Skutki zatrudnienia na czarno

Statystycy GUS i PAN zauważają istnienie szarej strefy od wielu lat. Dotychczasowy zakres szarej gospodarki zwiększył się z 9-10% do 15-18% wytwarzanego PKB. Ponadto zmianie uległa struktura rozdysponowania produktu PKB -zwiększył się udział nakładów brutto na środki trwałe oraz zmniejszył się udział spożycia indywidualnego, gospodarstw domowych.

Szara strefa zgodnie z definicją obejmuje trzy segmenty produkcji:

1. Produkcja ukryta

2. Produkcja nielegalna

3. Produkcja samo zaopatrzeniowa

W dotychczasowej praktyce krajów UE produkcja nielegalna nie jest uwzględniana w rachunkach narodowych, zatem także szacunki „szarej gospodarki” w Polsce nie obejmują tej kategorii.

Produkcja ukryta uwzględniona w nowych szacunkach GUS-u, polega na wytwarzaniu wyrobów lub świadczeniu usług, których wytwarzanie nie jest zabronione przez prawo, jednakże ich rozmiary są w całości bądź w części ukryte przed organami administracji państwowej( podatkami celnymi, ubezpieczeniami społecznymi, statystycznymi).

W ramach produkcji ukrytej wyróżniono :

• Zaniżanie efektów działalności przez podmioty gospodarcze rejestrowane.

• Działalność gospodarczą nierejestrowaną, prowadzoną na własny rachunek.

Dlatego dane od 1994 r. z zakresu rachunków narodowych uwzględniają szacunki pełnych rozmiarów `szarej gospodarki' dla:

• Zarejestrowanych podmiotów gospodarczych(sektora prywatnego bez spółdzielni) a liczbą pracujących do 5 osób, od 6 do 50 osób w sekcjach „Górnictwo i kopalnictwo” i „Działalność produkcyjna” oraz od 6 do 20 osób w pozostałych sekcjach gospodarki narodowej.

• Osób fizycznych z tytułu wykonywania pracy nierejestrowanej, głównie w działalności usługowej.

Drugim segmentem gospodarki nieoficjalnej jest produkcja nielegalna. Polega ona na wytwarzaniu dóbr i świadczeniu usług których produkcja i dystrybucja są zabroniona przez prawo. Produkcja nielegalna może również przybrać postać wytwarzania wyrobów lub świadczenia usług przez osoby lub firmy, które nie mają do tego odpowiednich uprawnień i kwalifikacji (np. w odniesieniu do wykwalifikowanych usług medycznych czy budowlanych).

Znaczna część produkcji nielegalnej jest rezultatem działalności o charakterze przestępczym (np. wytwarzanie i dystrybucja narkotyków alkoholu i papierosów, handel bronią, przemyt, piractwo gospodarcze ).W niektórych krajach, głównie przechodzących transformację systemową w krajach postkomunistycznych i krajach słabo rozwiniętych gospodarczo ,przestępcze formy aktywności stanowią lwią część produkcji nielegalnej.

Do gospodarki nieoficjalnej można zaliczyć następujące rodzaje działalności:

• Wytwarzanie wyrobów i usług zabronionych przez prawo.

• Produkcję wyrobów i świadczenie usług nie zabronionych przez istniejące przepisy prawa, ale realizowanych przez osoby lub firmy nie posiadające do tego odpowiednich uprawnień.

• Ukrywanie (częściowe lub całkowite) działalności gospodarczej polegającej na wytworzeniu legalnych wyrobów i świadczeniu dozwolonych przez prawo usług ; ukrywanie może dotyczyć zarówno samego faktu prowadzenia działalności, jak i jej rezultatów (np. ukrywanie części produkcji, sprzedawanej bez ewidencji).

Trzeci segment gospodarki nieoficjalnej to samo zaopatrzenie gospodarki zwane również gospodarką samo zaopatrzeniową lub konsumpcją naturalną. W dłuższej perspektywie następuje proces kurczenia się gospodarki samo zaopatrzeniowej, co nie wyklucza iż w pewnych okresach na skutek różnych okoliczności następuję powrót do konsumpcji naturalnej.

Metody przyjęte do szacunków rozmiarów „szarej gospodarki ”.

Z samej istoty „szarej gospodarki” wynika, iż jest to zjawisko bardzo trudno mierzalne, nie istnieje uniwersalna metoda pomiaru. W zależności od rodzaju działalności w ramach „szarej gospodarki” zalecane jest stosowanie różnych metod.

