HISTORIA UNII EUROPEJSKIEJ
II wojna światowa spowodowała, iż zniszczeniu uległo wiele gospodarek krajów europejskich i w celu ratowania tych gospodarek większość rządów europejskich zaciągnęła poważne pożyczki w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Wojna natomiast spowodowała, że USA poważnie rozbudowały swój potencjał gospodarczy i po zakończeniu wojny rozpoczęły ekspansję na rynki europejskie, które stały się ich głównymi rynkami zbytu. W ten sposób Europa straciła swoją dominującą pozycje na rynku na rzecz USA. Produkcja przemysłowa Europy zachodniej przed II Wojną Światową w skali światowej wynosiła ok. 45%, natomiast już w 1948 roku ten udział zmalał do zaledwie 32,2% na rzecz USA, które już wtedy swoją produkcją przemysłową zaspokajały 58,2%[1] rynku. Dodatkowym „ciosem” dla gospodarek europejskich było faktyczne podzielnie Europy na dwie części, a mianowicie na część zachodnią oraz na blok wschodni będący pod wpływem Związku Radzieckiego.
Wszystkie te czynniki spowodowały nasilenie się tendencji integracyjnych w Europie. Pierwszym poważnym akcentem mającym na celu scalenie krajów europejskich było zawarcie 4 kwietnia 1949 roku paktu północnoatlantyckiego, które zostało podpisane przed 10 krajów europejskich oraz przez USA i Kanadę. Pakt ten powołał do życia Organizację Paktu Północnego Atlantyku (w skrócie od angielskiego NATO). Utworzenie tej organizacji było popierane przez USA, gdyż pomimo niektórych akcentów antyamerykańskich, oznaczało jednak gwarancję spłaty długów zaciągniętych po wojnie przez kraje europejskie w USA, uzyskanie sprzymierzeńca w walce z ZSRR oraz, co najważniejsze, zwiększenie zdolności importowej Europy zachodniej. Wielka Brytanie i USA dążyły jednak do wciągnięcia w ramy NATO także Niemiec Zachodnich oraz na zniesieniu ograniczeń w produkcji stali, które po wojnie zostały nałożone na Niemcy w celu demilitaryzacji tego kraju. Państwa te bowiem uznały, iż system obronny Europy nigdy nie będzie w pełni efektywny bez uczestnictwa w nim Niemiec. Sytuacja taka spowodowała wzrost obaw ze strony Francji gdyż sytuacja taka mogła spowodować ekspansje gospodarczą Niemiec oraz zmniejszenie dostaw Francuskiego węgla do Lotaryngii, a to mogłoby spowodować zachwianie planów odbudowy gospodarek innych krajów europejskich. Zdając sobie sprawę, iż włączenie Niemiec w struktury NATO, jak również odbudowa niemieckiego przemysłu stalowego jest tylko kwestią czasu, Francja zgłosiła dwa projekty, które miały zapewnić ochronę interesów Francji. Projekty te miały na celu znaczne usamodzielnienie gospodarcze i uzbrojenie RFN, a tym samym zniesienie części powojennych postanowień w sprawie demilitaryzacji tego kraju oraz zapewnienie narodowych interesów Francji poprzez pewną kontrolę nad gospodarką zachodnioniemiecką w zakresie podstawowych surowców oraz nad armią zachodnioniemiecką, wreszcie asekurowanie się przez militarnym zagrożeniem Europy zachodniej ze strony ZSRR[2]. Pomysłodawcą projektu równouprawnienia RFN w wymianie podstawowych surowców z innymi państwami europejskimi był francuski minister spraw zagranicznych R. Schumann., chodź twórcami tego projektu byli J.Monnet, P.Reuter, P.Uri i S.Hirsch, to właśnie do nazwiska francuskiego ministra nazwano ten projekt „Planem Schumanna”. Projekt utworzenia Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali został zgłoszony przez Schumanna 9 maja 1950 roku i był on oparty na projektach ponadnarodowych ugrupowań dla poszczególnych dziedzin gospodarki. Celem EWWiS było utworzenie wspólnego rynku żelaza, stali oraz węgla, a przez to przyczynianie się do rozwoju gospodarek i podnoszenia poziomu życia w państwach, które przystąpiły do tego ugrupowania. Projekt ten przewidywał powołanie, niezależnych od poszczególnych państw, organów mających za zadanie kontrolę nad przepływem surowców, dofinansowaniem oraz rozstrzyganiem sposób powstałych pomiędzy członkami ugrupowania. 