Ewolucja terminu „państwo”
Przez wieki podejmowano próby wyjaśnienia genezy państwa, ustalenia jego definicji, cech, form i typów. Nie było to łatwym zadaniem ,sama ewolucja pojęcia „państwa” wskazuje na różnorodność postaw uczonych, bądź czynników ,które miały decydujący wpływ na określenie państwa.
Początek ewolucji terminu sięga czasów starożytnych. U Greków było to polis. Każde takie miasto-państwo miało odrębny ustrój
i prawodawstwo. U Rzymian natomiast posługiwano się pojęciem civitas, które było rozumiane jako gmina pełnoprawnych obywateli, państwo obywateli rzymskich. W terminologii rzymskiej używano również określenia res publica, czyli wspólnoty wszystkich obywateli. Wraz z rozrostem terytorialnym państwa rzymskiego pojawiło się nowe pojęcie-„imperium”.
W wiekach średnich wprowadzono nazwę państwa jako kraju (terra),gdzie szczególną rolę ogrywało terytorium.
Nowoczesne pojęcie państwa powstało we Włoszech w XVI w. Użyto wówczas terminu stato ,wywodzący się z łacińskiego stare-stać
i status, opisujący stan, położenie i warunki bytu. Już wcześniej rzymscy pisarze ,tacy jak Cyceron bądź Ulpian, posługiwali się terminem status civitas lub status regni. W ich rozumieniu status odnosił się do statusu władcy i stabilności. Dopiero
w XVI w. Machiavelli użył pojęcia stato, które odnosiło się do każdego państwa. Stato dało początek kolejnym terminom, takim jak L'Etat (francuski), State (angielski) ,der Staat (niemiecki).
W języku polskim używamy pojęcia „państwo”, które wywodzi się od „pan”, możliwości panowania, sprawowania władzy. Również nasi wschodni sąsiedzi, Rosjanie, posługują się pojęciem gosudarstwo, które w tłumaczeniu na język polski, pochodzi od „pana” (gosudar).
Sposoby definiowania państwa
Termin "państwo" w naukach politycznych i prawnych oznacza:
-okolony granicami obszar, w obrębie którego ludzie są poddani jednej władzy politycznej,
-ogół ludzi żyjących w granicach danego państwa
-organizację ludzi ,rozpatrywaną ze względu na łączącą ich więź zależności politycznej.
-państwo jak aparat państwowy
-państwo jako fiskus, skarb państwa i podmiot prawa międzynarodowego.
Rozróżnia się 5 typów definicji państwa :
1-funkcjonalna.Państwo określane było według funkcji jakie spełniało. Podejście takie reprezentował w XVII w. Hugo Grotius .Uważał, że :"państwo jest to zrzeszenie doskonale wolnych ludzi
w celu korzystania z prawa oraz dla dobra powszechnego.
Współcześnie podejście to kontynuują J.R. Pennock i D.G. Smith , którzy większą uwagę poświęcają władczym funkcjom państwa.
Ich zdaniem państwo to “społeczna organizacja mająca rozstrzygającą władzę nad wszystkimi osobami zamieszkującymi określone terytorium i mającą za swój główny cel rozwiązywanie wspólnych problemów i zabezpieczenie wspólnych dóbr, a przede wszystkim utrzymanie porządku.
2-strukturalno-elemetnowa .Chyba najpopularniejsza definicja państwa. Została oparta na definicji Geogra Jellink, uwzględniającej
3 elementy : ludność, terytorium i władze zwierzchnią. Niektórzy autorzy dodaja jeszcze 4 element- suwerenność. Jednak u Jellinka władza zwierzchnia rozumiana jest zarazem jako władza suwerenna,
3-psychologiczna.Jej przedstawicielem jest Leon Petrażycki. Państwo to : “zbiór wyobrażeń dotyczących władczych stosunków międzyludzkich. Stosunki te zachodzą przeważnie między rządzącymi a rządzonymi. Prawem rządzących jest wydawanie decyzji jak również wymaganie ich realizacji. Natomiast obowiązkiem rządzonych jest wykonywanie poleceń pod groźbą przymusu państwowego.
4-socjologiczna.Tutaj państwo to społeczność polityczna.
