GFS - bada powierzchnię Ziemi i jej poszczególne struktury w zakresie budowy, składu materialnego, rozwoju, rozczłonkowania terytorialnego z uwzględnieniem założeń ekorozwoju, powierzchnia ziemi - przedmiot badań, struktury - określenie jednostek przestrzennych (typu oceany, kontynenty, góry, wyżyny, niziny, stok kontynentalny, baseny itp.), budowa - układ poszczególnych stref (atmosfery, hydrosfery, morfosfery itd.), skład materialny - cechy fizyko-chemiczne poszczególnych sfer (np. zmiana składu jonowego atmosfery, wód, migracje zanieczyszczeń w skali globalnej, burze pyłowe), rozwój - ewolucja powierzchni Ziemi w różnych skalach czasowych i przestrzennych
rozczłonkowanie terytorialne - rozczł. na kontynenty i oceany w rozwoju pow. Ziemi; zmiana granic poszczególnych jednostek przestrzennych (gór itd.), założenia ekorozwoju - procesy fizyczne rozpatrujemy z punktu widzenia pobytu człowieka. Problemy badawcze GFS nawiązuje do problemów geogr. fiz. ogólnej, ale bardziej akceptują zagadnienia globalne 1)powstanie Ziemi -o ile ma ono wpływ na kształtowanie powierzchni Ziemi w skali globalnej 2)budowa Ziemi: o ile ma wpływ na rozmieszczenie kontynentów i oceanów; gór, wyżyn, nizin; strefy orogeniczne - pewna prawidłowość; wpływ na przestrzenne rozmieszczenie krajobrazów górskich 3)rozczłonkowanie powierzchni Ziemi na kontynenty i oceany: mechanizm rozczłonkowania; podstawy podziału pow. Ziemi na kontynenty i oceany; kryteria podziału pow. i Ziemi na K i O; kry. powierzchni Ziemi na góry, wyżyny, niziny (w obrębie kontynentów); kry. podziału O. Światowego na jednostki przestrzenne (stoki kontynentalne, szelfy, wyspy, morza itp.) 4) podstawy podziału pow. Ziemi na jednostki przestrzenne (regiony fizyczno-geograficzne) 5)nazewnictwo powierzchni Ziemi 6) zasoby przyrodnicze pow. Ziemi (w ujęciu globalnym) jedno z najważniejszych zagadnień GFS 7) przedstawienie sposobu i zakresu wykorzystania zasobów przyrodniczych świata GFSpowinna dostarczyć informacji czy wykorzystanie określonych zasobów nie naruszy równowagi przyrodniczej środowiska 8)uwzględnianie zrównoważonego rozwoju pow. Ziemi w skali globalnej (ekorozwój, ekopolityka) 9) wypracowanie wartości wskaźnikowych jakości środowiska w skali globalnej, 10) badanie o charakterze ilościowym 11) studia aplikacyjne
GFS jako nauka empiryczna w systematyce nauk zaliczana jest do nauk empirycznych, co oznacza, że w procesie badawczym musi realizować zbieranie materiału dokumentacyjnego poprzez systematyczną obserwację i eksperyment; obserwacja - proces zbierania materiału dokumentacyjnego poprzez obserwację pośrednią (w oparciu o materiały archiwalne) lub bezpośrednią (bezpośrednie badania terenowe), teorie obserwacji, obserwacje terenowe - muszą być potwierdzone eksperymentem (terenowym lub laboratoryjnym), przeprowadzony eksperyment jest uszczegółowieniem weryfikacji postawionych hipotez w procesie badawczym
Proces badawczy w GFS musi ujmować podstawowe założenia nauk empirycznych. Obejmują one: sformułowanie procesu badawczego, postawienie hipotez, weryfikację hipotez (poprzez obserwację i eksperyment), opracowanie materiału dokumentacyjnego, sformułowanie prawidłowości
GFZ jako nauka empiryczna w swoim postępowaniu badawczym realizuje: *podejście chorologiczne (bo uwzględnia funkcje przestrzeni), *p. chronologiczne (uwzględnia funkcję czasu) *p. poznawcze (uwzględnia metodę porównawczą), *p.syntetyzujące (bo zajmuje się wypracowaniem klasyfikacji, podziałów powierzchni Ziemi na jednostki przestrzenne), *p. wyjaśniające (zajmuje się formułowaniem teorii naukowej)*p.nomotetyczne (zajmuje się formułowaniem prawidłowości dotyczących rozwoju powierzchni Ziemi), *p. idiograficzne (zajmuje się jednostkami przestrzennymi o char. niepowtarzalnym)
GEOGRAFIA (Leszczycki) - jest nauką o zróżnicowaniu1 przestrzennym2 struktur3 fizyczno-geograficznych i społeczno-ekonomiczno-geograficznych i ich wzajemnym powiązaniu4. ***1zróżnicowanie obejmuje różnicowanie powierzchni Ziemi w czasie *2różne części powierzchni Ziemi *3struktura - jednostka przestrzenna; część przestrzeni geograficznej *4zwrócenie uwagi na zastosowanie odpowiednich metod badawczych *„zróżnicowanie”, „powiązanie” czas *„przestrzenne” przestrzeń *„struktury społeczno-ekonomiczne” człowiek. Przedmiot badań geogr. fiz. św. Jest wyraźnie określony w wyrażeniach słownych „struktury fizyczno-geograficzne”.
