Wstep do nauk prawnych


Wstęp do nauk prawnych :

  1. Normy społeczne i ich rola w społeczeństwie

Normy- reguły wyznaczające w określony sposób zachowanie każdej pojedynczej istoty

Normy społeczne- normy funkcjonujące w społeczeństwie, mają szczególny charakter, ich twórcami są w toku rozwoju historycznego, różne zbiorowości ludzkie, w sposób stopniowy, ewolucyjny (naturalne ich powstawanie). Mają formę nakazu, zakazu lub dozwolenia

Mówiąc iż funkcjonujące w społeczeństwie normy mają charakter społeczny mamy na myśli przede wszystkim, że:

społeczeństwo jest źródłem norm w nim funkcjonującym

normy te mają charakter powszechny, ogólny i abstrakcyjny (norma wyraża powinność, skierowaną do jednostki w postaci nakazu, zakazu lub przyzwolenia)

modyfikacja tych norm jest rezultatem funkcjonowania społeczeństwa, dostosowaniem się do zmieniających się stosunków społecznych

  1. Różnice oraz związki między prawem a morlanością

Różnice pomiędzy normą prawną a normą moralną:

Norma prawna

Norma moralna

w genezie

powstała w wyniku aktu odpowiedniego, kompetentnego organu władzy

długi, ewolucyjny proces, powstaje oddolnie w społeczności

w sposobie dowiadywania się o obowiązywaniu

poprzez publikację w Dzienniku Ustaw, Monitorze Polskim

w procesie socjalizacji, wychowania

w obowiązywaniu

heteronomiczne- narzucone

autonomiczne- oddolnie zaakceptowane

w sposobie sformułowania

sformalizowane, zapisane w aktach prawnych, złożone z hipotezy, dyspozycji, sankcji.

Przekazywana drogą ustną

Kryteria pozwalające odróżnić system prawa od moralności:

- geneza norm- w systemie prawa stanowionego norma prawna powstaje w wyniku jednorazowego aktu stanowienia prawa. W systemie prawa zwyczajowego tworzy się z przekształcone w prawo normy zwyczajowej (gdy zwyczaj zaczyna być sankcjonowany przez organy państwa). Norma moralna kształtuje się w sposób żywiołowy, wpajana jest jednostce w procesie wychowania.

- Sposób formułowania- różnice między normami prawnymi i normami moralnymi mogą ujawniać się w sposobie ich sformułowania. Często normy moralne przybierają postać zbliżoną do norm prawnych i odwrotnie. Ale nie jest to regułą. Generalnie, norma prawna jest bardziej precyzyjna niż norma moralna (hipoteza, dyspozycja, sankcja)

- Warunki, w jakich te normy obowiązują- sądzie się, że norma moralna obowiązuje tylko wtedy gdy człowiek zaakceptuje ją w swoim sumieniu, wtedy gdy w świadomości społecznej wytworzy się przekonanie , że przekroczenie jej jest niemoralne, zaś respektowanie słuszne. Normy prawne obowiązują niezależnie od akceptacji ich w społeczeństwie lub przez jednostkę. Warunkiem obowiązywania jest nakaz zewnętrznego autorytetu, np. władzy państwowej. W takim sensie są to normy heteronomiczne.

- Sposób w jaki dowiadujemy się o ich obowiązywaniu- o obowiązywaniu normy prawnej człowiek dowiaduje się, zapoznając się z określonym aktem prawnym. Wyrazem usankcjonowania zwyczaju jest zastosowanie go w orzecznictwie sądów, czyli oparcie na nim wyroków sądowych. Brak pewności, co do tego , czy jakiś zwyczaj istnieje był przyczyną ogłaszania zbiorów zwyczajowych drukiem. To, czy norma moralna obowiązuje poznaje się w inny społecznie utarty sposób (np. poprzez wychowanie)

- Sankcje jakie mają za sobą- odmienna jest sankcja porównywanych norm. Sankcje moralna mają tzw. rozsiany charakter. Są niezinstytucjonalizowane. Naruszenie normy moralnej pociąga za sobą wyrzuty sumienia, potępienie przez otoczenie. Prawo należy do systemów zinstytucjonalizowanych. Jest związane z państwem i to determinuje szereg jego cech, a zwłaszcza charakter sankcji. Są one skupione, związane przymusem. Nie znaczy to oczywiście że ludzie respektują normy prawne tylko dlatego, że zmuszani są to tego siłą. Norma prawna może być wsparta obyczajami, moralnością czy religią (internalizacja normy). Niemniej element przymusu jest jej podstawową cechą.

- Treść- normy prawne i normy moralne rozróżnia się także na podstawie analizy ich treści, tj. ze względu na przedmiot regulacji. Normy prawne odnoszą się tylko i wyłącznie do czynów i słów człowieka, czyli działań dostrzegalnych zmysłami przez innych ludzi. Regulują stosunki między ludźmi, nie zajmując się sferą psychiki. Normy moralne odnoszą się także do pobudek, intencji, przeżyć emocjonalnych i intelektualnych. Ingeruję w stosunek człowieka wobec siebie, wogec Boga, zjawisk przyrody itp. Wkraczają zatem w dziedzinę myśli i uczuć. Stąd np. nienawiść nie jest przestępstwem, może jednak przekroczyć sens normy moralnej.

