy, którzy po tylu ty-

godniach znajdowali się po raz pierwszy w zamieszka-

nych, w sprzęty i strawę zasobnych domach. Jakżeż

smacznym wydawał im się wyrośnięty chleb! Jak bardzo

wygodnymi ławy i stołki. Uwielbienie i podziw wywo-

ływała każda najszczuplejsza nawet garstka żołnierzy,

uzbrojonych jeszcze i odzianych jednakowo, w jednakie

płaszcze i mundury! Zdawało się, iż powracają kędyś z

krańców świata, tak dalece gwałtowność ciągłych

cierpień wytrącała ich ze zwykłej kolei życia, z dawnych

upodobań i przyzwyczajeń, tak bezdenną była otchłań, z

której się wydobyli.

Zaledwie jednak rozsmakowali się w tych rozkoszach,

gdy ryknęły w pobliżu miasta działa rosyjskie. Basowy

ryk armat, krzyki i nawoływania oficerów, warczenie

bębnów, głuchy pomruk wylękłego, wciąż napływającego

tłumu napełniły Wilno wrzawą i zgiełkiem. Były to

przednie straże Kutuzowa i Czaplica, pod wodzą

O'Rurke'a, Łanskoja i Siesławina. Atakowali wszyscy

trzej dywizję Loisona, która osłaniała równocześnie

miasto i kolumnę spieszonej jazdy, maszerującej przez

Nowe Troki do Olity.

Wbrew niepomyślnym warunkom usiłowano z początku

odeprzeć nieprzyjaciela. Drogą od Naroczwirańska i

Niemenczyna nadciągnął de Wrede i jego Bawarczycy.

Za nim szedł Wittgenstein, który począwszy od Kamienia

i Wilejki nie odstępował naszego prawego flanku,

podczas gdy Kutuzow i Czyczagow pilnowali tyłów ar-

mii. Z całej dywizji Bawarczyków pozostały tylko dwa

tysiące ludzi. Co się zaś tyczy Loisona, dywizji jego oraz

załogi Wilna, razem piętnaście tysięcy żołnierzy, to wy-

szedłszy naprzeciw nas aż do Smorgoni, pod wpływem

straszliwego klimatu zredukowały się w ciągu ostatnich

trzech dni do trzech tysięcy ludzi.

De Wrede bronił Wilna od strony Rukoni. W końcu

jednak musiał ustąpić. Loison, bliższy miasta, powstrzy-

mał nieprzyjaciela. Z niemałym trudem zdołano zebrać

dywizję Neapolitańczyków, którzy dość raźno poszli w

ogień. Lecz wkrótce karabiny jęły wysuwać się ze skost-

niałych rąk tych dzieci słońca, przeniesionych spod

włoskiego nieba na śnieżne, lodowymi igiełkami iskrzące

się pola. W niespełna godzinę powrócili wszyscy bez

broni; większość z nich z poodmrażanymi kończynami,

okaleczała na resztę życia.

Równocześnie po ulicach miasta na próżno wzywał

werbel do broni. Nie stawił się nikt; głuchą pozostała

nawet stara gwardia, zredukowana do kilku plutonów.

Wszyscy myśleli raczej o zabezpieczeniu się przed

głodem i zimnem aniżeli o walce z nieprzyjacielem. Lecz

padło wówczas jedyne hasło, któremu większość bywała

zwykle uległą; rozległy się zrazu ciche, potem coraz głoś-

niejsze okrzyki: „Kozacy idą! kozacy!" i tłum począł

uciekać w największym popłochu.

Był to de Wrede, który zjawił się niespodziewanie w

kwaterze królewskiej, wołając: „że nieprzyjaciel idzie

tuż za nim; że Bawarczycy musieli cofnąć się do miasta;

że dalszy opór jest niemożliwy!". Jednocześnie doszły

uszu króla wrzaski oszalałego z trwogi tłumu. Zwąt-

piwszy o wszystkim, nie mogąc już zapanować nad

sobą, Murat opuścił tłum, jak gdyby w obawie przed

walką w tak wielkim tłoku jak dnia poprzedniego.

Zatrzymał się w jednym z ostatnich domów

przedmieścia; stamtąd porozsyłał rozkazy i zlecenia, tam

też przepędził noc, zdając się we wszystkim na Neya.

Można było utrzymać się jeszcze w Wilnie dwadzieścia

cztery godziny i ocalić wielu ludzi. Pozostało w mieście

blisko dwadzieścia tysięcy żołnierzy, trzystu oficerów i

siedmiu generałów. Wszyscy byli chorzy, wszystkim

atoli zima daleko więcej dała się we znaki aniżeli nie-

przyjaciel. Niektórzy zdrowi byli na ciele, ale tak wy-

czerpani duchowo, tak najzupełniej wyzuci z wszelkiej

energii, że nie stało już im sił do dalszej walki. Poko-

nawszy tyle i takich trudności, bliscy ocalenia, przed

nowym cofnęli się trudem. W Wilnie odnaleźli wreszcie

kulturę Zachodu i woleli raczej zdać się na los, aniżeli

rozpocząć znów wędrowny, tułaczy żywot. Ale los ob-

szedł się z nimi okrutnie.

10 grudnia wyszedł z Wilna Ney, który znów dobro-

wolnie był podjął się komendy nad tylnymi strażami.

Niezwłocznie zajęli miasto kozacy Płatowa, mordując

setki ofiar. W trakcie tej rzezi ukazała się nagle od

strony Wilii garstka Francuzów, trzydziestu żołnierzy, o

których zapomniano snadź, a którzy strzegli dotąd

mostu na rzece. Ujrzawszy tę nową zdobycz, tysiące

jeźdźców rosyjskich z krzykiem otoczyły szczupłą garst-

kę, atakując ją równocześnie ze wszystkich stron.

