Art. 5 Traktatu Północnoatlantyckiego

„Strony zgadzają się, że zbrojna napaść na jedną lub więcej z nich w Europie lub Ameryce Północnej będzie uznana za napaść przeciwko nim wszystkim i dlatego zgadzają się, że jeżeli taka zbrojna napaść nastąpi, to każda z nich, w ramach wykonywania prawa do indywidualnej lub zbiorowej samoobrony, uznanego na mocy artykułu 51 Karty Narodów Zjednoczonych, udzieli pomocy Stronie lub Stronom napadniętym, podejmując niezwłocznie, samodzielnie jak i w porozumieniu z innymi Stronami działania, jakie uzna za konieczne, łącznie z użyciem siły zbrojnej w celu przywrócenia i utrzymania bezpieczeństwa obszaru północnoatlantyckiego. [...]”

Przykład dotyczący sytuacji w Królestwie Tonga

Dnia 17 listopada 2006 roku władze Królestwa Tonga wprowadziły stan wyjątkowy deklarując, że zamierzają prosić o pomoc Nową Zelandię i Australię. Oddziały wojskowe obu państw miały udzielić wsparcia w tłumieniu zamieszek, które rozpoczęła młodzież domagająca się demokratycznych reform. W wyniku ulicznych starć zginęło co najmniej osiem osób; dochodziło także do aktów grabieży.

Nowa Zelandia i Australia wysłały na Tonga ok. 150 żołnierzy i oficerów policji w celu udzielenia wsparcia władzom lokalnym wyłącznie w zakresie utrzymania porządku wewnętrznego (nie zaś prowadzenia akcji represyjnej przeciwko przeciwnikom politycznym). W rozpatrywanym przypadku trudno mówić o naruszeniu prawa narodu tongijskiego do samostanowienia.

Interwencja wojsk radzieckich na Węgrzech w 1956 roku

Dnia 23 października 1956 roku w Budapeszcie doszło do masowych demonstracji, w czasie których uczestnicy wzywali rząd do włączenia do jego składu Imre Nagy. W czasie demonstracji żądano także ukarania osób winnych krwawych czystek z lat poprzednich. W nocy rozpoczęły się walki między demonstrantami a siłami rządowymi. I Sekretarz Komunistycznej Partii Węgier Erno Gero poprosił wojska radzieckie o interwencję i zdławienie kontrrewolucji. Oddziały radzieckie wkroczyły do stolicy.

Rankiem, dnia 24 października, o godzinie 8.13 ogłoszono jednak, że Nagy otrzymał polecenie sformowania nowego rządu. Sytuacja chwilowo ustabilizowała się. Nie dochodziło już do starć demonstrantów z siłami rządowymi. Miejsce E. Gero na stanowisku I Sekretarza KPW zajął Janos Kadar.

Dnia 1 listopada rząd Imre Nagy wypowiedział Układ Warszawski i zażądał, by wszystkie obce wojska opuściły terytorium państwa. Dnia 4 listopada oddziały radzieckie ponownie wkroczyły do Budapesztu (pomimo oporu mieszkańców stolicy i wbrew woli rządu I. Nagy). Tego samego dnia utworzony został rząd p. Kadara, który ogłosił, że powstaje „w miejsce” rządu I. Nagy (który został osądzony i skazany na karę śmierci).

W rozpatrywanym przypadku:

- nie sposób przyjąć, by interwencja armii radzieckiej stanowiła konsekwencję „zbrojnej napaści” na Węgry (a jedynie w takim przypadku wchodziłoby w grę wykonywanie prawa do samoobrony zbiorowej);

- interwencja armii radzieckiej naruszała prawo narodu węgierskiego do samostanowienia.