KRAJOBRAZ- Cz. pow. Z., różniące się jakościowo od innych, posiadające naturalne granice oraz wew. całość elementów, obiektów i zjawisk. krajobrazy i progi przyrodnicze - podstawa fizycznego opisu świata. krajobraz - jednostka przestrzenna o charak. genetycznym, traktowany jako system. Kryteria klasyfikacji: •pierwotne (te cz. pow. Z, które nigdy lub rzadko są odwiedzane przez człowieka ) •zmienione (te cz. pow. Z, które w sposób żywiołowy - nie zorganizowany - zostały zmienione przez człeka; bez uwzględnienia ochrony środowiska i jego praw) •przekształcone(cz. pow. Z, które w sposób zorganizowany, planowy zostały zmienione przez czł, przy zachowaniu reguł ekorozwoju, ekopolityki; czł liczy się z rozwojem środowiska) •antropogeniczne (krajobrazy, w których brak el. naturalnych, dominują el. sztuczne; nowy krajobraz - nowy obiekt badań człow; powinien być dostosowany do warunków środowiska naturalnego)
PROGI PRZYRODNICZE- określone uwarunkowania środowiska przyrodniczego, które ograniczają lub uniemożliwiają włączenie środowiska lub jego części do użytkowania przez człow. Ujmowane jakościowo i ilościowo, sporządzane dla różnych celów; np. dla: rolnictwa, turystyki. ilość możliwych progów jest nieskończona. Cechy systemu: uniwersalne, metodyczne, metodologiczne.
SYSTEM I JEGO WŁAŚCIWOŚCI: wstępne założenie: geosystem powierzchni ziemi w skali globalnej jest systemem otwartym o charakterze heterogenicznym; system otwarty w odniesieniu do GFS: geosystem powierzchni ziemi w skali globalnej jest systemem otwartym, w którym dokonuje się stały dopływ krążenia wewnątrz oraz odpływ energii i materii dążący do stanu równowagi dynamicznej; cechy geosystemu: określenie źródeł dostawy energii, określenie typów krążenia energii i materii na powierzchni Ziemi w skali globalnej (od naniż. do najw. pkt na pow. Ziemi), określenie odpływu energii i materii z geoekosystemu; metoda badania geoekosystemu pow. Z. określa nam funkcjonowanie geoekosystemu; tzn. w procesie badawczym trzeba zastosować odpowiednie metody badań, które pozwolą nam na określenie jakościowych i ilościowych związków, zależności, współoddziaływań między elementami, obiektami, zjawiskami, subsystemami w skali globalnej.
Geoekos. Pow. Z. w skali glob. opisujemy w oparciu o rozpoznane właściwości geoekosystemu; są to: energia, materia, łańcuch przemian energetycznych i materialnych, informacje, aktualny stan geosystemu, historia geosystemu, cecha ekwifinalistyczna, cecha anizotropowości
CZYNNIKI ROZMIESZCZENIA PUSTYŃ: globalna cyrkulacja atm. odpowiada za powstawanie pustyń gorących, rozmieszcz. Opadów- minimalnie, wyże zwrot. utrudniają kondensację, powst. opadów kontynentalizm klimatu: dla dużych obszarów lądowych, niższe sumy opadów, pustynie w strefie umiark. -Azja Śr., duże różnice między latem a zimą; cień opadowy: w sąsiedztwie dużych masywów górskich, ekspozycja w stosunku do wiatrów przynoszących wilgoć, Azja Środkowa, G. Skaliste, Andy; zimne prądy morskie pustynie na wybrzeżach (mgliste), niska temp. pow. wody, niskie parowanie, niskie temp. powietrza; masy stykają się, za mała wilgotność by powstały opady; powstają mgły, rosy, szron, pustynie: Namib - prąd Benguelski, Atacama - prąd Peruwiański, zachodnia część Afryki i Australii.