W pracach związanych z oszacowaniem rozmiarów „szarej gospodarki” Urząd wspierany był przez ekspertów Zakładu Badań Statystyczno-Ekonomicznych GUS i PAN. Ponad to w Urzędzie Statystycznym w Kielcach zostało zorganizowane Centrum Badań Szarej Gospodarki, które od kilku lat prowadzi specjalne badania.

W efekcie kilkuletnich prac wyróżniono trzy metody badawcze, które zastosowano w szacunkach:

1. Metodę bezpośrednią

2. Badanie prac nie rejestrowanych poprzez badanie rynku pracy ( badanie aktywności ekonomicznej ludności oraz badanie modułowe pracy nierejestrowanej).Badanie ankietowa konsumentów

Metoda bezpośrednia szacunku polega najogólniej rzecz biorąc na oszacowaniu przez ekspertów normatywów przeciętnej wydajności pracy i przeciętnego wynagrodzenia na jednego pracownika. Normatywy posłużyły do oszacowania przeciętnych przychodów na jednego pracującego, które następnie stanowią podstawę do oszacowania produkcji globalnej, zużycia pośredniego i wartości dodanej brutto.

Tego rodzaju metoda szacunków bezpośrednich jest w obecnych warunkach najbardziej odpowiednia dla szacowania rozmiarów „szarej gospodarki” w podmiotach rejestrowanych.

Do oszacowania rozmiarów działalności w „szarej strefie” osób fizycznych z tytułu wykonywania prac nie rejestrowanych, ogólnie działalności usługowej, posłużono się Badaniami rynku pracy. W badaniu tym zostały wykorzystane dane oficjalnej statystyki dotyczące wynagrodzeń, liczby pracujących i zarejestrowanych bezrobotnych oraz wyniki prowadzonego przez GUS rejestrowanego badaniami aktywności ekonomicznej ludności (BAEL) oraz badania modułowego pracy nie zarejestrowanej. Wyniki obu badań stanowią podstawę dla oszacowania ogólnej liczby pracujących w szarej gospodarce.

Szacunek dochodów osób fizycznych z tytułu wykonania pracy nierejestrowanej polegał na przemnożeniu oszacowanych danych o liczbie dni pracy w ciągu roku według rodzaju wykonywanej pracy przez odpowiednie stawki przeciętnego wynagrodzenia za pracę. Szacunek dokonywany był odrębnie dla grup osób dla których praca nie rejestrowana stanowiła główne i dodatkowe źródło utrzymania.

Badanie ankietowe konsumentów posłużyło do oszacowania wydatków gospodarstw domowych na zakup wyrobów oraz usług pochodzących z działalności w ,,szarej gospodarce” rozmiarów wydatków na zakup między innymi takich usług wytworzonych w szarej strefie gospodarki jak: budowa i remonty domów, sprzątanie mieszkań, wynajmowanie domów mieszkań.

Ponadto dla ostatecznego pełnego zbilansowania szacunków wykorzystano wyniki badania podaży i wykorzystania wyrobów i usług prowadzonego przez GUS.

Przyczyny występowania gospodarki nieoficjalnej

W literaturze dotyczącej przyczyn występowania nieoficjalnej działalności gospodarczej wskazuje się na różnorodne uwarunkowania i czynniki stwarzające podatny grunt do rozwoju gospodarki nieformalnej. Do najczęściej wymienianych powodów uczestnictwa w gospodarce ukrytej należą:

-naturalne dążenie jednostek i podmiotów gospodarczych do optymalizowania relacji nakłady/ efekty.

-zbyt wysokie podatki i obciążenia socjalne płac, skłaniające zarówno przedsiębiorców jak i pracobiorców do alokacji przynajmniej części swojej aktywności ekonomicznej w gospodarce nieoficjalnej.

• zbyt niskie dochody w sektorze oficjalnym , lub wręcz ich brak w skutek bezrobocia, gospodarka nieoficjalna stwarza wówczas jedyną szansę uzyskania jakichkolwiek dochodów.

-brak możliwości znalezienia pracy na oficjalnym rynku pracy.

-możliwość uzyskania wyższego wynagrodzenia bez rejestrowania umowy o pracę (propozycja pracodawcy).

-sytuacja rodzinna lub osobista( stan zdrowia, opieka nad dzieckiem).