Lecz oficer francuski uszykował już swoich ludzi.

Zgodną salwą huknęło trzydzieści strzałów, pochyliło

się trzydzieści karabinów: biegiem ruszyli żołnierze na

bagnety. Po chwili pierzchło wszystko, oficer zaś

korzystając z chwilowej przewagi, nie bardziej

zaskoczony tchórzostwem kozaków, jak wprzód ich

atakiem, zawrócił natychmiast i, nie poniósłszy żadnych

strat, zdołał połączyć się z ariergardą.

W tejże chwili, pod grozą nowej katastrofy, której na

próżno usiłował zapobiec, Ney toczył zawziętą walkę z

forpocztami Kutuzowa.

W Wilnie, tak jak w Moskwie, Napoleon nie kazał

wydawać żadnych rozkazów ani zleceń tyczących się

odwrotu; nie życzył sobie, ażeby klęska nasza była roz-

głaszana, pragnął bowiem zaskoczyć znienacka wszyst-

kich bez wyjątku aliantów i ich ministrów i zapewnić tym

sposobem niedobitkom Wielkiej Armii swobodne

przejście przez terytorium mocarstw sprzymierzonych,

zanim zdąży zawiązać się jakakolwiek koalicja w celu

czynnego poparcia Rosji.

Tym tłumaczy się istotnie zdumiewająca nieświado-

mość zarówno Litwinów, jak cudzoziemców, jak wszyst-

kich tych, którzy przebywali podówczas w Wilnie, nie

wykluczając cesarskiego ministra. Uwierzono rozsiewa-

nym potajemnie głuchym wieściom wtedy dopiero, gdy

ukazały się pierwsze szeregi nędzarzy powracających z

Moskwy. I w tym wypadku niezachwiana, niemal

przesądna wiara ludów europejskich w nieomylną ge-

nialność Napoleona była mu najwierniejszą sojuszniczką.

Równocześnie jednak w łonie generalicji i władz admi-

nistracyjnych ta sama wiara, to samo zaufanie, tak w

Wilnie, jak poprzednio w Moskwie, wszelką uśpiły czuj-

ność.

Magazyny Wilna zawierały większość bagaży i pie-

niężnych zasobów armii, zapasy żywności, olbrzymią

ilość furgonów przeznaczonych do osobistego użytku ce-

sarza, znaczną liczbę dział oraz jaszczyków z prochem i

amunicją. Do Wilna również nadciągały od początku

kampanii tysiące chorych i rannych. Klęska nasza była

dla nich gromem z jasnego nieba. Zależnie od tempe-

ramentu i usposobienia trwoga różnorodny wywierała

wpływ: jednych nagliła do pośpiechu, drugim żelazne

nakładała pęta, uniemożliwiając wszelkie poruszenie.

Pokrzyżowało się i pomieszało wszystko; rozkazy,

ludzie, konie i wozy!

Wśród nieopisanego zgiełku i wrzawy niektórzy wo-

dzowie zdołali wreszcie opróżnić częściowo miasto i

skierować w stronę Kowna wszystko, co tylko można

było zmobilizować. Lecz o milę poza miastem ta ciężka i

bezładna kolumna napotkała wyżynę i wąwozy

ponarskie.

Przed kilku miesiącami, w pierwszych dniach zwycię-

skiego pochodu na Moskwę, husarzy nasi spoglądali na to

lesiste wzgórze jedynie jako na sprzyjającą nam falistość

terenu, z której można było ogarnąć wzrokiem całą

równinę wileńską i ocenić w przybliżeniu siły

wojsk nieprzyjacielskich. Strome, lecz krótkie zbocze nie

zwróciło podówczas niczyjej uwagi. Dla armii cofającej

się w porządku byłoby ono znakomitą pozycją obronną,

lecz dla tych, którzy uciekali teraz w popłochu, w

szalonej, obłędnej trwodze, wśród największego nieładu i

rozprzężenia, to samo wzgórze stało się nie-

przezwyciężoną przeszkodą, stało się ową szklaną górą z

bajki, o którą rozbijają się wszelkie ludzkie usiłowania. U

stóp wzgórza utknęło wszystko: bagaże, skarb i ranni.

Dzień ten był niewątpliwie jednym z najsmutniejszych

epizodów tej smutnej kampanii.

W rzeczy samej, utracono wówczas pieniądze, honor,

resztę sił i karności. Po piętnastu godzinach bezowocnych

wysiłków, gdy oficerowie i żołnierze trenu ujrzeli na

stokach wzgórza, powyżej siebie, króla, a za nim zwarty,

od uciążliwego marszu rozkołysany tłum; gdy

zwróciwszy wzrok tam, skąd dochodziły coraz wyraźniej

odgłosy salw karabinowych i armatnich strzałów, do-

strzegli Neya, nieustraszonego Neya, jak cofał się na

czele trzech tysięcy ludzi, szczątków korpusu generała de

Wrede'a i dywizji Loisona; gdy spojrzawszy wreszcie po

sobie, ujrzeli, że całe zbocze pokryte jest setkami

poprzewracanych lub pogruchotanych wozów i dział,

setkami ludzkich i końskich zwłok; gdy ujrzeli, że wni-

wecz obraca się wszelki trud i wszelkie, najbardziej

krwawe usiłowania, zaniechali wtedy wszystkiego, my-

śląc jedynie o tym, ażeby uprzedzić nieprzyjaciela i zra-

bować przed jego nadejściem zawartość wozów i fur-

gonów.

Pęknięcie furgonu skarbowego stało się niejako hasłem

do grabieży. Rzucano się tłumnie do wozów, wszystko

łamiąc i druzgocąc, rabując najcenniejsze przedmioty.

