PSYCHOLOGIA DECYZJI Tyszka cz. II

8. SUBIEKTYWNA REPREZENTACJA PROBLEMU DECYZYJNEGO

8.1.Reprezentacja problemów ryzykownych.

Pierwsza faza analizy decyzyjnej dotyczy zawsze znalezienia odpowiedniej reprezentacji danego problemu.

- Model SEU (por. art. Kozieleckiego „Podejmowanie decyzji“)

- W sytuacjach problemów, które zawierają niepewność, badani dążą do zredukowania jej poprzez próbę znalezienia jakiegoś ładu w zadaniach losowych i dzięki temu możliwości przewidywania przyszłych zdarzeń.(Hake i Hyman).

• Redukowanie niepewności jest też widoczne w przecenianiu przez ludzi prawdopodobieństwa sukcesu w zadaniach, w których niepewność wiąże się z własną sprawnością, w stosunku do zadań, w których wynik zależy od przypadku.

Payne i Braunstein wykazali, że ludzie przy podejmowaniu decyzji, nie kierują się rzeczywistą oceną prawdopodobieństw danych zdarzeń, ale porównują ze sobą najbardziej widoczne przesłanki i na tej podstawie podejmują decyzje. (np. patrzą na to w którym zakładzie losowym jest większe prawdopodobieństwo wygranej, a w której mniejsze)

Eksperyment Allais: - przeciwko teorii użyteczności

Badani wybierają loterię w dwóch sytuacjach:

Sytuacja I:

Loteria 1- otrzymać ½ z prawdopodobieństwem 1

Loteria 2- otrzymać 2 ½ z prawdopodobieństwem 0,10

Albo ½ z prawdopodobieństwem 0,89

Albo 0 z prawdopodobieństwem 0,01

Sytuacja II

Loteria 3 - otrzymać ½ z prawdopodobieństwem 0,11

Albo 0 z prawdopodobieństwem 0,89

Loteria 4 - otrzymać 2 ½ z prawdopodobieństwem 0,10

Albo 0 z prawdopodobieństwem 0,90

Większość ludzi wybiera loterię numer 1 w sytuacji I, i loterię numer 4 w sytuacji II. Allais tłumaczy to tym, że w loterii 1 wygrana jest pewna, więc ludzie wolą nawet mniejszą, ale pewną wygraną, niż możliwość nie wygrania niczego. A w syt. 4 prawdopodobieństwa z syt 3 są prawie jednakowe, ale w syt 4 jest większa wygrana, więc dlatego ta jest wybierana.

Savage ten sam problem przedstawił w postaci macierzy, z której wynikało, że jeśli ktoś wybierze w I sytuacji loterię nr 1 to w II, powinien wybrać loterię nr 3- gdyż jest to oparte na tym samym rozumowaniu -zgodne z teorią użyteczności.

Numer biletu
		1	2-11	12-100
Sytuacja I	Loteria 1	½	½	½
		Loteria 2	0	2 ½	½
	Sytuacja II	Loteria 3	½	½	0
		Loteria 4	0	2 ½	0

Tversky i Slovic- dowiedli, że ludzie są bardziej skłonni podzielać zdanie Savage'a po zapoznaniu się z jego argumentacją, niż zdanie Allais.

Kahneman i Tversky pokazali, że na decyzje o wyborze loterii wpływa treść w jakiej są przekazane- inne sformułowanie prawdopodobieństw zmienia decyzje badanych.

Efekt izolacji- zwracanie uwagi na te aspekty ofert, które różnią je między sobą, a pomijanie elementów wspólnych.

Naczelną zasadą przy dokonywaniu decyzji jest upraszczanie problemu decyzyjnego, tak aby ułatwić sobie etap oceny i wyboru najlepszego działania.

8.2. Reprezentacja alternatyw wieloaspektowych

Teoria konstruktów osobistych Kelly'ego (stworzona gł na potrzeby psychologii klinicznej i badań nad osobowością) wyjaśnia jak ludzie spostrzegają i przewidują zachowanie się innych osób.

Na gruncie tej teorii rozwinęła się podstawowa technika- zwana siecią repertuarową.

Teoria ta zakłada, że każda jednostka posiada swój osobisty zbiór konstruktów (kategorii), wg których spostrzega i interpretuje zachowania innych, a także posiada indywidualny układ powiązań między tymi konstruktami. Jednostka preferuje opis zachowania innych wg swoich kategorii, w porównaniu z kategoriami dostarczanymi z zewnątrz. Różne kategorie są często od siebie zależne (np. jeśli słyszymy że ktoś jest uprzejmy, to na podstawie własnych konstruktów dodajemy, że jest on również inteligentny). Eksperymenty na ten temat przeprowadzali- Adams Weber, Delia, Goneyea i Crockett.