Wg W. Wesołowskiego państwo to: ”zespół ludzi występujących jako członkowie lub funkcjonariusze określonych instytucji i posiadające
z tej racji określone prerogatywy.
Już wieki wcześnie Arystoteles widział państwo jako zdolną
do samowystarczalności wspólnotę równych, o charakterze uniwersalnym, obejmująca całokształt stosunków społecznych pewnej zbiorowości ludzi, a mająca na celu doskonałe życie.
5-klasowa. Jest odmiana definicji socjologicznej. Najpopularniejszym jej reprezentantem jest K. Marks .Twierdzi on, że państwo jest instrumentem panowania grup posiadających, który pozwala
im na wykorzystanie swojej dominacji w stosunkach społecznych.
Cechy państwa
Państwo to organizacja :
-polityczna. Bierze się tutaj pod uwagę działalność społeczną, związaną bezpośrednio ze sprawowaniem władzy.
-przymusowa. Przymus jest nieodłączną cechą każdego państwa. Bez niego niemożliwe byłoby zaprowadzenie porządku w państwie, władza państwowa nie byłaby w stanie wypełniać swoich zadań. Państwo stosuje przymus jawnie i systematycznie bazując
na przepisach prawa. Rozróżnia się przymus : fizyczny, ekonomiczny
i psychiczny.
-terytorialna. Podstawowym warunkiem zaistnienia państwa jest posiadanie terytorium, na którym rozciągałaby się zwierzchnia władza. Terytorium to część lądowa, morska i powietrzna. Granice lądowe przebiegają miedzy sąsiednimi państwami ,a granica morska sięga 12 mil morskich od linii podstawowej.
E. Zieliński wprowadza pojęcie integralności terytorialnej,
na podstawie której zakazuje się uciekania do stosowania siły, groźby jej użycia i nielegalności jej nabywania siłą. Państwa europejskie zobowiązały się przestrzegać integralności terytorialnej w Deklaracji Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie w 1975.
-suwerenna. Państwo można uznać za suwerenne, jeśli : posiada zwierzchnią władze nad terytorium i ludnością, może dobrowolnie nawiązywać stosunki z innymi państwami i uczestniczyć
w wybranych organizacjach międzynarodowych ,może swobodnie nadawać kształt swojemu ustrojowi i formie.
Geneza państwa
Przez wieki kreowane były różne, ciekawe tezy, przypuszczenia co do genezy państwa. Poniżej przedstawione zostały najbardziej interesujące z poglądów.
Starożytność. Arystoteles (na zdjęciu) uważał, że państwo powstało na drodze naturalnego rozwoju. Ludzie łączyli się w rodziny,
te w osady a następnie w koinonia, miasta-państwa w celu osiągnięcia szczęścia i samowystarczalnego istnienia. Zadaniem takiego polis miało być zapewnienia ludziom cnotliwego życia, co miało być osiągnięte poprzez zachowanie umiaru w działalności politycznej.
Doktryny średniowieczne.
1-teologiczna. Powstanie państwa było związane z działaniem siły nadprzyrodzonej. Św. Augustyn twierdził, że to Bóg stworzył państwo, które stanowi jego ziemskie objawienie.
Natomiast Św. Tomasz wyprowadził od boga jedynie kwestię władzy. Państwo było jednak ziemskim dziełem ludzi. Niektóre postacie władzy nie pochodzą od Boga, gdy np. została ona źle nabyta.
2-patriarchalna. Za jej twórcę uważany jest Robert Filmer. Uważa
on ,ze państwo powstało mechanicznie w procesie łączenia się rodzin
w osady aż w większe formy, takie jakim jest państwo. Król jest patriarcha swego narodu i sprawuję władze w interesie całego społeczeństwa.
3-patrymonialna. Jednym z przodujących przedstawicieli tej doktryny był Ludwig van Heller. Głównym czynnikiem powstania władzy państwowej było posiadanie ziemi. Państwo w definicji patrymonialnej było zatem dziedziczną własnością dynastii panującej.
Doktryny nowożytne.
1-teoria umowy społecznej.