Związki między prawem a moralnością :

relacje treściowe (charakterystyka związków merytorycznych między normami prawnymi i moralnymi, relacje treściowe dotyczą zakresu podmiotowej i przedmiotowej regulacji tych norm oraz ich kwalifikacja)

Relacje strukturalne- pozostają w ścisłym związku z relacjami treściowymi i systemowymi. Stanowią w istocie rodzaj relacji międzysystemowych. Są określane głównie poprzez reguły systemu prawa. Związki strukturalne między obydwoma mawianymi systemami występują w różnych postaciach i w różnych etapach funkcjonowania prawa (zarówno w fazie stanowienia, jak i w fazie stosowania prawa). Relacje te zachodzą wówczas, gdy zasady i normy moralne związane z systemem prawa. Dzieje się to przy pomocy reguł systemu oraz szczególnych konstrukcji normatywnych i doktrynalnych, np. poprzez:

Inkorporację zasad moralnych do systemu prawnego- inkorporacja niektórych zasad etycznych do systemu prawa następuje w postaci tzw. zasad prawa formułowanych poprzez przepisy prawne lub doktrynę prawniczą. Inkorporacja może polegać na tym, że normy moralne przybierają postać przepisu, zostają wyrażone w przepisie prawa.

Odesłania- przybierać mogą formy odesłań bezpośrednich i odesłań pośrednich:

Odesłania bezpośrednie przejawiają się w tzw. klauzulach generalnych, jako odesłania do szczególnych reguł moralnych (np. zasady słuszności, sprawiedliwości, współżycia społecznego, dobrej wiary). Klauzule generalne określić można jako normy prawne, które celowo nie precyzują prawa i obowiązków stron stosunków prawnych. Przepisy zawierające takie klauzule są świadomie nieokreślone, ogólne. Upoważniają one organy stosujące prawo do decydowania wg własnego uznania i poczucia moralnego lub do ustanowienia pewnych reguł decyzyjnych dla rozstrzyganych kwestii. Charakter klauzul generalnych stwarza więc z reguły dużą swobodę w przy precyzowaniu brakujących elementów konkretnego stosunku prawnego. Przerzuca ostateczną ocenę, zależną od okoliczności na sąd.

Odesłania pośrednie- do odesłania do zasad etycznych formułowanych przez doktrynę prawniczą jako zasady prawa. Są one wzmiankowane w przepisach prawa przy mocy terminów wartościujących. Przepisy nie zawierają jednak definicji tych terminów. Ich sens artykułuje doktryna prawnicza. Zasadą tego typu, odgrywającą szczególnie doniosłą rolę prawie cywilnym jest zasada dobrej wiary. Odesłanie pośrednie może realizować się także poprzez odesłanie do naprawczych terminów wartościujących. Są to powszechnie uznawane, elementarne i dość jednolicie pojmowane wartości i standardy moralne, np. moralne znęcanie się, niewdzięczność , dobro dziecka, niskie pobudki czynu, demoralizacja, uczciwe życie. Terminy te mają określony sens tylko na gruncie pewnych zasad moralnych. Ich interpretacja wymaga relatywizacji do jakiejś etyki. Użycie w przepisie prawnym tego tupu zwrotów oznacza zatem pozasystemowe odesłanie do systemu norm moralnych, które określają ich znaczenie. Odesłanie takie nie oznacza jednak inkorporacji (włączenia) tych zasad do systemu prawa.

Relacje interpretacyjne- występują przy stosowaniu prawa. Organy stosujące prawo muszą uwzględniać przy przeprowadzaniu wykładni zasady etyczne wskazane przez odpowiednie dyrektywy interpretacyjne. Dyrektywy wnioskowania „per analogiam” opierają się na przesłankach natury aksjologicznej i zakładają możliwość posługiwania się ocenami moralnymi także w procesie ich stosowania.

Normatywne teorie wykładni prawa oparte są również na założeniach aksjologicznych, zrelatywizowanych do pewnych zasad etycznych. Dotyczy to zarówno teorii statycznych jak i dynamicznych. Założenia statycznej teorii wykładni dotyczące tzw. idealnego (racjonalnego) prawodawcy umożliwiają interpretatorowi przypisywanie w procesie wykładni idealnemu prawodawcy zasad i wartości nie dających się wywieść z treści przepisów prawa i nie formułowanych w doktrynie prawniczej w postaci zasad prawa. Wartości te wprowadzone są do porządku prawnego za pomocą reguł wykrywania „woli prawodawcy”. Nadają one sens etyczny temu pojęciu.

Relacje systemowe- są to rozważania o charakterze doktrynalnym. Dotyczą hierarchii i ważności dla obu systemów. W tej kwestii można wyróżnić trzy stanowiska teoretyczne:

- Koncepcja nadrzędności prawa nad moralnością- jasno jednoznacznie sformułowana została w doktrynie prawniczej przez T. Hobbesa: „ Aby bowiem w sporach między prywatnymi ludźmi zdecydować, co jest słuszne, co jest sprawiedliwe i co jest wartościowe moralnie i ażeby temu nadać moc obowiązującą, koniecznie potrzeba nakazów władzy suwerennej”. Jest to stanowisko bardzo rzadko formułowane w doktrynie prawnej. Zakłada, że system moralny wywodzi swą moc wiążącą z systemu prawa.

- Koncepcja nadrzędności moralności nad prawem- to typowe stanowisko doktryn prawa natury oraz różnych nurtów filozofii prawa. Z punktu widzenia założeń kultury prawnej obie te koncepcje są nie do przyjęcia.