PUSTYNIE AFRYKI: Pustynie i półpustynie gorące zajmują 1/3 powierzchni Afryki. Największym kompleksem pustyń jest Sahara (9 mln km2). Sahara rozszerza swój zasięg głównie na południe, gdyż z innych stron graniczy z morzem oszczędzając jedynie wąski skrawek przybrzeżnej roślinności twardolistnej (makii). Obecnie dużą część Sahary zajmują hamady- pustynie skaliste i seriry -pustynie żwirowe. Nierzadko jest to goła, wypalona skała. Ergi, czyli pustynie piaszczyste, zajmują tylko jedną piątą powierzchni Sahary. Dużą ich część stanowią wydmy nagiego Na południu Afryki pustynie i półpustynie nie tworzą tak wielkiego kompleksu. Jedno z najsuchszych miejsc na Ziemi -pustynia Namib, to jedynie wąski pas przybrzeżny (Wybrzeże Szkieletów) i jego zaplecze. Dwa pozostałe obszary pustynne południowej Afryki- Kalahari i Karru, mają raczej charakter półpustynny, przechodzący w sawannowy.
Krzywa hipsograficzna Ziemi jej konstrukcja stanowi wstępny etap rozpoznania stosunków hipsometr. w różnej skali przestrzennej, w oparciu o k. hips. przedstawiamy propozycje pięter wysokościowych na danym obszarze (krajobrazów morfologicznych); K.P. kuli ziem. oznacza udział % poszczególnych pięter hips. w odniesieniu do całej kuli ziem., przedmiotem badań GFS są wszystkie piętra hipsom. pow. Z. ; 5 pięter hipsometrycznych 1)obszary górskie (pow. 1000m n.p.m.), 2)rozległe równiny kontynentalne (-1000 - 200m n.p.m.) - 30%, 3) stok cokołu kontynentalnego (-200 - -3000m) 4) równina oceaniczna / dna basenów oceanicznych (-3000 - -6000) 5) rowy oceaniczne (pon. -6000) [równiny podmorskie 56%] Rozmieszczenie kontynentów i oceanów 39,4% - lądy na półkuli N (półkula lądowa); 18,7% - lądy na półkuli S (półkula morska), Efektem nierównomiernego rozmieszczenia kontynentów i oceanów jest różne wykształcenie wielkich stref krajobrazowych na półkuli N i S. Wielkie strefy krajobrazowe posiadają pełniejsze rozwinięcie na półkuli N. Kontynenty:granice pomiędzy kont. są umowne Eurazja - granica między Europą i Azją (podst. kryterium: orograficzno-tektoniczne, przebieg granicy: góry Paj-Choj, Ural Polarny, Ural, Obniżenie Emby, Wzgórza Wałdajskie, Morze Czarne. prawidłowości: na obszarze kont. obszary górskie występują zawsze na obrzeżu platform kontynt. (pokrywają się z przebiegami dawnych geosynklin) Karpaty, Alpy. Obszary górskie oznaczają w ewolucji pow. Z. przyrost masy kont.. Niziny na kont. występują w ich centralnej części (Azja, Afryka - zlepek platform kontynentalnych, połączonych górami), niż. pokrywają się z obszarem płyt paleozoicznych np. N wschodnioeuropejska z płytą rosyjską, na oceanach odwrotny układ wielkich jednostek morfologicznych, grzbiet występuje w środkowej części oceanu.Oceany: w obrębie dna morskiego wydziela się: szelf (0-200m), stok kontynentalny (-200- -3000m), dna basenów oceanicznych (-3000- -6000), rowy oceaniczne (pon. 6000m) gujoty wyspy podwodne; poniżej pow. poziomu Oce. Światowego; mają ściętą pow. morfo. ;osiągnęły pow oceanu, ale zostały ścięte abrazyjnie