Fatalny ten przykład podziałał ujemnie na karnych do-

tychczas żołnierzy ariergardy, którzy poczęli rzucać broń

i obładowywać się łupami z tak niepohamowaną

zaciekłością, że nie słyszeli ani świstu kul, ani też

nadciągających pułków kozackich.

Podobno nawet kozacy niepostrzeżenie wmieszali się

między naszych. Na krótką chwilę przeciwnicy połączyli

się ogarnięci tą samą żądzą rabunku. Widziano, jak

Rosjanie i Francuzi, nie myśląc o walce, rzucali się na ten

sam zaprzęg. Rozgrabiono dziesięć milionów w złocie i

srebrze.

Lecz obok tych niegodziwości należy również zanoto-

wać szlachetne, w prostocie swojej wielkie czyny. Nie-

którzy wyrzekli się wszystkiego, wszystko zostawiali,

ażeby tylko unieść jak najdalej i ocalić nieszczęśliwych

rannych; inni zaś, nie mogąc wydobyć z tłoku na wpół

zmarzniętych kamratów, ginęli broniąc ich przed bez-

względnością rodaków i razami wrogów.

Na stromej, najniebezpieczniejszej połaci wzgórza

jeden z oficerów cesarza, pułkownik hr. de Turenne,

powstrzymał kozaków i mimo ich pożądliwych

okrzyków i gęstych strzałów, na ich oczach rozdał

znajdującym się w pobliżu grenadierom gwardii całą

zawartość prywatnej szkatuły Napoleona. Bijąc się jedną

ręką, a zgarniając drugą pełne przygarście złotych

napoleonów, poczciwi ci ludzie zdołali ocalić je i

później, gdy minęło już wszelkie niebezpieczeństwo,

każdy z nich oddał wiernie powierzony mu depozyt: nie

zginęła ani jedna złota sztuka!

Katastrofa, jakiej uległa armia pod Ponarami, tym była

sromotniejszą, że łatwo było przewidzieć ją, a jeszcze

łatwiej uniknąć jej, obchodząc wzgórze bokami.

Pozostawione przez nas szczątki tyle przynajmniej przy-

służyły się, że zatrzymały nieco dłużej kozaków. Pod-

czas gdy rabowali oni i zabierali wszystko, co tylko

można było zabrać, Ney na czele kilkuset Francuzów i

Bawarczyków osłaniał odwrót aż do Jewi. Ponieważ był

to ostatni jego wysiłek, należy przeto podać do wia-

domości właściwą mu metodę cofania się, metodę, którą

posługiwał się począwszy od Wiaźmy, od 3 listopada,

czyli od trzydziestu siedmiu dni i trzydziestu siedmiu

nocy.

Co dnia o godzinie piątej po południu stawał na

pozycji, zatrzymywał Rosjan, pozwalał żołnierzom zjeść

i wypocząć, a o dziesiątej w dalszą puszczał się drogę.

Przez całą noc prośbą, groźbą i pięścią gnał przed sobą

tłum maruderów. Nad ranem, około siódmej, zatrzy-

mywał się znów, znów stawał na pozycji i wypoczywał

pod bronią do dziesiątej. Zazwyczaj ukazywał się wtedy

nieprzyjaciel i walczyć trzeba było aż do wieczora, sta-

rając się cofać możliwie najwięcej lub też najmniej:

początkowo bowiem decydował w tym względzie

ogólny plan odwrotu, później zaś li tylko warunki i

okoliczności. Od dawna już tylna straż liczyła niespełna

dwa tysiące ludzi, później tysiąc, potem pięciuset,

wreszcie sześćdziesięciu żołnierzy. A jednak bądź to z

wyra-

chowania, bądź też wskutek rutyny Berthier nie zmienił

w niczym przesyłanych marszałkowi rozkazów. Obej-

mowały one zawsze dawny, trzydziestopięciotysięczny

korpus; instrukcje wyszczególniały niewzruszenie poste-

runki, jakie zająć miały i utrzymać do następnego dnia

nie istniejące już dywizje i pułki. I co noc, gdy na skutek

naglących przestróg Neya szef sztabu budzić musiał

króla i nakłaniać go do wymarszu, jednakowe, bezmierne

zdumienie malowało się na steranej jego twarzy.

W ten sposób osłaniał Ney odwrót od Wiążmy aż po

Jewie. Według przyjętego już zwyczaju, kilka wiorst

powyżej Jewi, powstrzymał był Rosjan i poświęcił

wypoczynkowi pierwsze godziny nocy, gdy wtem około

dziesiątej wieczór — zbudzony ze snu przez generała de

Wrede ujrzał opustoszałe biwaki i lśniącą w blaskach

ognia, porzuconą przez żołnierzy broń.

Lecz ten sam trzaskający mróz, który rozbił ostatecznie

nasze szeregi, obezwładnił również nieprzyjaciela. Z

trudem dogonił Ney swoją kolumnę czy też raczej bez-

ładny już tłum. Za tłumem tym szli kozacy, nie zabijając

wszakże i nie biorąc do niewoli nikogo, bądź to przez

litość, bo dość już mieli okrucieństwa, bądź to dlatego,

że bezmiar niedoli naszej przerażał nawet Rosjan, i wielu

spośród nich, może uważając, że los pomścił ich z na-

wiązką, okazało godną uznania wspaniałomyślność. Być

może zresztą, że nie dojrzeli wśród nocy, iż mają do czy-

nienia z ludźmi bezbronnymi.