- Koncepcja odrębności systemu prawnego i systemu moralnego- to koncepcja dominująca. Wywodzi się z założenia o autonomii dwóch różnych systemów normatywnych służących innym celom. Żaden z tych systemów nie czerpie mocy obowiązującej z drugiego i nie określa warunków obowiązywania norm drugiego. Systemy te uzupełniają się. Uzasadnienie obowiązywania norm tych systemów oparte jest na odmiennych przesłankach. Należność taka nie wyklucza wzajemnych związków między prawem i moralnością, ale związki te oraz stopień ich relewancji określone są wyłącznie przez reguły systemu prawa.

Relacje funkcjonalne- obejmują oddziaływanie moralności na prawo, prawa amoralność oraz wzajemne oddziaływanie świadomości prawnej i świadomości moralnej, a także zagadnienia wpływu czynników ekonomicznych, politycznych etc. Na kształtowanie się stosunków między prawem a moralnością. Bezsprzeczne jest, że moralność ma wpływ na prawo, na proces jego tworzenia, wykładnię i stosowanie. Determinuje ono treść prawa, oddziałuje na przestrzeganie i skuteczność. Do posłuszeństwa prawu składnia dodatnia moralne ocena całego systemu prawa.

  1. Reprezentatywne poglądy na temat genezy i istoty państwa :

Jak doszło do powstania państwa jako kategorii życia społecznego?

spojrzenie heteronomiczne- państwo powstało w wyniku istniejących czynników niezależnych od człowieka, państwo istnieje od zawsze (dominuje przez średniowiecze)

koncepcja teistyczna- powstanie państwa jest dziełem Stwórcy, Boga (św. Augustyn-władzę sprawuje król, św. Tomasz z Akwinu- władzę sprawuje lud- zasada oporu przeciw włądzy)

koncepcja podboju i przemocy (Ludwik Gumplowicz)- państwo powstało w wyniku podboju jednych przez drugich, jest to naturalna, niezależna od człowieka konsekwencja

spojrzenie autonomiczne (historyczne)- państwo jako rezultat określonego szczebla organizacji danej społeczności, , pojawił się centralny ośrodek kierowniczy, rządzący przy pomocy przymusu lub ogólnego posłuchu uzyskują władzę; państwo ma charakter historyczny powstało na określonym historycznego rozwoju społeczeństwa.

patryjarchalna- państwo powstało w wyniku rozrostu rodziny

patrymonialna- ……………………………. rozrostu własności prywatnej

marksistowska- ………………………........ pojawienia się własności prywatnej, pojawiają się dwie klasy społeczne: pierwsza- bogata, posiadająca ogromny potencjał, druga- proletariusze, posiadający jedynie dzieci, które są ich majątkiem

umowy społecznej- XVII-XVIIIw., John Locke, Tomasz Hobbes, Jan Jakub Rousseau- stosunki międzyludzkie to rodzaj umowy w której obie strony mają równe prawa i obowiązki , kontraktualizm (J. Rawls)

 John Locke- twórca teorii iż przed powstaniem państwa istniał okres stanu natury, stan przed państwowy, w którym było jak w raju, jednak dobra natura ludzka ulega degradacji, państwo istnieje po to by utrzymać społeczeństwo

 Tomasz Hobbes- twórca teorii „Człowiek człowiekowi wilkiem”

Czym jest państwo w swojej istocie?

państwo jako fikcja

Leon Petrażycki- państwo to projekcja emocjonalna, suma przeżyć psychicznych, projekcji prawnych, które tkwią w społeczeństwie, mających charakter uprawniająco-zobowiązujących

Hans Kelsen- państwo to suma norm prawnych istniejących w świadomości ludzkiej , nieistniejących realnie, to po prostu zespół hierarchicznie ułożonej konstrukcji składającej się z norm prawnych, która wyznacza ludzkie zachowania (normatywistyczna teoria państwa- koncepcja państwa prawnego)

państwo jako byt realny

 państwo to coś co istnieje realnie, nie jest abstrakcją istnieje w sferze bytu

 państwo to ludzie, każdy w swojej z ról

G. Jedlinek (definicja socjologiczna) państwo to ludzi, władza i terytorium

  1. Władza państwowa , a władza publiczna :

władza państwowa- wyodrębniony ośrodek w państwie, wyposażony w aparat przymusu (władza wykonawcza, ustawodawcza i sądownicza) tworzy prawo (normy prawne) i to prawo stosuje (wydaje rozstrzygnięcia indywidualne w wyniku postępowania sądowego bądź administracyjnego, orzeczenie lub decyzja administracyjna), Max Weber- zasada racjonalnej organizacji państwowej

władza publiczna- władza sensularna, szeroko pojęta

aparat polityczny- aparat zmienny, jej skład ulega zmianie w wyniku alternacji władzy (posłowie, senatorowie, prezydent- stanowiska wybieralne, rząd- stanowiska niewybieralne)

aparat biurokratyczny- apolityczny, niewybieralnym niezależny od sytuacji politycznej, składa się na niego służba publiczna (władza lokalna, media, partie polityczne, opozycja, lobbing, kościół katolicki, społeczeństwo międzynarodowe)

  1. Legalność, a legitymizacja działań władczych

LEGALNOŚĆ WŁĄDZY- to władza spełniająca następujące kryteria

- demokratyczne pochodzenie władzy (legalne wybory)

- związanie władzy prawem (władza musi działać w granicach norm prawnych, w granicach swoich kompetencji)

- praworządność władzy (władza musi przestrzegać prawa w swoim działaniu)

