I. Przedmiot badań i zadania geografii regionalnej. (nawiązanie do geografii fizycznej świata, definicje)

1. Geografia regionalna i jej miejsce w naukach geograficznych.

2. Miejsce geografii regionalnej w rozwoju historycznym nauk geograficznych.

3. Współczesny podział nauk geograficznych a geografia regionalna - definicja a geograf. regionalna.

4. Uwagi krytyczne o geografii regionalnej.

- Ocena krytyczna materiału dokumentacyjnego w geografii regionalnej.

5. Współczesne cechy rozwoju nauk geograficznych a geografia regionalna.

6. Podstawowe funkcje nauk geograficznych a geografia regionalna (organizacyjna, merytoryczna, aplikacyjna).

7. Pojęcie przestrzeni, typy i właściwości oraz znaczenie w geografii regionalnej (określenie granic badań).

8. Propozycje monografii w geografii regionalnej.

Monografia - synteza opracowania określonego regionu.

9. Podstawowe kierunki badań geografii regionalnej.

10. Teoria funkcjonowania systemu i jej zastosowanie w opisie regionu geograficznego.

11. Przedmiot badań i podział geografii regionalnej. Terminy określające przedmiot badań i podziały. - Definicja geografii regionalnej.

12. Prawo strefowości przyrodniczej jako podstawa podziału regionalnego świata.

13. Podział na kontynenty, oceany, góry, wyżyny, niziny.

14. Koncepcja regionu geograficznego i kryteria podziału.

II. Krzywa hipsograficzna kuli ziemskiej (podstawowe piętra hipsometryczne i związane z nimi krajobrazy). - wydzielenie regionów.

III. Charakterystyka fizyczno-geograficzna kontynentu. (propozycja opisu regionu geograficznego).

1. Budowa geologiczna: w zasięgu jakiej jednostki strukturalnej znajduje się dany region (tarcze, platformy, orogenezy).

2. Ukształtowanie powierzchni (oparte na krzywej hipsograficznej - minimalne i maksymalne oraz średnie wysokości).

3. Klimat: średnie, minimalne i maksymalne temperatury, maksymalne i minimalne opady, wiatry z uwzględnieniem nazw wiatrów lokalnych (podziały statyczne i dynamiczne wg Keppena).

4. Wody: * Oceany i morza, * Rzeki (sieć dolinna - związek układu sieci rzecznej z ukształtowaniem powierzchni regionu; sieć hydrograficzna, sieć hydrologiczna - reżimy, systemy, kształty ich dorzeczy, uwarunkowania klimatyczne, sposób zasilania (np. lodowcowe) - niżówki i wezbrania); * Jeziora; * Bagna i mokradła;

5. Lodowce i lądolody - współczesne i dawne zlodowacenia.

6. Gleby - typy.

7. Roślinność i zwierzęta - przedstawiciele flory i fauny.

8. Człowiek i jego rola w środowisku przyrodniczym - typy antropologiczne.

9. Indywidualność geograficzna regionu.

IV. Charakterystyka fizyczno-geograficzna oceanów. Charakterystyka mórz świata. Regiony w obrębie kontynentów i oceanów.

V. Regiony geograficzne świata. Podstawy podziału i podział regionalny świata (kontynentów i oceanów). ! Podział wg Podręcznika: Makowski - „Geografia Fizyczna Świata” - PWN Wa-wa.

VI. Charakterystyka regionów geograficznych kuli ziemskiej.

Literatura:

Augustowski „Lądy i Oceany”

Encyklopedia Geograficzna np. wyd. Kurpisz, Opress.

Majewski - „Oceany i Morza”

Makowski - „Geografia Fizyczna Świata”

Marcinek - „Lodowce Kuli Ziemskiej”

Mityk - „Geografia fizyczna części świata”

Pietraf - „Pustynie kuli ziemskiej”

Stubnicka - „Zarys geologii regionów świata”

Warszyńska - „Geografia turystyczna świata”

Stewerson i Talbot - „Wyspy”

Miejsce geografii regionalnej świata w rozwoju historycznym nauk geograficznych:

To nauka o najbliższym otoczeniu. Nauki przyrodnicze w tym g.reg. rozwinęły się już w Starożytności. W Średniowieczu nastąpiło spowolnienie rozwoju a w Oświeceniu i Odrodzeniu rozwój znów przyspieszono. Zorganizowany rozwój geografii regionalnej odnotowujemy od XVIII wieku.

Na początku XVIII wieku w naukach geograficznych wykształcił się kierunek tzw. opisowy. Umożliwił on zdobycie informacji o różnych częściach świata, z różnego punktu widzenia, czyli do różnych celów. Zbierane informacje geograficzne miały służyć celom zdobywania bogactw mineralnych, jak również informacji w celu poszerzenia zdobyczy kolonialnych. Kierunek opisowy miał charakter jakościowy - chaotyczny, nieuporządkowany.

Drugim kierunkiem (XVIII) był kierunek syntetyzujący, mający usystematyzować zasady podstawowej klasyfikacji zjawisk geograficznych, tj. podział na kontynenty, formy rzeźby terenu, w oparciu o przyjęte kryteria np. podziału regionalnego, itp.. W ramach kierunku systematyzującego pojawiła się pierwsza grupa - geografii regionalnej.

Trzeci kierunek (XVIII) - wyjaśniający (często określany mianem genetycznego), powstał w XIX w. i wyjaśniał zjawiska fizyczno - geograficzne. Sprzyjał rozwojowi teorii naukowych.

Kolejny kierunek - porównawczy wprowadził w połowie XIX wieku niemiecki geograf Karol Ritter. Podstawowym zadaniem kierunku było stosowanie metody porównawczej wykorzystywanej przy opisie fizycznym świata. (Metoda porównawcza - porównanie badanych zjawisk fizyczno - geograficznych, określenie różnic i podobieństw w ich występowaniu; formułowanie ich prawidłowości). Miał on szczególny wpływ na rozwój geografii regionalnej ze względów merytorycznych (stosowanie metody porównawczej w analizie regionalnej) i formalnych (powstała dzięki temu regionalna geografia porównawcza) (???????) (Merytoryka opisowa i jakościowa)

Następnym kierunkiem był kierunek krajobrazowy Hettnera, powstały w okresie międzywojennym (XIX). Zajmował się on opracowywaniem koncepcji krajobrazu oraz podziałem świata na krajobrazy, zgodnie z przyjętą koncepcją. Polskimi przedstawicielami był: Stanisław Pawłowski (twórca poznańskiego ośrodka geograficznego, związany z UAM). Tak jak i kierunek porównawczy odegrał on dużą rolę w rozwoju geografii regionalnej, gdyż podstawowym założeniem jest tu charakterystyka krajobrazu. Krajobraz tutaj to nie tylko fizjonomiczny opis Ziemi, ale wydzielona w oparciu o przyjęte kryteria jednostka przestrzenna. (krajobraz - synonim regionu geograf.). Krajobrazy wydzielane w oparciu o kryteria fizjonomiczne, są jedynie wstępnymi kryteriami podziału krajobrazu. Jedynym słusznym kryterium podziału jest tu kryterium genetyczne np. rzeźby, budowy geolog., klimatu. Kierunek krajobrazowy odegrał duże znaczenie dla rozwoju teorii regionu geograficznego, jak i charakterystyki jednostek przestrzennych zarówno w zasięgu kontynentów jak i oceanów.

Definicja krajobrazu: Części powierzchni Ziemi różniące się jakościowo od innych, posiadające naturalne granice oraz wewnętrzną całość elementów, obiektów i zjawisk, nazywamy krajobrazami.

Analiza definicji:

a) Analiza wyrażeń słownych:

Części powierzchni Ziemi - określenie przedmiotu badań - region krajobrazowy;

Różniące się jakościowo od innych - oznacza zróżnicowanie fizjonomiczne i genetyczne - budową geolog., roślinnością, itp.;

Posiadające naturalne granice - podstawy typologii krajobrazu;

Wewnętrzną całość - krajobraz traktujemy jako system;

Elementy - są to takie cechy środowiska przyrodniczego jak np. rzeźba, klimat, budowa geolog.;

Obiekty - to urządzenia wprowadzone do środowiska przez człowieka;

Zjawiska - procesy o charakterze fizycznym i społeczno - ekonomicznym w środowisku (np. działalność rzek, migracje ludności, sztormy, itp.)

b) Stwierdzenie czy definicja jest wiarygodna pod względem geograficznym.

Określenie wiarygodności definicji - czy spełnia wymóg czasu i przestrzeni oraz czy uwzględnia człowieka:

• różniące się - odnosi się do czasu (przemiany zachodzące w czasie);

• część powierzchni Ziemi, granice - funkcja przestrzeni;

• „obiektów” - człowiek;

Definicja jest wiarygodna pod względem geograficznym.

Z punktu widzenia geografii regionalnej ważne są progi przyrodnicze, czyli ograniczenia progowe.

Progi przyrodnicze - określone uwarunkowania środowiska przyrodniczego, które ograniczają lub uniemożliwiają wykorzystanie środowiska przez człowieka. Np. temperatury skrajne, różnice wysokości względnych spadków, dostępność do poziomu wód gruntowych, wody i ich skład chemiczny;

To istotna charakterystyka w opisie ilościowym regionu geograficznego. Ważna propozycja opisu fizycznego Ziemi w skali globalnej, koncepcja progów znajduje swe rozwiązanie w ujęciu kartograficznym. Wartości progowe ujmują w kategorii ilościowej.

Typologia krajobrazu (2 typy podejścia) opiera się na kryterium: branżowym (1 element środowiska, np. budowa geolog.) lub kompleksowym (min. 2 kryteria, np. budowa geolog., rzeźba).

Bio- i georóżnorodność krajobrazu - rozróżnienie ich to problem globalny.

Bioróżnorodność - rozpoznanie i określenie gatunków roślin i zwierząt o charakterze wyjątkowym i niepowtarzalnym, z przeznaczeniem do zachowania i ochrony.

Georóżnorodność - rozpoznanie i określenie obiektów przyrody nieożywionej (zakresu geologii, rzeźby, gleb, wód powierzchniowych, podziemnych, a także klimatu) o charakterze wyjątkowym i niepowtarzalnym, z przeznaczeniem do zachowania i ochrony.

Bio- i georóżnorodność decydują o atrakcyjności krajobrazu, o jego wartości przyrodniczej.

( W delimitacji krajobrazu występowały dwa typy podejścia:

• fizjonomiczne - w oparciu o wygląd zewnętrzny; stosowane często jako kryterium wstępne klasyfikacji, nie mogące jednak decydować o wydzielaniu typu krajobrazu;

• genetyczne - warunkuje wydzielanie typów krajobrazu w oparciu o przyjęte kryteria np. budowy geologicznej, ukształtowania powierzchni, szaty roślinnej... Może być to *podejście branżowe - występujące, gdy wydzielamy krajobraz w oparciu o jeden element np. tylko rzeźbę terenu, lub * kryterium kompleksowe - gdzie występują 2 lub więcej elementy warunkujące podział np. rzeźba terenu i budowa geologiczna.

W okresie międzywojennym dodatkowo ścierały się dwa rodzaje kierunków w naukach geograficznych:

- dezintegracyjne - inaczej analityczne - w opisie powierzchni Ziemi zajmował się poszczególnymi elementami, np. rzeźbą, klimatem. Kierunki te sprzyjały rozwojowi dyscyplin szczegółowych w naukach geograficznych tj. geomorfologia, hydrologia. W podejściu tym uwzględniana jest metoda regionalna (np. regiony hydrologiczne, klimatyczne);

- integracyjne - syntetyzujące, kompleksowe - za podstawę opisu fizycznego świata przyjmowały one syntezę ujmującą związki i zależności pomiędzy poszczególnymi elementami środowiska, np. geografia fizyczna. Do tych dyscyplin należą kierunki:

+ ekologiczny - prezentował on badanie powierzchni Ziemi z uwzględnieniem potrzeb człowieka, czyli wszystkie badania fizyko-geograficzne należy prowadzić z punktu widzenia obecności i potrzeb człowieka. „Ziemię należy traktować jako siedzibę człowieka”; Podejście ekologiczne jest wymogiem metodologicznym regionu geograficznego. Rekompensatą merytoryczną jest wprowadzenie geoekologii;

+ antropogeniczny - twórcy kierunku uważali, że geografowie nie powinni zajmować się środowiskiem ani człowiekiem, ale relacjami między nimi, więc kierunek zajmował się badaniem związków zależności między środowiskiem a człowiekiem na zasadzie sprzężeń zwrotnych, Współcześnie wiążemy go z geografią społeczno-ekonomiczną. Nadał on odpowiednią rangę ocenie człowieka w środowisku geograficznym.

+ regionalny - jako przedmiot badań przyjmuje region geograficzny np. kontynent, górę oraz koncepcje podstaw podziałów świata na te regiony.

Podziały krajobrazów z uwzględnieniem człowieka i jego ingerencji:

- potencjalne - te części powierzchni ziemi, które nie są aktualnie wykorzystywane przez człowieka i stanowią potencjalne miejsce wykorzystania;

- rzeczywiste - aktualnie użytkowane przez człowieka;

Dzielą się one na krajobrazy:

- pierwotne - części powierzchni ziemi, które nigdy nie były lub są rzadko odwiedzane przez człowieka np. puszcze równikowe;

- zmienione - części powierzchni Ziemi zmienione przez człowieka w sposób niezorganizowany i nieplanowany. To także tzw. krajobrazy rabunkowe, które człowiek przekształca nie licząc się z prawami natury;

- przekształcone - części powierzchni Ziemi przekształcone w sposób zorganizowany, planowy przez człowieka. Człowiek zachowuje tu prawo ekorozwoju, równowagi środowiska przyrodniczego.

- antropogeniczny - np. miasto, kopalnia odkrywkowa części powierzchni Ziemi, w których dominują elementy sztuczne nad naturalnymi. Ta forma krajobrazu jest najnowszym obiektem badań GFŚ.

Geografia regionalna w rozwoju historycznym indywidualizowała swój przedmiot badań, rozwijała metody badawcze, dała podstawy koncepcji regionów geograficznych, przedstawiła różne klasyfikacje podziałów regionalnych świata, usamodzielniła się jako odrębna dziedzina nauk geograficznych, co znalazło odzwierciedlenie w kierunku regionalnym.

Ocena krytyczna geografii regionalnej (zwłaszcza w Polsce i Europie Zachodniej):

• w geografii regionalnej, w porównaniu z innymi dyscyplinami, trudny jest dostęp do materiałów dokumentacyjnych;

• dominują badania pośrednie;

• opracowania są w zbyt dużym stopniu obarczone subiektywizmem autora;

• opracowania są nadmiernie obarczone uwarunkowaniami politycznymi i światopoglądowymi;

• g.regionalna posiada mały zasób bibliografii;

• nie ma własnych wypracowanych metod badawczych;

• w porównaniu z innymi naukami ma mały zasób teorii naukowych. Większość tych teorii ma dodatkowo charakter jakościowy, Geografowie jednak bronią się mówiąc, że „badania o charakterze jakościowym poparte są prawidłowościami ilościowymi”;

• g.regionalna nie ma własnego przedmiotu badań;

Ocena krytyczna materiału dokumentacyjnego:

• możemy tu wydzielić badania * bezpośrednie (w terenie zbierana dokumentacja dotycząca określonego regionu geograficznego musi być podporządkowana wymogom metodologicznym nauk empirycznych - systematyczna i bezpośrednia obserwacja terenowa) i * pośrednie (w których materiał dokumentacyjny zbierany jest w oparciu o materiały archiwalne i literackie).