Wedle takich uczonych, jak Spinoza, T.Hobbes, J. Locke, państwo powstało na podstawie społecznej zgody ,porozumienia między suwerennym władcą ,a poddanymi. J.J. Rousseau uważał, że władza nie pochodzi od Boga ale jest tworem ludzkim. Król zatem rządził
z woli ludności. Obywatele swobodnie i dobrowolnie przystępują do zawarcia tej niepisanej umowy, zrzekają się wówczas swej wolności na rzecz wszystkich.
Zdaniem T. Hobbesa, dzieje ludzkości to nieprzerwana walka. Ludzie walczą ze sobą o dominacje jednych nad drugimi. Jedynie silna władza państwowa za pomocą przymusu, była w stanie ich powstrzymać. Władza ta jest jednak darem od ludzi, którzy w obawie przed anarchią i zagrożeniem, zrzekają się swej naturalnej wolności.
Inaczej okres przedpaństwowy widział John Locke. Twierdził, że był to czas ładu i harmonii. Prawo natury i system moralny chroniły wówczas człowieka przed złem. Natomiast umowa społeczna miała służyć utrwaleniu tych stosunków międzyludzkich. Składała się ona
z 2 etapów: w pierwszym jednostki zawierały umowę między sobą ,
a w drugim zorganizowane już społeczeństwo z władzą. Istotą tej umowy było to, że społeczeństwo zachowywało podmiotowość a umowa mogła zostać w każdej chwili rozwiązana.
Teorie podboju.
Zdaniem E. Dhtringa państwo miało powstać jakoby z zastosowania przemocy z zewnątrz. Odmiennie widział ten aspekt L. Gumplowicz. Posłużył się teorią darwinizmu społecznego. Powstanie państwa związane było z aktem siły, gdzie silniejszy szczep przejmował dominację nad słabszym. Podział na rządzących i rządzących miał się odbyć na zasadzie różnicy ras i pochodzenia.
Teoria procesu rozwarstwienia klasowego.
Jej przedstawicielem był F. Engels. Widział on początek państwa
w rozpadzie małej, nieskomplikowanej społeczności na antagonistyczne klasy społeczne. Postępujący rozwój produkcji ,który następował wraz z doskonaleniem się narzędzi i metod pracy, spowodował nierówności społeczne ze względu na udział w majątku społecznym. Następnie wprowadzono gospodarkę prywatną ,która jeszcze bardziej umocniła podział klas, gdzie posiadający podporządkowali sobie klasę nie posiadających.
Państwo staję się narzędziem ,którego zadaniem jest ochrona interesów politycznych, ekonomicznych i ideologicznych grupy posiadającej.
Teorie socjologiczne.
Jednym z czołowych przedstawicieli takiego ujęcia jest Leon Duguit. Genezę państwa widzi w społecznym podziale pracy, gdzie z czasem jedna grupa ludzi przejmuje przewagę i zaczyna odgrywać dominującą rolę w społeczeństwie.
Odmianą teorii socjologicznej jest teoria organiczna, przedstawiona przez A. Comte, H. Spencera i O. Gierke. Porównywali oni państwo do organizmu. Doszli to pewnej analogii-aby organizm był zdrowy wszystkie jego części powinny być zdrowe i współgrać ze sobą.
Tak samo jest z państwem. Aby było efektywnym tworem, wszystkie dziedziny życia społecznego powinny być ze sobą w harmonii.
Teorie psychologiczne.
Jest to jedna z najnowszych teorii, powstała na początku XX w. Jej twórcą jest Leon Petrażycki, który widział zależność powstania państwa z pewnymi przeżyciami prawnymi. Władza państwowa powstała w wyniku pewnej społecznej świadomości o konieczności okazywania posłuszeństwa określonym osobom w organizacji państwowej.
Definicje prawa
Prawo ze względu na wielość opinii jest pojęciem wyjątkowo trudnym do zdefiniowania. Dla potrzeb encyklopedii przedstawiamy kilka głównych koncepcji pojęcia prawa.
W spojrzeniu pozytywistycznym prawo jawi się jako zespół norm prawnych regulujących stosunki społeczne. Koncepcje prawno naturalne podkreślają służebną rolę prawa stanowionego przez państwo w stosunku do prawa naturalnego.