-zbyt wysoka składka ubezpieczeniowa.

-brak chęci związania się na stałe z jednym miejscem pracy.

-możliwość utraty posiadanych świadczeń w momencie podjęcia pracy rejestrowanej (zawieszenie emerytury, utrata zasiłku dla bezrobotnych itp.).

-chęć ominięcia, niektórych regulacji prawnych, oraz wynikających z nich obowiązków dotyczących np. minimalnej pracy roboczej, ustawowego czasu pracy, przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy ,a także prowadzenia różnych form ewidencji działalności gospodarczej.

Najczęściej wykonywane prace nierejestrowane to:

-handel

-usługi budowlane i instalacyjne

-remonty i naprawy budowlano-instalacyjne

-przeglądy i naprawy samochodów oraz innych maszyn

-usługi transportowe

-naprawa sprzętu elektrotechnicznego

- usługi lekarskie i pielęgniarskie

- usługi fryzjerskie i kosmetyczne

-usługi turystyczne i gastronomiczne

-usługi krawieckie

-doradztwo księgowe i prawne

-korepetycje

-tłumaczenia

-prace domowe( np. sprzątanie)

-opieka nad dzieckiem, lub starszą osobą

-ochrona i pilnowanie mienia

-prace ogrodniczo-rolne

-działalność produkcyjna

-usługi sąsiedzkie

Kwalifikacje pracujących w „szarej strefie”.

Kolejnym elementem charakterystyki pracujących w „szarej strefie” są kwalifikacje zawodowe określane przez uzyskany poziom wykształcenia. Praca w szarej strefie kojarzy się głównie z bardzo prostymi czynnościami, których wykonanie nie wymaga wysokich kwalifikacji zawodowych. Taki obraz pracy nie zarejestrowanej narzuca w dużym stopniu lista najpopularniejszych prac. Część prac (np. korepetycje) wymaga jednak wysokich kwalifikacji.

Prawie 42% ogółu pracujących w szarej strefie to osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Wśród mężczyzn odsetek przekracza 46%, a na wsi 45%.tak duży udział robotników wykwalifikowanych wśród pracujących w szarej strefie wynika zarówno ze struktury wykształcenia ludności Polski, jak i z sytuacji na oficjalnym rynku pracy, na którym stopa bezrobocia osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym jest wciąż dość wysoka. W tej sytuacji ponad 7% populacji ( ponad 9% mężczyzn i prawie 10% na wsi) znajduje zatrudnienie poza oficjalnym rynkiem pracy.

Drugą co do wielkości, grupą pracujących w szarej strefie są osoby z wykształceniem podstawowym i niepełnym podstawowym (prawie 32%). Okazuje się jednak, że nawet w szarej strefie trzeba wykazać się pewnymi kwalifikacjami. Wymieniona grupa na oficjalnym rynku pracy charakteryzuje się wysokim poziomem bezrobocia, ale w szarej strefie znajduje zatrudnienie tylko 4,4% ogółu ludności z wykształceniem podstawowym i niższym.

Osoby z wykształceniem średnim zawodowym i ogólnym stanowią około 21%ogółu pracujących w „szarej strefie”. Wykształcenie policealne i wyższe ma 5,7%. W gospodarce występuje znaczna przewaga nie zarejestrowanych mężczyzn w wysokości 70%.

Bilans pozytywów i negatywów istnienia „szarej gospodarki w Polsce”.

Generalnie można stwierdzić, że istnienie szarej strefy często ma pozytywne aspekty. Wraz z umacnianiem się gospodarki rynkowej zaczynają jednak przeważać negatywne konsekwencje jej istnienia.

NEGATYWNE

Dla pracodawcy:

1. Obawa przed kontrolą i ewentualną karą /grzywną.

2. W razie wypadku przy pracy, zatrudniony na czarno nie może ubiegać się o odszkodowanie od pracodawcy, chyba że drogą sądową.

Dla pracobiorcy:

1. Brak świadczeń emerytalnych, rentowych i chorobowych(nie dotyczy tych za których odprowadza UP)

2. Brak urlopów, zwolnień lekarskich, odpraw.

3. Bezrobotny może być w każdej chwili usunięty z pracy bez podania przyczyny i wcześniejszego wypowiedzenia.

4. W razie wypadku ,bezrobotny nie może liczyć na odszkodowanie typu renta itp.

5. Sam musi pokrywać koszty leczenia jeśli nie ma ubezpieczenia z innego źródła.

Dla państwa:

1. Zaniżanie wartości kategorii makroekonomicznych, takich jak: produkcja globalna, zużycie pośrednie, wartość dodatnia brutto, Produkt Krajowy Brutto, koszty związane z zatrudnieniem.