Ocena krytyczna dotycząca badań pośrednich:

• określenie wiarygodności materiału w zakresie funkcji czasu;

• sprawdzenie czy w materiałach dokumentacyjnych uwzględniono funkcję przestrzeni;

• ocena czy materiały obserwacyjne (ciągi obserwacji), z których korzystamy zostały sprawdzone pod względem matematyczno-statystycznym;

• czy wykorzystywane w pracy współczynniki i wskaźniki są poprawne;

• stwierdzenie w jaki sposób uwarunkowania środowiskowe, ekonomiczne, społeczne, polityczne, światopoglądowe, miały wpływ na zebrany materiał dokumentacyjny;

Definicja geografii wg Leszczyckiego a GFŚ:

Geografia - jest nauką o zróżnicowaniu przestrzennym struktur fizyczno - geograficznych i społeczno - ekonomiczno - geograficznych i ich wzajemnych powiązań.

Analiza definicji:

Geografia - określenie przedmiotu badań;

Zróżnicowanie przestrzenne - wszystkie elementy fizyczne i ekonomiczne na powierzchni Ziemi;

Struktura - jednostka przestrzenna np. góra, wyżyna, itd.. Utożsamiamy ją z regionem geograficznym;

Wzajemne powiązania - powiązania musimy ujmować jakościowo i ilościowo w geografii;

Wiarygodność czasu i przestrzeni oraz człowieka: „zróżnicowanie” i „wzajemne powiązania”, „struktury społeczno - ekonomiczne i fizyczno - geograficzne”.

Definicja jest wiarygodna, spełnia wymogi nauk geograficznych.

Współczesny podział nauk geogr. wg Leszczyckiego a geogr. regionalna

Leszczycki wydzielił:

-historię geografii;

-geogr. fiz. ze specjalizacjami;

-geomorfologia, klimatologia, hydrografia;

-geogr. gleb, surowców min, fizyczna kontynentów i oceanów;

-regionalną geogr. fizyczną;

-geografia ekonomiczna ze specjalizacjami (przemysłu, zaludnienia, osadnictwa, reg. geogr. ekonom.)

-geogr. reg. z podziałem na geogr. reg. fiz. i ekonomiczną;

-geogr. historyczna (nauka o rozwoju części przyrodniczej, względnie społ-ekon. części lub całego świata;

*kartografia i topografia;

*geogr. matematyczna;

*geogr. stosowana;

Nowe kierunki, które nie określiły jeszcze szczegółowo swojego przedmiotu badań (geogr. religijna, wojskowości, turyzmu).

Współczesne cechy rozwoju nauk geograficznych a geografia regionalna:

Nauki geograficzne w postępowaniu badawczym muszą uwzględniać:

• podejście chorologiczne, czyli przestrzeń;

• funkcję czasu albo chronologii, czyli opis badanych zdarzeń fizycznych, społecznych musi występować we właściwej sekwencji czasowej;

• stosować studia porównawcze;

• przedstawiać podstawy klasyfikacji powierzchni Ziemi na jednostki przestrzenne;

• zajmować się określonymi całościami strukturalnymi przestrzeni;

• przeprowadzać podział powierzchni Ziemi zgodnie z przyjętymi kryteriami klasyfikacji np. podziału powierzchni ziemi na jednostki przestrzenne (np. góry);

• przedstawiać nowe podziały na jednostki przestrzenne w odniesieniu na określone zapotrzebowanie, czyli z różnego punktu widzenia;

• przedstawiać opisy dotyczące zasobów przyrodniczych świata (rzeźba, wody, np.), także z punktu widzenia turysty;

• przestrzegać w badaniach założenia kształtowania i ochrony środowiska przyrodniczego (zasady ekorozwoju);

• indywidualizować swój przedmiot badań;

• rozwijać badania o charakterze ilościowym;

• przedstawiać wskaźniki ilościowe jakości środowiska;

• rozwijać swoją bibliografię, badania o charakterze aplikacyjnym oraz teorie naukową;

• służyć praktyce;

Geografia regionalna ze względu na swój przedmiot badań o stosowane metody badawcze może w pełni realizować współczesne cechy w rozwoju geograficznym.

Geografia regionalna w procesie badawczym powinna realizować: podejście przestrzenne - chorologiczne, czasowe - chronologiczne, systematyzujące (wypracowywanie kryteriów klasyfikacji zjawisk), wyjaśniające (rozwój teorii naukowych), porównawcze (metody porównawcze), idiograficzne (badanie elementów i zjawisk o charakterze niepowtarzalnym), nomotetyczne (formułowanie prawidłowości i uogólnień), ekologiczne.

Przestrzeń w Geografii Regionalnej - to obiektywnie, otaczająca nas rzeczywistość razem z przyrodą ożywioną i nieożywioną.

Przestrzeń- obiektywnie otaczająca nas rzeczywistość, z obiektami przyrody ożywionej i nieożywionej.

Przestrzeń przyrodnicza -przyroda ożywiona i nieożywiona.

P. ekologiczna-są to te częśći w której żyje i działa człow

P.geograficzna -przyroda ożyw i nieożywiona z tym że większą wagę przypisujemy człow i jego roli w kształtowaniu przestrzeni

P.ekonomiczna- ta część przestrzeni geograficznej, w której żyje i działa człowiek, często pokrywa się z przestrzenią geograficzną. Można ją podzielić na:

-obszary produkcji pierwotnej - obszary wydobycia bogactw mineralnych

-obszary produkcji wtórnej - obszary użytków rolnych i leśnych

-obszary konsumpcji - obszary zajęte przez siec osiedleńczą

Przestrzeń geodezyjna - wyznaczona jest kształtem powierzchni Ziemi.

Geografia regionalna ze względu na swoje metody i przedmioty badań realizuje funkcje: organizacyjne, merytoryczne i aplikacyjne. Uwzględnia funkcję teoretyczną i aplikacyjną, a dokładniej: funkcję diagnostyczną (oznacza określenie stanu aktualnego regionu geograf.), Teoretyczno - wyjaśniającą (rozwój teorii naukowych, badanie i interpretacja zdarzeń), prognostyczną (formułowanie prognoz krótko- i długoterminowych w rozwoju regionalnym), planistyczno-decyzyjną (przedstawienie różnych koncepcji zagospodarowania przestrzennego regionu w oparciu o przedstawione propozycje geografa). Wszystkie te funkcje musza zostać uwzględnione w opisie regionu geograficznego.

Propozycja monografii w geografii regionalnej:

Opracowanie monograficzne - najwyższy poziom syntezy w opracowaniu geograficznym. Monografie mogą stanowić różne typy opisu:

• monografie, które uwypuklają indywidualne cechy regionu geograficznego (rzeźba, woda, klimat, itp.);

• m. regionalne - stanowiące syntezę zdarzeń fizyczno-geograficznych danego regionu, o charakterze wyjątkowym (np. dotyczące powodzi, huraganów, tsunami, wulkanów, itp.);

• m. geograficzne rejestrujące zdarzenia fzyczno - geograficzne, ze szczególnym zwróceniem uwagi na człowieka (np. degradacja środowiska naturalnego, niszczenie dróg, itp.);

• m. geograficzne uwypuklające istotne cechy życia społeczeństwa w regionie w powiązaniu z warunkami geograficzno-fizycznymi (gospodarowanie, struktura użytkowania terenu, komunikacja, rolnictwo itp.);

• m. regionalne, które uwypuklają elementy kulturowe regionu powiązane z warunkami fizyczno-geograficznymi;

• m. regionalne uwypuklające zagadnienia kształtowania i ochrony środowiska geograficznego;

• m. regionalne przedstawiające zasoby przyrodnicze regionu (np. gleby, wody, lasy);

• m. geograficzne, które są charakterystyką zmian struktury użytkowania terenu w ujęciu historycznym;

• m. geograficzne, które są tradycyjnym opisem regionu geograficznego (położenie terenu, rzeźba, klimat, podziały regionu, człowiek);

• m. regionalne na specjalne zapotrzebowanie np. dla przemysłu, rolnictwa, turystyki, komunikacji;

Monografie regionalne poruszają tematykę bio- i georóżnorodności.

Koncepcja funkcjonowania systemu i jej zastosowanie w charakterystyce regionalnej:

Jedną z najbardziej znanych koncepcji jest - Teoria Funkcjonowania Systemu wprowadzona przez geomorfologów amerykańskich w latach 60-tych ubiegłego wieku - Chorley`a i Kennedy`ego. Twórcą jej był niemiecki biolog z USA - Berta Laufy. Podstawą teorii jest przyjęcie założenia, że przedmiot badań traktujemy jako system ze wszystkimi konsekwencjami. Teoria funkcjonowania systemu jest nową koncepcją opisu środowiska przyrodniczego. Umożliwia jakościowy i ilościowy opis środowiska przyrodniczego. Umożliwia tworzenie tematycznych baz danych o środowisku przyrodniczym. Umożliwia studia modelowe rozwoju środowiska ze szczególnym uwzględnieniem prognoz krótko- i długoterminowych.

Ma ona znacznie uniwersalne dla wszystkich nauk geograficznych oraz pozwala na połączenie wieloma naukami niegeograficznymi.

Definicja systemu:

System to zbiór elementów, obiektów, zjawisk i podsystemów, które pozostają w stałych związkach i zależnościach. Podsystem - to jednostka taksonomiczna niższego rzędu, np. subregion.

Analiza definicji:

System - przedmiot badań;

Elementy - części rzeźby;

Zjawiska, procesy

Obiekty - urządzenia wprowadzone przez człowieka

Systemy dzielą się na:

- otwarte - typ, w którym następuje stały dopływ energii i materii, krążenie wewnątrz oraz odpływ dążący do stanu równowagi dynamicznej, np. system geograficzny, powierzchnia Ziemi;

- zamknięte - typ, w którym następuje dopływ energii i materii do systemu, krążenie wewnątrz, natomiast odpływ jest bardzo ograniczony lub go nie ma;

Równowaga dynamiczna - równowaga niezupełna środowiska (które nie jest w stanie osiągnąć całkowitej równowagi w swoim rozwoju).

Systemy mogą być również:

• heterogeniczne - in. różnorodne;

• homogeniczne - jednorodne, nie występujące jednak w przyrodzie;

Środowisko geograficzne jest systemem otwartym, heterogenicznym.

Region fizyczno-geograficzny jest systemem otwartym o charakterze heterogenicznym.

Metodą opisu regionu fizyczno-geograficznego są założenia funkcjonowania systemu i jego właściwości:

Definicja funkcjonowania systemu - funkcjonowanie systemu oznacza wykrycie związków, zależności, współoddziaływań, pomiędzy elementami, obiektami, zjawiskami, subsystemami (podsystemami badanego systemu) i zależnościami badanego systemu i systemów sąsiednich. Definicja funkcjonowania systemu określa nam metodykę badań systemu, czyli powierzchni ziemi w różnych skalach przestrzennych i czasowych.

(Prawidłowości o charakterze jakościowym mogą być wprowadzone do geografii tylko wtedy, gdy są poparte one wcześniejszymi badaniami ilościowymi.

Powierzchnia Ziemi -> oznacza system -> in. geosystem -> geoekosystem.

Właściwości systemu i ich znaczenie w opisie powierzchni Ziemi:

1) Energia - podstawowa właściwość systemu, decydująca o wszystkich przemianach w nim zachodzących. Podstawowym źródłem - energia słoneczna. Energia może być:

- potencjalna - energia powierzchni Ziemi, czyli jej miarą jest różnica wysokości względnej, np. krajobrazy górskie - wysokoenergetyczne (feny-wiatry spadowe, wodospady, itp.); krajobrazy nizinne - niskoenergetyczne;

- kinetyczna - energia ta wyzwala się z energii potencjalnej pod wpływem bodźców zewnętrznych lub wewnętrznych. W środowisku przyrodniczym zachodzi stały proces zamiany energii potencjalnej w kinetyczną.

2) Materia - decyduje o fizjonomii, wyglądzie zewnętrznym krajobrazu:

- organiczna;

- nieorganiczna - przedmiot badań geografa to właśnie materia nieorganiczna w różnych odmianach;

W środowisku przyrodniczym na skutek impulsów energetycznych zachodzi także stały proces przemian, czy jak inaczej mówimy o transformacji materii, np. rzeki - im bliżej ujścia tym drobniejszy materiał. Proces przemian krajobrazowych w środowisku przyrodniczym jest wynikiem ciągłego procesu transformacji energii i materii. Proces transformacji umożliwia nam ilościowy opis przemian krajobrazowych. Tempo przemian energetycznych i materialnych w krajobrazie zależy od położenia geograficznego obszaru (okres lata polarnego - okres szybkich przemian materialnych).

3) Łańcuch przemian energetycznych i materialnych opisuje nam przemiany krajobrazowe w poszczególnych strefach klimatycznych. W oparciu o przemiany energetyczne i materialne możemy wydzielić wielkie strefy krajobrazowe kuli ziemskiej.

4) Stan aktualny systemu - to układ energii i materii w środowisku przyrodniczym w momencie obserwacji, czyli określenie jego umożliwia określenie diagnozy środowiska przyrodniczego, czyli stanu aktualnego, zagrożeń środowiska i ochronnych przeciwdziałań.

5) Obszar stanów dozwolonych - mieszczą się w nim wszystkie przemiany środowiska przyrodniczego w jego rozwoju. Przekroczenie obszarów stanów dozwolonych oznacza katastrofę w środowisku, np. przekroczenie poziomu wody w korycie rzecznym.

6) Obszar stabilności systemu - stabilność systemu oznacza stałość określonego ciągu stanów, przez które przechodzi geosystem w trakcie swojego rozwoju. Obszar stabilności mieści się w granicach obszaru stanów dozwolonych. Stabilność może być zjawiskiem korzystnym lub nie korzystnym dla geosystemu. Geosystem można wyprowadzić ze stanu stabilności przez działanie bodźca naturalnego lub sztucznego.

7) Odporność systemu - oznacza miarę odporności środowiska przyrodniczego na bodźce zewnętrzne lub wewnętrzne, np. gwałtowny deszcz na stoku-> przekracza granice, gdy następuje przecięcie stoku i tworzą się wąwozy-> miarą odporności będą tu: odporność podłoża, ilość kropel wody i czas.

8) Czas relaksacji - czas, w którym środowisko przyrodnicze wraca do stanu poprzedniego po zadziałaniu bodźca. Zależy on od charakteru środowiska przyrodniczego, wieku, położenia geograficznego, siły zadziałanego bodźca. np. gdy deszcz jest gwałtowny powoduje większe niszczenie; np. po powodzi czas relaksacji, gdy wycofała się woda i doszło do wyrównania różnego rodzaju zagłębień na terasie zalewowej.

9) Historia geosystemu - czas od momentu powstania geosystemu do momentu obserwacji z uwzględnieniem prognozy, np. wybuch wulkanu-> od momentu wybuchu do momentu obserwacji.