ZLODOWACENIA w Europie: Svalbard: Spitsbergen - lodowce sieciowe, karowe, dolinne, np. Hansa, Torella, Wrenskiolda, Ebba, Lillehk Nana Hornsund, fiord Petuniabukta - stacja poznańska, Islandia (12 tys. km2), w zasięgu ciepłego prądu - bardzo wysokie sumy opadów, duże zasilanie, duże formy zlodowacenia, czasze lodowe - Vatna; pojedyncze lodowce wypływają, jęzor Skeidhararjőkull, czasze: Hofs, Long, Myrdal, Góry Skandynawskie: lodowce fieldowe (na spłaszczeniach gór; duże formy - z nich lodowce wypływowe), Jestedal, Svartisen (Norwegia), masyw Kebnekaise - lodowce alpejskie (Szwecja), Alpy kontynentalizm na wschodzie; Alpy Zachodnie: Alpy Pennińskie, Mont Blanc (Mer de Glace, Argentiere), Alpy Berneńskie; Grindelwald, Rodanu, Silvretta, Unteraar, Fischer, Gorner), Alpy Wschodnie: Wysokie Tatry (Pasterze - ok. 8km), Alpy Őtzalskie, Salzburskie (Dachstein), Bawarskie (we Włoszech - Dolomity), krótkie jęzory;lodowce: dolinne, wiszące, karowe, gruzowe, Pireneje - lodowce Aneto, Maladeta, lodowce krótkie: wiszące, wypełniają cyrki (pola firnowe), Apeniny - w masywie Gran Sasso, Ural Polarny i Północny lodowce dolinne i karowe, Tatry - lodowczyk w Kotle Mięguszowieckim
Zlodo: Am.Płn: Grenlandia lądolód grenlandzki: składa się z 2 kopuł lodowych, z których wypływają 2 strumienie lodowe, dwa pasma górskie, na których powstały lodowce, stopniowo wypełniając obniżenie, część wybrzeża pozbawiona zlodowacenia, część lądolodu dochodzi do wybrzeża tworząc klify, wypływają pojedyncze lodowce wypustowe: Humboldta, Upernavik, Kanadyjski Archipelag Arktyczny W-py Królowej Elżbiety, W Ellesmere - lodowiec szelfowy Ward Hunt, W. Axel Heiberg, W. Devon, Ziemia Baffina, Labrador, lodowce fieldowe, wypustow, Kordyliery stan Alaska: G. Alaska, G. Wrangla, G. Brookesa, G. Św. Eliasza, największe zlodowacenie na świecie, b. duże zasilanie (biegun śnieżności), w ciągu 1zimy, lodowce fieldowi, l. piedmontowe - l. Malaspina (5 jęzorów na przedpolu łączą się w jedną łapę lodową; pokryte moreną, lodowiec Hubbarda, l. Beringa, Kordyliery Kanady i USA: G. Kaskadowe: Mt. Rainier, G. Skaliste, G. Sierra Nevada, Góra Olympic, Kordyliera Wulkaniczna Meksyku: wulkan Popocatepetl - 3 niewielkie lodowce na Popo (rozpada się).
Zlodo Am. Płd: Andy: Kolumbia: wulkan Nevado del Ruiz, Tolima, Ekwador: wulkany: Chimborazo i Cotopaxi, Chile, Peru, Argentyna: na wulkanie Aconcagua (lodowiec Polaków, lodowiec Bismarcka); Kolumbia, Peru - niewielkie zlodowacenia, więcej jest w pd. części Andów np. w Argentynie (m.in. ze względu na większą ilość opadów); Andy Patagońskie: największe zlodowacenie; ok. 20 tys. km2jeden duży lodowiec fieldowy (lodowiec patagoński) dzieli się na dwa duże pola lodowe: czasza N: lodowce San Tadeo, San Rafael, Czasza S: lodowce Moreno, Upsala, wypływają długie lodowce wypustowe, kończące się w fieldach lub jeziorach, Ziemia Ognista
WYZYNY: (ogolnie) obszary wzniesione ponad 300 m n.p.m *słabo rozczłonkowane, przeważnie równinne o budowie wew. płytowej, fałdowej lub monoklinalnej *def. wyżyn - trudności z podziałach morfologicznych pow. Ziemi (nie ma górnej granicy wysokościowej wyżyn). *Krainę wyżyn tworzą: płaskowyże, płaskowzgórza, obszary o budowie płytowej, obszary o budowie krawędziowej, *obszary wyżynne mogą mieć różną sytuację przestrzenną na pow. Ziemi: *mogą stanowić podnóże gór (Alpy i Wyż. Szwajcarsko-Bawarska z rzeźbą polodowcową), *mogą stanowić dno wysoko położonych kotlin (Wyż. Tarymu, Kolumbii Brytyjskiej) *mogą być otoczone ze wszystkich stron nizinami (Wyż. Krakowsko-Częstochowska); *mogą być różnego wieku: Masyw Centralny- hercynski, Skandynawska - prekambryjska i kaledońska, Wyż. Abisyńska- plejstocen, *mogą mieć różną budowę wewnętrzną, mogą mieć różne położenie na pow. Z. (rozmieszczenie: Azja Sr.: Dominują wyżyny i kotliny. Pochodzenie tych form jest tektoniczne.