Mróz, ten groźny sprzymierzeniec Rosjan, drogo kazał

im płacić za swoją pomoc. Rozprzężenie szerzyło się w

całej ich armii. Spośród branych do niewoli żołnierzy

naszych niektórzy kilkakrotnie zdołali ujść jak gdyby

obumarłej z zimna czujności nieprzyjaciół. Szli najpierw

niepostrzeżenie w szeregach coraz mniej zwartej, coraz

luźniejszej kolumny nieprzyjacielskiej; korzystając z

pierwszej sposobności, rzucali się na osamotnionych

chwilowo żołnierzy rosyjskich i wydzierali im żywność,

mundury, nawet broń, po czym wracali w tym przebraniu

do szeregów swoich zwycięzców; a tak wielką była

dezorganizacja, głupia lekkomyślność i odrętwienie tej

armii, że jeńcy, przez nikogo nie poznani, maszerowali w

ten sposób przeszło miesiąc. Studwudziestotysięczna

armia Kutuzowa stopniała w tym czasie do trzydziestu

pięciu tysięcy.

Z pięćdziesięciu tysięcy żołnierzy Wittgensteina pozo-

stało zaledwie piętnaście tysięcy. Wilson zapewnia, że z

dziesięciu tysięcy rekrutów, wysłanych z głębi Rosji, z

zachowaniem tych wszystkich ostrożności, jakich do-

maga się ostry klimat tamtejszy, niespełna tysiąc sied-

miuset łudzi doszło do Wilna. Lecz nawet taki nieliczny

oddział dostateczny był, ażeby zgnieść i wytępić bez-

bronnych żołnierzy naszych. Ney usiłował na próżno za-

prowadzić wśród nich jaki taki ład, i on, który kierował

dotychczas odwrotem, zmuszony został pójść za nim.

Doszedł tak do Kowna, ostatniego miasta na terytorium

rosyjskim; 13 grudnia, po czterdziestu sześciu godzinach

forsownego marszu, ujrzano nareszcie granicę pruską.

Wówczas wszyscy niemal, nie zatrzymując się, nie

oglądając nawet poza siebie, rozpierzchli się i pogrążyli

niebawem w gęstych lasach nadgranicznych. Lecz byli i

tacy, którzy, przedostawszy się na przeciwległy brzeg

Niemna, raz jeszcze ogarnęli wzrokiem tę ziemię

cierpienia, skąd pięć miesięcy temu wyruszyły na podbój

Rosji nieprzebrane, świetne pułki pod wodzą

zwycięskich, sławą opromienionych orłów. I łzy żalu jęły

spływać po srogich, w trudzie i bólu steranych licach!...

„Oto więc ten brzeg, tak niedawno jeszcze najeżony

połyskliwą gęstwiną bagnetów! Te przyjazne jary i wz-

górza, tak szczelnie pokryte setkami tysięcy ludzi, koni i

wozów, że zdawały się być olbrzymim jeziorem o roz-

kołysanych, przelewających się falach! Oto te same

wąwozy, z których niby trzy rzeki wysunęły się w sło-

necznym blasku owe trzy długie, od stalowych kasków i

pancerzy lśniące kolumny dragonów i kirasjerów! Znikło

tymczasem wszystko: ludzie, broń, sztandary, konie,

nawet słońce, nawet ta graniczna rzeka, przez którą

przeprawiono się z takim zapałem i z taką wiarą w

przyszłość! Ujęty w szkliste okowy Niemen jest teraz

długą wstęgą lodowatych, bezładnie stłoczonych zwałów!

Zamiast trzech mostów francuskich przywiezionych z od-

ległej ojczyzny, a przerzuconych z taką brawurą przez

naszych pontonierów, jeden tylko, rosyjski, most łączy

oba brzegi. Wreszcie zamiast owych niezliczonych puł-

ków, owych czterystu tysięcy towarzyszów broni, tyle-

kroć zwycięskich, wkraczających z taką radością i dumą

na terytorium rosyjskie, wyłania się oto z bezkresu

śnieżnych, w złowrogą ciszę spowitych pól niespełna

tysiąc uzbrojonych jeszcze piechurów i jeźdźców, dzie-

więc armat i dwudziestotysięczny tłum nędzarzy odzia-

nych w łachmany, ze schyloną na piersi głową, z przy-

gasłym wzrokiem, wynędzniałą siną twarzą i zmierz-

wionym, soplami lodu pokrytym zarostem; jedni tłoczą

się w milczeniu na moście, zbyt wąskim dla uciekającej

gromady, drudzy, rozproszeni na całej szerokości rzeki,

przedostają się z trudem przez oślizłe, ostrymi iglicami

najeżone zwały kry. I to jest wszystko, co pozostało z

Wielkiej Armii, z jej korpusów i dywizji, z jej pułków i

szwadronów! A przecież wśród uciekających byli jeszcze

rekruci, którzy niedawno przyłączyli się do armii!

Dwóch królów, książę, ośmiu marszałków otoczonych

nieliczną świtą, kilku idących pieszo generałów oraz kil-

kuset uzbrojonych jeszcze i karnych wiarusów starej

gwardii reprezentowało Armię!

Lecz duszą tej Armii, ucieleśnionym symbolem zwy-

cięskich jej tradycji był niewątpliwie marszałek Ney!

Towarzysze moi, a także wy, sprzymierzeńcy nasi i wro-

gowie! Wzywam tutaj waszego świadectwa! Oddajmy

pamięci nieszczęsnego bohatera winną mu cześć! Su-

miennie zanotujmy jeno fakty! Komentarze są zbyteczne!

Wszyscy uciekali w popłochu, nie wyłączając Murata,

który, przeszedłszy Kowno, podobnie jak Wilno, wydał,

następnie zaś cofnął rozkaz pochodu na Tylżę, ażeby

zdecydować się na Gąbin. Ney wszedł wówczas do

Kowna, sam jeden ze swoimi adiutantami, wszyscy

bowiem żołnierze jego rozpierzchli się lub też wyginęli.