W miarę rozwoju człowieka jego system poznawczy integruje się w tym sensie, że potrafi on wnioskować z pewnych cech przedmiotu o jego innych cechach. Równocześnie zachodzi proces przeciwny- dyferencjacji, czy specjalizacji poszczególnych podsystemów poznawczych człowieka. Przejawia się on we wzroście liczby konstruktów, którymi posługuje się osoba, i w hierarchicznej organizacji konstruktów (konstrukty niższego i wyższego rzędu).

Przy rozwiązywaniu problemów wieloaspektowych posługujemy się strategią: „cele - środki” - formułojemy określony cel (lub cele) i poszukujemy środków potrzebnych do osiągnięcia tego celu.

Pearl - ilustruje różnicę pomiędzy drzewem decyzyjnym a strategią celów i środków na przykładzie modelu ataku terrorystycznego. Model celów- środków pozwala na szybkie określenie 2 podcelów- zapewnić bezpieczeństwo zakładników i zniechęcić potencjalnych terrorystów do przyszłych ataków.

Skrypty- wzorce poznawcze, wg których człowiek spostrzega, zapamiętuje i myśli, zw z pamięcią epizodyczną. Skrypty są ułożone hierarchicznie, mogą być różnej ogólności

9. PRZEKONANIA I MECHANIZMY ICH POWSTAWANIA

9.1 Rewizja przekonań.

Reguła Bayesa- prawdopodobieństwo pewnej hipotezy H w świetle odpowiednich danych D, tj warunkowe prawdopodobieństwo p (H/D), jest równe wyjściowemu prawdopodobieństwu tej hipotezy p(H) mnożonemu przez prawdopodobieństwo warunkowe tych danych pod warunkiem prawdziwości hipotezy H, p(H/D) i dzielonemu przez prawdopodobieństwo danych, p(D).

Konserwatyzm poznawczy- zjawisko zaniżania prawdopodobieństw hipotez w porównaniu z otrzymanymi wg reguły Bayesa.

Kahneman i Tversky (po przeprowadzeniu wielu badań na temat sądów probalilistycznych), mówią, że w swojej ocenie informacji, zawartej w danych, człowiek najwyraźniej nie jest konserwatywnym bayesowcem: nie jest on bayesowcem w ogóle.

9.2 Mechanizmy wnioskowania probabilistycznego

1. Mechanizm reprezentatywności- decydent bada, jaki jest stopień podobieństwa między przewidywanym zdarzeniem (próbką) a populacją, z której pochodzi. Gdy zdarzenie to przypomina populację z punktu widzenia cech uznanych przez niego za ważne, to staje się ono reprezentatywne. Zdarzenia bardziej reprezentatywne ocenia się jako bardziej prawdopodobne. Np. badania Kahnemana i Tverskiego: pytali który rzut monetą jest bardziej prawdopodobny- O-R-O-R-R-O, czy O-O-O-R-R-R, czy O-O-O-O-R-O - badani odpowiadali, że pierwszy jest najbardziej prawdopodobny; inny przejaw tej heurystyki to ignorowanie przez ludzi tzw. apriorycznych prawdopodobieństw wyników- badanym dawano krótkie opisy osobowości ludzi wybranych z gr. 100 inżynierów i prawników. W jednej wersji badania informowano badanych, że grupa, z której pochodzą wylosowane opisy liczy 70 inżynierów i 30 prawników, a w drugiej wersji badania, mówiono, że było 30 inżynierów i 70 prawników. Okazało się, że badani w obu przypadkach dawali identyczne oceny prawdopodobieństwa, a poszczególny opis odpowiada raczej inżynierowi niż prawnikowi.

2. Mechanizm dostępności psychicznej- (Tversky i Kahneman) zdarzenie jest oceniane jako bardziej prawdopodobne, gdy łatwo można je sobie wyobrazić lub przypomnieć odpowiednie przypadki.

Ten sam mechanizm tłumaczy też zjawisko pozornej korelacji- opisane przez Chapmana- ludzie porównują aktualne spostrzeżenia z wcześniejszym doświadczeniem.