W regionie fizyczno-geograficznym następuje stały dopływ, krążenie wewnątrz oraz odpływ energii i materii dążący do stanu równowagi dynamicznej. Takie przyjęcie definicji regionu fiz-geograf. umożliwia dynamiczny opis regionu fiz-geograf. (heterogeniczne - zróżnicowane pod względem klimatu, gleb, itp. o różnych właściwościach fizycznych). Z tym wiąże się amizotopowy rozwój regionu fiz-geogr, inaczej określany jako asymetryczny rozwój regionu fiz-geogr.. Opis regionu fiz-geogr opiera się o założenia funkcjonowania systemu gdyż funkcjonowanie regionu fiz-geogr obejmuje wykrycie związków zależności, współoddziaływań, jakie zachodzą pomiędzy poszczególnymi elementami, obiektami, zjawiskami, subregionami i regionami sąsiednimi. Umożliwia nie tylko jakościową, ale i ilościową charakterystykę regionu, czyli funkcjonowanie systemu stawia możliwość doboru różnych metod badawczych.

Do opisu regionu geograficznego służą właściwości systemu tj. np.:

• rozpoznanie typów i źródeł dostawy energii do regionu (np. słoneczna, powietrzna, jądrowa oraz sposób ich wykorzystania i bilans energetyczny);

• materia (źródła dostawy, typy materii, sposób krążenia w regionie, np. gleby, skały);

• informacja w regionie fiz-geogr - dostarcza ona wiadomości na temat stanu aktualnego, regionu geograficznego w ujęciu dynamicznym; Informacja jest efektem współoddziaływań energii i materii. Kodowana jest w pamięci systemu. Ma charakter długo- lub krótkotrwały. (np. energia wiatru - materiał transportowany -> piasek - informacja -> wydma);

• stan aktualny regionu geogr to opis energii i materii w regionie w momencie obserwacji;

• obszar stanów dozwolonych dla regionu fiz-geogr ma znaczenie teoretyczne i praktyczne. Oznacza ono określenie wartości, w których procesy fiz-geogr przekraczają obszar stanów dozwolonych i dochodzi do katastrofy w regionie (np. przekroczenie stanu rzek - powódź; wiatr w powiewach przechodzi w huragan);

• odporność regionu fiz-geogr na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne. oznacza to rozpoznanie wartości progowych odporności powierzchni Ziemi na bodźce zewnętrzne lub wewnętrzne (np. erozja i zanikanie stoków; ilu trzeba turystów by doszło do zadeptania szlaków, itp.). Kwestia wartości progowych rozpoznawanych dla określonych elementów; Rozpoznanie wartości progowych jest szczególnie ważne przy określaniu przydatności regionu dla różnorodnych typów turystyki np. piesza, rowerowa.

• czas relaksacji - czas, w którym region po zadziałaniu bodźca wraca do stanu poprzedniego (np. opis stanu degradacji środowiska naturalnego przed sezonem turystycznym, podczas i po zakończeniu oraz czas powrotu do stanu nienaruszonego);

• Parametryzacja przestrzeni geograficznej: -amizotropowość - asymetryczny rozwój regionu uwarunkowany jest jego cechami wewnętrznymi a przede wszystkim jago strukturą wewnętrzną. Struktura wewnętrzna zróżnicowana jest pod względem odporności i to warunkuje asymetryczny rozwój geosystemu; -ekwifinalistyczny rozwój regionu. Regiony geograficzne rozwijają się w różny sposób. Co uwarunkowane jest ich położeniem geograficznym. W konsekwencji osiągają efekt końcowy „spłaszczowienia krajobrazu”; ekwifinalistyczna cecha regionu fiz-geogr rozwija się w różny sposób w zależności od ich położenia i właściwości poszczególnych elementów. Efektem końcowym ich rozwoju jest zawsze penetlena, czyli prawierównia.

Historia rozwoju fiz-geogr nawiązuje do teorii funkcjonowania systemu. Rozpoczyna się w momencie wydźwignięcia obszaru, z kolei następuje jej zróżnicowany rozwój, który trwa do momentu całkowitego spenetlenizowania obszaru. Obejmuje jego przeszłość, teraźniejszość i przyszłość określaną przez prognozy krótko- i długoterminowe.

Historia geoekosystemu (regionu geograficznego) obejmuje czas jego rozwoju od chwili powstania do chwili obecnej (musi być prognoza). Biorąc pod uwagę właściwości historyczne geosystemu ekosystem powinien obejmować:

-opis historycznych przemian energetycznych.

-opis historycznych przemian materialnych (utworów osadowych)

-opis historycznych przemian informacji geosyst. (rzeźba)

-opis historycznych przemian struktury geosystemu (zmiany zasięgów subregionów geograficznych)

-opis historycznych przemian antropopresji.

-opis historycznych przemian kierunków zagrożeń ekosystemów

-opis stopnia wykorzystania zasobów przyrodniczych regionu geograficznego

Ewolucja geosystemu. Ewolucja regionu rozpoczyna się w momencie wydźwignięcia obszaru, czyli dostarczenia energii potencjalnej, która zamieniona w energię kinetyczną trwa aż do momentu całkowitego wyrównania obszaru, czyli max. wzrostu entropii.

Teoria funkcjonowania systemu umożliwia usystematyzowanie opisu regionu geograf. z odniesieniem jego cech jakościowych i ilościowych przeznaczonych do różnych potrzeb. Koncepcja funkcjonowania systemu pozwala na reinterpretację dotyczącą zebranej teorii naukowej oraz na jej poszerzenie.

Teoria funkcjonowania systemu w zastosowaniu do charakterystyki regonu fiz-geogr umożliwia:

• ilościową klasyfikację regionu fiz-geogr w oparciu o kryteria ilościowe;

• charakterystykę ilościową zmian w regionie fiz-geogr;

• przedstawienie prognoz krótko- i długoterminowych regionu fiz-geogr;

• tworzenie tematycznych baz danych o regionie fiz-geogr np. dla potrzeb turystyki;

• tworzenie tematycznych systemów informatycznych;

• merytoryczne i aplikacyjne porozumienie z innymi dyscyplinami naukowymi;

Podstawowe problemy badawcze Geografii Regionalnej:

• indywidualizacja przedmiotu badań - geografia regionalna musi stale udowadniać swą odrębność od innych;

• weryfikacja założeń metodologicznych i metodycznych geografii regionalnej w nawiązaniu do współczesnego rozwoju nauk;

• przedstawienie problemów badawczych z uwzględnieniem zmian globalnych powierzchni Ziemi;

• rozwój piśmiennictwa naukowego - bibliografii;

• rozwój teorii naukowej;

• rozwój studiów o charakterze aplikacyjnym;

Ocena wkładu geografii regionalnej do teorii nauki:

każda nauka bada własną teorię naukową

-rozwój teorii własnej dyscypliny

-wkład teori geog region do nauki światowej.(możemy dokonać w oparciu o analizę problemu funkcjonowania światowego systemu człowiek-środowisko.

Regionalna geografia jako nauka empiryczna.

Zgodnie ze współczesnym podziałem nauk geograficznych geografia regionalna to nauka empiryczna. Podstawowym założeniem tej grupy nauk jest weryfikacja przyjętych założeń wstępnych, czyli hipotez w oparciu o systematyczną obserwację i eksperyment.

Wymogi metodologiczne geografii regionalnej, jako nauki empirycznej:

• sformułowanie problemu badawczego - indywidualność badawcza, poprawność merytoryczna (np. w temacie pracy);

• zapoznanie się z bibliografią problemu,

• przedstawienie hipotez roboczych (hipotezy - to wstępna odpowiedź na postawiony problem badawczy),

• weryfikacja hipotez - obejmuje zbieranie materiału dokumentacyjnego (materiały z badań terenowych, laboratoryjnych, archiwalnych), Obejmuje więc obserwację i eksperyment.

• formułowanie prawidłowości - teorii naukowej.

• uwzględnianie funkcji przestrzeni np. mapa, dająca najlepszy efekt umieszczenia elementów w przestrzeni;

• uwzględnianie funkcji czasu - ujęcie badanych zjawisk w poprawnej sekwencji czasowej, czyli kolejność badanych zdarzeń;

• stosowanie metody porównawczej, która powinna być podstawową metodą formułowania uogólnień;

• uwzględnianie w badaniach człowieka i jego miejsca w przestrzeni;

• uwzględnianie prawa jedności przyrody - stawia to prawo obowiązek traktowania przedmiotu badań, jako systemu;

• uwzględnienie zasady idiograficznej - badanie zjawisk i elementów o charakterze niepowtarzalnym;

• stosowanie badań ilościowych i wykorzastanie uzyskanych wyników badań dla celów praktycznych

• indywidualność przedmiotu badań regionu geogr-fiz;

(- stosowanie zasady aktualizmu geologicznego (Lyell - ang. geolog - twórca tej zasady) - „Teraźniejszość jest kluczem do poznania przeszłości”.

• zasada ewolucjonizmu wg Darwina zakładająca ciągłość procesów ewolucji środowiska przyrodniczego;

• wymóg badania całości strukturalnych (układów) otaczającej nas przestrzeni np. oceany;

• wypracowywanie kryteriów klasyfikacji jednostek przestrzennych;

• stosowanie w badaniach zasady ekorozwoju (zrównoważonego dla środowiska przyrodniczego);

• wypracowywanie wskaźników jakości środowiska przyrodniczego;

• stosunek badań aplikacyjnych;

• rozwijanie teorii naukowej;)

(!!! schemat z geografii fizycznej świata)

Regionalna geografia fizyczna zajmuje się fizycznym opisem powierzchni Ziemi w różnych skalach czasowych i przestrzennych (atmosfera, litosfera, itp.). Zajmuje się ona określeniem związków zależności i współoddziaływań pomiędzy poszczególnymi sferami w ramach wydzielonej jednostki przestrzennej, czyli regionu geogr-fiz.

Uwzględniając przedmiot badań regionalnej geografii fizycznej (schemat) możemy wydzielić następujące dyscypliny:

• regionalna geografia fizyczna ogólna - formułująca prawidłowości podziału powierzchni Ziemi na regiony fizyczno-geograficzne;

• geografia regionalna stref morfoklimatycznych - zajmująca się indywidualnością regionów geogr-fiz w różnych strefach klimatycznych;

• geografia regionalna kontynentów i oceanów;

• geografia regionalna wybranych typów krajobrazów (np. pustyń, gór, obszarów zlodowaceń);

• geografia regionalna szczegółowa - mówiąca o regionach geogr-fiz.

Terminy określające przedmiot badań GRF (odnosimy do jednostki przestrzennej): system, geosystem, geoekosystem, struktura, powierzchnia Ziemi, epigeosfera, geosfera, biosfera, fitogeosfera, krajobraz, powłoka krajobrazowa, środowisko (przyrodnicze, geograficzne), przestrzeń (przyrodnicza, geograficzna, ekonomiczna), region. Traktujemy je na zasadzie synonimów pod warunkiem, że spełniają one wymóg struktury wewnętrznej systemu powierzchni Ziemi i jego podziałów.

Region fizyczno-geograficzny jest systemem otwartym heterogenicznym, w którego strukturze wewnętrznej wydzielamy elementy, obiekty, zjawiska i subregiony. Metodą opisu fizyko-geograficznego są założenia funkcjonowania i właściwości systemu. Podstawowym zadaniem w opisie regionalnym jest podanie ewolucji rozwoju regionalnego oraz w oparciu o studia modelowe rozwoju regionalnego. Opisy regionalne winny być sporządzone zgodnie z konkretnym przeznaczeniem.

Definicja Regionalnej Geografii Fizycznej:

RGF bada powierzchnię Ziemi i jej poszczególne struktury pod względem budowy, rozwoju, zróżnicowania terytorialnego, z uwzględnieniem działalności człowieka i z zachowaniem zasad ekorozwoju.

Analiza:

Struktura - region fiz-geogr;

Budowa - układ poszczególnych sfer;

Rozwój - ewolucja -> zgodny z zasadą ekorozwoju;

Rozczłonkowanie terytorialne - podział na kontynenty i oceany;

Definicja ta spełnia funkcje: czasu, przestrzeni i człowieka.

Podstawowe problemy badawcze RGF:

• koncepcja regionu fiz-geogr (wypracowanie podstaw teoretycznych);

• podstawy klasyfikacji regionu fiz-geogr (wypracowanie kryteriów jakości i ilości);

• podziały regionalne świata zgodnie z przyjętymi klasyfikacjami;

• przedstawienie koncepcji monografii regionalnej o różnym przeznaczeniu;

• zasoby przyrodnicze regionu;

• mapy geosozologiczne, uwzględnienie stanu aktualnego i kierunku zagrożeń;

• weryfikacja założeń metodologicznych i metodycznych badań regionalnych;

• badania o charakterze ilościowym w regionie;

• monitoring regionalny np. ruchu turystycznego;

• rozwój teorii naukowej;

• rozwój bibliografii;

• wykorzystanie wyników badań dla celów praktycznych.

Problem tzw. jedności geografii

Czy geografia to zbiór nauk, czy jest to samodzielna dyscyplina naukowa. Relacja geogr. fizyczna - geog społ-ekonomiczna

-geografia fizyczna zajmuje się formułowaniem prawidłowości fizyczno-geograficznych w odniesieniu do całego geosystemu i jego poszczególnych struktur z uwzględnieniem człowieka i skutków jego działania.

-geografia społeczno-ekonomiczna zajmuje się formułowaniem prawidłowości społeczno-ekonomicznych w odniesieniu do geosystemu jako całości i poszczególnych jego struktur z uwzględnieniem uwarunkowań środowiska przyrodniczego.

W koncepcji regionu geogr. krytycznie odnosimy się do determinizmu i nihilizmu geograf.

-determinizm - przecenienie wpływu war. środ. przyr.

-nihilizm - nie docenienie wpływu war. środ. przyr.

Prawo strefowości przyrodniczej jako podstawowa właściwość powierzchni Ziemi:

Podstawową przyczyną strefowości jest promieniowanie słoneczne. Efektem promieniowania słonecznego są klasycznie wykształcone w układzie równoleżnikowe strefy radiacyjne, które wyznaczają wielkie strefy krajobrazowe świata. Oprócz elementów strefowych istnieją również astrefowe wpływające na ww. strefy krajobrazowe. Należą do nich: rozmieszczenie lądów i mórz, ukształtowanie powierzchni, ruchy orogeniczne tj. tektonika i wulkanizm. Współoddziaływanie między czynnikami strefowymi i astrefowymi dokonuje się w procesie ewolucji powierzchni Ziemi (->współczesny rozwój), w konsekwencji doprowadza do różnicowania powierzchni Ziemi na odrębne jednostki przestrzenne, struktury, krajobrazy odmienne. Taki proces różnicowania jest procesem ciągłym-stałym.