19 kwietnia 1851 roku w Paryżu został podpisany przez: Francję, Holandię, Belgię, Luksemburg, RFN i Włochy, układ w sprawie utworzenia Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Wszedł on w życie po ratyfikowaniu go przez wszystkie kraje członkowskie i nabrał mocy prawnej 25 lipca 1952 roku. Traktat ten został zawarty na okres 50 lat czyli do 2002 roku. Państwa należące do EWWiS zobowiązały się do stopniowego zniesienia wszelkich ceł i kontyngentów, ograniczających swobodny przepływ surowców i produktów przemysłów węglowego i stalowego, kapitału inwestowanego w tych przemysłach oraz siły roboczej, wprowadzania jednolitych taryf transportowych, zaniechania rządowego subsydiowania przedsiębiorstw i innych ograniczających praktyk[3]. Powyższe zobowiązanie zawarte zostało w art. 4 Traktatu, który brzmiał następująco:
„Uznaje się za nie do pogodzenia ze wspólnym rynkiem węgla i stali i w konsekwencji za zniesione i zakazane w granicach Wspólnoty, na warunkach ustalonych w niniejszym Traktacie:
a. Opłaty przywozowe i wywozowe lub podatki mające to samo znaczenie, jak również ograniczenia ilościowe obrotu węglem i stalą;
b. Środki lub praktyki dyskryminujące niektórych producentów, nabywców lub konsumentów, w szczególności pod względem cen, warunków dostaw, taryf przewozowych, jak również środki i praktyki utrudniające nabywcy swobodny wybór dostawcy;
c. Subwencje lub pomoc udzielane przez państwo lub też dyferencjacje obciążeń nakładanych przez nie, niezależnie od formy tych obciążeń;
d. Praktyki restrykcyjne dotyczące podziału i eksploatacji rynków.”[4]
Ustanawiając EWWiS jako instytucję posiadającą osobowość prawną, powołano do życia instytucje Wspólnoty: Wysoką Władzę, Zgromadzenie Ogólne, Specjalną Radę Ministrów, Trybunał Sprawiedliwości, Komitet Konsultacyjny oraz Trybunał Obrachunkowy. EWWiS doprowadziła dość szybko do wprowadzenia wspólnego rynku węgla, rud żelaza i złomu gdyż nastąpiło to zaledwie 7 miesięcy od ostatniej ratyfikacji Traktatu, wspólny rynek stali został utworzony 1 maja 1953 roku, a cały okres dostosowawczy zakończył się 9 lutego 1958 roku.
Równocześnie w czasie opracowywania Traktatu Paryskiego prowadzono działania, które maiły na celu powołanie jeszcze dwóch organizacji. Nie miały to być jednak organizacje o charakterze gospodarczym lecz politycznym i militarnym. Chciano powołać do życia Europejską Wspólnotę Polityczną oraz Europejską Wspólnotę Obroną. EWO miała zostać oparta na wspólnej armii zachodnioeuropejskiej w skład której miały wejść także wojska Niemieckie. 27 maja 1952 te same państw, które utworzyły EWWiS podpisały układ w sprawie powołania do życia Europejskiej Wspólnoty Obronnej. Układ o EWO nie wszedł jednak w życie, gdyż francuskie Zgromadzenie Narodowe odmówiło ratyfikacji. Odrzucenie tego układu przez Francję spowodowało zaniechanie prac nad utworzeniem Europejskiej Wspólnoty Politycznej. Powstała w ten sposób bariera interesów narodowych spowodowała, iż postanowiono odłożyć próby ustanowienia integracji politycznej i militarnej, a zająć się pogłębianiem integracji gospodarczej.