Art. 42 Karty Narodów Zjednoczonych

„Jeżeli Rada Bezpieczeństwa uzna, że środki przewidziane w artykule 41 [Karty Narodów Zjednoczonych - tzn. środki nie mające charakteru militarnego] mogłyby okazać się niewystarczającymi albo już okazały się niewystarczającymi, jest ona władna podjąć taką akcję przy pomocy sił powietrznych, morskich lub lądowych, jaka mogłaby okazać się konieczną do utrzymania albo przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa. Akcja taka może polegać na demonstracjach, blokadzie i innych operacjach sił zbrojnych powietrznych, morskich lub lądowych członków Narodów Zjednoczonych”.

Rada Bezpieczeństwa jest organem ONZ, na którym spoczywa główna odpowiedzialność za utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego. W przypadku stwierdzenia przez Radę wszelkiej okoliczności zagrażającej pokojowi, zakłócenia pokoju lub aktu agresji może ona podjąć decyzję w przedmiocie zastosowania odpowiednich środków, aby utrzymać albo przywrócić międzynarodowy pokój i bezpieczeństwo.

Środki, o których mowa określone zostały w art. 41 i 42 Karty. Art. 41 stanowi podstawę do zastosowania środków nie polegających na użyciu siły zbrojnej (np. nałożenie sankcji ekonomicznych, zerwanie stosunków dyplomatycznych). Jeżeli Rada uzna jednak, że środki przewidziane w art. 41 Karty mogłyby się okazać niewystarczające dla utrzymania lub przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, bądź takimi się okazały, wówczas - na podstawie art. 42 Karty - może podjąć decyzję o przeprowadzeniu akcji zbrojnej.

Dwa modele akcji zbrojnej na podstawie art. 42 Karty Narodów Zjednoczonych

1) (model scentralizowany - wyraźnie przewidziany w Karcie) Akcja zbrojna miała być przeprowadzana przy użyciu oddziałów wojskowych, oddanych przez państwa członkowskie Radzie Bezpieczeństwa do bezpośredniej dyspozycji na podstawie szczegółowych porozumień (art. 43 ust. 1 Karty). Jednak w związku z tym, że porozumienia wskazane w art. 43 ust. 1 Karty nie zostały nigdy zawarte, Organizacja nie dysponuje własnymi siłami zbrojnymi, które mogłyby być wykorzystane do przeprowadzania operacji militarnych, o których mowa w art. 42 Karty. Model scentralizowany (w „czystej formie”) nie funkcjonuje w praktyce.

Wspomnieć należy jednak w tym kontekście o szczególnym przypadku użycia siły zbrojnej na podstawie upoważnienia organów ONZ.

Rada Bezpieczeństwa albo Zgromadzenie Ogólne powołują w pewnych przypadkach tzw. siły pokojowe (tzw. błękitne hełmy, peacekeeping forces) dla zrealizowania oznaczonych celów rozjemczych lub stabilizacyjnych. Powstanie ich zwykle wiąże się z wyrażeniem zgody przez państwo, w którym dana misja ma działać. Jakkolwiek kontyngenty wojskowe partycypujących państw zachowują swoją narodową odrębność, to jednak pozostają one pod zwierzchnią władzą i kontrolą Organizacji. Co do zasady członkowie sił pokojowych mogą używać siły zbrojnej wyłącznie w samoobronie. Jednak w szczególnych przypadkach Rada upoważnia uczestników misji pokojowych do używania siły zbrojnej dla realizacji pewnych określonych celów militarnych (np. zabezpieczenia bezpieczeństwa dostaw pomocy humanitarnej, rozbrajania członków lokalnych band, którzy destabilizują sytuację w danym państwie). W tych szczególnych przypadkach można mówić o wariancie modelu scentralizowanego.

2) (model zdecentralizowany) Rada Bezpieczeństwa autoryzuje (upoważnia) państwa członkowskie do przeprowadzenia operacji zbrojnej, określając cele militarne (a zatem nie tylko cele czysto stabilizacyjne), które należy osiągnąć oraz okres, na który autoryzacja pozostaje w mocy. Kontyngenty państw członkowskich biorące udział w takiej operacji nie podlegają bezpośredniej kontroli ONZ. Przykładem tego typu misji jest ISAF w Afganistanie.