3. Mechanizm zakotwiczenia - przystosowanie probabilistycznej oceny do przypadkowo wybranej wartości początkowej.

Ten sam mechanizm może tłumaczyć zjawisko przeceniania przez ludzi prawdopodobieństw zdarzeń koniunkcyjnych i niedocenianie prawdopodobieństw zdarzeń dysjunkcyjnych., np. eksperyment Bar- Hillel (osoby mogły wybierać między 2 grami, jedna była opisana dysjunkcyjnie (wygrasz jak wylosujesz czerwoną kulkę, z pojemnika, w którym jest 50% kulek czerwonych i 50% białych), a druga koniunkcyjnie (wygrasz, jeśli 7 razy pod rząd wylosujesz czerwoną kulkę z pojemnika, gdzie jest 90% kulek czerwonych i 10% białych)- osoby wybierały częściej 2 grę- chociaż prawdopodobieństwo wygranej jest większe w 1 grze. Ludzie wychodząc od wysokiej szansy uzyskania jednorazowego sukcesu w grze 2, przy ocenie uzyskania kolejnych sukcesów korygują tę wielkość niezbyt radykalnie. Podobnie wychodząc od niewielkiej szansy pojedynczego sukcesu w grze, również w niewielkim stopniu korygują tę wielkość dla możliwości powtarzania prób.

Skłonność do przeceniania prawdopodobieństw może prowadzić do nadmiernego optymizmu w ocenie możliwości, a w przypadku z oceną zdarzenia jako mało prawdopodobnego może wystąpić skłonność do niedoceniania prawdopodobieństwa wystąpienia którejkolwiek z tych przyczyn.

Brehmer stwierdził, że ludzie zdecydowanie poszukują w zadaniach ze związkiem probabilistycznym jakiejś deterministycznej reguły, a kiedy im się to nie udaje, to skłonni są uznać, że nie ma żadnego związku, niż poszukać związku probabilistycznego. Stwierdził więc, że ludzie nie posiadają odpowiednich schematów poznawczych, potrzebnych do efektywnego postępowania w zadaniach probabilistycznych. Wynika stąd, że łatwiejsze dla człowieka jest stosowanie heurystyk, niż posługiwanie się rachunkiem prawdopodobieństwa- bardziej naturalne wydają się schematy myślenia przyczynowego niż probabilistycznego.

9.3 Mechanizmy myślenia przyczynowego:

Tversky i Kahneman - ludzie mają znacznie większe zaufanie do przewidywań, w których z przyczyn wnosi się o skutkach, niż do przewidywań(przewidywanie przyczynowe), w których ze skutków wnosi się o przyczynach (przewidywanie diagnostyczne).

9.4. Nadmierna pewność siebie.

Błędy w myśleniu pojawiają się także u ekspertów i osób biegłych w zakresie rachunku prawdopodobieństwa.

Wbrew słabościom ludzkich sądów probabilistycznych okazuje się, że ludzie są zadziwiająco pewni swoich ocen.

Oskamp stwierdził badając doświadczonych klinicystów, że dostarczanie im dodatkowych informacji w sprawie diagnozowanego przypadku wcale nie poprawiło im trafności ich orzeczeń, natomiast zwiększało zaufanie do własnych sądów.

Badania nad pewnością sądów prowadził też Fischhoff- 30% badanych oceniała (nieprawdziwie) że zabójstwa są częstszą przyczyną śmierci niż samobójstwa, z pewnością 50:1.

Inny aspekt nadmiernej pewności siebie wyraża się w tym, że ludzie uważają, że potrafią znacznie precyzyjniej szacować różne niepewne wielkości, niż to rzeczywiście ma miejsce.

Przyczyny nadmiernej pewności siebie: Enhorn i Hogarth :

1. w zwykłych okolicznościach życiowych jesteśmy skoncentrowani na śledzeniu następstw tych działań, które wybraliśmy, a nie tych, które odrzuciliśmy- ograniczamy w ten sposób możliwość bezstronnego sprawdzania naszych przewidywań.

2. często uzyskujemy pozytywne wyniki „potwierdzające” nasze przewidywania lub podjęte decyzje nie dlatego, że nasze sądy były trafne, ale z uwagi na inne uwarunkowania wyników, których to uwarunkowań nie jesteśmy świadomi.- efekt placebo.

3. właściwość pamięci, która sprzyja utrwalaniu w nas przekonania o dużej trafności naszych sądów. Fischhoff i Beyth- prosząc ludzi o przypomnienie sobie ich przewidywań w stosunku do zaistniałych zdarzeń otrzymujemy odpowiedzi wypaczające ich wcześniejsze oceny, w kierunku przypisywania większych prawdopod. zdarzeniom, które rzeczywiście wystąpiły (zjawisko myślenia wstecznego- przyp red. )

10. ZACHOWANIE W WARUNKACH RYZYKA

10.1 Percepcja i podejmowanie ryzyka:

Coombs -zastąpił pojęcie ryzyka pojęciem maksymalizacji oczekiwanej użyteczności.