Wiele państw zachodnioeuropejskich zainteresowało się energią atomową w dążeniu do odgrywania roli tzw. siły na świecie. Większość tych państw zdając sobie sprawę, że badania nad możliwością i wykorzystaniem energii atomowej, przekraczają ich indywidualne możliwości finansowe, rozpoczęły starania na rzecz zespolenia w tym celu swych zasobów finansowych, materiałowych i kadry naukowej.[5] W tym celu w 1955 roku zwołano konferencję ministrów spraw zagranicznych krajów, które należały do EWWiS, na której doszło do porozumienia w sprawie rozpoczęcia prac nad przygotowaniem planu integracji ekonomiczne Europy zachodniej. Na konferencji w Mesynie powołano komitet pod przewodnictwem belgijskiego ministra spraw zagranicznych P.H. Spaaka, który miał opracować ekonomiczne i instytucjonalne założenia nowej organizacji. Efektem pracy tej komisji było opublikowanie „Raportu Spaaka”, który stał się przedmiotem negocjacji. Komitet ekspertów rządowych pod przewodnictwem Spaaka w listopadzie 1955 roku przedłożył projekt utworzenia przez kraje EWWiS dwóch nowych organizacji pod nazwą Europejska Wspólnota Energii Atomowej (w skrócie EURATOM) oraz Europejskiej Wspólnota Gospodarcza (w skrocie EWG). Przeciwko planom utworzenia EURATOMU wystąpiła Wielka Brytania, która obawiała się, że zmniejszy to jej wpływy w Europie zachodniej i przyniesie szkodę interesom monopoli brytyjskim. W zamian za utworzenie EURATOM'u Wielka Brytania zaproponowała utworzenie organizacji międzynarodowej o charakterze koordynacyjnym, a otwartej dla wszystkich państw europejskich. Zadaniem tej organizacji miało być: koordynowanie atomowych programów państw członkowskich, popieranie wspólnych przedsięwzięć, szkolenie specjalistów, ułatwianie wymiany doświadczeń i informacji, ujednolicanie ustawodawstwa w zakresie przemysłu atomowego, nie miałaby natomiast żadnych uprawnień w zakresie wydobywania i rozdziału surowców oraz paliwa atomowego, ani żadnej władzy nad przedsiębiorstwami przemysłu atomowego.[6] Projekt angielski jednak nie uzyskał znaczącego poparcia i po kilkakrotnym rozpatrywaniu projektu Spaaka, szefowie rządów podpisali w Rzymie w dniu 25 marca 1957 roku, Traktat o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej. Równocześnie z podpisaniem traktatu o EURATOMie doszło do podpisanie Traktatu o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej. Oba te traktaty weszły w życie po ratyfikacji przez parlamenty państw - sygnatariuszy czyli 1 stycznia 1958 i zostały zawarte na czas nieokreślony. Od tego czasu stanowią one podstawę prawną funkcjonowania obu tych wspólnot, które wraz z EWWiS tworzą Wspólnoty Europejskie, które są przedmiotami prawa europejskiego. Równocześnie z Traktatami Rzymskimi podpisana została Konwencja o instytucjach takich jak: Europejskie zgromadzenie Parlamentarne i Trybunał Europejski, stały się wspólnymi organami Wspólnoty Europejskiej. Terminowa realizacja unii celnej państw Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, znajdująca wyraz we wprowadzeniu przedterminowo, bo do połowy 1968 roku, wspólnej zewnętrznej taryfy celnej i w przewidzianym terminie, do końca 1970 roku, wspólnej polityki handlowej wobec krajów trzecich była znacznym i cennym sukcesem pierwszych lat funkcjonowania Wspólnot Europejskich.[7] Za duży sukces trzeba uznać także zapoczątkowanie w 1962 roku pracy nad wspólną polityką rolną , która była najtrudniejszym segmentem uzgodnień w wspólnej polityce gospodarczej.