W Ameryce Północnej przeważają wyżyny i góry, Afryka to kontynent wyżyny. Ponad połowa pow.>300 m npm).
NIZINY Europa: niziny na kontynentach występują w ich centralnej części, niziny pokrywają się z obszarem płyt paleozoicznych np. nizina wschodnioeuropejska z płytą rosyjską, Powierzchnie Europy stanowią głównie niziny rozciągające się od Atlantyku po Ural. Ponad 70% pow. leży poniżej 300m. Stosunkowo wąski pas nizin ciągnie się wzdłuż wybrzeży Francji, Belgii i Holandii, rozszerza się ku wsch., przechodząc w Niz. Środkowoeuropejską (na terytorium Niemiec i Polski) i Niz. Wschodnioeuropejską (prawie cała wsch. część Europy). Formy terenu nizin Środkowoeuropejskiej i Wschodnioeuropejskiej są związane ze zlodowaceniami plejstoceńskimi, które kilkakrotnie objęły znaczną część Europy. Obszary nizinne znajdują się również po wew. stronie łuku Alp (Niz. Padańska) i wew. łuku Karpat (Kotlina Panońska)
Budowa geologiczna: Europa najstarsza część: północna i wschodnia; do nich dołączone części młodsze
*tarcza bałtycka - Pd.-Wsch. część Półwyspu skandynawskiego, Półwysep Kolski, Międzymorze Fińsko-Karelskie *tarcza ukraińska - od Wołynia po M. Azowskie; *prekambryjska platforma wschodnioeuropejska - podłoże krystaliczne przykryte pokrywą osadową , granica o char. uskokowym; występują trzęsienia ziemi
Orogeneza keldońska Arch. Svalbard, G. Timan, G. Skandynawskie, góry i wyżyny Szkocji
O. hercyńska paleozoiczna platforma Europy Zachodniej i Środkowej, pasma górskie o charakterze zrębowym (odmładzane i ponownie wydźwignięte podczas orogenezy alpejskiej; pocięte uskokami i wydźwignięte)
*pasma górskie, masywy: Masyw Centralny, Masyw Armorykański, G. Harz *obniżenia - niecki i baseny: Basen Parysko-Londyński, Niecka Nidziańska *rowy tektoniczne: Rów Poznańsko-Mosiński *uaktywnienie się zjawisk wulkanicznych: Masyw Czeski i Przedgórze Sudeckie, Średniogórze Niemieckie, O. alpejska wykazują pasmowość w budowie wewnętrznej, pas krystaliczny otoczony jest skałami osadowymi (np. dolomity, wapienie) i skałami fliszowymi, w zależności od odporności skał rozwija się rzeźba pasm górskich, do rzeźby nawiązuje układ sieci rzecznej, II G. Betyckie, Pireneje, Alpy, Karpaty, G. Bałkan, Apeniny; II strefy obniżeń; kotliny, rowy przedgórskie; obecnie gł. niziny: N. Andaluzyjska, Kotlina Aragońska, Zapadlisko Adriatyku, N. Lombardzka.
Główne jednostki tektoniczne: w Am. Pól.- (do jednostek starszych dołączają młodsze, kraton laurentyński (tarcza kanadyjska; tarcza laurentyjska łączy się w jedną strukturę z tarczą grenlandzką) uskok San Andulas, platforma prekambryjska, p. paleozoiczna, tarcza kanadyjska, t. grenlandzka, płyta nadatlantycka, basen meksykański, w Australii - platforma australijska, góry Flindersa, Wlk. Góry Wododziałowe, Wlk. basen artezyjska, tarcza yilgarn, syneklina canning, Rów georgina,
Wulkanizm: Ocean Spokojny wybuchy gwałtowne, lawy kwaśne, dominują wulkany kalderowe, wnętrze płyty Pacyfiku - Hawaje, Galapagos, kaldera Kilauea (Hawaje), jaskinie w potokach lawowych - zastygające próżnie skalne (Hawaje), ognisty pierścień - eksplozywne, stratowulkany, kalderowe, Aleuty (archipelag) Alaska: Katmai, Dolina Dziesięciu Tysięcy Dymów; aktywne stratowulkany. Góry Kaskadowe zanikająca płyta Juan de Fuca - subdukcja pod płytę północno-amerykańska (ciąg wulkanicznych gór); Mt. Rainer, Mt. Baker , Mt. Adams,Wulkan Św. Heleny.