Począwszy od Wiaźmy, czwarta to tylna straż stopniała w

stalowych jego dłoniach. Wytępił je nie tyle wróg, co

głód i zimno. Po raz czwarty marszałek stanął tedy

samotrzeć wobec nieprzyjaciela i nie tracąc odwagi,

zawsze nieugięty, jął oglądać się za piątą ariergadą.

Znalazłszy w Kownie kompanię kanonierów, trzystu

Niemców tworzących załogę miasta i czterystu ludzi pod

wodzą generała Marchanda, obejmuje nad nimi komendę.

Objeżdża najpierw miasto, ażeby poznać należycie

właściwości zajmowanej przez się pozycji i pomnożyć

nieliczne swoje szeregi; lecz zamiast posiłków znajduje

tylko rannych, którzy, jęcząc i płacząc, usiłują podążyć

za armią. I tutaj również, po raz ósmy od dnia ewakuacji

Moskwy, musiano zostawić ich po szpitalach, tak jak

zostawiano ich wszędzie wzdłuż drogi, na wszystkich

pobojowiskach, na wszystkich naszych biwakach.

Na rynku i pobliskich ulicach, obok zrabowanych ma-

gazynów z wódką, leżało pokotem kilka tysięcy żołniers-

kich trupów: znaleźli śmierć tam, gdzie sądzili, iż znajdą

życie. Tyle tylko zostawił Neyowi król Neapolu. Mar-

szałek pozostał więc w Rosji sam jeden, na czele sied-

miuset niemieckich rekrutów. W Kownie, tak jak pod

Wiaźmą i Smoleńskiem, jak nad brzegami Berezyny i

pod murami Wilna, jemu to powierzono raz jeszcze

honor armii i niebezpieczną misję osłaniania odwrotu.

Ney misję tę przyjął.

Rosjanie zaatakowali 14 grudnia o świcie. Podczas gdy

jedna z kolumn rosyjskich ukazała się znienacka na

trakcie wileńskim, druga przeszła po lodzie Niemen

powyżej miasta i, dumna, że pierwsza stanęła na tery-

torium pruskim, zwróciła się ponownie w stronę Kowna i

mostu na rzece, ażeby tym sposobem zagrodzić Neyowi

jedyną drogę odwrotu.

Pierwsze strzały huknęły z bramy Wileńskiej. Lecz nim

Ney bramy dopadł, ażeby zorganizować obronę i

odeprzeć armaty Płatowa, już własne jego działa były

zagwożdżone, a kanonierzy rozbici. Rozjuszony, rzucił

się z obnażoną szablą na oficera, który tam dowodził, i

niewątpliwie byłby go zabił, gdyby nie adiutant mar-

szałka, który cios odparował i ułatwił nieszczęsnemu

oficerowi ucieczkę.

Ney przywołał wówczas piechotę, lecz z dwóch nie-

licznych batalionów, z których się składała, jeden tylko

stanął pod bronią: była to załoga miasta, trzystu Niem-

ców. Marszałek wyznaczył im pozycję, dodał otuchy,

lecz w chwili gdy zakomenderować miał „ognia!" —

kartacz rosyjski zerwał górną część palisady i strzaskał

biodro niemieckiemu dowódcy. Oficer zachwiał się i ru-

nął, a wiedząc, iż nie ma dlań ratunku, najspokojniej

wyjął zza pasa pistolet i wobec wszystkich odebrał sobie

życie. Przerażeni śmiercią swojego dowódcy, żołnierze w

popłochu rzucili broń i uszli czym prędzej.

Przez wszystkich opuszczony, Ney nie opuścił jednak

posterunku, nie zwątpił o sobie. A gdy próżnymi okazały

się wszelkie usiłowania, ażeby powstrzymać uciekają-

cych, chwycił za nabitą jeszcze broń i walczył jak prosty

żołnierz wraz z czterema oficerami, stawiając czoło za-

stępom Rosjan. Równocześnie jęli powracać zawstydzeni

kanonierzy; adiutanci Heymes i Gérard zdołali tymcza-

sem skrzyknąć trzydziestu żołnierzy i wytoczyć kilka

lekkich polowych armatek, a generałowie Ledru i Mar-

chand — zmobilizować pozostały, ostatni batalion.

Lecz w tejże samej chwili poza Niemnem, od strony

kowieńskiego mostu, ryknęły działa rosyjskie. Docho-

dziło wpół do trzeciej. Ney wysłał tam wówczas obu

generałów z ich czterystu ludźmi, nakazując im odbić i

obsadzić to przejście, sam zaś, nie ustępując, nie trosz-

cząc się dłużej o to, co los przygotowuje mu poza nim,

na czele trzydziestu ludzi utrzymał się aż do wieczora u

bramy zwanej Wileńską. O zmierzchu dopiero opuścił

Kowno i przeszedł przez Niemen, walcząc bez wytchnie-

nia, cofając się w największym porządku, broniąc do

ostatniej chwili honoru naszego oręża, narażając po raz

setny chyba życie swoje i wolność, ażeby ocalić garstkę

rodaków, wbrew wszystkim i wszystkiemu! Po czterdzie-

stu dniach i czterdziestu nocach bohaterskiej walki

opuszczał ostatni to tragiczne dla nas terytorium rosyjs-

kie, wykazując światu bezsilność zawistnej Fortuny

wobec wielkiego męstwa, stwierdzając własnym przy-

kładem, iż największe nawet klęski przysporzyć mogą

bohaterom nieśmiertelnej chwały!