LEGITYMIZACJA WŁADZY- uprawnienie do działania

- legitymizacja charyzmatyczna- władza cieszy się szczególną charyzmą, siłą osobowości

- legitymizacja tradycyjna- tradycja, obyczaje, przywiązanie do struktur władzy, przywiązanie do określonego modelu rządzenia

- legitymizacja racjonalno- legalna- mamy świadomość legalności władzy, demokratycznych reguł gry, mamy prawo wybieralności władzy

  1. Zasada Rozdzielności sfery stosowania i stanowienia prawa:

PRAWO-to normy ogólne, abstrakcyjne, uchwalone w odpowiednim trybie przez organy państwowe, tworzą pewną hierarchię:

-konstytucja

-wydawane na podstawie konstytucji ustawy

-wydawane na postawie ustaw akty prawne rządu w postaci rozporządzeń lub uchwał

-wydawane na podstawie aktów pranych rządu zarządzenia odpowiednich ministrów

W/w akty prawne stanowią źródła prawa stosowane w postępowaniu sądowym w postaci orzeczeń bądź w postępowaniu administracyjnym w postaci decyzji.

Akty stanowione-akty prawne władz państwowych (centralnych i terenowych) oraz lokalnych władz samorządowych

System prawa stanowionego- normy prawne zawarte w aktach prawnych, w systemie prawa stanowionego obowiązuje generalna zasada rozdzielności sfery stanowienia prawa od sfery stosowania prawa (podmiot rozstrzygający indywidualną sprawę wydaje rozporządzenia tylko dal tej konkretnej sprawy)

Źródłami prawa w systemie prawa stanowionego tzn. materią prawną, na podstawie której rozstrzyga się indywidualne zagadnienia są więc bezpośrednie normy prawne oraz tzw, normy pośrednie, które nie są normami prawnymi, gdyż dedukowane są przez dokonującego interpretacji prawa z norm prawnych, jako pewne wnioski logiczne, wyłącznie dla danej sprawy

  1. Praworządność zakres podmiotowy i przedmiotowy

Praworządność - zasada przestrzegania prawa przez organy państwa.

  1. Formalne i materialne gwarancje praworządności

Gwarancje materialne
Rozumie się przez nie taki sposób zorganizowania życia społecznego, ekonomicznego i politycznego w państwie, który uczyni naruszanie prawa przez państwo mało prawdopodobnym lub zminimalizuje jego zasięg. Do tego typu „gwarancji” zalicza się na ogół - demokrację polityczną wraz z jej wszystkimi mechanizmami decyzyjnymi i kontrolnymi, wysoki poziom dobrobytu społecznego, wysoki poziom ogólnej, prawnej i politycznej kultury obywateli itp. Dodać warto, że w myśli politycznej liberalizmu za gwarancję wolności, a także nienaruszalności praw obywatelskich uchodzi własność prywatna, dająca poczucie bezpieczeństwa i niezależności wobec władzy publicznej. Pewne elementy tego sposobu myślenia znajdujemy także we współczesnej nauce Kościoła katolickiego;

Gwarancje formalne (instytucjonalnych)
Wyrażają się one w istnieniu prawem kreślonych mechanizmów kontroli nad przestrzeganiem prawa przez państwo w toku jego stanowienia i stosowania. Wśród ważniejszych „gwarancji” wymienić trzeba1:
a) gwarancję ustrojowe związane z cechami ustrojowymi państwa, takie jak trójpodział władz, swoboda działania legalnej opozycji, status obywatela w państwie oparty na zasadzie, iż prawa obywatela są niezbywalne i pierwotne,a państwo jedynie uznaje i ochrania te prawa, lecz nie może ich nadawać lub odbierać swoimi decyzjami;
b) gwarancje legislacyjne związane ze sposobami tworzenia prawa i z formalnymi cechami samego prawa, jak np. Respektowanie zasady lex retro nom agit, zasada prymatu konstytucji nad ustawami i prymatu ustaw nad innymi aktami normatywnymi i istnienie w związku z tym sądownictwa konstytucyjnego, zasady jako rozgraniczonych kompetencji prawotwórczych między organami państwa;
c) gwarancje proceduralne związane ze stosowaniem prawa. Taką gwarancją jest m.in. Istnienie wieloinstancyjnego postępowania sądowego. Istotą działania organów sądowych wyższych instancji jest kontrola orzeczeń sądów instancji niższych pod względem ich sprawiedliwości, słuszności, zgodności z ustalonymi faktami (środkiem odwoławczym jest wtedy apelacja) oraz pod względem zgodności z przepisami prawa materialnego i formalnego (środkiem odwoławczym jest wówczas kasacja).

  1. Praworządność w sferze stanowienia i stosowania prawa

  2. Pionowa struktura systemu prawa

hierarchicznego układu norm prawnych, tworzących pionową
strukturę systemu prawa,

Normy prawne są w systemie prawa uporządkowane według określonej hierarchii, adekwatnej do hierarchii aktów prawnych, w których są zawarte. Normy stanowią, więc swoistego rodzaju piramidę, na szczycie, której znajdują się normy konstytucji, wyposażone w najwyższą moc prawną. Najważniejszą konsekwencją hierarchicznej struktury systemu prawa jest to, że normy prawne zawarte w aktach prawnych niższego rzędu nie mogą być sprzeczne z normami zawartymi w aktach prawnych wyższego rzędu.

  1. Pozioma struktura systemu prawa

podziału norm prawa na gałęzie, tworzące poziomą strukturę systemu prawa.