Istnieją również koncepcje podkreślające realny wymiar prawa. Ich zwolennicy twierdzą, że prawo nie jest tym co zapisane w tekstach prawnych, ale jest faktem społecznym. Wedle nich, prawo spisane, które z pewnych względów nie obowiązuje nie może być uznane prawem.
Powyższe definicje ujmują prawo w sposób przedmiotowy. Przeciwstawić temu spojrzeniu można prawo w ujęciu podmiotowym, czyli prawo konkretnego podmiotu (np. osoby fizycznej lub osoby prawnej) do określonego zachowania, któremu odpowiada obowiązek nałożony na inny podmiot/podmioty. Przykładem prawa podmiotowego może być przysługujące osobie prawo własności rzeczy, któremu odpowiada obowiązek nienaruszania jego prawa przez wszystkie inne podmioty. Źródłem praw podmiotowych jest prawo w ujęciu przedmiotowym. W dalszej części hasła prawo jest rozumiane w znaczeniu przedmiotowym.
Jednakze w akademickich sporach czesto po prostu uwaza sie ze prawo jest niemozliwe do zdefiniowania i uzywa sie definicji w odniesieniu do danej koncepcji.
Gałęzie prawa
Gałąź prawa stanowi podzespół norm prawnych, które ze względu na wybrane kryterium konstytuują względnie spójną całość.
Podział ze względu na metodę regulacji
Jednym z podziałów prawa jest podział na gałęzie przez uwzględnienie metody regulacji.
Podział ze względu na przedmiot regulacji
Podziału prawa na gałęzie można także dokonać w płaszczyźnie przedmiotu regulacji danego zespołu norm. Jako przykładowe gałęzie wedle tego kryterium można wymienić:
Źródła prawa
Prawo wywodzi się z wielu źródeł. Podstawowym i często mylonym podziałem źródeł prawa jest podział na: źródła prawa sensu stricto (z łac. fontes iuris) i źródła poznania prawa (z łac. fontes iuris cognoscendi). Pierwszy termin - źródła prawa oznacza akty normatywne, czy też inaczej akty prawne zawierające przepisy prawa oraz tryb tworzenia takich aktów. Natomiast drugi termin - źródła poznania prawa obejmuje wszelkie materiały służące poznaniu prawa oraz wszelkie formy przekazu o prawie (dokumenty, publikacje, nawet internet).
Ze względu na dopuszczalność istnienia różnych źródeł prawa, można wyróżnić w kulturze zachodniej dwa systemy prawne: anglosaski system common law i europejski (kontynentalny) system civil law. Podstawową różnicą między nimi (przynajmniej ze względu na źródła prawa) jest to że system common law dopuszcza tworzenie prawa przez sądy w wyniku precedensowych rozstrzygnięć. Pamiętając o tym, że również w wielu kontynentalnych systemach prawnych wyroki sądów (zwłaszcza najwyższych) mają znaczenie przy późniejszych interpretacjach prawa stanowionego (i mogą zapoczątkować jakąś "linię" orzecznictwa), zwrócić należy uwagę że wyroki sądów w systemach civil law mają jednak o wiele mniejsze znaczenie niż wyroki sądów w systemach common law. Te ostatnie bowiem tworzą prawo, a te pierwsze tylko je interpretują.
Fakt, że w systemach typu common law sądy biorą udział w tworzeniu prawa nie oznacza jednak braku wpływu normalnych demokratycznych władz na tworzenie prawa w państwach stosujących ten system. Bowiem obok prawa precedensowego (czyli właśnie common law) egzystuje również tzw. statute law czyli prawo stanowione przez organ przedstawicielski (parlament).
Źródła polskiego prawa
Źródła polskiego prawa można podzielić na źródła powszechnie obowiązujące i źródła wewnętrznie obowiązujące. Obowiązująca Konstytucja z 1997 roku do źródeł powszechnie obowiązujących zalicza Konstytucję, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia oraz akty prawa miejscowego (z zastrzeżeniem że obowiązują one tylko na obszarze działania organów, które je ustanowiły).Oprócz tego Konstytucja w art. 234 przewiduje kolejny akt powszechnie obowiązujący - rozporządzenie z mocą ustawy, wydawane przez prezydenta RP, wyłącznie w ściśle określonych przez Konstytucję wypadkach. Nadto źródłami powszechnie obowiązującego prawa są przepisy stanowione przez organizację międzynarodową, jeśli umowa międzynarodowa konstytuująca tę organizację przewiduje taką skuteczność prawną tych przepisów w prawie wewnętrznym. Natomiast jako źródła prawa wewnętrznie obowiązujące Konstytucja wymienia uchwały i zarządzenia Rady Ministrów. Należy przy tym podkreślić, że o ile katalog źródeł prawa powszechnie obowiązującego jest w zasadzie zamknięty i nie może być rozszerzany to katalog źródeł prawa wewnętrznie obowiązującego jest otwarty i istnieją również inne akty prawne wewnętrznie obowiązujące nie wymienione w Konstytucji (okólniki, zalecenia itp.).