! Zróżnicowanie wielkich stref krajobrazowych na regiony fizyczno-geograficzne:

Regiony fiz-geogr i wyznaczające je granice nie są czymś stałym i niezmiennym, gdyż zmieniają się w czasie i przestrzeni pod wpływem czynników strefowych i astrefowych. Podstawą wydzielenia jednostek regionalnych fiz-geogr są kryteria wypracowane przez GFŚ. W podziałach regionalnych fiz-geogr należy uwzględnić:

• podział na kontynenty i oceany (megajednostki - jednostki regionalne I rzędu);

• region geogr-fiz musi uwzględniać podział na góry, wyżyny, niziny;

• typy antropologiczne;

Człowiek i jego miejsce w środowisku geograficznym:

Człowiek jest nowym elementem w środowisku geograficznym ze względu na czas jego pojawienia się w środowisku geograficznym i ze względu na jego oddziaływanie na środowisko geograficzne. Człowieka w regionie geogr-fiz oceniamy wg rezultatów i skutków jego działalności w środowisku. Działalność człowieka doprowadza nie tylko do zmiany wyglądu powierzchni Ziemi, jego fizjonomii, ale także obejmuje jego wpływ na przebieg procesów naturalnych.

Zróżnicowanie typologiczne człowieka na powierzchni Ziemi:

Cała współczesna ludzkość z punktu widzenia antropologicznego stanowi 1-en gatunek zbiorowy. Różnice fizyczne (fizjonomiczne), które obserwujemy w odniesieniu do warunków panujących w trakcie opanowywania i dostosowywania się człowieka do środowiska geograficznego.

Terytorialne kompleksy cech fizycznych człowieka tworzą typy antropologiczne. Formowanie typów antropologicznych następowało pod wpływem: sposobu życia ludzi w różnych warunkach przyrodniczo-geograficznych, czynników historyczno-geograficznych (np. różne sposoby odżywiania się), mieszanie się różnych typów antropologicznych.

Grupy typów antropologicznych, które wytworzyły się w obrębie jednolitej genetycznie ludzkości w czasie jej pierwotnego opanowywania i dostosowywania się do warunków środowiska geograficznego, określamy odmianami albo rasami:

• typ ekwatorialny, in. negroidalny - strefa równikowa: (włosy kędzierzawe, barwa skóry ciemnobrązowa, oczy i włosy ciemne, nos szeroki z niską kością nosową i poprzecznie położonymi owalnymi nozdrzami, wargi grube): Odmiany: * negroidalna - afrykańska, * australoidalna - oceaniczna;

W obrębie tego typu wyróżniamy dodatkowo typy II-ego stopnia: nigrydzki (np. plemię Vatusi), austroafrykański (między Pigmejem a nigrydzkim), mediterranoidalny, negroidalny, australoidalny;

• typ europeidalny, in. euroazjatycki (włosy miękkie, proste lub faliste, barwa skóry zmienia się od białej do smagłej, oczy ziemne, szare, niebieskie lub mieszane, kolor włosów ciemny do blondu, nos wysoki i wąski wargi cienkie lub średnie): Odmiany: * południowoeuropeidalna - środkowoeuropejska, * północnopeidalna - bałtycka;

W obrębie tego typu wyróżniamy dodatkowo typy II-ego stopnia: laponoidalny, śródziemnomorski, nordyczny;

• typ mongoloidalny, in. azjatycki (włosy proste raczej twarde, barwa skóry rozmaita o odcieniu żółtawym, włosy i oczy ciemne, twarz wysoka i smukła, mocno wystające kości policzkowe): Odmiany: * północnomongoloidalna - kontynentalna, * południowomongoloidalna - pacyficzna;

W obrębie tego typu wyróżniamy dodatkowo typy II-ego stopnia: arktyczny, pacyficzny, centralnoazjatycki;

Przy podzia*ach regionalnych uwzgl*dnia się:

1) Cechy morfologiczne odpowiadaj*ce krzywej hipsograficznej.

2) Cechy strukturalne obszaru.

3) Litologia wydzielonych jednostek strukt., z podkre*leniem cech odporno*ciowych.

4) Zwi*zek podzia**w strukt. i litologiczn. z wydzielonymi jed. morfologicznymi.

5) Uk*. sięci dolinnej.

6) Zwi*zek uk*. sięci dolin ze struktur* i litologi*.

7) Uk*. poziom*w morfologicznych obszr*w przedg*rskich.

8) Charakter przyleg*ych basen*w sedymentacjnych.

9) Zwi*zek uk*. sięci dolinnej z podstawowymi jednostkami osądniczymi.

10) U*ytkowanie i pokrycie terenu.

11) Stopie* przekszta*cenia przez cz*owieka;

i Ocenę krytyczną przedmiotu badań przeprowadzamy wg kryteriów:

* Sformułowanie problemu badawczego.

*Ocena założeń metodologicznych.

*Ocena założeń metodycznych.

*Zasób zgromadzonej teorii.

*Bibliografia.

*Przydatność do celów praktycznych

G. REG.: posiada najlepiej sprecyzowany przedmiot badań oraz ewolucję jego rozwoju.

Kryteria podziałów regionalnych geoprzestrzeni:

1. Morfologiczne - morfotyczne:

1. niziny 0-300 mnpm,

2. wyżyny 300-5500 mnpm,

3. góry:

• dolna granica:

• 280 mnpm - Wlk. Brytania,

• 1000 mnpm - Portugalia,

• 500 mnpm - Polska;

• górna granica:

• 8850 mnpm - Mount Everest,

Obszary górskie zatopione są w litosferze ok. 70 km, więc najwyższa góra może mieć 10000 m.

Polska:

• góry niskie - 500-1000 mnpm,

• góry średnie - 1000-1500 mnpm,

• góry wysokie - 1500 i wyżej,

• 1600 - górna granica lasu w Tatrach.

2. Klimatyczne: nawiązuje on do teorii strefowości. Stwierdzono typy gleb na obszarze niżu wschodnioeuropejskiego i na podstawie tego występujące formacje roślinne, a dalej typy klimatyczne.

3. Pomocnicze - obszary astrefowe: kryterium określające intensywność pewnych procesów, zjawisk na danym obszarze;

(???)

EUROPA:

Europa Pn: Płw.Skandynawski, Płw.Kolski, Masyw Fińsko-Korelski, Islandia, W-y Owcze, Archipelag Arktyczny;

Europa Wsch: Platforma Wschodnioeuropejska, Ural, Krym, Kaukaz;

Europa Zach: W-y Brytyjskie, N.Środkowoeuropejska, Średniogórze Zach i Środk Europy, Młode Góry Fałdowe (Alpy, Karpaty);

Europa Pd: Płw.Iberyjski, Płw.Apeniński, Płw.Bałkański, W-y M.Śródziemnego;

AZJA:

Azja Pn: W-y Pnsyberyjskie, N.Zachsyberyjska, W.Środkowosyberyjska, N.PnSyberyjska, Płw.Tajmyr, Syberia Wsch, Kamczatka, Góry Pdsyberyjskie (Ałtaj, Sajany), Góry Wschsyberyjskie (Przybajkalskie, Zabajkale, Daleki Wschód);

Azja Śr: Pogórze Kazachskie, Góry Azji Środkowej (Tien Szan, Pamir, Kun-Lun), Karakorum, Himalaje, W.Mongolska, W.Tybetańska;

Azja Wsch: N.Chińska, N.Mandżurska, G.WschMandżurskie, Płw.Koreański, W-y Japońskie i Ruiku, G.Sino-Tybetańskie, G.Pdchińskie, W-y Pdchińskie, W.Krejczowska;

Azja Pd-Zach: Azja Mniejsza, W.Anatolijska, G.Portyjskie, G.Taurus, Kaukaz, W.Irańska, Płw.Arabski;

Azja Pd: Płw.Indyjski;

Azja Pd-Wsch: Płw.Indochiński, Andamany i Nikobary, Archipelag Malajski;

AMERYKA PÓŁNOCNA:

Arktyka Amerykańska: Grenlandia, Archipelag Arktyczny, Arktyczna N.Nadbrzeżna, Równiny Jałowe;

Płw.Labrador

Niż Kanadyjski: M.McKenzie (Clay, Belt, Płaskowyż Laurytyński);

Niziny Wewnętrzne, in. Równiny Centralne: Kraina Wielkich Jezior, N.Centralna, Równiny Prerii, Wyżyny Wewnętrzne (Ozark, Boston, Ouahta);

Wielkie Równiny: Wielka Równina, Wielka Wyżyna;

Apallachy: Apallachy Pn i Pd, W.Apallaska, N.Atlantycka;

N.Zatokowa: Floryda, Jukotan;

Kordyliery (Ameryki Pn): Kordyliery Pn i Środk, G.Skaliste, Kordyliery Pd;

AMERYKA ŚRODKOWA:

Ameryka Centralna: Międzymorze Ameryki Środkowej, Antyle, Bahamy;

(???)

EUROPA

Indywidualność geograficzna Europy: położenie geograficzne w strefie klimatu umiarkowanego i jego odmian; budowa geologiczna i jej zróżnicowanie przestrzenne od struktur prekambryjskich, paleozoicznych, kaledońskich i hercyńskich; znaczne rozczłonkowanie Europy Zach; dobrze rozwinięte wielkie systemy rzeczne Europy Wsch; stabilność jednostek regionalnych części pn i wsch Europy; aktywność sejsmiczna i tektoniczna pd Europy;

1. Europa Północna: (Płw. Skandynawski, W-py na M.Atlantyckim i M.Arktycznym):

1. W-y arktyczne (cieplejsze od innych obszarów Arktyki za sprawą prądu zatokowego - Norweskiego):

• Spitzbergen: 24854 km², największa tej części kontynentu baza ptaków, największa wyspa lodowa;

• Nowa Ziemia: 23654 km², 55% pokryta lodowcem, do 1991r. zamknięty poligon wojskowy, najdłuższy lodowiec na świecie - 62 km Nordnskiold;

• Ziemia Franiciszka Józefa: 13375 km², najbardziej zlodowacona - 85%;

1. Islandia i W-y Owcze:

• Islandia: 102486 km², leży na ryfcie (żywa tektonika, pęknięcie skorupy ziemskiej pomiędzy płytami Grenlandia i Frencklandia ze wschodu), wulkanizm (Hekla 1490m, Hvannadalshnukr 2119 m), lodowce (Vatnajokull: o powierzchni 8800 km², czasza lodowa z wypustami, w centralnej części wulkan pokryty lodowcem; Jokulhow: podczas wybuchu wulkanu masy gromadzą się pod lodem i następuje topnienie), rzeki i jeziora (spływają z lodowca, wody geotermalne), klimat (subpolarny, średnie roczne temperatury 0-3`C), formacja roślinna (tundra wzbogacona o porosty i mchy);

• W-y Owcze: nie mają aktywnego wulkanizmu, są zielone;

1. Góry Skandynawskie - cześć zachodnia:

najstarszy i największy górotwór Europy i górotwór kaledoński; najwyższy szczyt Galdhopinngen 2469 mnpm; M. Północne, Norweskie, Barentsa; różnorodne bogactwa naturalne w znikomych ilościach; zlodowacenie plejstoceńskie - skandynawskie; fiordy - stare doliny lodowca plejstoceńskie zalane przez morze; silne zlodowacenie niższej partii gór 3000km; największy wodospad Europy - Vtigard na rzece Uti - 610m; Najgłębsze jezioro Europy - Mjasa 119m (???).

2. Niziny i wyżyny Płw. Skandynawskiego:

wewnętrzna część Szwecji i Norwegii; tarcza Bałtycka, skały prekambryjskie; wyżyny: Lapońska, Pn-Szedzka, Pd-Szwedzka, Pd-Norweska; Nizina Skania; Jeziora: Wenner 5546 km²i 98m, Wetter 1899km² i 119m;

3. Płw.Kalski:

leży na tarczy bałtyckiej, stare skały prekambryjskie; Wyżyna Chibiny 1181mnpm, Pn część - tundra, a pd. - tajga; M. Białe na Pd. nie zamarza zimą, bo działa tu prąd Norweski; rudy żelaza, niklu i fosforu; najgłębsze wiercenie geologiczne na 11km² ZSRR i USA;

4. Międzymorze Fińsko-Koreńskie:

rzeźba polodowcowa: wały morenowe, sandry, jez. polodowcowe 1/5 całego obszaru; system jeziorny Sajama 4400 km² (???); wsch część - największe jez. Ładoga 18400km² i 225m, Onega - 9120km² i 124m; Góry Korelskie 718mnpm i szczyt Sokusti;

5. W-y Bałtyckie i W-y Zielone:

zjawiska krasowe: Bornholm 588km², Gotlandia 2960km², Olandia 1346 km², W-y Alandzkie 1442km²; urozmaicone geomorfologicznie i genetycznie, granity, skały metamorficzne, wybrzeża klifowe, pd. wybrzeże piaszczyste, plaże;

2. Wielka Brytania i Irlandia:

1. Szkocja, Hybrydy, Szetlandy, Orkady:

zlodowacenie skandynawskie; G. Kaledońskie tworzone przez rozległe grzbiety; G. Grampian wzniesione na pd. Grampianu; Nizina Centralna: doliny żłobowe, Jez. Loch Ness; obszary leśne: niewielkie, wrzosowiska, torfowiska;

2. Anglia Pn:

Scafel Pirke 979mnpm; zjawiska krasowe na płaskowyżu Ingleborongh; jaskinie rozwinięte pionowo-studnie; torfowiska, wrzosowiska;

3. Angia Pd:

najbardziej zaludniona; rzeźba glacjalna, płaski teren, 300 m wzniesienia; najbardziej rolniczy obszar Londynu;

4. Walia:

Snowdown 1085mnpm; wrzosowiska, torfowiska; G. Kambryjskie, wrzos, torfy, głębokie doliny;

5. Pd-zach Komwalia:

między kanałem Bristolskim a la Manche; skały węglanowe, wapienne, system korytarzy poziomy; wyb. masowe, skały piaskowe, granity; klimat łagodny, kąpieliska, uzdrowiska;

6. Irlandia - Zielona Wyspa:

84304km², nizinna, otoczona; Pd część 1000mnpm; klify Moher 1000m wysokości, pionowe ściany; klimat umiarkowany, wilgotny; brak lasów;

3. Niż Zachodnioeuropejski: (N. Holendersko-Flamandzka, Niemiecka, Polska):

obszar nizinny między M.Północnym a Bałtykiem; największa nizina Europy; rzeźba glacjalna: wały morenowe, sandry, pojezierza; rzeźba młodoglacjalna i staroglacjalna: zniszczona, spłaszczona, bez jezior, a na sandrach obszary leśne.