Ważne znaczenie w systemie prawa ma podział ogółu norm prawnych na gałęzie prawa Pod pojęciem gałęzi prawa rozumie się najczęściej ukształtowany historycznie kompleks norm prawnych regulujących określoną dziedzinę życia społecznego (grupę stosunków społecznych), wyodrębniony według jednolitej metody regulacji prawnej (cywilna, administracyjna, karna). W definicji tej wskazano, ze podstawą podziału prawa na gałęzie są dwa kryteria: przedmiot regulacji prawnej oraz metoda regulacji prawnej. Niektórzy autorzy dodają do tego trzecie kryterium, uznając za takie rodzaj podmiotów, do których adresowane są normy prawne' (na podstawie tego kryterium wyodrębnia się np. prawo karne wojskowe). Zaliczenie określonych norm prawnych do danej gałęzi prawa nie ma w wielu przypadkach charakteru „sztywnego", gdyż niektóre z nich plasują się „na styku" dwu lub nawet trzech gałęzi prawa.
Warto zwrócić uwagę, że każda z gałęzi prawa ma swoją wewnętrzną systematykę, ułatwiającą przestrzeganie i stosowanie należących do niej norm. Gałęzie prawa mają też swoje własne zasady prawne, które są niejako „przedłużeniem" zasad systemu prawa i ich rozwinięciem na gruncie danej gałęzi.

  1. Źródła prawa w systemie prawa stanowionego i zwyczajowego

Akty stanowione-akty prawne władz państwowych (centralnych i terenowych) oraz lokalnych władz samorządowych

Prawo zwyczajowe- w krajach anglosaskich prawo zwyczajowe pozostaje źródłem prawa , prawo wywodzące się z rodzimego prawa powszechnego zwyczajowego („ common law”) oraz z zasad słuszności („equity”) jest nadal źródłem prawa mimo iż ustawy stanowione wyparły je z wielu gałęzi prawa (gospodarczego, rodzinnego, prawa pracy, prawa karnego i administracyjnego) . Sąd orzekający na podstawie prawa zwyczajowego , stwierdza zarazem obowiązywanie w dalszym ciągu tych norm zwyczajowych jako norm prawnych, za ich zastosowaniem stoi autorytet państwa , potencjalnie zabezpieczony przymusem.

Precedens- w przypadkach gdy nie ma odpowiedniej normy ustawowej bądź normy powszechnego prawa zwyczajowego, lub istnieją wątpliwości co do zastosowania prawa stanowionego lub zwyczajowego sędzia posiada samodzielność w podejmowaniu decyzji na zasadach słuszności, precedens ten stanowi dla przyszłych, podobnych przypadków normę do której sędziowie powinni się zastosować. (sędzia tworząc precedens jest zarazem w dużym stopniu twórcą prawa, z kolei orzekanie na podstawie precedensu w kolejnych analogicznych przypadkach również stwarza możliwość modyfikacji precedensu - w zakresie różnic między przypadkami- w systemie opartym o precedens , który jest również źródłem prawa nie ma sztywnego rozdziału między sferą tworzenia i sferą stosowania prawa.

Konwenans konstytucyjny- szczególny rodzaj prawa zwyczajowego w prawie konstytucyjnym: norma wywodzi się ze zwyczaju ale nie musi być stwierdzona przez sąd, stała się normą prawną prawa konstytucyjnego ponieważ wszystkie organy państwowe, których ona dotyczy uważają ją za normę obowiązującą, której nieprzestrzeganie jest naruszeniem konstytucji

(konstytucja Wlk. Brytanii nie jest jednolitym dokumentem pisanym, lecz składa się z szeregu ustaw oraz konwenansów: rząd który stracił zaufanie Izby Gmin (parlamentu) zmuszony jest podać się do dymisji, monarcha musi powierzyć funkcję premiera partii posiadającej większość w Izbie Gmin, premier musi być członkiem Izby Gmin.

Źródła prawa (w sensie materialnym, doktrynalnym) - wola większości społeczeństwa wyrażona w wolnych wyborach przy pomocy określonej, sformalizowanej procedury- taka procedura zawarta jest w ordynacji wyborczej, która określa warunki dla sformułowania określonej, „technicznej” większości zależnej od przyjętego systemu wyborczego.

  1. Konstytucja formalna a konstytucja materialna, miejsce ustawy zasadniczej w systemie prawa.

KONSTYTUCJA- nazwa ta pochodzi od łacińskiego słowa „constitutio”- ustrój. W literaturze rozróżnia się dwa sposoby rozumienia tego pojęcia:

O pierwszoplanowej, wiodącej roli konstytucji w systemie prawnym państwa decyduje:

- Szczególna treść

- Szczególny sposób uchwalania, dokonywania zmian

- Szczególna moc obowiązywania

Konstytucja reguluje takie podstawowe zagadnienia jak:

Konstytucja winna się cechować większą trwałością, aniżeli ustawy zwykłe. Chodzi o zagwarantowani stabilności porządku prawnego. Może być zmieniona tylko w szczególnym trybie, nie stosowanym przy uchwalaniu innych ustaw. Z reguły tryb ten charakteryzuje się zwiększonym quorum i koniecznością uzyskania kwalifikowanej większości głosów (jej zmiana może nastąpić tylko w drodze ustawy uchwalonej przez sejm większością co najmniej 2/3 głosów, w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów )

Szczególna moc obowiązywania konstytucji wyraża się w tym, że wszystkie akty prawne w państwie muszę być z nią zgodne. Normy konstytucyjne są podstawą obowiązywania norm występujących w aktach bezpośrednio niżej usytuowanych w hierarchii, tj. w ustawach. Konstytucja jest podstawą kompetencyjną stanowienia ustaw zwykłych. Ustawy nie mogą uchylać postanowień konstytucji ani być z nimi sprzeczne. O zgodności ustaw z konstytucją orzekają trybunały konstytucyjne.