2. Rozpad społeczny na skutek coraz powszechniejszego nieprzestrzegania prawa.

3. Niekontrolowana redystrybucja dochodów :

• Straty finansowe spowodowane nie odprowadzaniem podatków.

• Państwo płaci składki chorobowe za bezrobotnych nie rejestrowanych .

• Nieuzasadniony wypływ gotówki (gdy bezrobotny pobiera zasiłki lub innego rodzaju świadczenia).

• Uchylanie i unikanie płacenia podatków .

POZYTYWNE

Wśród pozytywnych skutków istnienia szarej gospodarki można wyróżnić;

Dla pracodawcy:

1. Niskie koszty zatrudnienia (nie opłacanie podatku, składek emerytalnych i chorobowych)

2. Nie ma konieczności obsługi formalnej zatrudnionych pracowników(nie musi trzymać się terminu wnoszenia opłat, nie musi wypełniać formalności).

3. Zmniejszenie kosztów poprzez tańszą obsługę prowadzenia firmy, bądź zyskuje na czasie , gdy sam prowadzi tę obsługę.

4. Płaci tylko za rzeczywisty czas pracy( nie honoruje zwolnień, nie płaci za czas nieprzepracowany, urlopy macierzyńskie)

5. Nie ponosi kosztów w czasie urlopów wypoczynkowych.

6. Jest bezkonfliktowym sposobem zwalniania pracowników(nie musi dawać odpraw i wypowiedzenia).

7. Może bardzo szybko reagować na zmiany i potrzeby rynku (łatwo zatrudni i zwolni potrzebnego bądź zbędnego pracownika).

8. W razie wypadku pracodawca nie ponosi żadnej odpowiedzialności materialnej (kosztów leczenia i odszkodowań).

9. Jest sposobem na sprawdzenie pracownika.

10. Dostosowanie czasu pracy wygodnego dla pracodawcy, a nie pracownika.

Dla pracobiorcy:

1. Szybkość zatrudnienia i zwalniania (szybkie tworzenie miejsc pracy ).

2. Może korzystać z różnych form pomocy społecznej: typu zasiłki ponieważ nie posiada dochodu.

3. W przypadku osób z grupą inwalidzką podjęcie legalnej pracy równałoby się z przerwaniem lub zawieszeniem pobierania świadczeń typu renta.

4. Nie opodatkowany dochód.

5. Nie odprowadzanie pieniędzy na świadczenia (zagwarantowane i opłacane przez UP).

6. Bezrobotni stają się bardziej kreatywni, poszukują nowych źródeł dochodów.

Dla państwa:

1. Z uwagi na niższy koszt zatrudnienia, jest tworzonych więcej miejsc pracy.

2. Neutralizacja skutków bezrobocia poprzez częściową absorpcję nadwyżki podaży pracy w sektorze oficjalnym.

3. Fakt, że gospodarka nieoficjalna wywiera presję konkurencyjną na nie zawsze dostatecznie elastyczne i mobilne przedsiębiorstwa sektora oficjalnego, przyczyniając się do ożywienia i poprawy koniunktury gospodarczej.

4. Alokacja ułatwiająca prawidłowy przebieg procesów dostosowawczych w gospodarce.

5. Stabilizacyjna, amortyzująca wstrząsy i perturbacje w sektorze oficjalnym na przykład dając zatrudnienie bezrobotnym.

6. Redystrybucja, sprzyjają wyrównaniu nieuzasadnionych dyspozycji w opłacaniu różnych rodzajów pracy i łagodząca występujące na tym tle konflikty i napięcia społeczne.

Zaczynamy jednak zastanawiać się w jaki sposób poznać, że mamy do czynienia z gospodarką ukrytą? Jak ją rozpoznać? Wystarczy zwrócić uwagę na sferę dystrybucji i wymiany towarów.

1. W sferze dystrybucji są to:

• Zwyżkowanie wydatków i kosztów uzyskania przychodu.

• Zaniżanie wartości produkcji, obrotów, sprzedaży i zawieranych transakcji .

• Korupcja.

• Fikcyjny eksport i reeksport towarów.