Kwestią kontrowersyjną jest czy w Polsce do źródeł prawa należy zaliczyć prawo zwyczajowe. Konstytucja nie zalicza prawa zwyczajowego do źródeł prawa. W doktrynie polskiego prawa konstytucyjnego przyjmuje się, że Konstytucja wymienia jedynie katalog źródeł prawa stanowionego i nie wyklucza istnienia obok prawa stanowionego prawa zwyczajowego; prawo to jednak nie może stanowić podstawy decyzji organów państwowych wobec obywateli.
Interpretacja tekstu prawnego
Litera prawa pisanego może być interpretowana w różny sposób, i często prawo de facto zmienia się z czasem, pomimo iż formalnie cały czas ma się do czynienia z tym samym tekstem prawa. Ewolucję taką widać na przykład w przypadku Konstytucji USA, w której wiele zapisów było reinterpretowanych w sposób, który uczynił ich odmiennym od znaczenia jakie miały one w chwili powstania - pomimo iż nie została zmieniona ich treść. Koncepcja dynamicznej (zmieniającej się w czasie) interpretacji prawa znajduje szerokie uznanie w szybko zmieniających się współcześnie realiach.
Nauki o prawie
Nauki dotykające przedmiotu prawa można najogólniej podzielić na ogólne nauki o prawie i szczegółowe nauki o prawie.
Ogólne nauki o prawie
Ogólne nauki o prawie to teoria prawa, filozofia prawa, socjologia prawa, jurysprudencja ogólna, historia prawa
Szczegółowe nauki o prawie
Szczegółowe nauki o prawie zajmują się wybranymi obszarami obowiązującego prawa (nauka prawa karnego, nauka prawa cywilnego). Zajmują się prawem aktualnie obowiązującym wewnętrznie i zewnętrznie. siła nauk dogmatycznych polega na związku z praktyką, zaś słabość na tym, że przedmiot badań czyli prawo ulega ciągłym zmianom. nauki szczegółowe czyli dogmatyka prawa ( dogmat-coś stałego, niepodważalnego) wywodzą się z metody badania prawa, badania tylko tekstu prawnego.
Prawo w płaszczyźnie realnej
Wiele aktów prawnych nie jest w praktyce przestrzegane. Jednak przyzwolenie społeczne na ich łamanie i świadomy i celowy brak reakcji ze strony organów mających prawa te egzekwować sprawia, że można powiedzieć że reguły te nie są prawem obowiązującym w danym społeczeństwie, a ściślej, że zostały uchylone na mocy tzw. desuetudo. Jeżeli brak reakcji organów państwa nie jest świadomy (np. funkcjonariusze publicznie nie wiedzą, że dane zachowanie jest niedozwolone bądź nakazane przez prawo; albo nie podejmują działań nie dlatego, że negatywnie oceniają normę prawną, tylko dlatego, że im się nie chce) mamy do czynienia z "martwym prawem", które obowiązuje, ale po prostu nie jest przestrzegane. Tak ma się to np. z zakazem homoseksualnych stosunków płciowych w niektórych stanach USA czy zakazem rozpowszechniania utworów które są objęte prawami autorskimi które nie są już aktywnie egzekwowane (abandonware).
Występuje też sytuacja niewielkiej choć niezerowej egzekwowalności - np. w przypadku zakazu czerpania korzyści majątkowej z cudzej prostytucji czy też wymiany plików objętych prawami autorskimi w sieciach P2P.
Postaci zasłużone dla nauki prawa
Z Polski
Ze świata