37. Życie kulturalne i umysłowe w czasach stanisławowskich

Druga połowa wieku siedemnastego i początek osiemnastego pogrążył nasz kraj w głębokim za­co­fa­niu kulturalnym i dusznej atmosferze marazmu i konserwatyzmu. Świeże prądy umysłowe z Zachodu zwią­zane z epoką Oświecenia, dotarły i do Rzeczpospolitej, choć początkowo przeszczepiali je na nasz grunt bardzo nieliczni. Liczyli, że nowe idee (podobnie jak na Zachodzie) dotrą do społeczeństwa, a szcze­gólnie do szlachty - jego kierowniczej warstwy, i pozwolą uporać się z przeżytkami feudalizmu polskiego.

Wstępna faza Oświecenia - czasy saskie - miała szczególnie ciężkie zadania przed sobą, ponieważ kraj w tym okresie znalazł się na kulturalnym, społecznym i moralnym dnie. Mimo to udało się dokonać prze­wrotu umysłowego, który był wstępem do dalszych działań. Nastąpiło to mniej więcej w latach trzy­dzie­stych XVIII wieku. W latach czterdziestych, działania te zaowocowały powstaniem licznych instytucji nau­ko­wych i kulturalnych w duchu Oświecenia. Przemiany te miały związek z wystąpieniem grupy magnatów sku­pionych wokół „Familii” Czartoryskich, stawiających sobie za cel głębokie reformy w kraju. Stronnictwo to zdobyło duże wpływy na dworze Augusta III. Do zasłużonych jego działaczy należeli min.: bracia Załuscy, Stanisław Leszczyński, Stanisław Konarski.

Bracia Załuscy podarowali swój przebogaty księgozbiór społeczeństwu, zakładając pierwszą w Europie publiczną bibliotekę. Na jej siedzibę zakupiono pałac daniłłowiczowski i umieszczono w nim około dwustu tysięcy woluminów. Z czasem zasoby biblioteczne wzrosły i stały się jednymi z największych wówczas na świecie.

Ksiądz Konarski rozpoczął reformę szkolnictwa od założenia nowoczesnej, elitarnej szkoły Collegium Nobilium w 1740 roku, wychowującym młodych arystokratów w nowoczesnym duchu Oświecenia i przy pomocy nowoczesnych metod (min. wprowadzono takie przedmioty jak historię, prawo, ekonomię, języki nowożytne w tym polski. Powstało jeszcze kilka innych kolegiów pijarskich. Sukcesy pijarów i ich konkurencja skłoniły potentatów na edukacyjnym rynku - jezuitów - do podobnych reform i trzeba przyznać, że wkrótce prześcignęli poprzedników, przynajmniej ilością nowoczesnych placówek. Te zasługi księdza Konarskiego trzeba uznać za największe ponieważ przyczyniły się do wychowania nowego świadomego i aktywnego politycznie pokolenia. Kraj zbierał obfite owoce jego działalności w epoce stanisławowskiej. Nie należy jednak zapominać o innych aspektach jego działalności, szczególnie publicystyce (powoli się rozwijającej). Ksiądz zabierał głos w dyskusjach politycznych („O skutecznym rad sposobie”) i kulturalnych. Na przykład na temat upadku języka polskiego („O poprawie wad wymowy”).

Stanisław Leszczyński nie zapisał się zbyt chlubnie w historii. Jednakże jako człowiek no­wo­cze­sny i wykształcony starał się zrobić co nieco dla zacofanego kraju. Niestety jego emigracja polityczna unie­mo­żliwiła mu zbyt wiele dokonań. Najsłynniejsze, przypisywane mu dzieło „Głos wolny, wolność ubez­pie­cza­jący” prawie na pewno nie został przez niego napisany. Za to jego późniejsze działania, społeczne i kul­tu­ralne, jako tytularnego króla Lotaryngii, przyniosły mu chlubę, sławioną min. przez Voltaire'a.