Rezolucja Rady Bezpieczeństwa nr 1510 z 2003 roku w przedmiocie działania ISAF (International Security Assistance Force)

Utworzenie ISAF wiąże się z zawarciem w grudniu 2001 roku przez polityków afgańskich (działających pod auspicjami ONZ) tzw. Porozumienia Bońskiego. W punkcie 3 Aneksu I do Porozumienia wezwano Radę Bezpieczeństwa ONZ do rozważenia kwestii „autoryzowania rozmieszczenie w Afganistanie sił mandatowych” (mandated forces). Dnia 20 grudnia 2001 roku Rada Bezpieczeństwa przyjęła rezolucję nr 1318, w której - na podstawie Rozdziału VII Karty Narodów Zjednoczonych - upoważniono państwa członkowskie, zgodnie z postanowieniami Aneksu I do Porozumienia Bońskiego, do ustanowienia na okres sześciu miesięcy ISAF w celu udzielania pomocy afgańskiej Władzy Tymczasowej w zakresie utrzymywania bezpieczeństwa w rejonie Kabulu.

Pakt Północnoatlantycki przejął (z dniem 11 sierpnia 2003 roku) strategiczne dowództwo, kontrolę oraz funkcje koordynacyjne w stosunku do sił sojuszniczych (w tym Polskiego Kontyngentu wojskowego) działających w Afganistanie.

Art. 107 Karty Narodów Zjednoczonych

„Nic w niniejszej Karcie nie może unieważniać lub wykluczać akcji w stosunku do któregokolwiek państwa, które w ciągu Drugiej Wojny Światowej było nieprzyjacielem któregokolwiek z sygnatariuszy niniejszej Karty, jeżeli państwa odpowiedzialne za taką akcję, podjęły ją lub usankcjonowały jako następstwo tej wojny.”.

Merytoryczna zawartość art. 107 Karty pozostaje w ścisłym związku z faktem, że treść tego dokumentu negocjowana była w końcowej fazie prowadzenia działań wojennych oraz wkrótce po ich zakończeniu. Pierwotni członkowie Organizacji dążąc do zapewnienia sobie pewnej swobody w toku rozmów kapitulacyjnych i pokojowych z państwami nieprzyjacielskimi, „wyjęli poza nawias” zakazu użycia siły (przewidzianego w art. 2 ust. 4) przypadki akcji (w tym akcji zbrojnych) podjętych jako następstwo wojny przeciwko państwom nieprzyjacielskim. W związku z tym, że wszystkie państwa „nieprzyjacielskie” w rozumieniu powołanego przepisu są obecnie członkami ONZ, art. 107 ma znaczenie wyłącznie historyczne.

Incydent w Entebbe (1976 rok)

Samolot pasażerski francuskich linii lotniczych został uprowadzony w czasie lotu z Izraela do Francji. Terroryści (z Ludowego Frontu Wyzwolenia Palestyny i Frakcji Czerwonej Armii) skierowali statek powietrzny do portu Entebbe w Ugandzie. Żądali m. in. wypuszczenia na wolność osób osadzonych w więzieniach.

Władze ugandyjskie nie podjęły żadnych efektywnych działań w celu uwolnienie zakładników (pozwoliły natomiast, by do porywaczy dołączyli ich wspólnicy przebywający w Ugandzie).

Oddział komandosów izraelskich przeprowadził (bez zgody władz ugandyjskich) skuteczną akcję uwolnienia zakładników.

Interwencja Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Francji po zawieszeniu broni w Iraku (1991 rok)

Po zakończeniu operacji Pustynna Burza i wyparciu sił irackich z terytorium Kuwejtu nastąpiło zawieszenie broni. Wojska irackie przeprowadzały jednak akcje zbrojne przeciwko Kurdom w północnej części Iraku, oraz przeciwko szyitom w części południowej. Dnia 5 kwietnia 1991 roku RB ONZ przyjęła rezolucję nr 688, w której potępiła działania władz irackich i wezwała je do umożliwienia organizacjom humanitarnym udzielenia pomocy potrzebującym. Rezolucja nie zawierała nic, co można było uznać za upoważnienie do użycia siły przeciwko Irakowi w związku z prześladowaniami ludności kurdyjskiej i szyickiej.

Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Francja przeprowadziły jednak akcję zbrojną na terytorium Iraku i ustanowiły „strefy zakazu lotów” na północy i południu.

Przedstawiciel Wielkiej Brytanii wskazał przy tym, że: „We believe that humanitarian intervention without the invitation of the country concerned can be justified in cases of extreme humanitarian need”. (Wskazał na legalność interwencji motywowanej względami humanitarnymi).

Orzeczenie Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej w sprawie statku Lotus (1927 rok)

Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej w sprawie statku Lotus (1927 rok) stwierdził, że: „Prawo międzynarodowe normuje relacje pomiędzy niepodległymi państwami. [...] Ograniczenia niepodległości państw nie można zatem domniemywać.”. Oznacza to, że wytwarzając, gromadząc, testując i dystrybuując środki o charakterze militarnym - państwo nie narusza prawa międzynarodowego, o ile nie jest związane normą, zakazującą określonego zachowania.

Opinia doradcza MTS w sprawie legalności groźby i użycia broni jądrowej (1996 rok)

Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w opinii doradczej w sprawie legalności groźby i użycia broni jądrowej z 1996 roku stwierdził, że:

- w prawie międzynarodowym nie ma żadnej normy, która by wyraźnie zezwalała na groźbę lub użycie broni jądrowej;

- w prawie międzynarodowym nie ma żadnej normy, która by bezwzględnie zakazywała groźby lub użycia broni jądrowej;

- groźba lub użycie broni jądrowej jest niezgodne z art. 2.4 Karty Narodów Zjednoczonych, o ile nie są spełnione przesłanki działania w samoobronie (art. 51 Karty Narodów Zjednoczonych);

- groźba lub użycie siły zbrojnej powinno czynić zadość m. in. zobowiązaniom wynikającym z międzynarodowego prawa humanitarnego (stanowiącego ochronę ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych);

- groźba lub użycie broni jądrowej co do zasady będzie niezgodne z międzynarodowym prawem humanitarnym, jakkolwiek nie można z całą pewnością ocenić legalności, czy też nielegalności takiego działania w szczególnych przypadkach wykonywania prawa do samoobrony, kiedy w grę wchodzi ochrona bytu państwowego.

Traktaty dotyczące rozmieszczania (używania, testowania) WMD (Weapons of Mass Destruction) w przestrzeniach niepodlegających suwerenności żadnego państwa

a) Układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i użytkowania przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi (wszedł w życie w 1968 roku, Polska jest jego stroną. Jego stronami są wszystkie państwa dysponujące bronią jądrową)

Tekst Układu: http://www.traktaty.msz.gov.pl/fd.aspx?f=P0000009740.pdf

Układ stanowi m. in., że:

- zakazane jest wprowadzanie na orbitę wokół Ziemi jakichkolwiek obiektów przenoszących broń jądrową lub jakiekolwiek inne rodzaje broni masowego zniszczenia, a także umieszczanie tego rodzaju broni na ciałach niebieskich i w przestrzeni kosmicznej w jakikolwiek inny sposób;

- Księżyc i inne ciała niebieskie maja być wykorzystywane wyłącznie w celach pokojowych (zakazuje się zakładania baz wojskowych, instalacji i fortyfikacji, dokonywania prób z jakimikolwiek typami broni, przeprowadzania manewrów wojskowych).

Postanowienia tego traktatu zostały uszczegółowione w Porozumieniu o działalności państw na Księżycu i innych ciałach niebieskich (wszedł w życie w 1984 roku, Polska nie jest jego stroną).