W okresie późniejszym nadal „pogłębiano” współpracę krajów członkowskich i tak w za niezwykle ważne przedsięwzięcie mające na celu pogłębianie międzynarodowego podziału pracy i rozwoju wymiany handlowej miedzy członkami Wspólnot Europejskich, trzeba uznać w wprowadzenie węża walutowego, którego celem było utrzymanie stałych kursów walutowych oraz utworzenie w 1079 roku Europejskiego Systemu Walutowego. Niestety tak wyśmienity rozwój wspólnot w latach sześćdziesiątych i początku lat siedemdziesiątych został jednak zahamowany poprzez kryzys surowcowo-energetyczny. Okres ten odznaczył się znacznym zwolnieniem tempa przechodzenia do wyższych form integracji, a również można było zauważyć pewien regres w procesach liberalizacyjnych. Kryzys surowcowy tak mocno wpłynął na procesy integracyjne w Europie zachodniej, gdyż ropa naftowa, której cena nominalna w latach 1973-81 wzrosła około 20 krotnie[8], była surowcem deficytowym importowanym do Europy. Wraz ze wzrostem cen ropy naftowej na rynkach światowych wzrosły także ceny innych surowców energetycznych importowanych do krajów Wspólnot Europejskich i to właśnie było przyczyną powstania na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych olbrzymiej nierównowagi bilansów płatniczych krajów Europy zachodniej. Dodatkowo niekorzystnym czynnikiem wpływającym na recesje integracji europejskiej był wzrost stóp bezrobocia i inflacji w europie. Kraje dotknięte znacznymi deficytami płatniczymi w celu ratowania swoich gospodarek wprowadzały narzędzia, które miały pomóc im w ochronie własnych gospodarek czyli swój renesans przeżywały tendencje protekcjonistyczne. „Rewolucja cen lat 70” nie dotknęła jedynie gospodarek państw małych i biednych. Przykładem na pogorszenie „terms of trade” może być nawet Niemiecka Republika Federalna, która już w latach siedemdziesiątych uznawana była państwo silne, mające długookresowe znaczne nadwyżki w bilansie płatniczym. Niemiecka Republika Federalna jako jedyny kraj, pomimo drastycznych podwyżek ropy naftowej i to zarówno w latach siedemdziesiątych, jak i na początku lat osiemdziesiątych, nie osiągnęła deficytu płatniczego, to jednak jak można zauważyć w tabeli 1, odnotowała znaczny spadek nadwyżki balansu płatniczego, a jej największy spadek zanotowała w 1980 roku, gdy nadwyżka wyniosła zaledwie niecałe 9 miliardów marek.
Zwolnienie tempa integracji europejskiej spowodowane było również przez podjęcie decyzji Wspólnot Europejskich o przyjęciu nowych członków. Pierwszymi krajami przyjętymi do wspólnoty w 1973 roku była Wielka Brytania, Dania i Irlandia, w 1981 roku przyjęto Grecję, a w 1986 roku dwa kraje iberyjskie - Portugalię i Hiszpanię. Gospodarki nowo przyjętych krajów w większości odbiegały od zaawansowanych ekonomicznie gospodarek krajów będących już członkami wspólnot, toteż przyznano im okresy przejściowe, które miały posłużyć do dostosowania tych krajów do warunków konkurencji panującej w tym czasie we Wspólnotach Europejskich. Okresy przejściowe miały zróżnicowaną długość zależną od stopnia zapóźnienia ekonomicznego danego kraju. Pojawienie się w ugrupowaniu państw o niejednakowym stopniu liberalizacji wzajemnych stosunków spowodował przesunięcie na czas późniejszy planów związanych z przechodzeniem do wyższych form ugrupowania integracyjnego.