1. Płw. Jutlandzki, W-y Duńskie:

cieśniny: Skagerat 225km dł i 60-155km szer, Kattegat 279km dł i 60-100km szer; najwyższe wzniesienie 173mnpm; wybrzeża płaskie, akumulacyjne, piaszczyste, klifowe z glin skandynawskich; obszar prawie bezleśny;

2. Niż Zachodnioeuropejski, Polska:

najwyższe wzniesienie Wieżyca 329mnpm; rzeki: Ren, Łaba, Wisła, Odra, Warta; przeobrażony krajobraz Europy przez człowieka (rolnictwo, przemysł);

4. Stare góry i Wyżyny Europy Zach:

środkowa część hercyńskiej Europy, klimat umiarkowany w odmianie oceanicznej;

1. Masyw Centralny - Pd Francja:

najwyższa część Europy; skały osadowe, pokrywy lawowe, zręby i rowy tektoniczne, uskoki; stożki wulkaniczne, wygasłe wulkany; obszar góruje na wysokości 1886mnpm; malownicze łąki i lasy;

2. Wyżyny i Baseny Francji:

wyżyny - obszary zdegradowane G. Hercyńskich; liczne obniżenia dolin rzecznych; Płw.Normandzki, Basen Akwitański, Pn masyw Armorykański 1417mnpm; skały odporne - grzbiety górskie; skały mało odporne - doliny;

3. Wogezy i Schwarzwald:

Wogezy 1426mnpm, Schwarzwald 1493mnpm; dwa zręby wieku hercyńskiego rozdzielone rowem tektonicznym; baza erozyjna, rów tektoniczny; doliny głęboko wcięte;

4. Średniogórze Niemieckie:

obszary górskie, wyżynne; stoki i grzbiety górskie zalesione; Pn-Zach Reńskie Góry łupkowe ze skał metamorficznych, najwyższe; Pn część Zagłębia Ruhry; Las Turyński, Las Frankoński, G.Herz;

5. Masyw Czeski:

charakter zrębów; największe wzniesienia: Karkonosze, Śnieżka 1602mnpm; Pn-Wsch W.Czesko-Morawska; zjawiska krasowe; intensywnie wykorzystywana rolniczo;

6. Wyżyna Małopolska:

śr-pd część Polski, Jura Krakowsko-Częstochowska, zjawiska krasowe; Zach. część przez G. Śląskie;

5. Młode Góry i obniżenie podgórskie Europy:

1. Alpy:

• zachodnie: wysoki wskaźnik opadów, wpływa Atlantyku, różnica 1000m;

• wschodnie: niski wskaźnik odpadów, Mount Blanc 4807mnpm, zlodowacenie pow. 3000km²;

• środkowe i wschodnie: skały osadowe, węglanowe, najgłębsza jaskinia Heloch;

jeziora po pd stronie Alp: Garda, Madziore, Kemo; początki najdłuższych rzek Europy: Dunaj, Ren, Rodan; piętrowość klimatyczna i roślinna (obszar górski), formacje alpejskie: niższe gatunki roślin naczyniowych; 25km najdłuższy lodowiec Alech, znany Astece 9km; płaszczowiny (skały metamorficzne, osadowe, węglanowe), flisz alpejski (osadowe, piaskowce);

1. Obniżenie Rodanu i Soary:

jura: skały mezozoiczne, osadowe, wapienie, kras powierzchniowy i podziemny; zwarta pokrywa leśna, mała terenów rolniczych;

2. Kotlina (???)

obszar obniżenia tektonicznego; równiny Dunaj i Cisa; Jez.Balaton 12 m głębokości; klimat umiarkowany o cechach kontynentalnych; step, puszcza (???)

3. Wyżyna Szwajcarsko-Bawarska:

tektoniczne obniżenie trzeciorzędowe; osady (Molasa); największa W.Bawarska (zlodowacenie plejstoceńskie); przekształcenia antropogeniczne;

4. N.Padańska, rzeka Pad:

dolina Rodanu, fragment dna morskiego Adriatyku, zatoka, osady aluwialne;

5. Karpaty (Zach, Wsch, Pd):

najwyższe Karpaty Zach (Tatry, Gerlach 2655mnpm); płaszczowiny skał osadowych, flisz; trzon krystaliczny, granit, skały metamorficzne; piętrowość klimatyczna; Karpaty Pn: obniżenia na pn od Karpat, Kotl.Sandomierska, Oświęcimska; N.Wołaska: stanowi część Dunaju nie obejmując samej delty;

6. Europa Pd:

położona w strefie śródziemnomorskiej, która określona jest przez budowę geologiczną, klimat, ustrój hydrologiczny rzek oraz zespoły roślinne; przynależność do strefy fałdowań alpejskich w zasięgu, których występują stare masywy hercyńskie; żywy współcześnie wulkanizm i tektonika obszaru;

1. Azory, Płw. Iberyjski, Płw. Apeniński:

leży w klimacie podzwrotnikowym i śródziemnomorskim;

2. Pireneje:

3404mnpm, szczyt Pico de Anetto; oddziela Płw. Iberyjski od Europy; zjawiska krasowe (studnie) 1600m; piętrowość klimatyczno - roślinna; szczyty porośnięte lasem; doliny - rolnictwo i osadnictwo; region turystyczny, bariera komunikacyjna;

3. Zrębowe Góry i Kotl. Płw.Iberyjskiego:

strona tektoniczna, zrębowa z rowami tektonicznymi; Kotl. Starej i Nowej Korsyki, rozczłonkowane G.Kastylijskie, Almanzo 1592mnpm; pierwotnie roślinność śródziemnomorska, dziś stepy;

• Pn część Płw.Iberyjskiego, wzdłuż brzegu G. Kantabryjskie 2646mnpm, szczyt Torre de Cerredo;

• Pd część Płw.Iberyjskiego: G.Krawędziowe, Siena Morena, szczyt Estrella 1300mnpm;

• Wsch część Płw. Iberyjskiego: szczyt Sant Lorenzo 2316mnpm;

• Zach obszar nizinny, osady aluwialne;

1. G.Betyckie:

3481mnpm, Mulchanccel; pasmo Sierra Nevada; rzeźba glacjalna; Baleary, przedłużenie G.Betyckich;

2. Płw. Apeniński:

Płw.Salatyński, Płw.Kalabryjski; Apeniny, Monte Casino 2914mnpm, skały osadowe, wapienne, niekiedy osady wulkaniczne, kras; Wezuwiusz (Neapol), wulkan czynny; wybrzeża: płaskie aluwialne, piaszczyste, szerokie, rejon aktywny sejsmicznie;

3. W-y Śródziemnomorskie:

Sycylia 25462km², Sardynia 23813km², Korsyka 8722km², Malta 246km², Pantalerca zbudowana z jednego stożka wulkanicznego; wulkan Monte Grande 83km²; Archipelag wysp: Liparyjskie z wulkanem Stromboli, Korsyka (zbudowana z granitu, surowy krajobraz);

4. G.Dynarskie, Albańskie, Pindos:

jeden masyw górski zajmuje prawie cały Płw.Bałkański; G.Dynarskie: zbudowane ze skał osadowych, bogata rzeźba krasowa; Jez.Szkoderskie i Ochryda (pogranicze albańsko-jugosłowiańskie); Wybrzeże Dalmatyńskie;

• G.Dynarskie: położone w strefie śródziemnomorskiej; południkowy układ pasma; położenie w zasięgu fałdowania alpejskiego (struktury zrębowe); mało rozwinięte systemy rzeczne, które reprezentują rzeki o charakterze krasowym (jary, wąwozy, przełomy, itp.); na zach Płw.Bałkańskiego; góry wieku alpejskiego w zasięgu, których struktury fałdowe zostały ścięte - tarcze; we współczesnym krajobrazie mamy do czynienia ze schodowym układem poziomów, które tworzą zręby o zróżnicowanym składzie wapieni mezozoicznych; typ rzeźby krasowej; na wsch od nich występują struktury hercyńskie zrębowe - Masyw Alegoński;

1. Peloponez, Grecja Środkowa, W-y Egejskie:

zajmuje głównie obszar Grecji z W-ami Egejskimi; urozmaicona linia brzegowa; archipelag wysp: Sporady Pn, Kreta, Cyklady;

2. Masyw i Kotl. Macedonii, Turcji i Bułgarii:

zrębowe pasma, masywy górskie oddzielone kotlinami i dolinami rzecznymi; Szarska Płanina (Macedonia), szczyt Titora 2760mnpm; Olimp 2917mnpm, Riła: Misała 2925mnpm, Pirips (Bułgaria): Wichren 2915mnpm; Nizina Tracka;

3. Bałkany, Stara Płanina:

góry fałdowe, trzeciorzędowe, skały krystaliczne, osadowe; rzeźba średniogórska, głębokie doliny;

• Płw. Bałkański: położenie geograficzne półwyspu w strefie śródziemnomorskiej; duża zwartość masy kontynentalnej, która sprawia duże zróżnicowanie klimatu i reżimu hydrologicznego rzek; położenie w zasięgu struktur alpejskich o charakterze zrębowym (G.Dynarskie) oraz hercyńskich masywów zrębowych (Masyw Palegoński, Tracki, Macedoński) (???); zróżnicowanie podziału na regiony fizyczno-geograficzne nawiązujące do budowy geologicznej i ukształtowania powierzchni; obszary aktywne sejsmicznie; W budowie geologicznej i ukształtowaniu przede wszystkim zwraca uwagę duże zróżnicowanie struktur geologicznych i form rzeźby powierzchni Ziemi, które wyznaczają nam regiony fizyczno-geograficzne;

1. W.PnBułgarska:

region wyżyny rozczłonkowany, zjawiska krasowe, pokrywy lessowe;

2. Krym:

25000km²; oddziela M.Azowskie od Czarnego;

3. W.Nadwołżańska:

dolny odcinek Wołgi; liczne dopływy rozcinające wyżyny równoleżnikowe, do 900m; zbiornik Kujbyszewski 6500km²;

4. W. Bogulmijska:

położenie południkowe; przedpole Uralu; zbiornik sedymentacyjny; osady glacjalne z I-ego zlodowacenia; pn - las, pd - step;

5. N.Nadkaspijska:

Pn-Wsch wybrzeże M.Kaspijskiego; delty rzek Wołga i Ural; obszar równinny; osady rzeczne z osadami morskimi (transgresja M.Kaspijskiego); gleby słone; klimat półpustynny, suchorosty;

7. Ural (Zach skrzydło)

podział na: pd, pn i środkowy; najwyższy szczyt: G.Narodna 1894mnpm; górotwór hercyński; g.fałdowe; występowanie wszystkich pierwiastków;

AZJA

1. Azja Północna:

Rozciąga się od M.Arktycznego po Pogórze Kazachskie i góry obrzeżające W.Mongolską i od Uralu po O.Atlantycki.

1. Nizina Zachodniosyberyjska:

równinna nizina; 70% to bagna; W plejstocenie zlodowacenie (tylko raz); po okresie zlodowacenia ruchy epejrogeniczne i transgresje morskie utworzyły nizinę aluwialną, przez którą przepływają liczne rzeki tworząc system Obu i Irtyszu. Ob - wypływa z Ałtaju, płynie szeroką zabagnioną dolina z licznymi dopływami; największym dopływem Irtysz; uchodzi do M.Karskiego Zat.Obską;

• Pn - monotonna, zabagniona, równinna;

• Pd - kilkunastometrowe, wąskie wysokie wzniesienia tzw. griwy, powstające przez rozcięcie potokami płynącymi między Obem a Irtyszem;

1. Wyżyna Środkowosyberyjska:

ciągnie się od Jeniseju do G.Jabłonowych, Stanowych i Wierchojańskich; na pn do M.Arktycznego a na pd do Sajanów; kraina wyrównana, o łagodnych formach, wzniesiona średnio 300-600m z szeregiem pasm i grup górskich; podłoże to tarcza, w trzeciorzędzie uległa popękaniu, a poszczególne jej części uległy wypiętrzeniu, wylewy lawy - pokrywy lawowe; wyżyna obniża się ku wsch; dowadniana jest przez 2 systemy rzeczne: Leny i Jeniseju, na pn przez Hatangę; Ku pn teren obniża się i w dorzeczu Hatangi rozciąga się rozległa nizina zbudowana z mezozoicznych warstw.

• Na pn Płw.Tajmyr: górzysty (G.Brranga - to zrąb łagodnie opadający na pn a stromo na pd, gnejsy) (???) ; Na pd półwyspu Jez.Tajmyr.

• Archipelag Ziemi Północnej: 4 duże wyspy, szereg małych - przedłużenie półwyspu, stary, zniszczony, obniżony masyw; W plejstocenie zlodowacony, obecnie 41% obszaru;

1. Syberia Północnowschodnia:

powstała w orogenezie pacyficznej; łańcuchy górskie uległy później deformacji przez uskoki, powstały wewnętrzne płaskowyże i oddzielające je kotlinowate wyżyny.

• odrębną część stanowi Tarcza Anadyrska na Płw.Czukockim: obszar górzysty lub pagórkowaty; główne pasmo - G.Anadyrskie 2300; orogeneza pacyficzna; nad rzeką Anadyrą nizina aluwialna, a na pn-zach od niej Płaskowyż Anadyrski; główne pasma pd i pn-wsch;

• G.Wierchojańskie, Czerskiego, Kołymskie: charakter alpejski, skalisty granit, ostre wierzchołki, strome zbocza, ślady zlodowacenia, między górami płaskowyże; nad Leną, Indygriką, Kołymą - niziny aluwialne;

• W-y Nowosyberyjskie: oderwane w wyniku młodych ruchów skorupy ziemskiej;

• W-a Wrangla: pd i śr część - góry do 1000m;pn-niziny;

1. Daleki Wschód:

kraj nadamurski i nadmorski; na wsch od G.Stanowych ciągnie się początkowo W.Zejsko-Burejska, dalej południkowo - G.Burejskie oraz po obu stronach Amuru - Mały Chingan; nad dolnym Amurem leży aluwialna i zabagniona N.Dolnoamurska; nad M.Japońskim leżą G.Sichote-Alin: skały krystaliczne, strome ku morzu, łagodne ku nizinie; Amur uchodzi do Cieśn.Tatarskiej; G.Dżugdżur - leżą w przedłużeniu G.Stanowych, wzdłuż wybrzeża M.Ochockiego.

• Sachalin: wyspa przybrzeżna, wzdłuż której przebiegają 2 łańcuchy górskie;

• Płw.Kamczatka: dawniej wyspa, wskutek działalności wulkanicznej i lodowcowej złączona z lądem Przesmykiem Parapołski Doł.; wnętrze stanowią 2 masywy górskie, oddzielone depresją - rzeką Kamczatką. Ok. 100 wulkanów, 19 czynnych np. Kluczewska Sobka, Siwelucz; gorące źródła i gejzery; działalność sejsmiczna;

• W-y Komandorskie (4 wyspy): góry do 600m;

• Kuryle: od Kamczatki ku Japonii (36 wysp wulkanicznych);

1. Obszary Górskie Syberii Południowej:

• Ałtaj: przylega do N.Zachodniosyberyjskiej od pd-wsch strony; orogeneza hercyńska; w mezozoiku peneplenizacja; orogeneza alpejska - ruchy załomowe, wypiętrzenia zrębowe; plejstocen - zlodowacenie, przekształcenie rzeźby;

Rzeźba: dzikie, potężne masywy górskie, skaliste granie, szczyty do 4500m pokryte wiecznym śniegiem, lodowce, lasy szpilkowe, klimat kontynentalny; pd otoczenie W.Środkowosyberyjskiej - zach cześć tego obszaru tworzy Sajan Zachodni);

• Sajan Zachodni: do 2900m, rzeźba alpejska, orogeneza kaledońska;

• Sajan Wschodni: zaokrąglone formy ze stokami o różnej stromości; w środkowej części krajobraz alpejski;

• Jez. Bajkał: najgłębsze 1741m, kryptodepresja 1288m; rów tektoniczny z trzeciorzędu; działalność sejsmiczna;

• G.Bajkalskie: pn-wsch obrzeżenie Bajkału, obniżają się ku zach, źródło Leny;

• Chamar Daban: otacza Bajkał od pd-wsch, formy łagodne do 1600m;

• G.Barguzińskie: przedłużenie Chamar Dabanu ku pn-wch, wyższe, granitowe, do 2800m;

• G.Jabłonowe: biegnie nimi dział wód między zlewiskiem O.Spokojnego a M.Arktycznego; wierzchowiny płaskowyże z rumowiskami;

• W.Witimska i Patomska: na pn od G.Jabłonowych;

• G.Stanowe: zbudowane ze skał krystalicznych poprzerywanych pokrywami law, kaledońskie;

2. Azja Centralna:

między Pogórzem Kazachskim i Pdsyberyjskimi łańcuchami górskimi a Himalajami, górami obrzeżającymi Wyżynę Irańską; na wsch granicy jest Wielki Chingan i góry pogranicza tybetańsko-chińskiego, na zach M.Kaspijskie i rzeka Emba; obejmuje ona trudne do przebycia wyżyny, wykształcone w rozległe pustynne kotliny otoczone potężnymi łańcuchami górskimi, obszar w środku suchy, bezodpływowy, góry mają duże opady i dają początek wielu rzekom; ukształtowanie Azji Centralnej jest wynikiem ruchów tektonicznych; progeneza paleozoiczna - G.Nadbajkalskie, Tien-Szan, Kunlun, Nan-Szan, Ałtyn-Tag, Ałtaj; później uległy niszczeniu - zapełnianie śródgórskich kotlin i obniżeń - zrównanie całego obszaru; współczesne ukształtowanie regionu jest głównie wynikiem ruchów trzeciorzędowych, wtedy uległy potrzaskaniu i wypiętrzeniu zniszczone stare góry, w części pd powstał system gór typu alpejsko-himalajskiego z przylegającą W.Tybetańską.