O ósmej wieczór dotarł nareszcie do przeciwległego

brzegu. Widząc wtedy, że przewidywana klęska jest już

faktem dokonanym, że Marchand odparty został aż do

mostu i że trakt wiłkowyski, którym uszedł był Murat,

całkowicie zajęty jest przez pułki nieprzyjacielskie,

zwrócił się na prawo i zniknął niebawem w leśnej

gęstwinie.

Gdy Murat wszedł do Gąbina, zdziwił się niepomiernie

zarówno widokiem Neya, jak wieścią, że począwszy od

Kowna armia pozbawiona była osłony tylnych straży. Z

chwilą jednak gdyśmy ostatecznie opuścili granicę im-

perium, Rosjanie nie mieli powodu do równie natar-

czywej pogoni. Murat skorzystał z tego, ażeby zatrzymać

się kilka dni w Gąbinie i skierować szczątki posz-

czególnych korpusów do miast położonych nad Wisłą.

Doprowadzając do skutku dyslokację armii, zwołał na

naradę wszystkich dowódców. Nie wiadomo, jaki zły

duch opętał go w owej chwili. Chciałoby się wierzyć, iż

to, co mówił wtedy, było jedynie wynikiem wstydu,

spowodowanego sromotną ucieczką, i urazy do cesarza,

który obarczył go tak wielką odpowiedzialnością, lub też

wreszcie mimowiednym odruchem wodza, zwyciężo-

nego w oczach narodu, który jeden z pierwszych uznał

niegdyś przewagę francuskiego oręża. Ponieważ jednak

odmiennym było istotne znaczenie jego słów, a później-

sze czyny potwierdziły je w zupełności, ponieważ były

one pierwszym symptomem zdrady i przeniewierstwa,

nie należy przeto pominąć ich milczeniem.

Żołnierz, który wzniósł się do wyżyn tronu tylko drogą

zwycięstw, wracał oto zwyciężony! Zaledwie przestąpił

granicę podbitej niegdyś krainy, wydało mu się, iż ziemia

cała drży w posadach, a korona chwieje się na jego

głowie. Po tysiąckroć w ciągu tej kampanii narażał się

dobrowolnie na największe niebezpieczeństwa: jak-

kolwiek jednak gotów był wówczas zginąć każdej chwili

w awangardzie jak prosty żołnierz, nie mógł pogodzić się

teraz z myślą o ewentualnej utracie korony. I aby siebie

usprawiedliwić, począł wobec tych samych wodzów,

którymi kierować miał z rozkazu i woli cesarza, oskarżać

Napoleona o zuchwałe ambicje, które sam przecież

podzielał. Wykrzykiwał: „że nie można służyć nadal

sprawie szaleńca; że obecnie jest już sprawa przegraną;

że żaden z władców europejskich nie wierzy już ani

słowom cesarza, ani jego traktatom! Że on, Murat, zroz-

paczony jest, iż odrzucił propozycję Anglii; że gdyby nie

własna nieoględność, byłby dotąd wielkim monarchą,

takim, jak cesarz austriacki i król pruski!".

„Król pruski i cesarz austriacki — przerwał mu

szorstko Davout — są monarchami z woli Boga i ludu, na

mocy odwiecznych praw i tradycji; lecz Wasza Kró-

lewska Mość jesteś królem tylko z łaski Napoleona i

francuskiego oręża! I królem pozostać możesz w tych

warunkach tylko jako wierny aliant cesarza i Francji!

Przez usta twoje czarna przemawia niewdzięczność!" I

oświadczył mu niezwłocznie, iż uwiadomi o tym cesarza.

Inni generałowie milczeli. Wszyscy niemal uspra-

wiedliwiali króla, przypisując rozpaczy i niepohamowa-

nej zapalności temperamentu słowa, których istotną treść

pojął jedynie niechętny mu i podejrzliwy z natury

Davout.

Poczuwając się do winy, Murat umilkł i stracił pewność

siebie. Tym sposobem ugaszona została pierwsza iskierka

zdrady, która zgubić miała z czasem cesarza i Francję!

Historia wspomina o tym niechętnie i z żalem, odkąd

skrucha i niedola wielkością swoją dorównały

popełnionej zbrodni!

Dotarliśmy niebawem do Królewca. Wielka Armia,

która od lat dwudziestu wchodziła jako tryumfatorka do

wszystkich stolic Europy, po raz pierwszy ukazywała się

bezbronna, okaleczała — tam, gdzie świecił niegdyś

najjaśniej świetny blask cesarskiej gwiazdy. Wylęgały po

drodze tłumy, ażeby liczyć nasze rany, oceniać straty,

cieszyć się nadzieją odwetu. Trzeba było napawać naszą

nędzą chciwe ich spojrzenia, znieść jarzmo wstrętnej nam

ich nadziei — i, wśród objawów tej źle skrywanej

radości, dźwigać bez skargi ciężkie brzemię niedoli, która

teraz budziła tylko nienawiść.

Lecz szczątki Wielkiej Armii nie ugięły się pod tym

brzemieniem. Na poły zdetronizowany jej cień zachował

dawny majestat. Pokonana w walce z żywiołami, zdzie-

siątkowana i krwawa — wobec ludzi była zawsze tą samą

zwycięską, władczą armią!

Skądinąd Niemcy — bądź to wskutek obawy, bądź też z

powodu wrodzonej powolności — przyjęli nas bez

szemrania. Nienawiść ich przyoblekła się w maską obo-

jętności i chłodu, a ponieważ brak im zazwyczaj inicja-

tywy, więc nim nadeszły jakiekolwiek hasła, zmuszeni

byli tymczasem wspomagać naszą niedolę. Królewiec

okazał się niebawem za ciasny. Sroga dotychczas zima

uległa nagłej zmianie: w ciągu jednej nocy termometr

wzniósł się o dwadzieścia stopni.