• Niedofakturowanie eksportu i nadfakturowanie import.

• Oszustwa buchalteryjne.

• Niezadowolony arbitraż i wykorzystanie poufnych informacji w transakcjach na rynku kapitałowym .

• Wymiana barterowa w celu uniknięcia płacenia podatków.

• Wyłudzenie zwrotu podatku VAT.

• Wymuszenie kredytowania od dostawców.

• Spekulowanie deficytowymi towarami.

• Lichwa, nielegalne banki i lombardy.

• Nieuczciwa konkurencja poprzez zaniżanie cen.

2. W sferze wymiany towarów:

• Naruszenie zasady ekfiwalentności wymiany w sferze stosunków pracodawca- pracobiorca(zaniżanie płac, kradzież czasu pracy).

• Oszustwa co do ilości i jakości wymienianych dóbr.

• Kradzież materiałów, surowców i gotowych wyrobów w zakładach pracy, sklepach i magazynach.

• Oszukiwanie konsumentów.

• Przemyt.

• Podróbki i fałszowanie towarów.

• Nadużycia związane z refundacją pewnych wydatków(np. .leki, benzyna).

• Handel żywym towarem.

• Handel organami ludzkimi przeznaczonymi do przeszczepu.

• Nielegalny handel zwierzętami chronionymi.

• Nielegalny handel odpadami radioaktywnymi i śmieciami.

• Handel bronią, amunicją, narkotykami i innymi zabronionymi towarami.

Na rozwój szarej strefy wpływa cały szereg czynników, a skutki jej istnienia mogą być zarówno pozytywne jak i negatywne. Z jednej strony gospodarka ukryta powoduje efektywniejszą alokację zasobów niż obciążenia dodatkowymi kosztami gospodarka oficjalna. Z drugiej strony jednak istnienie gospodarki ukrytej może powodować wykorzystanie polityki gospodarczej bazującej na nieadekwatnych do rzeczywistej sytuacji gospodarczej danych oraz wprowadza nieuczciwą konkurencję na rynku. Generalnie gospodarka ukryta pociąga za sobą więcej kosztów niż daje korzyści.

Ocena „szarej strefy” w Polsce na tle innych krajów.

Główną tezą pracy jest twierdzenie, że w ostatnich latach szara strefa w Polsce, upodabnia się do jej odpowiednika w rozwiniętych gospodarkach rynkowych. Świadczyć o tym może fakt, że w Polsce, tak jak w rozwiniętych gospodarkach rynkowych , głównym impulsem do działania w gospodarce ukrytej jest duże dociążenie podatkami i składkami za ubezpieczenia społecznego.

„Szara strefa” w Polsce jest w prawdzie mniejsza niż w większości krajów Europy Środkowo-Wschodniej i byłych republik ZSRR, jednakże nadal jest większa niż przeciętnie w rozwiniętych krajach o gospodarce rynkowej. Obserwowany jest dobry trend sukcesywnego zmniejszania się szarej strefy w Polsce od kilku lat. Nadal jednak gospodarka ukryta jest duża i jest oceniana na 17-18% oficjalnego PKB. Średni rozmiar szarej strefy w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej jest szacowany na 14% oficjalnego PKB. Szacunki są największe dla Grecji-30%, Hiszpanii-25%, Włoch-20%, najmniejsze zaś dla Japonii i Szwajcarii- 4%.

Należy również pamiętać, że przy metodologii badań szarej strefy w Polsce nie są szacowane skutki nowych zjawisk w gospodarce ukrytej takich jak ceny transferowe czy też ukrywanie dochodów przez duże przedsiębiorstwa ich znaczenie wzrasta. Można było by nawet postawić tezę, że rozmiary szarej strefy w Polsce nie zmniejszyły się w takim stopniu jak to szacuje GUS. Zmniejszyły się bowiem rozmiary ukrytych dochodów zarejestrowanych małych i średnich firm, zatrudnienie na czarno oraz nierejestrowana działalność gospodarcza . Obszary gospodarki ukrytej w Polsce są w dużym stopniu tożsame z ich odpowiednikami w krajach o wysokiej gospodarce rynkowej. Wynika to głównie ze słabszej infrastruktury rynkowej. W Polsce w „szarej strefie” występują głównie działania w których chodzi o unikanie podatków za pomocą metod nielegalnych, natomiast w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej obok takich zachowań podatników ma miejsce uchylanie się od płacenia podatków przy użyciu luk prawnych oraz przez transferowanie zysków.