Wulkanizm Europa: Basen Morza Śródziemnego: Włochy - Etna, (czynny; Sycylia; lawa coraz bardziej kwaśna; potoki lawowe); Stromboli, Vulcano (Wyspy Liparyjskie), Pantelleria (czynny); Wezuwiusz (koło Neapolu (opad chmury gorąca, potok piroklastyczny zalał Pompeje); Grecja: Kameni (zniszczenie wulkanu Thira na Santorynie; upadek kultury minojskiej na Krecie i zasypanie popiołem osad na wyspie m.in. Akroteri), Islandia (grzbiet): Hekla (czynny), Laki, Krafla, Katla, Grimsvöten
Reżimy rzeczne: w strefie klimatu okołorównikowego, opady wyrównane w ciągu roku, zasilanie głównie powierzchniowe (grunt przesycony wodą - powoduje spływ), wysoka gęstość sieci rzecznej; układ koryt: dominują koryta meandrowe i anastomozujące (utrwalone roślinnością równikową) 2 max opadowe; 2 wezbrania: po wiosennych opadach - opady pod koniec III; woda gromadzi się stopniowo; max wezbraniowe - IV i V) *po jesiennych opadach, duża regularność reżimów z roku na rok (wyrównane przepływy wieloletnie), Kongo, Amazonka, wsch wyb. Brazylii, W Indonezji (Jawa, Borneo, Celebes), Filipiny, Nowa Gwinea (rz Sepik i Fly)
Rezim rzeczny rzek Europy jest zróżnicowany ze względu na: roznice klimatyczne dorzeczy oraz na różny spadek profilu podłużnego: 1) typ atlantycki: Loara, Sekwana, Tamiza; zimą nie zamarzają, wysoki poziom wody przez cały rok, zasilane atmosf., płyną na nizinach europejskich 2) typ alpejski: wypływają z wysokich gór, zasilane atmosf. Oraz z topniejących śniegów i lodowców; złożony reżim wodny (w górnym biegu cechy rz. górskiej, w dolnym biegu cechy rz. nizinnych), zima nie zamarzaja 3) typ śródziemnomorski: Gwadalkiwir, Tag, Tyber, zasilane atmos. -> najwyższe stany wody w okresie jesienno zimowym, wywołane wys. Opadami, duże wahania w ciągu roku, wysokie stany, niskie latem, małe rzeki wysychają całkowicie, 4) typ wschodnioeuropejski: Wołga, Dunaj, Don, Ural, Peczora, na Niż. Wsch. Europejskiej (rozlegle niziny o klimacie kontynentalnym; najdłuższe rzeki, tworzą zakola, płyną leniwie, zasilane atmo. I z topniejących śniegów; wysokie stany wiosna, niskie latem i zima (zamarzają), 5) t. północnoeuropejski: (Lule Alu, Ume, Indals, Glona, Torne) plw. Skandynawski, liczne bystrza i wodospady, doliny w młodym stadium rozwoju, niewyrownany profil podłużny rzek, zasilane śnieżno- deszczowo- lodowcowe, wyrównane stany wód, zima zamarzają, wykorzystywane w celach energetycznych, 6) t. przejściowy: Wisła, Odra, Łaba, w Sr. Europie, pośredni rezim miedzy atlantyckim- alpejskim i wschodnioeurop., maly współczynnik odpływu, wysokie stany wiosna i latem, zima zamarzają, zasilane atmo. i z topniejących śniegów.