Skutki odwilży były dla nas fatalne. Wielu żołnierzy i

generałów, których mróz utrzymywał dotąd w stanie

ciągłego podniecenia, zmianę tę przypłaciło życiem. Od-

mrożone członki jęły rozpadać się, okropne tworząc rany.

Zginął w ten sposób La Riboisičre, głównodowodzący

artylerii; po nim zać Eblé, duma i chluba armii. Co dnia,

co godzina niemal coraz to nowe opłakiwaliśmy straty.

Lewe nasze skrzydło, pod wodzą Macdonalda, z Tylży

podążyło co prędzej do Mitawy. Z tej strony wojna była

jedynie rozwinięciem linii bojowej wzdłuż rzeki Aa,

począwszy od jej ujścia aż do Dynaburga, oraz ustawicz-

ną obroną Rygi. Korpus Macdonalda składał się wyłącz-

nie niemal z Prusaków. Nie zdradził wprawdzie, lecz

cofnął się, zajmując stanowisko neutralne. 3 stycznia

Macdonald wraz z garstką wiernych mu żołnierzy zdołał

połączyć się z Mortierem i osłonić Królewiec.

Na prawym skrzydle Schwarzenberg, jako że przy-

mierze z Austrią jeszcze obowiązywało, odsuwał się od

nas, lecz nieznacznie, stopniowo, z zachowaniem wszel-

kich form, jakich domagały się względy bieżącej poli-

tyki, z chystrością i kurtuazją wytrawnego dyplomaty.

3 grudnia Prusacy odparli raz jeszcze atak załogi ro-

syjskiej. Bądź to z obawy narażenia się Francuzom, bądź

też przez sumienność, Yorck zachowywał się dotąd

lojalnie. Macdonald zbliżył się wówczas do niego. 19

grudnia, w dwanaście dni po wyjeździe Napoleona, w

tydzień po zajęciu Wilna przez Kutuzowa, gdy Macdo-

nald zaczął nareszcie cofać się, armia pruska pozosta-

wała jeszcze wierną.

Dopiero 22 stycznia oraz w następne dni dotarli Ro-

sjanie do Wisły. Tymczasem między 3 a 11 stycznia

Murat przebywał w Elblągu. Nie mogąc opanować istot-

nie smutnego położenia, miotany tu i ówdzie ciągłym

ścieraniem się zmiennych, częstokroć wrogich żywiołów,

wznosił się na wyżyny najśmielszych rojeń po to tylko,

aby pogrążyć się niebawem w otchłanną głębinę

najczarniejszej rozpaczy, zwątpienia i niepokoju.

Opuszczał Królewiec w stanie zupełnego przygnębie-

nia, gdy niespodziewana przerwa w akcji wojennej Ro-

sjan, przybycie Macdonalda oraz połączenie się szcząt-

ków lewego skrzydła z oddziałami Heudeleta i Cavaig-

naca — nagle rozbudziły w nim niczym nie usprawie-

dliwioną nadzieję. I chociaż poprzedniego dnia zwątpił

już o wszystkim, postanowił podjąć teraz ofensywę i, w

rzeczy samej, rozpoczął niezwłocznie odnośne przygo-

towania. Lecz nazajutrz zmienił całkowicie zdanie, decy-

dując się uciekać do Poznania.

Decyzja ta nie była zresztą bezpodstawna. Projekt

ponownego formowania się resztek armii wzdłuż linii

Wisły złudnym był i spełznąć musiał na niczym: albo-

wiem młoda gwardia wyginęła niemal doszczętnie; stara

gwardia liczyła niespełna pięciuset żołnierzy; I korpus —

tysiąc ośmiuset; II korpus — tysiąc; III — tysiąc

sześciuset; IV — tysiąc siedmiuset żołnierzy. Nadto

większość tych ludzi — jedynych, jacy pozostali z sześć-

kroć stutysięcznej armii — prawie że niezdatna była do

walki.

W tym stanie zupełnej niemocy, wobec jednoczesnego

odstępstwa Austrii i Prus, Polska, jako teren operacyjny,

traciła dla nas wszelką wartość. A Napoleon, który nigdy

nie chciał z niczego rezygnować, nakazywał bronić do

upadłego Gdańska. W Gdańsku więc trze-

ba było skupić wszystkie, jako tako odporne jeszcze, siły.

Należy zresztą stwierdzić, że gdy Murat rozmyślał w

Elblągu nad reorganizacją armii i wznowieniem

ofensywy, a nawet marzył o zwycięstwie, większość do-

wódców, wyczerpana nadmiarem cierpień i trudów,

odniosła się niechętnie do tego projektu. Śladem niedoli,

trwoga i zwątpienie ogarnęły wszystkie serca. Niektórzy

troszczyli się już o stanowiska swoje, o rangi i tytuły, o

majątki, leżące na terytorium podbitych państw — i

jedynym ich marzeniem, jedynym pragnieniem — był

powrót do kraju.

Co się zaś tyczy nadciągających rekrutów, był to zlepek

kilku narodowości niemieckich. Ażeby połączyć się z

nami, przejść musieli przez terytorium Prus, które

gorzały płomieniem nie tajonej już nawet nienawiści.

Dotarłszy do nas, ujrzeli zniechęcenie, choroby i nędzę.

W szeregach dał im się dotkliwie we znaki brak starych,

doświadczonych żołnierzy oraz całkowita apatia tych,

którzy przede wszystkim powinni byli strzec i bronić

wspólnej sprawy. Toteż na pierwszym biwaku pierzchła

większość tych Niemców.