Ryzyko wiąże się z użytecznością- im użyteczność jest dla nas większa, tym bardziej jesteśmy skłonni do ryzyka.

Jednak w modelu maksymalizacji oczekiwanej użyteczności nie jest uwzględnianych wiele kwestii- m.in. w założeniach modelu SEU ocena użyteczności i subiektywnego prawdopodobieństwa są niezależne.

Model Nowakowskiej- jest to rozwinięty model decyzji w warunkach ryzyka, który zachowując wszystkie założenia modelu SEU bierze pod uwagę komponenty motywacji zawarte w modelu Atkinsona (im mniej prawdopodobny sukces, tym wyższa jest motywacja jego osiągnięcia, i im bardziej prawdopodobne niepowodzenie, tym większa motywacja do jego uniknięcia). Zbiór wartości, spełniających nierówność nazywa się przestrzenią ryzyka. Może być ona:

1. pusta (osoba stale wybiera bezpieczne działanie)

2. normalna (osoba wybiera ryzyko, kiedy szanse sukcesu są wystarczająco wysokie)

3. dziwna

• osoba wybiera ryzykowne działanie tylko wtedy, gdy szanse sukcesu są wystarczająco niskie;

• osoba wybiera ryzykowne działanie wtedy gdy szanse sukcesu nie są ani bardzo małe ani bardzo duże;

• osoba wybiera ryzykowne działanie kiedy szanse sukcesu są albo bardzo małe albo bardzo duże.

Portfelowa teoria ryzyka Coombsa- ludzie lubią pewne ryzyko (lub poszukują go), ale jednocześnie nie chcą zbyt dużego ryzyka (lub boją się go), każdy człowiek posiada więc swój idealny poziom ryzyka i nie lubi ani tego, by ryzyko było większe od tego idealnego poziomu, ani tego, by było odeń mniejsze.

Teoria ta zakłada:

1. z dwu zakładów o jednakowej wartości oczekiwanej decydent wybiera ten, którego ryzyko jest bliższe jego idealnego poziomu ryzyka;

2. istnieje jedna i tylko jedna idealna wartość ryzyka, od której w obu kierunkach (tj. dla wzrostu i dla zmniejszenia) następuje spadek atrakcyjności ryzyka;

3. z dwu zakładów o optymalnym (idealnym) poziomie ryzyka, jednostka preferuje ten, który ma większą oczekiwaną użyteczność.

Teoria ta sprawdza się, gdy decydent ma podjąć proste decyzje, przy bardziej skomplikowanych zawodzi.

Teoria perspektywy Kahnemana i Tverskiego- model ten pozostaje w niezgodzie z modelem SEU. Przyjmuje się w nim efekt izolacji (zwracanie uwagi na te aspekty ofert, które różnią je między sobą, a pomijanie elementów wspólnych). Wartość jest przypisywana zyskom lub stratom- zmianom w aktualnym stanie posiadania, a nie stanom końcowym. Prawdopodobieństwa z modelu SEU zastępowane są wagami decyzyjnymi .

Wykazali oni, że funkcja wartości jest bardziej stroma dla strat niż dla zysków ( oznacza to że jeśli mamy tyle samo do wygrania i tyle samo do stracenia, to tej wartości, którą możemy stracić przypiszemy większą wartość, niż tej samej którą moglibyśmy wygrać).

10.2 Czynniki określające percepcję i podejmowanie ryzyka:

Problem percepcji ryzyka- czynniki jakie przesądzają o tym, że ludzie spostrzegają ryzyko jako mniejsze lub większe.

Oczekiwana strata- iloczyn prawdopodobieństwa straty i wielkości możliwej straty (im większy tym ryzyko większe).

Aspekty ryzyka:

• dobrowolność podejmowania decyzji- wpływa ona na ocenę wielkości ryzyka

• kontrolowalność skutków działania (np. osobisty wpływ na przebieg działania, możliwości zabezpieczenia się przed negatywnymi skutkami działania, nieodwracalność bądź odwracalność negatywnych skutków działania.