1. Nizina Turańska z Pogórzem Kazachskim i górami przylegającymi:

• N.Turańska Zach: nizinna część Azji Centralnej, na pn i pn-zach leżą - wzgórza Mugodżary, Turgajskie, G.Stołowe, Pogórze Kazachskie, od wsch i pd-wsch - Tien Szan i Pamir, od pd - Hindukusz i Koped Dag, od zach - M.Kaspijskie; jest dnem dawnego morza, które podzieliło się na szereg jezior; opady 250mm, stepy, półpustynie; nizina zbudowana z poziomo ułożonych osadów paleogenu, erozja i denudacja wytworzyły niewysokie płaskowzgórza i stoliwa; pozostała część zajmują pustynie: Karkum, Kyzył-Kum, Mujun-Kum, Wielki i Mały Barsuk;

• Pamir: stepowa wyżyna 4000m, nad którą wznoszą się oddzielone pasma górskie, ze szczytami powyżej 7000m; swą strukturę zawdzięcza orogenezie alpejskiej; 2 typy rzeźby: Pamir Wsch - charakter gór średnich, doliny szerokie, formy polodowcowe; Pamir Zach - rzeźba silnie rozczłonkowana dolinami rzek, doliny wąskie, głębokie, od niego we wszystkie strony rozciągają się łańcuchy górskie;

• Karakorum: łączy Pamir z Himalajami i Tybetem, G.Ałtajskie z Tien Szanem, sąsiadujące z Kunlun i Hindukuszem;

1. Kotlina Dżungarska:

między Tien Szanem a Ałtajem, ku wsch przechodzi w wyżynę;

• G.Pontyjskie: zbudowane z krystalicznych łupków, pokryw andezytowych i tufów, ich wysokość wzrasta ku wschodowi; krajobraz alpejski, ślady zlodowaceń, obecnie małe lodowce;

• od pd Taurus: dzielący się na Taurus Zach - kilka równoległych pasów, średnio wzniesione grzbiety, wysokie wapienne płaskowzgórza i pas wyżynny; Taurus Środk - krajobraz alpejski, rzeka Seyach dzieląca na Taurus Kilikijski i Antytaurus; Taurus Wsch - trzy równoległe łańcuchy rozdzielone podłużnymi pasami kotlin;

1. Wyżyna Armeńska:

w czasie orogenezy alpejskiej fałdy górskie uległy tutaj zwarciu i znacznemu wypiętrzeniu, następnie wystąpiło zrównanie i ponowne wypiętrzenie, powstały zapadnięcia i uskoki - lawa bazaltowa tworząca pokrywy - formy stołowe gór - płaskowyże; działalność wulkaniczna wytworzyła szereg wyniosłych stożków, występują kotliny tektoniczne;

• Wan: słone bezodpływowe jeziora w rowie tektonicznym, na wsch od niego G. Kurdystańskie, do 4000, krajobraz alpejski, małe lodowce;

• pd-wsch część W.Armeńskiej: charakter zrębowy, stożki wulkaniczne;

• pn-wsch część i W.Pdkaukaska: śr 2000, pasma wulkaniczne, grupy stożków, ostra, wyraziście zarysowana rzeźba a także rozległe, wysoko wzniesione płaskowyże z pokryw lawowych; współcześnie - działalność sejsmiczna;

• pn obramowanie W.Armeńskiej tworzy Kaukaz Mały: grzbiety fałdowo-zrębowe (flisz, wapienie, andezyty) silnie zniszczone przez erozję;

1. Kaukaz:

górotwór fałdowy, złożony z licznych grzbietów - 3 podłużne strefy: 1. wysokogórska, powyżej 4500, najwyższe szczyty to wygasłe wulkany Elbrus i Kazbek, najwyższy łańcuch tworzą lodowce alpejskie; 2.i 3.zboczowe po pn i pd stronie, częściowo rozchodzące się w postaci odgałęzień; różnorodność i powikłana budowa geologiczna wskazuje na starsze ruchy górotwórcze - kaledońskie i hercyńskie; wytworzony wówczas górotwór został całkowicie zniszczony; pod koniec trzeciorzędu i na początku czwartorzędu Kaukaz podlegał obniżeniom i wypiętrzeniom, którym towarzyszyły silne uskokowe przemieszczenia zrębowe; w plejstocenie zlodowacone; na zach zbudowane z gnejsów, granitów prekambryjskich oraz utworów paleozoicznych i mezozoicznych (łupki ilaste, wapienie, piaskowce, skały wulkaniczne)

• Kaukaz Wsch: w całości zbudowany z utworów mezozoicznych;

• Granica Wiecznego Śniegu: Kaukaz Zach 2703, Środkowy - 3000-3500, Wsch - 3500-3700;

• Lodowce: Dych-Su, Karagom, dolinne lodowce alpejskie;

• Podkaukazie: obszar równinny po pn stronie Kaukazu;

• N.Kurańska, Lenkorańska, Kolchidzka: depresyjne zagłębienia między Kaukazem a W.Armeńską;

1. Wyżyna Irańska:

od M.Kaspijskiego i N.Turańskiej na pn, po Zat.Perską i M.Arabskie na pd obramowana łukami gór:

• Zagros: góry płaszczowinowe, strefa zewnętrzna autochtoniczna, fałdowa oraz wewnętrzna strefa nasunięć, układ rusztowy, grzbiety górskie słabo porzeźbione, płaskie wierzchołki, strome zbocza, do 4000m;

• Mekran: układ rusztowy, na przemian grzbiety piaskowcowe i wapienne z depresjami wypełnionymi łupkami, do 2000;

• Kirthar, Sulejmańskie: grzbiety górskie tworzą szerokie płaskowzgórza od pd i wsch;

• Elbrus: budowa fałdowa, skomplikowana - nasunięcie jednych fałdów na drugie; środkowa strefa - paleozoiczne wapienie i piaskowce są otulone utworami mezozoicznymi i trzeciorzędowymi, najbardziej skrajne osłony tworzą plioceńskie i plejstoceńskie molasy;

• Turkmeńsko-Chorasańskie: strefa wewnętrzna - skały paleozoiczne;

• G.Niszpurskie: zewnętrzna - północna - skały mezo- i kenozoiczne - Kopet-Dag, są rozdzielone depresjami i doliną rzeki Atrek; Paropamis - do 3500, szereg łańcuchów rozdzielonych tektonicznymi depresjami, ku wsch rozchodzą się i przechodzą w Hindukusz;

• Hindukusz: od pn; skomplikowana budowa, granity, łupki, marmury paleozoiczne, łupki jurajskie, depresje;

• Karakorum: orogeneza alpejska, ponad 6000m, najwyższy 8611(K2), granity, gnejsy, granica wiecznego śniegu 4700-5900m po pd stronie lodowca;

• Kunlun: pn granica Tybetu, wznosi się wysokim progiem ponad pustynie Azji Centralnej, wiele równoległych pasm, 6000m, 60 lodowców; na wsch od rzeki Czerczendaria rozwidla się na dwie odnogi: pn - Ałtyn Tag i Nan Szan oraz pd Kunlun.

• Cajdam: bezodpływowa kotlina, tektoniczna depresja, między Nan Szanem a Kunlunem, na wysokości 2703;

1. Wyżyna Mongolska:

pn-wsch część Azji Centralnej, między Wielkim Chinganem, Nan Szanem, Kotl.Kaszgarską i Dżungarską;

• Mongolia Pn: zajmują ja góry: Chentej, Ałtaj Mongolski i Gobijski, Chan-Chuckej i Changaj: orogeneza kaledońska po speneplenizowaniu uległy wydźwignięciu i obecnie tworzą szereg zrębów i rowów; Mongolia Pn to także obszerne, wysoko położone równiny - penepleny o lekko falistych grzędach;

• Mongolia Pd: równinna depresja 900-1200m, pokryta pustynnym stepem zwanym Gobi; poprzecinana grzbietami górskimi pokrytymi rumowiskami, liczne drobne zasolone jeziora; klimat kontynentalny; Gobi zajmuje półpustynne i sucze stepy; Do Gobi zaliczamy: W.Ordos w dorzeczu rzeki Huang-ho, wysokości średnie 1000m, część tarczy chińskiej, przedłużenie Gobi, znaczną część zajmują pustynie piaszczyste;

• G.Pei Szan: przejście od Gobi ku Kotl.Kaszgarskiej, do 2701m, grzbiety kopulaste;

3. Azja Wschodnia:

kształtowała ja orogeneza pacyficzna - powstanie szeregu łańcuchów górskich na wsch kontynentu oraz spojenia rozbitych części tarczy chińskiej; w obszarach wyspiarskich - alpejskie ruchy fałdowe (główna rola) oraz intensywna działalność wulkaniczna; charakterystyczne: występowanie równin, łagodnych, niewysokich pasm górskich oraz obniżanie się lądu stopniami ku wsch; klimat - cyrkulacja monsunowa, wilgotne ciepłe lato, sucha surowa zima; rzeki - wysoki wodostan latem a niski zimą;

1. Chiny Monsunowe:

pasmo Cingling-Szan dzieli Chiny Monsunowe na części:

• Pn: kilka pasm górskich, wyżyn i nizin, pokrytych grubą powłoką lessów, rozciąga się aż po Wlk.Chingan, wzniesienia i pasma górskie znane są jako Płaskowyż Lessowy - część zach wyższa, wsch - niska, aluwialna N.Chińska - obszar napływowy Huang-Ho;

• Pd: kotliny wzdłuż doliny Jangcy: Syczuańska (Czerwona Kotlina) - otoczona górami, w dnie czerwone piaskowce; Środkowego i Dolnego Jangcy - dalej niewysokie wzniesienia poprzecinane dolinami rzek; G.Pdchińskie - liczne pasma i połogie garby, 500-1000m, wapienie;

Budowa Chin Monsunowych: podłoże w części pn to tarcza chińska uformowana przed kambrem, później zalewy mórz (wapienie, łupki), dawne podłoże zbudowane z granitów, gnejsów i innych skał krystalicznych; orogeneza pacyficzna rozbiła tarczę na bloki, wytworzyła między nimi pologie antyklinalne wzniesienia i zręby, liczne obniżenia i przesunięcia;

• Płw.Szantung: 2 stare prekambryjskie masywy górskie: wsch - niższy - na płw; zach - wyższy - na lądzie;

• G.Cingling-Szan: tworzą centralny górski obszar Chin Monsunowych; ku zach łączą się z Kunlunem, do 4100m i sąsiadujące z nimi od pn - Funiu-Szan i od pd - Tapa-Szan.

• W-a Tajwan - oddzielona od lądu pod koniec pliocenu lub na początku plejstocenu, 2 południkowe łańcuchy górskie: G.Tajwańskie i Singao-Szan, na zach pas równinnej niziny, w górach formy glacjalne, pn cypel jest przedłużeniem wulkanicznych wysp Riukiu;

• W-a Hajnan: środek wyspy zajmują faliste wzniesienia, resztki dawnych gór zbudowanych ze skał metamorficznych, nad Cieśn. Hainan bazaltowe pokrywy i wygasłe wulkany;

1. Mandżuria (Chiny Pn-Wsch):

centralna krainą jest N.Mandżurska składająca się z kotlinowatej niziny środkowej oraz łączącej się z nią od:

• pd - niziną nad rzeką Liao-ho; niziny otoczone są od zach górami Liaosi (na zach od rzeki Liao-ho, ogniwo pośrednie miedzy płaskowyżem lessowym a Wlk.Chinganem, oddzielają N.Mandżurską od Chińskiej, sfałdowane i wydźwignięte w orogenezie pacyficznej uległy peneplenizacji, ruchy trzeciorzędowe - wypiętrzenie, odmłodzenie rzeźby, lawy bazaltowe) i Wlk.Chinganem (orogeneza hercyńska, zrównanie, wypiętrzenie w czasie fałdowań pacyficznych - zrębowo-fałdowy górotwór, w plejstocenie małe lodowce);

• pn - Mały Chingan: górotwór fałdowo-zrębowy, średnie wysokości 400-600m, rumowiska skalne;

• wsch - G.Mandżursko-Koreańskie: szczątek masywu koreańskiego, przykrytego miejscami utworami paleozoicznymi sfałdowanymi w końcu orogenezy pacyficznej, w trzeciorzędzie i plejstocenie - ruchy załomowe - pęknięcia, bazaltowe lawy;

• ku pd nizina się obniża i otwiera ku Zat.Liaoutańskiej;

Archaiczne podłoże Mandżurii: gnejsy z intruzjami granitowymi, na nich płytowo warstwy młodsze; ruchy mezozoiczne wytworzyły zapadliska i wzniesienia pn-wsch części - następnie peneplenizacja; pliocen/plejstocen - odmłodzenie rzeźby, wypiętrzenie penepleny, rozcięcie erozyjne, nowe zapadliska tektoniczne - wylewy law bazaltowych, które otaczają nizinę po obu jej stronach; rzeki należą do dorzecza Amuru lub zlewiska M.Żółtego;

• G.Wschmandżurskie: część pd-zach niższa;

• G.Liaotuńskie: gnejsy, pokrywy bazaltowe, miejscami skały osadowe o różnej odporności - bardzo urozmaicona rzeźba, część pn-wsch wyższa;

• G.Mutancjańskie: granity, gnejsy, przykryte na wsch wylewami bazaltów, najwyższe wzniesienie - wygasły wulkan Pektu-San 2744;

• N.Mandżurska: środkowa i pn-wsch część Mandżurii, związana z międzygórskimi depresjami wypełnionymi aluwialnymi osadami;

1. Półwysep Koreański:

podniesiony w trzeciorzędzie blik tarczy chińskiej, na nim osady paleozoiczne, w mezozoiku fałdowo-zrębowe dyslokacje, w trzeciorzędzie ruchy pionowe, mioceńska peneplena wypiętrzyła się wyżej od strony wsch niż zach i pd, sąsiednie M.Japońskie stanowi obszar geosynklinalny;