Wspomniane wcześniej zahamowanie procesów integracyjnych stało się bezpośrednim impulsem do opracowania przez Komisje programu, zwanego od nazwiska jej przewodniczącego planem Delors'a.[1] Program ten nazwano „Białą Księgą” i został on opublikowany w 1985 roku. W planie tym przewidywano utworzenie Jednolitego Rynku Wewnętrznego, tzn. utworzenie wspólnego rynku towarów, usług, ludności i kapitału. Najważniejszą rolę w realizacji tego celu spełnił podpisany 17 lutego 1986 roku (przez dziewięć państw członkowskich Wspólnot został podpisany w Luxemburgu, a przez trzy pozostałe w Hadze) kolejny traktat nazwany Jednolitym Aktem Europejskim. Wszedł on w życie
1 lipca 1987 roku po ratyfikowaniu go przez parlamenty państw członkowskich. Był on pierwszą rewizją traktatów wspólnotowych, nie uchylał on postanowień Traktatu Paryskiego ani Traktatów Rzymskich lecz wprowadzał do nich jedynie istotne zmiany. W wyniku jego postanowień Wspólnoty otrzymały nowe kompetencje w dziedzinie gospodarczej, zmodyfikował proces podejmowania decyzji we Wspólnotach oraz dokonał regulacji prawnej współpracy politycznej państwa członkowskich Wspólnot w ramach tzw. Europejskiej Współpracy Politycznej[2]. Traktat zapowiadał również ściślejszą współpracę w dziedzinie ochrony środowiska, badań naukowych i rozwoju technologii.[3] Najważniejszym postanowieniem zawartym w JAE było ustanowienie grudnia 1992 jako daty do której powinien zostać wprowadzony program „Europa 1992”, który przewidywał utworzenie Jednolitego Rynku Wewnętrznego. Z góry określony termin utworzenia wewnętrznego rynku wymagał bardzo sprawnej i szybkiej pracy legislacyjnej, gdyż w ciągu stosunkowo krótkiego czasu trzeba było opracować i przyjąć ponad 300 aktów prawnych, które były niezbędne do utworzenia Jednolitego Rynku Wewnętrznego. Cały dorobek prawny Wspólnot nazwano acquis communautaire lecz oprócz zaakceptowania tego dokumentu państwa członkowskie musiały jeszcze zakończyć proces inkorporacji prawa europejskiego do własnego ustawodawstwa narodowego.
Pomyślny przebieg przygotowań do utworzenia wspólnego rynku ponownie rozbudził pomysł utworzenia wyższej formy ugrupowania integracyjnego, które miałoby zawierać unię monetarną i gospodarczą. W grudniu 1991 roku rozpoczęła się konferencja międzyrządowa, która miała przygotować ostateczną wersję nowego traktatu. Przygotowania do rozszerzenia integracji w głąb zakończono parafowaniem, w grudniu 1991 roku, Traktatu o Unii Gospodarczej i Monetarnej. Do podpisania Traktat o Unii Europejskiej podpisano 7 lutego 1992 roku w miejscowości Maastricht. Niestety traktat ten nie wszedł w życie tak jak zakładano 1 stycznia 1993 roku, gdyż proces ratyfikacyjny przedłużał się ze względu na fakt, iż takie państwa jak Dania, Irlandia i Francja uzależniły ratyfikacje traktatu o wyników referendum przeprowadzonego w tych krajach. Przeciwko traktatowi sprzeciwiało się bardzo wiele środowisk i to ze wszystkich stron scen politycznych, zarówno kraje słabsze, obawiające się, iż będą musiały podporządkować się silniejszym państwom, jak również sprzeciw pojawiał się po stronie krajów silniejszych, które posiadały silną i stabilną walutę i były przeciwne unii walutowej. Za traktatem opowiadały się oczywiście partie rządzące, sfery przemysłowo-handlowe, zdecydowana większość elit intelektualnych i studenci.[4] Rozdarcie społeczeństwa najlepiej obrazują wyniki referendum: w Irlandii było to 68,7% za podpisaniem Układu, we Francji za ratyfikacją Traktatu opowiedziało się zaledwie 52% ludności, natomiast w Danii przeciwko Traktatowi głosowała większość, bo aż 50,7% mieszkańców. Aby nie dokonywać rewizji Traktatu z Maastricht, a uwzględnić niezadowolenie mieszkańców postanowiono dokonać stosownych ustępstw na rzecz krajów w których referendum wypadło niekorzystnie. W tym celu 12 grudnia 1992 roku odbyło się posiedzenie Rady Europejskiej na w Edynburgu na którym rozstrzygnięto wszystkie sporne kwestie. W wyniku tego posiedzenia Dania uzyskała zgodę na wyłączenie jej w pewnym stopniu ze wspólnej polityki walutowej i obronnej Unii Europejskiej, jak też na zastosowanie przez nią pewnych odstępstw od instytucji obywatelstwa UE i tzw. europolicji, a ponadto ona i Wielka Brytania zwolnione zostały z obowiązku stosowania postanowień Traktatu w zakresie polityki socjalnej, a wielka Brytania dodatkowo wywalczyła sobie prawo do samodzielnego decydowania, czy i kiedy przystąpi do realizacji trzeciego etapu budowy unii walutowej.[5] Ostatecznie Traktat wszedł w życie 1 listopada 1993 roku. Trakt powołał Unię Europejską, która jednak nie ma zastępować Wspólnot Europejskich lecz stanowi ona „nadbudowę” nad trzema filarami .