Bezrobocie.

W skali globalnej i w poszczególnych krajach sytuacja w zatrudnieniu pogarsza się, a perspektywy wzrostu zatrudnienia oddalają się. MOP ocenia, że ze światowej siły roboczej -3mld. ludzi -od 25% do 30%pracuje w niepełnym wymiarze godzin, a około 150mld. to bezrobotni. Szczególnie zagrożeni bezrobociem są ludzie młodzi (wg MOP -około 60mld. w wieku 15-24 lat bezskutecznie poszukuje pracy). Ogromnym bezrobociem dotknięci są starsi pracownicy, kobiety, mieszkańcy wsi, osoby niepełnosprawne, osoby o niskich kwalifikacjach zawodowych, długotrwale bezrobotni i mniejszościowe grupy etniczne.

Stopa bezrobocia w sierpniu 2002roku.:

W Polsce 17,4%

W woj. Mazowieckim 13,4%

Z badań Filii w Siedlcach:

Powiat Siedlce- 13,8%

Powiat Łosice- 13,4%

Powiat Sokołów- 16,8%

Ilość bezrobotnych zamieszkałych w mieści i na wsi za statystyk WUP.

Łosice - 74,1% 2626 osób

Siedlce - 48% 5476 osób /Łącznie 11412 osoby.

Sokołów- 58,9% 3635 osób

Filia - 54,1% /Łącznie 17673 osób

Ogółem od 01-01-2002 do 31-08-2002r. zarejestrowało się 5712 bezrobotnych (w tym 2563 ze wsi) ogółem 2690 i 2442 niesubsydiowanych. Pracę podjęło 1226 osób, w tym pracę niesubsydiowaną 1089 osób. Wyłączonych z ewidencji ogółem jest 6148 bezrobotnych , w tym na wsi 2842. Nie udzielono żadnej pożyczki. Szkolenie przeszło ogółem 93 osoby, z czego 39 osób mieszkających na wsi.

Propozycje działań na rzecz zmniejszenia „szarej strefy” w Polsce.

Nie wydaje się jednak, żeby obecnie potrzebna była jakaś nadzwyczajna polityka wobec „szarej strefy”. Dotychczasowe działania, takie jak wzmacnianie infrastruktury prawnej i infrastrukturalnej miały niewątpliwy wpływ na spadek począwszy od 1994r. gospodarki ukrytej. Nie znaczy to, że wszystko co było potrzebne dla „wybielania” szarej strefy zostało już zrobione. Niewątpliwie warto kontynuować procesu wzmacniania infrastruktury rynkowej jednak nie zwiększając, lecz zmniejszając tendencje etatystyczne w gospodarce. Ważne jest również, żeby działania nakierowane na zmniejszanie szarej strefy były stopniowe, a nie radykalne. Te ostatnie mogłyby przynieść odwrotny od zamierzonego efekt tzn. firmy działające w szarej strefie zamiast przenieść się do sfery legalnej jeszcze w większym stopniu mogłyby zaangażować się w działalność niezarejestrowaną lub wręcz przestępczą albo zaprzestać całkowicie działalności.

W literaturze dotyczącej szarej strefy są opisane dwie drogi zmniejszania gospodarki ukrytej: poprzez zwiększenie kosztów działalności w szarej strefie(zwiększenie efektywności instytucji zajmujących się wykrywaniem niezarejestrowanej działalności i zwiększenie kar) i zmniejszanie kosztów działalności w gospodarce oficjalnej (mniej regulacji, niższe podatki).

¹

1

¹ „Szara gospodarka w Polsce” -BOŻENA JAKÓBIAK

MARIA JEZNACH

² „Społeczna interpretacja kategorii szarej strefy”- G. Sroślak.

³ Raporty CASE nr 13.

⁴ „ Szara gospodarka w systemie rachunków narodowych” Z. Rajewski i L. Zienkowski.

⁵ Zakład Badań Statystyczno-Ekonomicznych GUS i PAN.

⁶ „Raport o zatrudnieniu w świecie1999-2000r.- Jacek Smagowicz.

⁷ „Szacunek rozmiarów szarej gospodarki”- L. Zienkowski.

⁸ „Przyczyny i konsekwencje gospodarki drugiego obiegu”- G. Gikas.

⁹ Statystyki WUP w Warszawie Filia Siedlce.

---