• G.Pnkoreańskie: wsch część G.Mandżursko-Koreańskich, średnio 1500-1800m, szereg grzbietów stromo opadających ku M.Japońskiemu, dawniej zlodowacone, ku zach przechodzą w wysoki, lekko falisty, ponad 1000m - Płaskowyż Kema - archaiczne granity i gnejsy;

• G.Wschkoreańskie: ciągną się wzdłuż wsch wybrzeża, silnie zróżnicowana budowa geologiczna - zróżnicowanie form;

• Zachodnie Równiny: nizinne, podzielone niskimi wzniesieniami wzdłuż wsch brzegów M.Żółtego;

• W-a Dzedzu i Ullyng: pochodzenia wulkanicznego, pokrywy bazaltowe, niskie stożki wulkaniczne;

1. Wyspy Japońskie:

2 duże: Hokkaido, Honsiu, Kiusiu, Sikkoku i setki małych;

leżą na cokole kontynentalnym Azji, u jej pn-wsch brzegów, intensywna działalność wulkaniczna i sejsmiczna, brzegi wysp od wsch silnie rozczłonkowane, od zach wyrównane, rzeźba terenu - góry średnie uwieńczone wysokimi stożkami wulkanów, na znacznych obszarach, w różnych wysokościach występują poziomy zrównań; góry biegną południkowo z wyspy na wyspę; budowa geologiczna: charakter fałdowo-zrębowy, skały paleozoiczne i prekambryjskie (granity, gnejsy, łupki krystaliczne), szeroko rozprzestrzenione są morskie i lądowe utwory mezo i kenozoiczne pocięte intruzjami skał magmowych; w strukturze wyraźnie zaznaczają się fałdowania hercyńskie, które uległy zaburzeniom w orogenezie pacyficznej - liczne obniżenia i wypiętrzenia, wzdłuż szczelin - lawy; W trzeciorzędzie sformowały się zapadliska przybrzeżnych mórz, na wyspach - fałdowania alpejskie. Ostateczne odłączenie wysp od Azji nastąpiło w czwartorzędzie. Cały obszar podlega intensywnej działalności;

4. Azja Południowa:

obejmuje Płw.Indochiński i Indyjski, Archipelag Malajski i Filipiny;

1. Półwysep Indyjski:

• Himalaje: potężny łuk dł 2500km, szer 250-300km, z pn-zach na pd-wsch; na zach łączą się z Hindukuszem, na wsch zwężają się i przechodzą ku pd w Płw. Indochiński, granicą zach jest przełomowa dolina Indusu, a wsch dolina Brahmaputry; góry młode trzeciorzędowe, głęboko wcięte doliny, stosunkowo słabo rozczłonkowane zaokrąglone grzbiety z wysoko położonymi przełęczami, składają się z szeregu pasm obniżających się potężnymi stopniami ku pd,

• najniższy stopień tworzy niskie, wysunięte najbardziej na pd pasmo - Siwalik - 900-1000m, tuż nad N.Hindostańską, piaskowce; drugi, wyższy stopień tworzą równoległe do nich Małe Himalaje;

• Małe Himalaje: do 4000m, skały krystaliczne, silnie zaburzone fałdy, uskoki, poprzerywane intruzjami granitowymi;

• na zachodzie między Małymi Himalajami a głównym pasmem leży Kotl.Kaszmirska;

• trzeci najwyższy stopień tworzy centralny łańcuch Himalajów - Wielkie Himalaje: średnio 6000m, najwyższe 8000m, zbudowane ze starych gnejsów, granitów, łupków krystalicznych, skał metamorficznych, szczyty granitowe pokryte wiecznymi śniegami i lodowcami;

• Linia wiecznego śniegu na zach i pn stokach 5700m, na pd 4500-5100;

• Piętra wilgotnych pd stoków: do 1000 - las o charakterze dżungli, do 2000 - wiecznie zielony las zwrotnikowy, powyżej dęby, klony, kasztany, cedry, rododendrony - do 3500 (górna granica lasu), wyżej roślinność alpejska z krzewami i łąkami;

• N.Hindostańska: kraina równinna, między Himalajami a W.Dekanu, powstała dzięki zamuleniu przez rzeki spływające z Himalajów rozciągającej się tu w trzeciorzędzie cieśniny morskiej; zbudowana jest z materiałów akumulacyjnych ilastych i starszych piaszczystych; dzieli się na 3 części: Deltę Gangesu z Doliną Brahmaputry i G.Khasi, Środkową N.Gangesu oraz Zachodnią nizinę nad rzeką Indus;

• W.Dekanu: na pd od N.Hindostańskiej, szczątek Gondwany, w jurze uległ potrzaskaniu i częściowo zapadnięciu, skały krystaliczne, głównie gnejsy, na nich stare prekambryjskie i paleozoiczne wapienie, piaskowce, kwarcyty; na pn-zach pokryte bazaltowymi pokrywami, na wsch i zach brzegach półwyspu występują strome krawędzie Dekanu, rozcięte rzekami przyjmują wygląd gór;

• Ghaty Zach i Wsch: obszary zbudowane z gnejsów charakteryzują formy zaokrąglone, lekko faliste; bazaltowe pokrywy tworzą płaskie, równinne powierzchnie, przy rozmyciu powstają progi, wzniesienia stołowe; twarde, bardziej odporne kwarcyty i piaskowce, po rozmyciu skał kruchych zachowały się jako łańcuchy i grzbiety górskie; pn-zach pogranicze W.Dekanu stanowią stare, ostańcowe, fałdowe - G.Arawalii;

• najbardziej pd część półwyspu zajmują G.Anamalaj i Kardamanowe: oddzielone od W.Dekanu depresją Palgat; wzdłuż brzegów, po obu stronach półwyspu ciągną się wąskim pasem niziny porośnięte bujną zwrotnikową roślinnością;

5. Azja Zachodnia:

część pn kształtowała się w wyniku orogenezy alpejskiej, duże zróżnicowanie ukształtowania, mało nizin nadmorskich i równin; cały ten teren w ciągu długich okresów zajmowała geosynklina Tetydy, wypełniana przez osady mezo i kenozoiczne (wapienie, flisz); osady te w górnym trzeciorzędzie i plejstocenie uległy ruchom górotwórczym; niektóre z obszarów uległy zapadnięciu - M.Egejskie, Marmara, Czarne; orogenezie alpejskiej towarzyszyły intruzje granitowe oraz wylewy bazaltowe i andezytowe, które wytworzyły obszerne pokrywy i stożki wulkaniczne - W.Armeńska, Kaukaz; wytworzone nierówności terenu uległy zniszczeniu i peneplenizacji. Przewagę mają góry wznoszące się do 3000m;

1. Półwysep Azji Mniejszej:

obejmuje obszar bezleśnych płaskowzgórzy - od 800 na zach do 1500 na wsch otoczonych od pn i pd wysokimi do 2000m górami ciągnącymi się wzdłuż wybrzeża a na wsch przechodzą one w W.Armeńską; od strony wybrzeża leżą wąskie niziny nadmorskie; środek półwyspu tworzy W.Anatolska;

• W.Anatolska: stare, sztywne, zrębowe tereny, trzeciorzędowe lawy i tufy wulkaniczne;

• część zach - wzniesienia ciągnące się równoleżnikowo na przemian z dzielącymi je dolinami;

• część wsch - Płaskowyż Anatolski: równina, na której wznoszą się niskie izolowane pasemka; podczas fałdowań alpejskich przywarły do nich od pn;

AFRYKA

• Charakterystyka ogólna:

Afryka leży niemal całkowicie w strefie gorącej. Na pn Przylądek Abiad (Biały), na pd Przylądek Agulhas (Igieliny). Południkowa rozciągłość to ok. 8000km. Na zach Przyl.Zielony (Cap Verde), na wsch Przyl.Hafnu. Równoleżnikowa rozciągłość szerszej części - ok. 7500km. Kontynent ten zajmuje ok. 30mln km², linia wybrzeża ma 30500km długości. Kontynentalny cokół Afryki jest bardzo wyraźnie ograniczony, brak wokół lądu szelfu lub jest on bardzo wąski. Szelf nieco szerszy znajduje się w Zat.Małej Syrty koło przylądka Agulhas, u wybrzeży Mozambickich oraz na pd od Zielonego Przyl..

• Główne rysy ukształtowania:

wybitną cechą Afryki jest wyżynny charakter; najniższy punkt znajduje się na wysokości 150mppm (depresja Assal w Somalii); najwyższy szczyt 5895mnpm - Kilimandżaro; w Afryce niewiele jest młodych gór łańcuchowych; Afryka to potężny stary blok lądowy o wyżynnej rzeźbie, noszącej cechy niedawnego odmłodzenia skutkiem ruchów skorupy ziemskiej; strefy brzeżne na pn i pd są elementami młodszymi o cechach obcych dla pozostałej części kontynentu;

• Bieg Nigru:

wypływa on w górach Loma, między Segu Timbuktu rozlewa się w bagna; poniżej Burem zmienia kierunek i spływa do Zat.Gwinejskiej; część Kotl.Górnego Nigru zdobyła rzeka Wolta; Kotl.Czadu-Bodele nawadnia kilka rzek (Szari, Komadugu, Jobe) uchodzących do Jez.Czad; Rzeki Benue i Gongola płyną ku Czadowi a potem między W.Bauczi a Adamawa spływają ku Nigrowi, co jest wynikiem zmian sieci rzecznej; wiele rzek Afryki ma dolne biegi bystre, nierzadko z wodospadami lub kataraktami, środkowe zaś leniwe, zabagnione licznymi anastomozami;

• Zarys budowy geologicznej:

Afryka to zlepek kilku starych tarcz krystalicznych; od karbonu nie podlegała ruchom górotwórczym z wyjątkiem skrawka pn (Atlas) i pd (G.Przylądkowe); znaczna część nie przechodziła nawet transgresji morskich z wyjątkiem wąskiego pasa wybrzeży oraz krótkotrwałych epikontynentalnych zalewów w Afryce Pn; Afryka bardzo stary kontynent; podłoże kontynentu - tarcze krystaliczne sformowane w czasie kilku okresów górotwórczych; najstarsze orogeny powstały w okresie archaicznym - Starszy paleozoik - ruchy górotwórcze objęły znaczne części Afryki Pn i wytworzyły tu orogeny zwane saharydami, w Środkowej Afryce zaś kongolitami; w karbonie powstały katangidy; bogactwa mineralne: złoto, platyna, żelazo, mangan, chrom, miedź, uran; w środk i pd części występują trzy stare tarcze krystaliczne: Oranii, Kubanego, Kongo; po zespoleniu się tarcz już nie podlegały one fałdowaniu; w karbonie pd i środk część objęta była zlodowaceniem lądowym, którego centra leżały w Angoli, Transwalu, na wsch od Afryki (O.Indyjski); jura, kreda - działalność wulkaniczna ożywiła się, gwałtowne eksplozje wulkaniczne; w tuffach znajdują się złoża diamentów; powstałe w kredzie baseny śródlądowe wypełniały się utworami rzecznymi i jeziornymi (piaski), które tworzą dna Kotl.Kalahari; Rzeźba A Pd i Środk oraz ich sieć rzeczna ma wiele cech młodości; A Pn - starsze podłoże krystaliczne ukryte pod poziomo leżącymi płytami osadowymi; oprócz osadów lądowych występują osady morskich transgresji; trzeciorzęd, czwartorzęd - wybuchy wulkaniczne w A Pn; Wielki Kamerun 4070m jest jedynym czynnym wulkanem A Pn; A Wsch i Madagaskar wyróżniają się występowaniem potężnych linii uskokowych ograniczających rowy tektoniczne; zjawiska wulkaniczne są w regionie rowów wsch-afrykańskich intensywne do dziś; czynne są wulkany w grupie Wirunga (Namlagira, Niragongo, Karisimbi, Muhowura, Rumoki na Jez.Kiwu), na pd od Jez.Rudolfa wulkany Sugobo i Teleky`ego, wulkany Meru i Lengai, Afar (Danakil): Afdera, Dubbi, Gabuli, Ummuni, Algaundi; oprócz stożków wulkanicznych wulkanów znajdujemy w Afryce rozległe pokrywy lawowe zajmujące tysiące kilometrów km²; Główne pasma górskie: są zbudowane z kwarcytowych piaskowców dewońskich;

1. Atlas:

region leżący w strefie śródziemnomorskiej; jego geologiczna przeszłość jest silnie związana z rozwojem Tetydy, której szczątki stanowi M.Śródziemne; pd granicę regionu prowadzimy od Atlantyku, wzdłuż Ued Dara, potem podnóżem Atlasu Saharyjskiego do Zat.Gabes; powierzchnia - 750km², długość - 2000km, szerokość średnia - 350km;

• Góry Atlas: występuje w nich kilka trzonów krystalicznych, które przesły orogenezę w archaiku lub paleozoiku; przeważaja fałdowo-płaszczowinowe struktury na pn, a regularne fałdy na pd, powstałe w czasie orogenezy alpejskiej; Atlas zaliczyć można do systemu alpejskiego; składa się z dwóch stref fałdowych rozdzielonym blokiem W.Szottów; strefę wewnętrzną stanowi Rif i Atlas Tellski, zewnętrzną - Atlas Wysoki i Średni, Antyatlas i Atlas Saharyjski; Politycznie należy do: Tunezji, Algierii, Maroka i Hiszpanii; Litologia: skały krystaliczne, łupki paleozoiczne, mezozoiczne wapienie, flisz; Rzeźba: kontrastowa, silnie rozcięte, trudno dostępne; Klimat: pn stoki przyjmują dużo opadów - 100cm rocznie, do 1000m śnieg jest rzadkością, w górach przeważają opady śnieżne, rzeki spływające z gór niosą dużą ilość wody nawet w lecie; Bogactwa mineralne: fosforyty: złoża w Ulas Abdun w Maroku, okolica Tebessy w Algierii i w okolicy Gafsy w Tunezji, złoża rud żelaznych: Bone i Ouenza w Algierii i Kanifry i Melilli w Maroku; mniejsze znacznie złoża rtęci, manganu, kobaltu, niklu, cynku i ołowiu; złoża węglowe: Dżerady w Maroku i Kendze w Algierii;

1. Sahara:

pustynność Sahary przejawia się w klimacie, skąpej szacie roślinnej, ale również w cechach rzeźby; pd rozciąga się od wybrzeży Atlantyku po wybrzeże Morza Czerwonego (ok. 5500km); pn i pd granice prowadzi się wzdłuż izohiety rocznej 200mm; na pn Sahara graniczy z rejonem Atlasu, a dalej na wsch dochodzi do wybrzeży M.Śródziemnego; Granica Sahary: pd - od ujścia Senegalu do kolana Nigru pod Timbuktu, do Jez.Czad, po ujście Atbary do Nilu a stąd do M.Czerwonego; szerokość krainy przeciętne 1700km, obszar 9mln km²; politycznie w: Egipcie, Sudanie, Libii, Czadzie, Nigrze, Mali, Mauretanii, Saharze Hiszpańskiej, pd Algierii, Tunezji i Maroku; nie cały obszar jest pustynią, najwyższe części Sahary to rozległe wyżyny przybierające formy górskie; Wielkie Ergi zajmują 1/3 Sahary; nieckowa budowa znacznej części Sahary oraz naprzemianległość skał tworzy na Saharze wielkie baseny artezyjskie; oazy zawdzięczają swój byt wodom gruntowym;