Widok nędzarzy powracających z Moskwy wstrząsnął

nawet zahartowanymi pułkami Macdonalda, chociaż i

one poważnego doznały uszczerbku. Wszelako i te pułki,

i nie narodzona jeszcze dywizja Heudeleta zachowały

wzorową karność i dawny ład. Niebawem zebrano w

Gdańsku wszystko, co przedstawiało jeszcze jakąkolwiek

bojową wartość: razem trzydzieści pięć tysięcy, w tym

siedemnaście różnorodnych narodowości. Reszta

niedobitków, w niewielkiej liczbie, ściągać miała do

Poznania i na linię Odry.

Aż do tej chwili Murat nie mógł był lepiej pokierować

odwrotem. Lecz gdy mijał Kwidzyn w drodze do Poz-

nania, list, otrzymany z Neapolu, zniweczył od razu

wszystkie plany jego i zamiary. Wrażenie tak silne było,

krew tak gwałtownie pomieszała się z żółcią, że nim król

listu dokończył, dostał żółtaczki.

Podobno dotknął go tak akt samowoli, jakiego dopuś-

ciła się królowa. Bynajmniej nie zazdrosny o żonę, mimo

urody jej i wdzięków, zazdrosny był w najwyższym

stopniu o władzę swoją i nie dowierzał nikomu, przede

wszystkim zaś królowej, jako siostrze cesarza.

Dziwnym wydaje się, że człowiek, który żył dotąd

tylko sławą i tylko dla sławy, uległ nagle mniej szla-

chetnej namiętności. Być może jednak, że tego rodzaju

charaktery zawsze podlegać muszą jakiemuś przemoż-

nemu wpływowi, że zawsze przewodzić musi nad nimi

jedna, od innych potężniejsza namiętność.

Pod różnorodną postacią była to zresztą zawsze ta sama

bezgraniczna, nigdy nie nasycona duma i pycha. W owej

chwili lęk o władzę silniejszym był aniżeli miłość sławy;

pod wpływem tego lęku Murat pośpieszył do Poznania,

skąd umknął niebawem, zostawiając armię własnemu jej

losowi.

Odstępstwo to stało się jawne 16 stycznia, dwadzieścia

trzy dni przed ostatecznym wycofaniem się Schwarzen-

berga. Książę Eugeniusz objął z kolei dowództwo armii.

Wojska rosyjskie zatrzymały się w Kaliszu. Nieustanny,

zażarty bój, który toczyliśmy bez wytchnienia począwszy

od Moskwy, jął przycichać. Do wiosny jednak trwała

beznamiętna, powolna, przerywana walka. Mniemali

niektórzy, że wyczerpała się już do cna miara nienawiści;

tymczasem nie stało po prostu sił; poza tym obustronnie

już gotowano się do innej walki i ta chwilowa cisza była

wytchnieniem — jeno akcją wstępną do nowych,

straszliwych zapasów!

Po zwycięskim okresie, trwającym tysiąc pięćset lat,

rewolucja IV stulecia, która była związkiem monarchów i

magnaterii przeciwko ludom, została pokonana przez

rewolucję XIX stulecia, związek ludów przeciw możnym

tego świata. Z krwawych blasków tej pożogi począł się

Napoleon. I owładnął nią tak niepodzielnie, z taką mocą i

potęgą, że zdawało się, iż cały ten przewrót dokonał się

jedynie po to, aby jego na świat wydać! Z niewzru-

szonym spokojem przewodził tej straszliwej zawierusze.

Jemu tylko podlegał ten krwawy żywioł; wstydząc się

swoich ekscesów rewolucja uwielbiła w nim siebie i

wpatrzona w jego chwałę, dla niego ujarzmiła inne ludy

Europy. I Europa — posłuszna — powstała na dane

przezeń hasło, aby zepchnąć Rosję w dawne jej granice.

Zdawało się, że z kolei Północ ujarzmiona zostanie aż po

najdalsze swoje krańce.

A jednak nawet ten genialny wódz, takimi rozporzą-

dzający środkami, nie mógł pokonać przyrody! Kiedy z

ogromnym trudem wdarł się w te lodowe krainy, zbrakło

mu sił i doszedłszy już niemal do szczytu, runął w

otchłań niedoli i poniżenia. I Północ zwycięska w swej

obronnej wojnie z Południem, jak zwycięską była w

zdobywczych swoich wyprawach w średniowieczu, po-

czuła się nietykalna i niezmożona!

Ale wy nie wierzcie w to, moi towarzysze. Jak poko-

naliście jej zbrojne zastępy, tak też pokonać mogliście

jej ziemię, ogromne przestrzenie, klimat, srogą i potężną

przyrodę.

Lecz zemściły się straszliwie popełnione przez nas błę-

dy: kara stokroć cięższa była od winy. Starałem się

wyjaśnić należycie zarówno przyczyny, jak skutki; na ten

ocean cierpień i niedoli rzuciłem krwawe i posępne

światło żałobnej pochodni, a jeśli dłoń moja zbyt słaba

była, ażeby podołać tak przykremu zadaniu, wyłowiłem

przynajmniej z bezdennej topieli szczątki nasze, aby

przyszłe pokolenia mogły poznać to niebezpieczeństwo i

uniknąć go.

Dzieło moje ukończone. Do was — starzy druhowie —

odwołuję się teraz, ażebyście dali świadectwo prawdzie!

Wobec wielkich, niczym nie zatartych wspomnień tej

wielkiej epoki, bezbarwnymi zapewne wydadzą się wam

wszelkie opisy! Lecz któż z was nieświadom jest tego, że

czyn zawsze wymowniejszy bywa od słów i że jak-

kolwiek wielcy historycy rodzą się z wielkich ludzi, to

jednak mniej są od nich liczni?

---