Tekst w języku angielskim: http://www.oosa.unvienna.org/pdf/publications/STSPACE11E.pdf

b) Traktat o zakazie umieszczania broni jądrowej i innych rodzajów broni masowej zagłady na dnie mórz i oceanów oraz w jego podłożu (wszedł w życie w 1972 roku, Polska jest jego stroną. Jego stronami nie są m. in. Francja, Korea Północna, Pakistan, Izrael).

Tekst traktatu: http://www.traktaty.msz.gov.pl/fd.aspx?f=P0000009356.pdf

Na jego podstawie państwa zobowiązały się do nieinstalowania i nieumieszczania na dnie mórz i oceanów oraz w jego podłożu jakiejkolwiek broni jądrowej lub innych rodzajów broni masowej zagłady, jak również konstrukcji, wyrzutni, oraz wszelkich innych urządzeń specjalnie przeznaczonych do przechowywania, wypróbowywania lub używania takiej boni.

W stosunku do państwa nadbrzeżnego, powyższy zakaz nie dotyczy 12 milowej strefy dna morskiego i podziemia pod morzem terytorialnym.

c) Układ o zakazie prób broni nuklearnej w atmosferze, w przestrzeni kosmicznej i pod wodą (wszedł w życie w 1963 roku, Polska jest stroną). Traktat nie zakazuje zatem np. podziemnych prób nuklearnych.

Tekst: http://www.traktaty.msz.gov.pl/fd.aspx?f=P0000010475.pdf

d) Układ w sprawie Antarktyki (wszedł w życie w 1961 roku, Polska jest jego stroną).

Tekst Układu: http://www.traktaty.msz.gov.pl/fd.aspx?f=P0000010740.pdf

Stanowi on, że:

- Antarktykę wykorzystuje się wyłącznie w celach pokojowych. Zabrania się w szczególności wszelkich przedsięwzięć o charakterze wojskowym, jak tworzenie baz i fortyfikacji wojskowych, przeprowadzanie manewrów wojskowych oraz doświadczeń ze wszelkimi rodzajami broni;

- zabrania się wszelkich wybuchów jądrowych na Antarktyce oraz usuwania w tym rejonie odpadów promieniotwórczych.

Traktaty demilitaryzujące obszary podlegające suwerenności państwowej

a) Traktat ustanawiający strefę wolną od broni jądrowej w Azji Środkowej (wszedł w życie w 2009 roku, obowiązuje między: Kazachstanem, Kirgistanem, Tadżykistanem, Turkmenistanem i Uzbekistanem). Strony zobowiązały się, że nie będą produkować, nabywać składować i testować broni jądrowej na swoim terytorium. Nie będą również zezwalać na wykorzystanie ich terytoriów w powyższych celach. Jednak art. 4 daje prawo do zezwalania na tranzyt tego rodzaju środków przez terytoria państw-stron. Do traktatu dołączony jest protokół, którego stronami mogą stać się mocarstwa nuklearne, gwarantujący poszanowanie przez te ostatnie statusu strefy i nieużywanie przez nie broni jądrowej przeciwko państwom-stronom traktatu.

b) Traktat o zakazie używania broni jądrowej w Ameryce Łacińskiej (wszedł w życie w 1969 roku, jego stronami są 24 państwa). Zawiera analogiczne postanowienia jak układ wymieniony w pkt. a.

c) Traktat o ustanowieniu strefy wolnej od broni jądrowej na południowym Pacyfiku (wszedł w życie w 1986 roku, jego stronami jest 13 państw). Zawiera analogiczne postanowienia jak układ wymieniony w pkt. a.

d) Traktat o ustanowieniu strefy wolnej od broni jądrowej w Azji Południowo-Wschodniej (wszedł w życie w 1997 roku, jego stronami jest 10 państw). Zawiera analogiczne postanowienia jak układ wymieniony w pkt. a.

e) Traktat o ustanowieniu strefy wolnej od broni jądrowej w Afryce (wszedł w życie w 2009 roku. Jego stronami jest 28 państw). Zawiera analogiczne postanowienia jak układ wymieniony w pkt. a.