Ci najsłynniejsi ludzie oraz wielu innych przetarło drogę i umożliwiło gorączkę reformatorskiej epoki stanisławowskiej. Tak nazywamy drugi etap polskiego Oświecenia, rozpoczynający się w 1764 roku elekcją Poniatowskiego na tron. Król przejął kierowniczą rolę w dziele odbudowy państwa i położył dla niego wielkie zasługi. W tym okresie ideologia Oświecenia stała się oficjalną doktryną państwową. Ludzie obozu królewskiego forsowali program „naprawy społeczeństwa”. W jego realizacji pomóc miały świeżo powoływane instytucje życia kulturalnego.

W osiemnastym wieku rozwijać się zaczęła polska publicystyka i związana z nią prasa. Powstały ta­kie pisma jak „Kurier Polski”, „Polak Patriota”, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, „Gazeta Narodowa I Obca”, „Pamiętnik Historyczno-Polityczny” (w drugiej połowie XVIII wieku ukazywało się w całym kraju, mniej lub bardziej regularnie około 90 tytułów). W 1765 roku z inicjatywy króla powstał „Monitor”. Po­waż­ne i fachowe pismo wzorowane na angielskim „Spectatorze”. Był narzędziem polityki królewskiej i naj­po­pu­lar­niejszym pismem. Redagowany był przez Adama Czartoryskiego i Ignacego Krasickiego. Pisywali w nim tak znani publicyści jak Bohomolec, Konarski, Naruszewicz, Staszic, Kołłątaj, Jezierski. W nowych, krót­kich formach - esejach, felietonach, artykułach, listach, reportażach krytykowali saramckie za­co­fa­nie, postulowali nowe wzorce osobowe, bronili mieszczzan i chłopstwo, pisali o problemach politycznych i gos­podarczych kraju. Publicystyka i rozwój prasy przyczyniła się do wzmożenia działalności wydawniczej. Przy­czynili się do niej już bracia Załuscy. W latach siedemdziesiątych najsłynniejsze były dwie oficyny: Mi­chała Groela i Piotra Dufoura. Wydawali oni dzieła najwybitniejszych twórców czasów stanisławowskich, a także czasopisma, encyklopedie, teatralia.

Rozwój drukarstwa był przede wszystkim następstwem rozkwitu twórczości literackiej. O litera­ckiej świetności tych lat świadczą nowatorskie utwory Krasickiego (poematy heroikomiczne, powieści, saty­ry, bajki), Trembeckiego, Naruszewicza. W tym samym czasie miejsce w literaturze zdobyli tacy twórcy jak Karpiński, Kniaźnin, Zabłocki.

Kontynuowano reformy edukacyjne. W 1765 roku powstała Szkoła Rycerska zwana też Kor­pu­sem Kadetów. Miała dostarczyć ludzi wykształconych, przede wszystkim wojskowych i inżynierów, wy­wo­dzą­cych się z biedniejszych grup szlacheckich. Najważniejszym aktem było jednak stworzenie pierwszej w Eu­ropie państwowej instytucji do spraw szkolnictwa - Komisji Edukacji Narodowej. Zajęła się ona reformą stru­kturalną i programową szkolnictwa. Wspierała rozwój szkół elementarnych. Dbała o poziom nauczania. Po­wołała Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które zajmowało się opracowywaniem i upo­wsze­chnie­niem podręczników. Podstawą materialną działań Komisji były dobra skasowanego zakonu jezuitów.

Intesywna działalność edukacyjna pozwoliła także na pewne nadrobienie zacofania naukowego wzglę­dem Zachodu. Zreformowane uniwersytety stały się także placówkami naukowymi. Rozwinęła się zna­jomość fizyki, chemii i medycyny. Istniały obserwatoria astromonomiczne w Wilnie i Poznaniu. Naj­wy­bit­niejszą postacią nauki ścisłej był astronom i matematyk Jan Śniadecki. Rozwijały się także nauki spo­łecz­ne (Staszic, Kołłątaj). Adam Naruszewicz opracował pierwszą krytyczną historię Polski. Warto zaznaczyć, że już po utracie niepodległości w rozwoju kultury i nauki widziano szansę przetrwania narodu. Dlatego też w 1800 roku powołano Towarzystwo Przyjaciół Nauk.