Vlek i Stallen wykazali, że ocena ryzyka podejmowanego z różnymi działaniami wiąże się przede wszystkim z wielkością potencjalnego zagrożenia i ze stopniem zabezpieczenia działalności

• odraczalność w czasie konsekwencji działania;

• chroniczność i katastroficzność

• wiedza osoby o ryzykowności działania (bezpośrednie uczestnictwo, czy obserwacja wywiera większe wrażenie niż uzyskanie informacji „z drugiej ręki” czy z książek)

• częstość występowania negatywnych skutków i wielkość potencjalnych skutków (badania Fischhoffa- dwie najwyższe rangi ryzyka uzyskały elektrownie (wielkość potencjalnej katastrofy) i motoryzacja ( z powodu częstości wypadków)

11. PROSTE REGUŁY WYBORU MIĘDZY ZŁOŻONYMI ALTERNATYWAMI.

11.1 Techniki badania procesu decyzyjnego

a) przez długi czas widoczny wpływ behawioryzmu- prowadziło to do koncentrowania się na analizie końcowych ocen lub decyzji badanego, z których próbowano wnioskować o przebiegu procesu decyzyjnego.

• tłumaczone zasadą maksymalizacji użyteczności (kiedy układ preferencji jest zgodny i przechodni)

• Coombs osoba ma idealny punkty swoich upodobań (np. w odniesieniu do temperatury w pokoju), od którego odstępstwa, w jednym lub w drugim kierunku są odczuwane jako mniej atrakcyjne niż sam ten punkt idealny, jak i wszystkie oceniane bodźce (alternatywy) nie są stałe i podlegają fluktuacjom (kiedy występuje nieprzechodniość preferencji w obrębie różnego rodzaju trójek alternatyw)

b) analiza procesu decyzyjnego

• Badanie czasu decyzji

• Charakteryzuje trudność zadania decyzyjnego, ważność dla decydenta; można wnioskować na podstawie tego czasu o złożoności procesu decyzyjnego.

- Badanie przebiegu poszukiwania informacji (wskazuje na proces poznawczy, prowadzący do końcowej decyzji)

• Technika śledzenia ruchów gałki ocznej w trakcie badania alternatyw- używane jest do tego specjalne urządzenie, rejestrujące punkty fiksacji wzroku w danym polu widzenia. Russo i Rosen zajmowali się taką techniką.

• Technika śledzenia procesu jawnego poszukiwania informacji o dostępnych alternatywach. Informacja o alternatywach jest prezentowana badanym w postaci tabeli, gdzie kolumny reprezentują alternatywne wybory, a rzędy atrybuty, ze względu na które te alternatywy są scharakteryzowane. Oceny poszczególnych atrybutów dla różnych alternatyw umieszcza się na oddzielnych kartkach, które są na początku zakryte. Śledzi się, w jakiej kolejności badany „odkrywa” te kartki. Payne opisał różne typy przejść stosowane przez decydentów przy kolejnym badaniu informacji: decydent porównuje alternatywy ze względu na te same atrybuty albo usiłuje znaleźć globalną ocenę poszczególnych alternatyw i ewentualnie porównać te globalne oceny albo eliminuje pewne alternatywy.

• Engländer i Tyszka- nie narzucali badanemu żadnych atrybutów charakteryzujących alternatywne wybory, stwarzali możliwość uzyskiwania dowolnych informacji związanych z każdą z alternatyw. Informacji tych udzielali odpowiednio przygotowani pomocnicy eksperymentatorów- sytuacja ta jest bliższa praktycznym sytuacjom. Pozwala na śledzenie kolejności poszukiwania informacji oraz wybór atrybutów, o których badany chciałby się dowiedzieć (od pomocnika eksperymentatora). Wyniki badań wskazują na niezgodność z regułą maksymalizacji addytywnych użyteczności.

• Technika „głośnego myślenia”- decydent jest tu proszony o zeznania w trakcie rozwiązywania problemu decyzyjnego. Zachęca się go do spontaniczności i rezygnacji z wszelkich ograniczeń narzuconych przez logikę czy teorię. Korzystali z niej: Newell i Simon, Montgomery, Tversky. Payne zaproponował własną wersję- stawiając problem decyzyjny przed dwiema osobami, które go rozwiązują rozmawiając ze sobą.

11.2 Proste reguły wyboru.

1. Reguła dominacji- alternatywa A jest wybierana nad B gdy A jest lepsza od B przynajmniej dla jednego z atrybutów i nie jest gorsza od B dla żadnego z pozostałych atrybutów. Jest ona niepodważalna , i wybór zgodny z tą regułą jest zarazem zgodny ze wszystkimi pozostałymi regułami

Reguły oparte na eliminacji alternatyw:

2. ­­­­­­Reguła koniunkcyjna- opiera się na zasadzie satysfakcji Simona- decydent ma dla poszczególnych atrybutów pewne minimalne wartości, które musi spełniać alternatywa , aby była zaakceptowana.- decydent więc sprawdza, czy dana alternatywa osiąga lub przekracza owe minimalne progi. Decydent wytwarza wtedy i sprawdza kolejne alternatywy tak długo, aż znajdzie taką , która spełnia wszystkie wymagania.