Filar pierwszy to wspólnoty europejskie, które funkcjonują na podstawie poszczególnych traktatów zawartych w latach wcześniejszych. Na pierwszy filar Unii Europejskiej składają się następujące elementy: unia celna i wspólny rynek, polityka handlowa, rolna, transportowa, przemysłowa i strukturalna oraz unia gospodarcza i walutowa, sieci transeuropejskie, polityka socjalna, wspólne badania naukowe, i rozwój technologiczny, ochrona środowiska, ochrona konsumenta, obywatelstwo Unii i kultura. Kolejny drugi filar dotyczy wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. Filar ten jest realizowany dzięki współpracy międzyrządowej. Państwa należące do Unii Europejskiej ustalają wspólne stanowiska dotyczące utrzymania pokoju oraz ochrony praw człowieka i to zarówno na terenie Unii jak także w krajach trzecich, jak również współpracują z wojskami NATO. Trzeci filar dotyczy spraw wewnętrznych i wymiaru sprawiedliwości, a dokładniej chodzi o wspólne stanowiska w zakresie ochrony granic zewnętrznych, polityki migracyjnej, azylowej i wizowej oraz zwalczania narkomanii i przestępczości zorganizowanej.
Celem Unii Europejskiej nie jest tylko i wyłącznie stworzenie unii gospodarczej i walutowej, ze swoją własną, niezależną jednostką pieniężną lecz także utworzenie wspólnej polityki zagranicznej, obronnej i bezpieczeństwa. Powołana na podstawie Traktatu z Maastricht Unia Europejska jest organizacją nie posiadająca podmiotowości prawno międzynarodowej i obecnie traktowana jest jako tzw. struktura sui generis. Zastosowane w Traktacie o Unii Europejskiej rozwiązania co do konstrukcji układu powodują, że ramy prawno-instytucjonalne Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej wyznacza aż pięć dokumentów prawnych: trzy traktaty założycielskie Wspólnot (traktat paryski i traktaty rzymskie), Jednolity Akt Europejski oraz Układ o Unii Europejskiej[1].
Traktat z Maastricht, który stanowi podstawę prawną funkcjonowania Unii Europejskiej jest dokumentem bardzo nieprzejrzystym i ukazującym w sposób nieprecyzyjny jak naprawdę ma przebiegać proces zjednaczania Europy. Już proces ratyfikacyjny pokazał jak wiele trzeba ustępstw aby ten dokument mógł wejść w życie. Uświadomienie sobie tego problemu przez twórców i sygnatariuszy Traktatu z Maastricht, doprowadziło do ponownej rewizji jego postanowień. Do przeglądu traktatu doszło w kilka lat po jego ratyfikacji na konferencji zwołanej w Amsterdamie. Międzyrządowe rozmowy trwały do 29 marca 1996 roku do 17 czerwca 1997 roku. Ich przedmiotem była rewizja licznych dyspozycji istniejących traktatów w celu podniesienia ich skuteczności i sprostaniu oczekiwaniom obywateli[2]. Po długotrwałych rozmowach podpisano 2 października 1997 roku Traktat Amsterdamski, który jednak nie do końca spełnia wszystkie zakładane postulaty. Dokument ten reguluje jedynie problemy dotyczące przepływu czynnika ludzkiego, lepszego działania instytucji unijnych oraz wspólnego bezpieczeństwa członków ugrupowania.