2. Nil:

rzeka allochtoniczna; bierze początek z Jez.Wiktorii, na wysokości 1134m; bezpośrednio po wypływie z jeziora spada wodospadami Ripon i zwanym Nilem Wiktorii, wpada do Jez.Kioga; dalej spada Wodospadami Murchisona w dno Wielkiego Rowu Zachodniego gdzie przepływa przez Jez.Alberta; tu przyjmuje nazwę Nilu Alberta i po kilku kataraktach wpływa w rozległą dolinę Sudanu Wschodniego (Górnego Nilu) jako Nil Górski; dalej niesie rzeka średnio 74mln m³ wody na dobę, wahania przepływu są niewielkie; dalej wahania wodostanów są już dość widoczne; zwłaszcza w lecie, przy maksymalnym natężeniu parowania, stan wody opada; pod Chartumem Nil Biały łączy się z nilem Błękitnym; Nil Błękitny spływa z W.Abisyńskiej, z Jez.Tana; to rzeka górska, gwałtownie wzbierająca w okresie letnich deszczów, wysychająca w okresie zimowym; połączony Nil przepływa poniżej Chartumu strefą pustynną Sahary w głęboką wciętej dolinie, z początku wąskiej, przełomowej w poprzek wypiętrzenia grzędy Bajuda; Na tym odcinku w korycie Nilu występuje sześć granitowych progów, zwanych kataraktami; pod Kairem zaczyna się delta; cała powierzchnia oazy zajęta jest przez pola orne, bawełnę, trzcinę cukrową, ryż, pszenicę, koniczynę (bersim); obszar oazy nilowej na terytorium Egiptu wynosi 34tyś km²;

3. Sudan:

wyróżnia się okresowymi zmianami pogody: porą suchą i deszczową; strefa Sudanu szeroka jest na ok. 1000km a przy długości 5500km zajmuje obszar ponad 5mln km²; pd granicę Sudanu prowadzimy wzdłuż izohiety 150cm oraz na wsch, u podnóży W.Abisyńskiej; pod względem politycznym należy Sudan do Gambii, Senegalu, Mali, Górnej Ghany, Wolty, Nigru, Czadu, pn terytoriów Nigerii, Kamerunu, (większa część Sudanu); wyróżnić można trzy pory roku - najsuchszą, najgorętszą, pora deszczowa, sucha, niebyt upalna; Roślinność: uboga, półpustynno-stepowa; dalej na pd pora sucha staje się coraz krótsza, ilość opadów - wzrasta, a roślinność przybiera postać typowej sawanny;

4. Gwinea:

obszar nadbrzeżny nad Zat.Gwinejską; oceaniczny klimat równikowy, bujna roślinność leśna (lasy namorzynowe, równikowe, rzadziej górskie lasy równikowe); pn część krainy między Sudanem a brzegiem morza to Górna Gwinea, pd część między Kotl.Konga a brzegiem morza to Gwinea Dolna;

• Górna Gwinea: leży na politycznych granicach Gwinei Portugalskiej, Gwinei Sierra Leone, Liberii, Wybrzeża Kości Słoniowej, Ghany, Togo, Kenii, Nigerii i Kamerunu;

• Dolna Gwinea: w granicach: Kamerunu, Gwinei Hiszpańskiej, Gabonu, Konga (Brazzaville), Konga (Leopolville) i Angoli;

Główne produkty: olej palmowy, kokosy, kauczuk, drewno (???), mahoń, polisander, kakao i kawa;

1. Kongo:

położenie w strefie równikowej, ukształtowanie w postaci rozległego basenu, otoczonego ze wszystkich stron znacznymi wzniesieniami wyżyn, co umożliwiło powstanie tu największego w Afryce, a drugiego w świecie po Amazonce systemu rzecznego Konga; do krainy zaliczamy dno kotliny oraz pn skłony wyżynnej grzędy, oddzielającej kotlinę od sąsiedniej Kotl.Kalahari; kraina zajmuje obszar nieco poniżej 3mln km² i wchodzi politycznie w skład terytorium Konga, Republiki Środkowoafrykańskiej i Angolii; Budowa geologiczna: wypiętrzenia starego krystalicznego cokołu występują na pd; na W.Katangi spotkać można zrębowe wypiętrzenia i rowy tektoniczne; wgięcie Kotl.Konga uformowało się w czasach paleozoicznych; Klimat: obszar najsilniejszych deszczów zenitalnych, których suma przekracza 2m rocznie; Zasoby mineralnych surowców: na pd krainy: miedź, kobalt (Kambove, Elisabethville) oraz uran i rad (Szinkoloube), kruszce ołowiu, cyny, wolframu, srebra, złota, małe ilości węgla; złoża diamentów;

2. Afryka Południowa:

• Kalahari: 1/3 Afryki pd zajmuje pokrywa piasków (formacja kalahari); tylko w nielicznych miejscach wznoszą się wzgórza zbudowane z litych skał podłoża; piaski Kalahari są rzecznego pochodzenia, ale były kiedyś przewiane i tworzą utrwalone wydmy w pd części regionu; Kalahari należy do terytorium: Beczuany, Afryki Pd-Zach, Angoli i Rodezji; Klimat ciepły i suchy; ku pd wzrasta amplituda wahań temperatury; na pd w porze zimowej są przymrozki; opady od 15cm na pd-wsch do 80cm na pn; duża część opadów wsiąka w przepuszczalne piaszczyste podłoże, dlatego znaczna część Kalahari pod względem zaopatrzenia w wodę przypomina pustynię;

• Zachodnia Wyżyna Afryki południowej: najbardziej na pn znajduje się W.Bije, kulminacja w Moko 2160m; na pd leżą W.Damara i Nama; Pd Nama odcięta od Pn przełomem rzeki Oranje należy do Kraju Przylądkowego; próg zach w miejscach gdzie jest silnie rozcięty erozyjnie, przybiera postać gór; u jego stóp leży, nad Atlantykiem, wąski pas niskiego pobrzeża; od Zat.Saldanha na pd po Benguelę na pn panuje na wybrzeżu pustynia lub półpustynia Namib; Klimat: deszcze padają rzadko, rosa i mgły znad oceanu są częstym zjawiskiem; w osadach teras nadmorskich są bogate złoża diamentów (Diamentowa Pustynia - Namib), złoża kruszców wanadu (Otavi), miedzi, cynku, ołowiu (Tsumeb, Otavi);

• Wschodnia Wyżyna Afryki Południowej: składa się z wyżyn Wysokiego Veldu Oranii i Transwalu oraz Bush Veldu Transwalu i Rodezji Pn i Pd, przedzielone dolinami rzek Limpopo i Zambezi.

• Wysoki Veld: budowa geologiczna: na starym cokole krystalicznym leżą płytowo skały osadowe formacji karu, miejscami starsze; pokrywy zasadowych law leżą w stropie tej formacji; seria ma spad ku Kotl.Kalahari, na wybrzeżu Indyjskiego wychodzi tworząc próg denudacyjno-strukturalny, erozyjnie rozcięty - Góry Smocze - Drakensberg; najwyższą część Wysokiego Veldu - bazaltowy płaskowyż Basuto; na jego skraju Góry Smocze maksymalnej wyniosłości 3500m; powierzchnia płaskowyżu jest na wysokości 2000-3000m, słabo rozcięta źródłowymi dopływami Oranje; Obszar klimatu umiarkowanego - 3 miesiące, okres zimowy z mrozami lub przymrozkami, średnie lata 15`C, opady ponad 75cm na rok; Uprawa: pszenicy, kukurydzy; Wysoki Veld - złoża: Kimberley - diamenty w Kalderach, Postmasburg - rudy manganu i żelaza, Azbestowe Góry - azbest; Roślinność bujna, leśna z palmami; Złoża węgla: Okręg Newcastle, Durban - główny port bunkrowy w Afryce;

• Region Transwalskiego Bush Veldu: obszar wyżynny bardziej zróżnicowany budową geologiczną i rzeźbą od Wysokiego Veldu, z gorętszym klimatem; powierzchnia wyżyny na zach od Gór Smoczych opada w kierunku pn ku obniżeniu rzeki Limpopo. W pd części jest lapolit Bush Veldu otoczony kwarcytowymi twardzielowymi progami i grzbietami - nazywane rand; Grzbiet Witwaters Rand - złoża złota: największy na świecie ośrodek górnictwa złota - okolice Johannesburga; w okolicy złoża węglowe w Witbank, Ermelo, Carolina; W okolicy Pretorii - kaldery: złoża sody Pretoria Saltpan, diamenty w Premier Mine; okolice Rustenburgu i Lydenburgu rudy chromu, platyny i platynowców; w Thabazinbi złoża hematytów; u podnóża G.Smoczych złoża: złota - Barberton, arsenopirytów i antymonitów; na pn od obniżenia Limpopo - Sabi teren przechodzi w płaskowyż Rodezji Pd;

• płaskowyż Rodezji Pd - Maszona i Matabele przeważa monotonna równinna - peneplena mioceńska urozmaicona ostańcami granitowymi i twardzielami wulkanicznego pochodzenia; występują tam złoża chromitów, złoto, miedź, azbest, mika; Zimbabwe - starożytne kopalnie złota; W.Rodezji Pd - klimat ciepły, ale w zimie nawet przymrozki, lato dżdżyste, opady maleją ze wsch na zach 75-40cm rocznie; sawanna lub świetliste lasy zrzucające liście w czasie suszy;

1. Wyżyna Wschodnioafrykańska:

obszar wyżynny rozczłonkowany na pojedyncze płaskowyże przez system rowów tektonicznych, częste wylewy wulkaniczne; Klimat subekwatorialny, brak ekwatorialnego (???) ; obszar należy do Tanzanii, Kenii, Ugandy, Etiopii, Somalii; zaliczamy tu też W-pę Sokotre i Perim; powierzchnia ok. 4mln km²; system rowów wschafrykańskich: rów tektoniczny Jez.Niasa z jego odnogami wykorzystanymi przez rzekę Szirwe i Jez.Szirwa; krystaliczne podłoże po obu stronach rowu wypiętrzone i tworzy wyżyny obrzeżające rów; na wsch to stara peneplena urozmaicona górami wyspowymi, które osiągają 3030m (???); zimowa pora sucha, krótka; kserofitowy las lub krzewiasta sawanna; w górach bujne lasy górskie; na pn tuż nad Jez.Niasa próg wyżyny - jest wysoki, silnie rozcięty, to G.Livingstone; u podnóża złoża węgla i rud żelaznych; w centralnej części W.Wschafrykańska - rozległa niecka, dno jej na wysokości 1000m; środek zajmuje płytkie Jez.Wiktorii; strefa Wielkiego Rowu Wschodniego zaczyna się w wulkanicznym masywie Rungue, ciągnie się przez rów Wielkiej Ruahy, skręca ku pn i biegnie aż do Jez.Rudolfa; w sąsiedztwie góry wulkaniczne: Kibo, Meru, Lulmalasin, Lengai, góry Mau, Aberdare, Kenia, Elgon; na wsch od rowu płaskowyż opada i tworzy szereg zrębów; nad morzem pas nizin o zmiennej szerokości;

ARKTYKA

to obszar Ziemi wysunięty najbardziej na pn i otaczający Biegun Pn; Arktyka (od gr. arktos - niedźwiedź: gwiazdozbiór Wielkiej Niedźwiedzicy w okolicy Bieguna Pn); obszar podbiegunowy pn, składający się z rozrzuconych na M.Arktycznym wysp i archipelagów oraz leżących wewnątrz Koła Podbiegunowego zlodowaconych połaci Azji, Europy i Ameryki;

Arktyka leży na tarczach krystalicznych: kanadyjskiej, bałtyckiej, angarskiej, ałdańskiej; podlegała orogenezie kaledońsko-hercyńskiej (góry Grenlandii, Svalbardu, Uralu i Tajmyru) i alpejskiej (wypiętrzenie gór Syberii i Alaski); pokrywa lodowa Arktyki zaczęła się tworzyć w późnym trzeciorzędzie; w czwartorzędzie lód pokrywał już znaczną powierzchnię Arktyki; w tym okresie wielokrotnie dochodziło też do formowania (i cofania) lądolodu;

• M.Arktyczne zajmuje przestrzeń ok. 14,4mln km², ma zatem mniej więcej podobną wielkość, jak kontynent Antarktydy; jest to morze ingresyjne, a więc powstało ono przez zalanie zapadniętych obszarów lądu stałego, podobnie jak M.Śródziemne; M.Arktyczne łączy się bezpośrednio i wyraźnie z O.Atlantyckim; dzieli się na morze głębsze i płytsze; największa dotychczas znana głębokość wynosi 4850m; u wybrzeży Europy i Azji leżą mniejsze wyspy i archipelagi, podczas gdy bliżej Ameryki leżą wielkie wyspy, które razem z Grenlandią, największa wyspą na Ziemi, obejmują przestrzeń 3300000km²;

• wyspy i archipelagi: Grenlandia, która z powodu stosunkowo łatwej dostępności, jest podobno jak i Spitzbergen najlepiej zbadanym obszarem Arktyki, leży bliżej kontynentu amerykańskiego, niż Europy; od Europy oddziela ją O.Atlantycki, łączący się tu na rozległej przestrzeni między Grenlandią, Svalbardem z M.Arktycznym; od zach oddziela ja od Ameryki Zat.Baffina, ku pn zaś wąska Cieśn.Kennedy`ego i Kanał Robeson; obszar tej wyspy wynosi 2000000km<sup>2</sup>; całą tę olbrzymią przestrzeń zajmuje poza nielicznymi, wolnymi od śniegu skrawkami nabrzeżnymi, ogromna, pokryta jednym potężnym lodowcem wyżyna; jej przeciętna wysokość wynosi 2000-3000m; skały wchodzące w skład tej wyżyny są pochodzenia archaicznego i paleozoicznego, środkową zaś część wyspy pokrywają trzeciorzędowe bazalty; wolny od lodu brzeg jest pocięty, zwłaszcza na zach, fiordami i cieśninami, przed którymi leżą liczne wysepki; ludność tubylczą stanowią Inuici; wyspa należy do Danii od roku 1721; na zach od Grenlandii rozciąga się między 60 125` długości zachodniej archipelag amerykański; od kontynentu amerykańskiego oddzielają go tylko wąskie cieśniny; przyczyny oddzielenia się tych wysp od reszty kontynentu można upatrywać w obniżeniu się tego ostatniego, w następstwie czego morze zalało niższe części lądu, tworząc liczne cieśniny, które dzielą archipelag od Kanady, a za razem rozbijają go na mnóstwo wysp; podobnie jak obszary na Zat.Hudsońską, tak i leżące w pobliżu wyspy to tereny płaskie lub pagórkowate; tylko na wsch części Ziemi Baffina, największej z tych wysp, wznoszą się pewne szczyty w G.Kumberlandzkich do 2000m wysokości; tu znajdują się także wielkie lodowce, podczas gdy resztę obszaru zajmują - wskutek braku opadów - skaliste lub pokryte żwirami pustynie. (???)

1

---