Konstytucja determinuje charakter całego systemu prawnego. Stanowi podstawę prawną działalności wszystkich podstawowych organów w państwie. Sejm, Senat, Prezydent i inne naczelne organy państwowe czerpią z jej przepisów upoważnienie do swego działania. Konstytucja tworzy więc niejako ramy prawne dla całego porządku prawnego.

Cechą odróżniającą konstytucję od innych aktów prawnych jest źródło obowiązywania norm konstytucyjnych. Legitymizacja obowiązywania ustawy zasadniczej tkwi bowiem ( w odróżnieniu od uzasadnienia obowiązywania innych aktów prawnych) w normach pozaprawnych, o podstawowym znaczeniu dla funkcjonowania porządku społecznego (np. moralnych, ideologicznych)

  1. Akt Normatywny - pojęcie, budowa i rodzaje aktów normatywnych

AKT NORMATYWNY- to akt wydany przez upoważniony organ państwa, złożony z przepisów prawnych wyrażających normy prawne. Akt taki określa się określoną strukturą wewnętrzną, wyodrębnia się w nim stałe elementy:

nagłówek - część tytułowa w której wymienia się nazwę rodzaju danego aktu (ustawa, zarządzenie), następnie podana jest data jego uchwalenia, niżej znajduje się podmiot unormowania czyli określenie czego dokładnie akt dotyczy (ustawa o szkolnictwie wyższym)

wskazanie podstawy prawnej- rozporządzenia i zarządzenia są wydawane na mocy wyraźnego upoważnienia ustawowego „na podstawie ustaw i w celu ich wykonania”, muszą się więc powoływać na określoną ustawę, która uprawnia lub zobowiązuje do ich wydania

preambuła- zostaje zamieszczona między częścią tytułową, a częścią zasadniczą, jej rola sprowadza się do podania ogólnego uzasadniania wydawanego aktu prawnego. Typowe składniki treści takiego wstępu to:

określenie społecznej i politycznej genezy tekstu prawnego

charakterystyka zasadniczej treści regulacji zawartej w tekście prawnym

określenie celów, dla realizacji których wydany został dany akt

zasadnicza część aktu normatywnego- składa się z przepisów opatrywanych kolejno po sobie następującymi numerami cyfr arabskich (postanowienia ustaw są numerowane jako artykuły, rozporządzeń i zarządzeń jako paragrafy). Obszerniejsze akty prawne składają się z części, ksiąg, tytułów, działów, rozdziałów, oddziałów..

  1. Przepis prawny - pojęcie, budowa i rodzaje przepisów prawnych

PRZEPIS PRAWNY-to termin występujący zarówno w języku prawnym jak i prawniczym. Przepisy prawne są ustanawiane mocą normatywnych aktów prawnych, są to wypowiedzi językowe, zdaniokształtne, stanowiące całość gramatyczną zawarte w tekstach prawnych. Przepis prawny przybiera postać artykułu bądź paragrafu , może nim też być obszerniejsza część artykułu lub paragrafu nosząca nazwę ustępu, zdania lub punktu, jest to wiec jednostka techniczna lub redakcyjna aktu generalnego wyodrębniona graficznie. Podstawowe elementy przepisu prawa to:

poprzednik- wymienia lub określa okoliczności z którymi należy wiązać skutki prawne

następnik- ustala skutki prawne jakie powinny być wiązane z okolicznościami wymienionymi w poprzedniku, skutki te prowadzą do wskazania jak dany podmiot powinien się zachować

funktor normotwórczy- w sposób zdaniokształtny wiąże wymienione wyżej człony przepisu prawa. Zwroty te nadają wypowiedziom zawartym w aktach prawnych charakter reguł wyznaczających postępowanie

przepisy ogólne - lexgeneralis - to przepisy, które regulują szeroki zakres spraw, obejmują szeroki katalog adresatów, ustanawiają ogólne w dyspozycji reguły zachowania

przepisy szczegółowe - lexspecialis - regulują sprawy w sposób bardzo szczegółowy.

Rozróżnienie przepisów ogólnych i szczegółowych wynika najczęściej z systematyki aktu prawnego.

przepisy odsyłające ustanawiane są w celu uniknięcia kilkakrotnego powtórzenia w akcie normatywnym tych samych części. Przepisy odsyłające zawierają pewną wskazówkę, odesłanie, gdzie w jakim innym przepisie można znaleźć poszukiwane wzory zachowania się . Są to tzw. przepisy wewnątrzsystemowe, mogą one odsyłać do innych przepisów tego samego akty normatywnego, mogą też wskazywać inny akt normatywny. Dzięki przepisom odsyłającym można zmniejszyć objętość aktów normatywnych.