GRANICE PŁYT LITOSFERY: trojaki charakter, wyznaczają strefy subdukcji, granica budująca w obrębie grzbietów, w uskokach przesuwczych (transformacyjnych) -granica dywergentna przy rozbieżnym ruchu wielkich płyt - (ryfty i grzbiety śródoceaniczne); ruch płyt odbywa się w kierunku przeciwnym do ich wspólnej granicy, Grzbiet Śródatlantycki¸ Maskareński, Wyniesienie Wschodniopacy., Grzbiet Australijsko-Antarktyczny **dwie płyty oceaniczne wulkanizm,łagodny przebieg; duża ilość lawy, trzęsienia ziemi; płytkie ogniska trzęsień ziemi; **dwie płyty kontynentalne: zaczątki przyszłych oceanów, pękanie płyty litosfery, płytkie ogniska trzęsień ziemi, wulkanizm bazaltowy, riolitowy -granica konwergentna - powstaje skorupa kontynentalna, przy ruchu zbieżnym - jedna z płyt (z reguły oceaniczna) podsuwa się pod drugą (oceaniczną lub kontynentalną) i jest w strefie subdukcji (r. oceaniczne) pochłaniana i asymilowana w płaszczu; *oceaniczna pod kontynentalną: skorupa oceaniczna (większa gęstość) wchodzi pod kontynentalną w obrębie rowów, np. pacyficzna pod amerykańską, wulkanizm andezytowy (eksplozywny), głębokie ogniska trzęsień ziemi, Juan de Fuca podchodzi po płytę Ameryki Północnej, Góry Kaskadowe *oceaniczna pod oceaniczną, w strefie rowu, głębokie trzęsienia ziemi wzdłuż płata tonącego, wulkanizm efuzywny, topnienie części materii, powstanie magmy a potem lawy, duże znaczenie osadów z den mórz- powodują dużą efuzywność wulkanizmu, powstanie ciągów wysp wulkanicznych, które oddzielają płytkie morza marginalne od otwartego oceanu; np. wzdłuż Rowu Mariańskiego, Aleuckiego *kontynentalna pod kontynentalną: powstaje z czasem, następuje niszczenie skorupy oceanicznej i mogą się wtedy spotkać skorupy kontynentalne (skorupy oceaniczne zniszczone lub dołączone do skorup kontynentalnych), trzęsienia ziemi, intensywny metamorfizm granitowy, plutonizm bez wulkanizmu, w miejscach kolizji płyt powstają olbrzymie uskoki, tam zlokalizowane są ogniska trzęsień ziemi (np. Iran, Irak), sfałdowanie strefy brzeżnej skorup kontynentalnych; nasunięcie jednej ze skorup pod drugą; pogrubienie skorup; powstają pasma górskie kolizyjne (na wskutek mechanicznego zderzenia) np. Himalaje (zderzenie płyty indyjskiej z euroazjatycką).
Budowa geolo. Am. N. prekambryjska platforma północnoamerykańska (progi geologiczno-strukturalne zwane glintem, zbud. z prekambr. skał krystalicznych)
kaledonidy i hercynidy kaledonidy - kiedyś łączyły Amerykę z Europą Pasmo Innuitów (Pasmo Eskimoskie, Pasmo Wschodniogrenlandzkie) początek w fazie kaledońskiej, potem kształtowane w fazie hercyńskiej, liczne intruzje kwaśnych skał magmowych Appalachy północna część sfałdowana w orogenezie kaledońskiej, południowa część dobudowana w hercyńskiej, współczesna rzeźba - w większości efekt działalności plejstoceńskich lodowców
młoda platforma paleozoiczna na południu od platformy prekambryjskiej (Basen Meksykański, Nizinę Nadatlantycką), obniżający się poziom kontynentu (ruchy obniżające). Kordyliery młode góry fałdowe, tworzenie od mezozoiku, kształtowane przez wulkanizm, znaczna część ukształtowana w orogenezie pacyficznej, żywe procesy tektoniczne, zróżnicowana budowa: G. Skaliste (budowa płaszczowinowa), G. Kaskadowe (pochodzenie wulkaniczne), Sierra Nevada (batolity), strefa obniżeń; wyżyny: (Wyżyna Kolorado (akumulacyjna), Wyżyna Kolumbii (zbudowana ze skał wulkanicznych)
Budowa geologiczna Afryka głównie tarcze i platformy; mało jednostek młodszych (cały czas położona w centrum), strefa wulkaniczna - na wschodzie, charakterystyczne są kotliny otoczone masywami, układ kotlinowy wpływa na sieć rzeczną, kraton zbudowany z ze skał metamorficznych, magmowych, kraton afrykański dzieli się na mniejsze regiony - platformy (w obrębie platform - wychodnie) 1)saharyjska (tarcza regibacka, wyniesienie gwinejskie, strefy uskoków, zjawiska wulkaniczne 2) platforma nubijsko-arabska (t. arabska) 3) platforma południowoamerykańska:2 niecki Konga Kalahari, Wyniesienie Środkowoafrykańskie, Wyn. Mozambicko-Rodezyjskie, Masyw Atlantycki 4) plat. Madagaskaru, tarcza malgaska, platforma malgaska, oderwany od kontynentu przez dziś już nieczynny ryft, od Afryki oddziela go Kanał Mozambicki.