Traktaty antynuklearne nieograniczone terytorialnie

a) traktaty powszechne:

- Traktat o całkowitym zakazie prób jądrowych (nie wszedł w życie. Do wejścia w życie konieczne jest złożenie dokumentów ratyfikacyjnych przez wszystkie państwa wymienione w załączniku do traktatu. W czerwcu 2009 roku traktat był ratyfikowany przez 148 państw, do wejścia w życie wymagana była ratyfikacja Stanów Zjednoczonych, Chin i 7 innych państw)

Tekst: http://www.traktaty.msz.gov.pl/fd.aspx?f=P0000013261.pdf

Na jego podstawie państwa-strony zobowiązują się nie przeprowadzać żadnych próbnych eksplozji wojskowych ładunków jądrowych ani żadnych innych eksplozji jądrowych oraz zobowiązują się zakazać i zapobiegać wszelkim wybuchom jądrowym na wszelkich obszarach podlegających ich jurysdykcji i kontroli.

- Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej (wszedł w życie w 1970 roku, Polska jest jego stroną wśród 189 innych państw. Jego stronami nie są jednak: Indie, Izrael i Pakistan).

Tekst traktatu: http://www.traktaty.msz.gov.pl/fd.aspx?f=P0000009606.pdf

Traktat opiera się na trzech filarach (założeniach):

• nieproliferacja (zapobieganie się rozprzestrzenianiu broni jądrowej). Państwa uznane za posiadające broń jądrową (Chiny, Francja, Rosja, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania) zobowiązane są do nieprzekazywania komukolwiek broni jądrowej i jądrowych urządzeń wybuchowych oraz do nieudzielania pomocy w ich uzyskiwaniu. Pozostałe państwa zobowiązane są do nieuzyskiwania w jakikolwiek sposób broni jądrowej;

• dopuszczalność prowadzenia badań nad energią jądrową w celach pokojowych;

• dążenie do całkowitego rozbrojenia.

b) Traktaty bilateralne. W grudniu 2009 roku wygasł traktat o redukcji broni strategicznej (START-1) z 1991 roku. Jego istotą było radykalne zmniejszenie arsenałów USA i Rosji (głowice jądrowe i środki przenoszenia). Np. w trzeciej fazie (do roku 2001) każda ze stron zobowiązała się ograniczyć swoje arsenały do 6.000 głowic i 1.600 środków przenoszenia (bombowce, rakiety). Negocjacje między USA a Rosją w sprawie zawarcia nowego układu - są w toku.

START-1 wygasł dnia 5 grudnia, lecz dzień wcześniej Rosja i USA ogłosiły, że pozostaje w mocy, póki trwają rozmowy na temat nowego porozumienia.

Układ START-1 stanowił rezultat tzw. procesu START (Strategic Arms Reduction Talks ). Proces START należy odróżnić od procesu SALT (Strategic Arms Limitation Talks), którego celem jest ograniczenie produkcji strategicznych rakiet zdolnych do przenoszenia głowic nuklearnych. Jednym z rezultatów tego procesu jest ABM Treaty (Anti-Ballistic Missile Treaty) z 1972 roku, zawarty między Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Radzieckim (Rosją). Jego istotą była redukcja liczby rakiet antybalistycznych, teoretycznie zdolnych do przechwytywania międzykontynentalnych rakiet przenoszących głowice jądrowe. Redukcja oznaczała w praktyce niezdolność każdej ze stron do ochrony całego swojego terytorium przed rakietami interkontynentalnymi przeciwnika. W konsekwencji zatem wpływała ograniczającą na inklinacje do używania innego rodzaju innego rodzaju (ofensywnych) środków.

Traktat utracił moc w 2002 roku po jego wypowiedzeniu przez Stany Zjednoczone (m. in. w związku ze wzrostem zagrożenia ze strony takich państw, jak Korea Północna, Iran, oraz ze strony ugrupowań terrorystycznych).

Prawo międzynarodowe publiczne (30h)

Semestr zimowy 2009/2010

Wykład 14

10

---