Odesłania pozasystemowe - wzorów zachowania poszukuję się w innych niż prawo systemach normatywnych. Występują najczęściej w postaci klauzul generalnych - są to odesłania do ocen interpretatorów prawa i służą uelastycznieniu prawa obowiązującego. Wśród przepisów odsyłających pozasystemowych wyróżniamy:

odesłania do wyraźnie sformułowanych kodeksów etyki zawodowej np. lekarskiej,

odesłania do pewnych szczególnych reguł moralnych np. zasady słuszności, sprawiedliwości, współżycia społecznego,

odesłania poprzez użycie zwrotów wartościujących do powszechnie uznawanych i dość jednolicie pojmowanych wartości np. dobro dziecka, dobro kultury, niewdzięczność.

przepisy blankietowe - stanowią rodzaj przepisów odsyłających. Przepisy blankietowe nie ustanawiają same żadnej reguły zachowanie lecz wskazują na organ państwa, który reguły takie ma wprowadzić.

przepisy bezwzględnie wiążące - juscogens imperatywne - ustanawiają drogą nakazów bądź zakazów jeden rodzaj powinnego zachowania i nie dopuszczają zachowania odmiennego. Naruszenie tej powinności pociąga za sobą sankcję (np. art. 119 K.C. „terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną”.

przepisy względnie wiążące - jusdyspositiwi - ustanawiają pewien wzorzec zachowania do wykorzystania przez adresatów a jednocześnie adresaci mogą, jeśli zechcą, zachować się w odmienny, wybrany przez siebie sposób, mogą też powstrzymać się od działania. Przepisy te znajdują zastosowanie najczęściej w trakcie zawierania umowy, gdy strony chcą uregulowac pewną kwestię w sposób szczególny (np. art. 510 § 1 K.C. „umow asprzedaży lub inna umowa.........)

kategoria pośrednia to przepisy semiimperatywne - są to przepisy jednostronne, bezwzględnie wiążące, gwarantują one pewne minimum uprawnień np. uprawnienia pracownika zawarte w umowie o pracę,

przepisy, które pełnią określone funkcje w procesie legislacyjnym

przepisy przejściowe - intertemporalne - występują w dwóch postaciach:

przepisy o charakterze kolizyjnym regulujące nadmiar prawa, odnoszą się one do stanów, gdy pewne sytuacje istotne prawnie (np. toczące się postępowanie przed sądem) powstałe pod rządami wcześniej obowiązującuch przepisów, obecnie już uchylonych trwają i są kontunuowane pod rządami nowych przepisów, które bezpośrednio zastąpiły przepisy dawne.

przepisy mające charakter ad hoc - przepisy t regulują jakiś stan rzeczy tymczasowo przez niedługi, z góry określony czas (np. w czasie stanu wyjątkowego)

przepisy derogacyjne - uchylające - określają który z dotychczas obowiązujących aktów normatywnych lub przepisów wchodzących w skład tych aktów zostają uchylone wraz z wejściem w życie nowego aktu normatywnego.

przepisy wprowadzające - zawierają postanowienia co do terminu i trybu wejścia w życie nowo ustanowionego aktu normatywnego.

  1. Norma prawna - pojęcie , struktura i rodzaje norm prawnych

NORMA PRAWNA- jest to jednostka logiczna aktu prawnego, wskazująca sposób zachowania, określająca nakaz, zakaz bądź też upoważniająca do pewnego postępowania. (jej przestrzeganie jest zabezpieczone przymusem państwa) , jest generalna i abstrakcyjna. Norma prawna wyznacza pewien typ powtarzalnych zachowań, które mogą się zdarzyć określonej liczbie przypadków, jest skierowana do pewnego kręgu adresatów o określonych cechach, nie zaś do konkretnej osoby (np. obywatele, studenci, urzędnicy) poprzez użycie następujących słów „każdy” , „ktokolwiek”. Abstrakcyjność i generalność norm prawnych odróżnia je od aktów stosowania prawa ( orzeczeń sądowych, decyzji administracyjnych), które mają charakter norm konkretnych i indywidualnych

Hierarchia norm prawnych opiera się na trzech podstawowych kryteriach:

kryterium obowiązywania norm prawnych- określa, że moc obowiązywania normy określanej jako niższego stopnia wypływa z autorytetu normy innej określanej jako norma wyższego stopnia. Norma prawna niższego stopnia obowiązuje, jeżeli została ustanowiona na podstawie prawnego (formalnego) upoważnienia normy wyższego stopnia. Musi się to odbywać w sposób przewidziany przez prawo. Według tego kryterium wyznaczone są także sposoby wzajemnego uchylania mocy obowiązującej normy. Norma wyższa może uchylić moc obowiązywania normy niższej. Konsekwencją przyjęcia tej zasady jest reguła stanowiąca, że norma niższa nie może uchylić mocy obowiązywania normy wyższej. Normy równorzędne mogą zaś wzajemnie uchylać swą moc obowiązującą ale posiłkując się kryterium czasowości. Uchylenie mocy obowiązującej nie oznacza w tych przypadkach uchylenia mocy powszechnej („erga omnes”- wobec wszystkich adresatów) lecz wyłącznie uchylenie przez organ stosujący prawo zastosowania danej normy e konkretnej sytuacji.

Kryterium podmiotowe- hierarchiczność systemu prawa opiera się na istnieniu rozdziału kompetencji prawodawczych. Stanowienie konstytucji i ustaw (aktów zajmujących najwyższe miejsce w hierarchii, o największej mocy obowiązywania) przekazane jest władzy ustawodawczej tzn. Parlamentowi. Organy władzy wykonawczej mają kompetencje do wydawania rozporządzeń i zarządzeń. Upoważnienie do wydawania aktów niższego rzędu zawarte jest w akcie nadrzędnym.