3. Reguła eliminacji według kolejnych aspektów : Tversky : atrybuty są rozpatrywane w kolejności ważności- zaczyna się od najważniejszego atrybutu (aspektu) i eliminuje się wszystkie alternatywy, które nie spełniają kryterium tego atrybutu. Eliminuje się kolejne alternatywy, aż zostanie jedna- ją się wybiera. Im ważniejszy atrybut tym większe prawdopodobieństwo, że będzie on rozpatrywany wcześniej.

4. Reguła leksykograficzna- zakłada, że decydent posiada hierarchię ważności atrybutów i po prostu wybiera alternatywę najlepszą ze względu na najważniejszy atrybut. Jeżeli dwie alternatywy lub więcej są jednakowo atrakcyjne pod tym najważniejszym względem, to bierze się następny w kolejności ważności atrybut i wybiera się tę z nich, która jest najlepsza dla tego atrybutu.

• Reguła leksykograficzna minimalnej różnicy- zmodyfikowana wersja reguły leksykograficznej, przyjmuje się dodatkowo, iż dla każdego atrybutu i istnieje próg wyodrębnienia atrakcyjności alternatyw.

Reguła maksyminowa. - określa się tu najgorsze aspekty dla każdej alternatywy. Następnie ustala się, który z tych najgorszych aspektów jest najmniej niedobry i wybiera się alternatywę odpowiadającą temu aspektowi.

Reguła maksymaksowa- wymaga wyszukania najlepszych aspektów dla każdej alternatywy. Ustala się następnie, który z tych aspektów jest najlepszy i wybiera się alternatywę, która zawiera ten aspekt.

Reguła wyboru według największej różnicy- decydent wyszukuje atrybut, ze względu na który alternatywy są bardziej zróżnicowane. Następnie wybiera alternatywę najlepszą dla tego atrybutu, niezależnie od jej oceny pod innymi względami.

Regułą addytywnych różnic użyteczności - zakłada porównywanie i ocenianie różnic między alternatywami ze względu na poszczególne atrybuty. Pozwala to ustalić przewagi i niedostatki jednej alternatywy nad drugą.. - Regułę 7 i 8 potwierdzają wyniki badań Montgomery'ego.

Reguły prostej lub ważonej większości pozytywnych aspektów i prostej lub ważonej mniejszości negatywnych aspektów- opierają się na prostym rozróżnieniu pozytywnych i negatywnych ocen alternatywy dla poszczególnych atrybutów. Reguła prostej większości pozytywnych aspektów polega na wyborze alternatywy posiadającej najwięcej pozytywnych ocen dla wszystkich atrybutów. Jeżeli dodatkowo określa się zróżnicowanie wag różnych atrybutów, to występuje reguła ważonej większości pozytywnych aspektów. Analogicznie dla negatywnych aspektów.

Reguły kontekstowe- opierają się na zestawieniach najlepszych lub najgorszych ocen ze względu na różne atrybuty. Np. reguła większości najlepszych aspektów polega na wyborze tej alternatywy, która ma najwięcej atrybutów , dla których jest najlepsza. Preferencje decydenta są zależne od tego , w towarzystwie jakich innych alternatyw dana para występuje.

11.3 „Racjonalność” prostych reguł wyboru.

Reguły mogą prowadzić do naruszania warunków racjonalności, takich jak: przechodniość ( np. reguła leksykograficzna, minimalnych różnic) lub warunku niezależności wyboru od dodatkowych alternatyw bez znaczenia (reguły kontekstowe).

Reguły te mają ograniczony zakres stosowania.

Zalety- obniżenie wymagań w zakresie przetwarzania informacji- przetwarzanie informacji zgodne z regułą maksymalizacji użyteczności jest często nieekonomiczne, natomiast stosowanie tych reguł ogranicza wysiłek poznawczy. Ludzie nawet za cenę błędów posługują się tymi regułami.

12. PODEJMOWANIE DECYZJI JAKO PROCES

12.1. Dynamika procesu decyzyjnego.

Analiza decyzyjna wychodzi z założenia, że podstawowym celem, do którego zmierza decydent, jest maksymalizacja użyteczności. Założenie to krytykował Simon, który utrzymywał, że jest to cel nierealistyczny ze względu na ograniczone możliwości poznawcze człowieka. Sugerował on, że decydent zmierza do wyboru satysfakcjonującego (dostatecznie dobrego), a nie najlepszego.