O. hercyńska przyłączone pasmo Gór Przylądkowych, zapadlisko - niecka Karru, na północ od Gór Przylądkowych, osady rzeczne, jeziorne, wulkaniczne (diamenty), węgiel kamienny, Wielkie Rowy Wschodnioafrykańskie: tworzą się od miocenu, wschodnioafrykański system ryftowy, dwa równoległe systemy rowów: Wschodnioafrykański, Środkowoafrykański (rozciągają się od północy na południe; od zapadliska Kotliny Danakilskiej (Afar) do doliny Zambezi, strefa aktywna wulkanicznie, trzęsienia ziemi, rozbicie wyniesienia gwinejskiego, od północy dobudowana najmłodsza część (od fałdowań hercyńskich):G. Atlas (geneza hercyńsko-alpejska; Antyatlas, Atlas Wysoki, Atlas Średni - orogeneza hercyńska; Góry Rif, Atlas Tellski - alpejskie (najmłodsze)
Zlod. Azja niewielka część zlodowacona, ze względu na klimat (małe sumy opadów, lata o wysokiej temp. w kl. kontynentalnym), wyspy Morza Arktycznego: Archipelag Ziemi Północnej, Wyspy Nowowsyberyjskie, Wyspa Wrangla, lodowce karowe, wiszące Półwysep Tajmyr - Góry Byrranga, Syberia NE: G. Czerskiego, G. Stanowe, G. Wierchojańskie, G. Kodar, G. Koriackie, Sajany, Ałtaj, pacyficzne wybrzeże Azji: Płw. Kamczatka; Góry Azji Centralnej - wzrost zlodowacenia, pd. stoki eksponowane na wiatry monsunowe; silny rozwój zlodowacenia, duże zasilanie, lodowce dendrytyczne, rzeźba nie sprzyja rozwojowi dużych pól firnowych; stąd zasilanie wodospadowe, lodowce turkiestańskie - bez pola firnowego, ale zasilane wodospadowo; Tien-Szan (ok. 9 tys. lodowców, ok. 6 tys. km2; lodowiec Inylczek Pd. (dendrytyczny, ok. 61km długości), Pamir (największy lodowiec dendrytyczny - lodowiec Fedczenki - 77km; 129 rozgałęzień), Hindukusz - 6 tys. km2 zlodowaconych, Karakorum (40% zlodowacenia; największy lodowiec Indii - lodowiec Siachen 75km dł.; lodowiec Baltoro, Biajo, Hispar, Batura, Kunlun, Tybet, Transhimalaje, Himalaje lodowce rozwijają się w płaskich miejscach, silnie uszczelinnione, bardzo nachylone (duże spadki), lodowce Kanczendzengi, Nanga Barbat, Czomolungmy (Rangbuk, Kangczung), niewielkie formy zlodowaceń: Taurus, Wyż. Armeńska, Kaukaz - typowa rzeźba alpejska, zlodowacenie stożków wulkanicznych Kazbeka lodowiec Dych-Su, Karagom, Alibek, Elbrus, Zagros (karowe, wiszące)
Rozpoznanie właściwości geosystemu w odniesieniu do GFS, energia - jest podstawową właściwością geoekosystemu powierzchni Z.; decyduje o tempie procesów przekształcania powierzchni Z., przebiegu i natężeniu procesów ekstremalnych; jest motorem wszystkich zmian, które dokonują się na pow. Z., materia - decyduje o fizjonomii pow. Z. w skali globalnej; materia organiczna i nieorganiczna, m. allochtoniczna - z zewnątrz (np. pył kosmiczny, meteoryty; transkontynentalna), materia autochtoniczna, stan aktualny geoekosystemu pow. Z. w skali globalnej, stan energii i materii w momencie obserwacji w skali globalnej - np. zdjęcie termiczne, informacja - efekt współoddziaływania energii i materii; kodowana jest w pamięci geoekosystemu, ma charakter krótko- lub długotrwały, historia - obejmuje czas od chwili powstania geoekosystemu do dzisiaj (do momentu obserwacji), cecha ekwifinalistyczna - (cecha równego końca) - poszczególne geoekosystemy pow. Z. rozwijają się w różny sposób, ale końcowym efektem rozwoju jest zawsze peneplena, cecha anizotropowego rozwoju geoekosystemu - cecha asymetrycznego rozwoju