W 1765 roku powstał pierwszy w Polsce teatr publiczny (także z inicjatywy króla) - Teatr Naro­do­wy. Wydzierżawiono dla niego gmach, w którym występowały trzy zespoły: polski, francuski i włoski. Zjednano dla niego Bohomolca, który kontynuował na deskach scenicznych oświeceniową propagandę. W późniejszych latach dalszego rozwoju komedii dokonał Franciszek Zabłocki.

Rozwijała się także wielostronnie kultura muzyczna. Tradycyjnymi jej ośrodkami były kościoły i kla­sztory. Muzyka religijna nieraz osiągała wysoki poziom artystyczny. Muzyka świecka znajdowała nie­kie­dy możnych protektorów w dworach magnackich (np. Rzewuskich, Radziwiłłach). Zamiłowanym mu­zy­kiem był hetman Michał Ogiński, kompozytor i autor librett. Dwór Czartoryskich w Puławach zasłużył się szcze­gólnie jak popularyzator narodowego charakteru w muzyce. Warszawa posiadała jedną z najlepszych eu­ropejskich oper publicznych. Król bardziej cenił balet, lecz doceniał społeczną rolę opery, którą również podporządkowano utylitarnym, propagandowym celom. Powstanie opery polskiej ściśle było związane z powstaniem sceny narodowej. Obce wzory wkrótce uzupełniono o rodzime mazurki, krakowiaki i polonezy („Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale”).

Aktywność kulturalna króla zaznaczyła się najsilniej w dziedzinie sztuk plastycznych i literatury. Roztoczył on szeroki mecenat nad artystami i pisarzami. Sprowadzał do Polski wybitnych artystów i wspomagał finansowo rodzimych. Pochodzący z Włoch Dominik Merlini zaprojektował przy współudziale króla Łazienki. Włoski malarz Marcello Bacciarelli ozdobił wnętrze Zamku Królewskiego i Pałacu Łazienkowskiego malowidłami o treści alegoryczno-mitologicznej i historycznej. Trzeci Włoch, Bernardo Belotto, pozostawił cykl widoków Warszawy. Zygmunt Vogel stworzył akwarele z widokami miast, ruin i zabytków.

Słynne stały się królewskie Obiady Czwartkowe. Były one bardziej formą organizacji życia kulturalnego, niż wspierania twórców, jednak i ten charakter miały. Były to cotygodniowe spotkania, które rozpoczęły się od około 1770 roku. Odbywały się na Zamku Królewskim lub w Łazienkach. Zbierali się na nim przedstawiciele elity intelektualnej, zbliżenie do króla w jego programie polityczno-kulturalnym - Konarski, Naruszewicz, Bohomolec, Czartoryski, Zamoyski, Krasicki, Wybicki. W swobodnej atmosferze salonu literackiego toczono dyskusje nad istotnymi kwestiami naukowymi, oświatowymi, prawno-polity­czny­mi, literackimi. Organizowano turnieje poetyckie i odczyty. Dobór zgromadzonych, waga poruszanych kwestii i obecność króla nadawała obiadom charakter instytucji kulturalnej o sporych wpływach i znaczeniu. Jego nieoficjalnym organem były „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” (typowo literackie pismo). Obiady podupadły około 1777 roku, później niestety zaniechano ich.

Jednakże nie tylko król sprawował mecenat nad kulturą. Duże zasługi położył również wspominany dwór Czartoryskich w Puławach. Stał się on jednym z najważniejszych ośrodków kul­tu­ral­nych w kraju. Przeciwstawiał się stanisławowskiemu klasycyzmowi i jako tako stał się kolebką polskiego sentymentalizmu.

---