Założenia teorii pola Lewina również można odnieść do procesu decyzyjnego. Centralnym pojęciem jest konflikt zawarty w samej sytuacji decyzyjnej. Lewin przypuszcza też, że ludzie mają skłonność do rozmaitych „ucieczek” z nieprzyjemnych sytuacji konfliktowych- głównym celem staje się wtedy pozbycie nieprzyjemnego stanu niezdecydowania. Schemat procesu decyzyjnego przedstawia się następująco:

1. ustalanie aspektów (atrybutów) charakteryzujących rozważone alternatywy wyboru - struktura ta nie jest hierarchiczna ani kompletna, relacje między atrybutami mogą być niejasne,

2. wybór skal i standardów oceny - różne reguły decyzyjne, na których podstawie ludzie dokonują wyborów, zakładają wykorzystywanie różnych skal i standardów oceny- np. reguły decyzyjne (z r. 11) opierają się na ocenach takich jak porównanie alternatywy do wartości idealnej.

3. Ustalanie preferencji - alternatywa osiąga lub nie osiąga wymagany poziom pod danym względem, lub jest opisana jako częściowy lub całkowity porządek lub jako funkcja liczbowa.

4. Uzasadnienie wyboru - analiza decyzyjna wymaga integracji poszczególnych ocen każdej z alternatyw i sprawdzenie, która uzyskuje najwyższą globalną wartość, a proste reguły decyzyjne tylko sprawdzają przewagę jednej alternatywy.

5. Decyzja

W schemacie tym mogą występować cofnięcia do etapów wcześniejszych. Poważnym problemem dla badaczy procesu decyzji, jest fakt, że ludzie mają zmienne preferencje, że za jednym razem dostrzegają jakieś aspekty problemu, a za chwilę (wiąże się to z procesami uwagi), już o nich zapominają, ale na ich miejscu pojawiają się inne. Decydent dysponuje też sposobami pozwalającymi mu podnosić lub obniżać wartość danej alternatywy (np. w odniesieniu do czasu- uroda nie jest wieczna, więc lepiej nie przywiązywać do niej wagi)

12.2. Dostępność informacji.

Dostępność informacji:

• zewnętrzna- zawarta w sytuacji decyzyjnej- ważny jest rodzaj, dokładność, sposób prezentacji i zakodowanie

• wewnętrzna- powstałą w wyniku uczenia się lub procesów wnioskowania

Doświadczenie decyzyjne określa, jakie aspekty rozważanych alternatyw są przez decydenta dostrzegane i w jaki sposób są one przezeń formułowane.( Crockett uzyskał w badaniach nad konstruktami osobistymi wyniki, które interpretuje jako hipotezę, że ludzie używają więcej kategorii opisu w stosunku do osób, z którymi mają więcej doświadczeń, niż w stosunku do osób mało znanych.)

W procesie decyzji człowiek korzysta też z informacji nabytych w doświadczeniu i zachowanych w pamięci. (Badania Ascha - gdy jest podany opis osoby jako inteligentnej, pracowitej, serdecznej, to badani dopowiadają, że jest ona też szczęśliwa i wielkoduszna). Ludzie tworzą sobie własne teorie osobowości na temat innych ludzi, stereotypy.

12.3 Zasada upraszczania:

Kiesler, Hedrick - odkryli, że badani szybciej dokonują wyboru jeśli mają wybrać 1 rzecz z 4 atrakcyjnych, niż gdy wśród tych 4, dwie rzeczy są zdecydowanie atrakcyjne, a dwie zdecydowanie nieatrakcyjne- tłumaczy się to tym, że w sytuacji trudniejszej (gdy ma wybrać 1 z 4 atrakcyjnych) człowiek rezygnuje z wyczerpującej analizy problemu i wybiera przypadkowo jedną z alternatyw.

Na tej podstawie Simon - ograniczona racjonalność realizuje się poprzez wykorzystanie reguły satysfakcji upraszczającej ilość i jakość ocen (np. wybór gdy znajdzie się pierwszą alternatywę satysfakcjonującą pod każdym względem).

Na wybór strategii decyzyjnej wpływa złożoność problemu decyzyjnego.

Upraszczanie może również polegać na stosowaniu pewnych sekwencji strategii- np. eliminacja alternatyw na podstawie jakiejś reguły.