Kryterium przedmiotowe- opiera się na dyrektywie, że normodawca niższego stopnia musi stanowić normy treściowo zgodne z normami stopnia wyższego. Ewentualna niezgodność może być stwierdzona w trakcie stosowania prawa. Organowi stosującemu prawo przysługuje możliwość uchylenia (derogowania) normy prawnej niższego stopnia, jeśli jest ona sprzeczna z normą wyższą. Dotyczyć to może jedynie określonej sprawy, nie wpływa natomiast na powszechną moc obowiązywania takiej normy.

HIPOTEZA-- część normy określająca krąg adresatów, do których norma się odnosi i okoliczności w jakich ma zastosowanie, tj. warunki , których zaistnienie powoduje obowiązek zachowania się w sposób określony w normie. Może mieć formę zdania oznajmującego lub rozkazującego, najczęściej stanowi najbardziej rozbudowany element normy prawnej

DYSPOZYCJA- jest to część normy prawnej wyznaczająca sposób postępowania w sytuacji, gdy spełnione zostały warunki przewidziane w hipotezie, sprowadza się to do zachowań będących obowiązkami podmiotu prawa bądź też do zachowań stanowiących ich uprawnienia.

  1. Stosunek pojęci - Norma Prawna - przepis prawny i poglądy odnośnie struktury normy prawnej

Przepis prawny jest to wypowiedź zawarta w tekście aktu normatywnego. Ta wypowiedź stanowi calość gramatyczną i wyodrębnona jet jako art. § pkt.

Norma prawna to pewna regułą postępowania skonstuowana na podstawie przepisów prawnych, albo inaczej: zbudowana z elementów znaczeniowych zawartych w przepisach prawnych. Elementami treści normy prawnej są adresat, zakres zastosowania i zakres normowania.

Zakres zastosowania - to okoliczności, w których dana norm znajduje zastosowanie

Zakres normowania - klasa czynów nakazanych, zakazanych, dozwolonych.

Normy prawne wyrażają treść prawa, przepisy natomiast są formą słowną, zdaniową w którą treść ta jest ujęta.

Normy prawne są wyprowadzane z przepisów prawnych w drodze przeprowadzenie wykładni. Jeden przepis prawny może zawierać materiał do budowy 1 normy prawnej bądź wielu norm. Norma prawna może być zawarta nie tylko w różnych przepisach tego samego aktu normatywnego, ale i w przepisach w różnych aktach normatywnych leżących na różnych piętrach struktury hierarchicznej systemu prawa i należących do różnych gałęzi prawa - ustawa, rozporządzenie, zarządzenie.

  1. Pojęcie stosunku prawnego, elementy jego budowy, oraz rodzaje stosunków prawnych

STOSUNEK PRAWNY- to taki rodzaj stosunku społecznego, którego powstanie, elementy składowe, zmiana i ustanie związane są z przepisami obowiązującego prawa. Biorąc pod uwagę metody regulacji prawnej wyróżnić można:

stosunek administracyjnoprawny- odznacza się brakiem równości stron, jedną ze stron bowiem jest zawsze organ administracji państwowej, reprezentujący państwo, wyposażony w uprawnienia władcze. Tym samym może narzucić swą wolę jednostronnie, choć teoretycznie zawsze na podstawie przepisów prawa i zgodnie ze swoimi kompetencjami. Druga strona - obywatel, instytucja państwowa, organizacja społeczne, hierarchicznie niższy organ administracji państwowej- jest podporządkowana i nie ma żadnego wpływu na kształtowanie treści tego stosunku.

stosunek prawnokarny- charakteryzuje się brakiem równorzędności podmiotów. Stosunek ten jest regulowany za pomocą metody karnej, operującej sankcjami szczególnego rodzaju. Stosunek ten zachodzi między sprawcą czynu społecznie niebezpiecznego a państwem. Stąd możliwość wywierania bezpośredniego przymusu przez organy państwowe

stosunek cywilnoprawny- główną jego cechą jest równorzędność stron (zwana także równością formalną lub równouprawnieniem). Oznacza ona, iż żadna ze stron nie jest podporządkowana drugiej, ani nie ma uprawnień władczych. Łączy się z tym brak możliwości wywierania bezpośredniego przymusu państwowego.

stosunek mieszany- brak tu typowej dla prawa cywilnego równorzędności podmiotów. Jego treścią (stosunek pracy) jest obowiązek świadczenie pracy za wynagrodzeniem. W czasie trwania pracy pracownik jest podporządkowany pracodawcy. Z reguły stosunek taki zbliżony jest do stosunku cywilno prawnego, stosuje się tutaj przepisy dotyczące umowy.

Stosunki prawne mogą przybierać formę:

zindywidualizowanych- określane co do tożsamości- imię , nazwisko, nazwa- podmiotu

jednostronnie- wskazana jest tożsamość jednej ze stron, druga zaś występuje anonimowo ( , oferta, przyrzeczenie publiczne)

dwustronnie- obie strony stosunku są skonkretyzowane ( pożyczkodawca- pożyczkobiorca)

niezindywidualizowane

W każdym stosunku prawnym można wyróżnić stałe elementy:

podmioty między którymi stosunek prawny zachodzi (określane również jako strony stosunku prawnego)

przedmiot czyli treść stosunku prawnego

ELEMENTY STOSUNKU PRAWNEGO

    1. Podmioty stosunku (strony) -

  1. co najmniej dwie strony i dwa podmioty

  1. stronami podmioty prawne

c. rodzaje podmiotów: