Typy integracji kulturowej i metody interpretacji systemów kulturowych wg Pitrima Sorokina
W pracy tej chciałabym omówić niektóre z koncepcji P. Sorokin zawarte w pierwszym części wielotomowego działa Social and Cultural Dynamics wydanej 1957 roku dotyczących zagadnień z dziedziny integracji kulturowej i sposobów jej interpretacji.
Podstawowe koncepcje zawarte w dziale o typach integracji i metodach interpretacji systemów kulturowych opierają się na założeniu, że każdy wewnętrznie zintegrowany system kulturowy można poddać logicznej interpretacji w oparciu o jego wyjściowe przesłanki i wynikające z nich centralne założenia danego systemu kulturowego. Sorokin zakłada, że znaczenia, wartości i myśli leżące u podstaw każdego zintegrowanego systemu kulturowego (charakterystyczne dla danej kultury lub jej okresu), określaną przez niego „mentalnością kultury” lub „kulturowa mentalnością” można analizować logicznie, co pozwala odróżnić ową wewnętrzną treść od jej zewnętrznych nośników (Sorokin: 25).
Sorokin wskazuje dwie metody, które służą uporządkowaniu komponentów kulturowych. Pierwszym z możliwych sposobów interpretacji socjologicznej wewnętrznych aspektów kultury jest interpretacja przyczynowo-funkcjonalna, wskazująca na powiązania przyczynowo -skutkowe, których często nie jesteśmy świadomi w przypadku bardziej złożonych systemów. Sorokin sugeruje również, że ze względu na to zróżnicowanie natężenia funkcjonalnej zależności pomiędzy poszczególnymi elementami konglomeracji założenie, że każda konglomeracja kulturowa jest funkcjonalną całością, a między wszystkimi jej elementami istnieje związek funkcjonalny, postulowane przez część naukowców, jest błędne.
Drugi ze sposobów polega na logicznej interpretacji wewnętrznych aspektów kultury. Podczas gdy pierwsza z metod umożliwia tworzenie uniwersalnych formuł i praw (Sorokin:10), w przypadku interpretacji logiczno- znaczeniowej taka procedura nie jest możliwa (ibid.). Każda z tych metod ma zastosowanie w obrębie określonych dziedzin, jednak tylko logiczna metoda interpretacji wewnętrznych aspektów kultury daje możliwość odnalezienia owej centralnej idei, która te systemy scala i przenika, wskazuje „powód”(reason), centralną ideę: „która przenika wszystkie komponenty nadając im znaczenie i w ten sposób tworzy kosmos z chaosu” (Sorokin:). Żeby właściwie odczytywać wewnętrzne treści kultury, nie myląc wewnętrznej treści z jej zewnętrznymi nośnikami, należy poznać rzeczywistą mentalność danej kultury. „Rzeczywisty”, w interpretacji przyjętej przez Sorokina, należy rozumieć jako stan umysłu osoby lub grupy osób tworzących owe nośniki, tak więc właściwa interpretacja zachodzących w tej rzeczywistości zjawisk, to taka która jest możliwie najbliższa ich percepcji przez osoby które je tworzyły lub modyfikowały.
Pośród kompleksów zjawisk społecznych Sorokin wyróżnia 4 typy konglomeratów kulturowych: 1) oparte na bliskości przestrzennej lub czasowej (congeries), na „mechanicznym zjednoczeniu”. 2) oparte na oddziaływaniu czynnika zewnętrznego na indywidualne elementy, 3) oparty na więzi przyczynowo lub funkcjonalnej i 4) wewnętrznie spójne, systemy kulturowe oparty na integracji logiczno- znaczeniowej. Podczas gdy dwa pierwsze typy integracji występują we wszystkich kompleksach kulturowych (Sorokin: 17), a ich elementy nie są powiązane ze sobą w sposób przyczynowy lub funkcjonalny ani logiczno- znaczeniowy. Zmiany w takich konglomeracjach, nagromadzeniach, zachodzą często w sposób przypadkowy, poprzez mechaniczne powiększanie lub pomniejszanie zbioru elementów. Zmiany takie mają charakter pasywny, mogą być wywołane przez dowolny niemal niezależny czynnik zewnętrzny.
W przypadku konglomeracji zintegrowanych logicznie, czyli wyższych systemów kulturowych, zmiana oznacza transformację całego systemu lub przynajmniej znacznej jego części (Sorokin: 17). Żaden z pojedynczych elementów kultury nie ma wpływu na wszystkie pozostałe elementy, czy też na całość systemu kulturowego, który jest zależny raczej od własnej natur i charakteru związków zachodzących między jego komponentami (ibid.). Zależnie od stopnia i charakteru integracji, różnych dla poszczególnych kultur i okresów, systemy zintegrowane logicznie osiągają pewną autonomiczność, funkcjonują jako całość, a tym samym ograniczony jest margines ich reakcji na czynniki zewnętrzne (ibid.) Dlatego też, poleganie na zmianie jednego z elementów jako głównym czynniku zmian, jak to czynią naukowcy interpretujący całokształt życia społeczno-kulturalnego z perspektywy jednej tylko dziedziny rzeczywistości, np. polityki, ekonomii etc., zawodzi, zwłaszcza jeżeli badany przez nich czynnik ma charakter zewnętrzny dla danego systemu kulturowego.
Sorokin zauważa, że chociaż na przestrzenną bliskość lub powiązanie ze względu oddziaływania czynnika zewnętrznego może nałożyć się istnienie integracji funkcjonalno-przyczynowej, nie każda z tych dwóch typów integracji tworzy funkcjonalnie zintegrowaną całość, która powstaje tylko wówczas, gdy zaistnieje „wyraźna, zauważalna, potwierdzana bezpośrednia współzależność (wzajemna lub jednostronna) między pojedynczymi zmiennymi lub częściami lub w obrębie całego systemu” (Sorokin: 5). Konglomerat kulturowy może być uważany za funkcjonalny, jeżeli eliminacja jednego z ważnych jego elementów w sposób wyraźny wpływa na funkcjonowanie pozostałej całości (a także zazwyczaj na jego strukturę); a z drugiej strony oddzielny element związku przeniesione do innej kombinacji nie może w niej zaistnieć bez uprzednich znacznych modyfikacji” (Sorokin: 6). Funkcjonalna współzależność (funkcjonalna integracja) w takich systemach nie jest jednak jednakowa. W niektórych przypadkach stopień integracji między jej elementami bywa bardzo luźny, w skrajnych przypadkach płynnie przechodzi w podobieństwo zewnętrzne lub podobieństwo oparte o działanie czynnika zewnętrznego, wówczas trudno jest orzec czy związek ma charakter przyczynowy czy przypadkowy.
Według Sorokina, w przypadku wielu całości kulturowych wyższego rzędu wewnętrzna spójność i absolutna integracja systemu nie zawsze mogą być opisane przy pomocy logiki formalnej, a co za tym idzie metody przyczynowej (funkcjonalnej), jednak stanowią one logicznie spójne całości. Wówczas do badania zachodzących w danej kulturze zjawisk społecznych nie wystarcza już „katalogowanie” (Sorokin: 14) ich elementów na zasadzie przestrzennej bliskości. W przypadku „w najwyższym stopniu scalonych” (Sorokin: 8) systemów kulturowe wyższego rzędu, ze względu na zróżnicowanie zasięgu i stopnia powiązań funkcjonalnych między poszczególnymi elementami, trudno jest przeprowadzić empiryczne, przyczynowo-funkcjonalne rozróżnienie. W momencie gdy mamy do czynienia ze zróżnicowanym i rozległym systemem, jak kultura danego społeczeństwa, rozbicie na fragmenty może przesłaniać identyczność znaczeń, która leży u podstaw jej integracji. Dlatego też, analityczne metody charakterystyczne dla metody interpretacji przyczynowej, zawodzą. Sorokin postuluje zastosowanie wobec systemów kulturowych wyższego rzędu logiczno- znaczeniowej metody porządkującej, w której„elementem porządkującym nie jest ujednolicenie związków zachodzących pomiędzy fragmentarycznymi zmiennymi”(Sorokin: 10), ale odnalezienie 1) tożsamości znaczeń i 2) ich logicznego powiązania, która łączy je w zwarte style, formy, wzory. W przeciwieństwie do systemów reprezentujących typ integracji funkcjonalnej, wspólnym mianownikiem zjawisk powiązanych w sposób logiczno-znaczeniowy jest „podobieństwo centralnego znaczenia lub idei”(Sorokin: 10-11), która te zjawiska scala i przenika.
Według Sorokina zastosowanie metody interpretacji logicznej pozwala również interpretować wewnętrzne aspekty danej kultury i orzekać o ich logicznej integracji lub jej braku, nawet wtedy gdy nie posiadamy wiedzy o psychologicznym wymiarze wyznawanych przez daną kulturę wartości. Konieczność logicznej interpretacji wynika wg Sorokina z ograniczeń interpretacji psychologicznej: większość zjawisk kulturowych jest współtworzona przez grupy/osoby, których cele i wartości mogą się od siebie różnić; ich działania mieszają się i oddziaływają na siebie nawzajem, dlatego nie można ustalić „psychologicznej interpretacji” dla poszczególnych uczestników. Jednocześnie różniące się od siebie systemy kulturowe zintegrowane logicznie, mogą pozostawać wewnętrznie spójne, zgodnie z przyjętym w danej kulturze podstawowym przesłankami.
Metoda interpretacji logiczno- znaczeniowej zakłada stosowanie podobnych kryteriów poprawności logicznej jak w przypadku każdej innej dziedziny nauki. Tym niemniej, Sorokin uważa, że nie można uznać danego systemu za nielogiczny z punktu widzenia przesłanki leżącej u podstaw innego systemu: kanon norm logicznych pozostaje ten sam dla wszystkich kultur, jednak ocena czy dany system jest czy nie jest logiczny „musi być czyniona z perspektywy jej podstawowych przesłanek (jeśli takie istnieją)” (Sorokin 23). Jeżeli zaś natura przesłanek kulturowych odgrywa ważną rolę w orzekaniu o jej integracji, należy doszukiwać się naczelnej zasady integrującej daną kulturę w owych przesłankach.
Dzięki badaniom i obserwacjom, oraz co ważne, intuicji badacza, można określić ten wspólnego mianownik komponentów danego systemu, ideę centralną, stosując kryteria zasięgu i adekwatności.
Zgodnie z powyższymi założeniami Sorokin rozwinął teorie trzech podstawowych typów mentalności dominujących w poszczególnych kulturach i ich okresach: ideacyjnego, zmysłowego i mieszanego, idealistycznego.
Według Sorokina sposób postrzegania rzeczywistości determinują owe podstawowe przesłanki charakterystyczne dla różnych typów mentalności kulturowych. Percepcja charakteru rzeczywistości wpływa na ukształtowanie się dwóch podstawowych typó mentalności kulturowej: zmysłowego i duchowego. Oznacza to że, reprezentanci pierwszego typu mentalności będą skupiać się jedynie na materialnych, zewnętrzny aspektach otaczającego ich świata, tymczasem kultury o dominacji mentalności mentalnej będą traktować rzeczywistość materialna, jako iluzję w obliczu istnienia nieprzemijającej rzeczywistości duchowej. Te dwa podstawowe sposoby postrzegania rzeczywistości wyznaczają charakter potrzeb i celów danej mentalności kulturowej oraz sposób i zakres ich zaspokajania.
Mentalność duchowa (podtypy: ascetyczny, aktywny), kojarzona obecnie z kulturą Wschodu, z definicji ukierunkowana na świat doznań wewnętrznych i duchowe wartości takie jak zbawienie, oświecenie, obowiązek moralny wobec Boga przeciwstawiona jest mentalności zmysłowej (podtypy: aktywny, pasywny, cyniczny), dla której liczą się empiryczne, materialne wartości takie jak przyjemność zmysłowa, komfort, dobra materialne. Mentalności pośrednie, „mieszane” czy „cielesno-duchowe” (manifestujące się w działalności artystycznej, naukowej, społecznej) są wrażliwe na oba rodzaje bodźców, realizują zarówno potrzeby duchowe jak i potrzeby materialne, które często są jednak podporządkowane tym pierwszym (Sorokin: 26).