W miarę wzrostu złożoności zadania decydent przyjmuje takie strategie wyboru, które redukują jego wysiłek poznawczy.

Uproszczenia występują też w samym procesie tworzenia ocen- jeśli decydent znajdzie jeden argument, który zacznie przemawiać na korzyść jakiejś alternatywy, to może on nawet zmienić swoje wcześniejsze przekonania i przyjmować nowe, tak aby najwięcej racji przemawiało za jego wyborem (Jarvis).

Postępowanie takie prowadzi do posłużenia się regułą dominacji (Montgomery). Człowiek już w najwcześniejszej fazie procesu decyzyjnego wyszukuje obiecującą alternatywę i za pomocą rozmaitych operacji zmierza do takiej reprezentacji alternatyw, w której alternatywa ta jest co najmniej tak dobra, jak wszystkie inne pod każdym istotnym względem, a pod pewnymi względami jest lepsza od pozostałych.

13. PODEJŚCIE NORMATYWNE I OPISOWE W BADANIACH DECYZJI LUDZKICH

13.1. Pomoc, czy zastępowanie człowieka w procesach decyzyjnych?

Analiza decyzyjna charakteryzuje się formułowaniem racjonalnych zasad, wg których należy podejmować decyzje.

Psychologia decyzji-faktycznym przebieg procesu decyzyjnego.

Analiza decyzyjna i psychologia decyzji mają wspólny cel- pomaganie człowiekowi w rozwiązywaniu trudnych problemów decyzyjnych.

W sytuacjach, w których główny kłopot wiąże się z potrzebą integracji wielkiej ilości informacji lepiej sprawdzają się modele analizy decyzyjnej (istnieją kalkulatory, programy, komputery które lepiej i szybciej rozwiążą problem niż człowiek).

Strukturalizacja problemu decyzyjnego jest również problemem. Tutaj lepiej radzą sobie modele opisowe- człowiek ma zdecydowaną przewagę nad maszyną, bo korzysta z doświadczenia, pamięci i może również tworzyć nowe pomysły.

Celem tworzenia programów komputerowych, jest pomoc człowiekowi w wydobyciu odpowiednich informacji, które pozwolą uzyskać strukturę problemu decyzyjnego.

13.2. Wzajemne świadczenia obu podejść.

Oba podejścia przenikają się nawzajem i inspirują. Opisowe modele opisują proste reguły, jakimi posługują się ludzie w procesie decyzji. Mają one jednak również negatywny aspekt- pokazują dużo zjawisk, w których ukazane są odstępstwa od rozmaitych postulatów racjonalności, ale niewiele można z tego wywnioskować o mechanizmach podejmowania ryzyka przez człowieka.

Analiza decyzyjna w każdej fazie odwołuje się do procesów poznawczych, co nie jest proste dla analityka, który musi korzystać z technik które są sprawdzane jako dostarczające wiarygodnej informacji o celach i preferencjach decydenta- Pitz mówi, że reprezentacja problemu decyzyjnego w umyśle decydenta może być zasadniczo odmienna od formułowania problemu decyzyjnego w analizie decyzyjnej (teoria skryptów, mówi o tym, że informacje są przechowywane i wydobywane na zasadzie prostych schematów). Problem jak przełożyć reprezentację w umyśle decydenta na język analizy decyzyjnej jest jeszcze nie rozwiązany.

13.3 Racjonalność, ale jaka?

Pojęcie racjonalności jest inaczej rozumiane w obu podejściach.

Na gruncie teorii normatywnej racjonalność to wewnętrzna zgodność preferencji decydenta. Racjonalność zachowania wyrażana jest zasadą maksymalizacji użyteczności decydenta ( w warunkach pewnych) i zasadą maksymalizacji oczekiwanej wartości (w warunkach niepewnych).

Podejście deskryptywne- racjonalność nie jest już tak klarowna jak w podejściu normatywnym. Badacz nigdy nie może mieć pewności, czy analizując zachowanie uwzględnił wszystkie istotne dla danego decydenta cechy sytuacji decyzyjnej.

March : „Normatywne teorie wyboru zajmują się doskonaleniem inteligencji ludzkiego działania na podstawie założenia, że działanie wywodzie się z rozumu; teorie te dążą do usprawnienia technologii decyzji. Natomiast deskryptywne teorie wyboru zajmują się doskonaleniem zrozumienia ludzkiego działania posługując się założeniem, że działanie to ma sens. Nie każde jednak zachowanie ma sens: niektóre z zachowań są nierozsądne. I nie każda technologia decyzji jest inteligentna: niektóre z nich są szalone.”

6

---