Najbardziej skrajne mentalności wymagają również największego stopnia zaspokajania realizowanych przez nie potrzeb. U grup mieszanych podobnie zarówno środki jak i zasięg ich zaspokajania jest umiarkowany.
Charakter wartości, niezmienny w przypadku wiecznych wartości duchowych (Byt) i podlegający wiecznym przemianom świat wartości zmysłowych (Stawanie) mają podstawowy wpływ na przekonanie o możliwościach zmiany świata rzeczywistego, a co za tym idzie sposobów adaptacji. Wynika z tego dążenie u kultur o dominującej mentalności duchowej do ideału kontroli człowieka nad ciałem i umysłem (ascetyczna mentalność duchowa: asceci, mistycy) i charakterystyczne dla mentalności duchowych marzenie kontroli człowieka nad światem zewnętrznym (aktywna mentalność duchowa: zdobywcy, twórcy potęg politycznych i gospodarczych). Wśród podstawowych sposobów adaptacji czyli podstawowych klas metod zaspokajania potrzeb Sorokin wyróżnia: 1) modyfikację otoczenia tak aby spełniała warunki dla realizacji danej potrzeby, jako charakterystyczna dla kultur zmysłowych 2) modyfikację samego siebie, zarówno ciała jak i umysłu, w celu wyzbycia się bądź ignorowania potrzeb, jako typową dla mentalności duchowej, oraz 3) częściową modyfikację otoczenia i własnej osoby, odpowiadająca typom mentalności mieszanych.
W przypadku mentalności mieszanych: idealistycznej i pseudo-ideacyjnej dominuje zachowanie umiaru, powodowane bardziej wielostronnym postrzeganiem rzeczywistości, jak to ma miejsce w przypadku mentalności idealistycznej, czy tez w przypadku mentalności pseudo-ideacyjnych, u których stopień realizacji potrzeb duchowych i zmysłowych narzucony jest najczęściej przez czynnik zewnętrzny. Według Sorokina spośród tych dwóch jedynie mentalność idealistyczna wydaje się być systemem w pełni zintegrowanym. Dostrzega ona zarówno istnienie stałego Bytu, jak i proces ciągłych przemian w rzeczywistości materialnej. Jej potrzeby i cele, realizowane z uwzględnieniem świata zewnętrznego i przy pewnej jego modyfikacji, nalezą zarówno do sfery potrzeb materialnych jak i duchowych, są one jednak najczęściej podporządkowane tym ostatnim.
Mentalność pseudo-ideacyjna, określana przez Sorokina jako pod-kultura, jest zorientowana bardziej na materialny aspekt rzeczywistości, jednak jej sposób postrzegania świata zewnętrznego nie jest ściśle zdeterminowany. Bezradność, nieumiejętność stawiania oporu sprawia, że wspomniane ograniczenie możliwości stopnia realizacji potrzeb duchowych i materialnych warunkowane przez czynnik zewnętrzny (społeczności więzienne, prymitywne, żyjące w skrajnie jałowych warunkach) (Sorokin: 29) powoduje, że członkowie takich systemów nie są w stanie aktywnie modyfikować własnego otoczenia, ani w sposób nieprzymuszony zmieniać samych siebie.
W ujęciu Sorokin kultura jest zjawiskiem cyklicznym, zintegrowanym. Jak podkreśla, nie oznacza to, że każdy system kulturowy jest spójny w identycznym stopniu. Wymienione podstawowe typy mentalności kulturowej: ideacyjny, zmysłowy i mieszany-idealistyczny występują po sobie w cyklach, przejście od typu mentalności duchowej do zmysłowej, znamionuje według Sorokina każdą z kultur, w różnym stopniu, w pewnym sensie oznacza ono proces występowania po sobie etapów internalizacji i obiektywizacji wytworów i procesów społeczeństw ludzkich.
Bibliografia: Pitim Sorokin, 1991 (1957) Social and Cultural Dynamics, vol. 1, Transaction Publishers, Londyn