Tematem pracy jest „ Przygotowanie lekcji - na jakie czynności powinien zwrócić uwagę nauczyciel.” Aby mówić o przygotowaniu lekcji, należy wyjaśnić co się rozumie pod pojęciem lekcja oraz pod pojęciem nauczania i uczenia się. Lekcja jest głównym elementem klasowo - lekcyjnego systemu pracy dydaktycznej. „Jako podstawowa jednostka zinstytucjonalizowanej formy organizacyjnej procesu nauczania-uczenia się, określa ona nie tylko czas pracy nad tematami, na które podzielony jest materiał programowy, lecz wpływa również na tok kształcenia, tzn. na rozkład w czasie poszczególnych działów programu oraz związanych z nimi zadań dydaktycznych.”1 Podczas lekcji przebiega proces nauczania-uczenia się. „ O nauczaniu mówimy zarówno wtedy, gdy następuje ono w postaci czynności okazjonalnych i przypadkowych, jak i w tych sytuacjach, kiedy jest to systematyczne, planowe, bezpośrednie kierowanie procesem uczenia się.”2 „ By można było mówić o nauczaniu muszą być spełnione nstp. warunki:
zmiany muszą być następstwem zmian centralnych a nie
zależą od funkcji tylko receptorów i efektorów
zmiany muszą powstać w wyniku indywidualnego doświadczenia a nie są efektem dojrzewania czy degeneracji
zmiany muszą być względnie trwałe.”3
Nauczanie jest procesem świadomym i celowym. „ Przez uczenie się będziemy rozumieć proces zamierzonego nabywania przez uczący się podmiot określonych wiadomości, umiejętności i nawyków, dokonujący się w toku bezpośredniego i pośredniego poznawania rzeczywistości.”4 Zakładamy przy tym, że czynnikiem wyzwalającym ów proces są dostatecznie silne motywy uczenia się, a jego rezultatem jest wzrost posiadanego zasobu wiedzy i sprawności, wywierający wpływ na poglądy, przekonania, postępowanie i ogólny rozwój jednostki, słowem na jej zachowanie. „ Nauczanie i uczenie się to procesy twórcze i ewolucyjne, trzeba nadawać im postać dostosowaną do danej grupy uczniów w danej chwili. Tylko pod tym warunkiem lekcje będą mogły wznieść się ponad monotonną szarzyznę
I pobudzić uczniów intelektualnie.”5
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1. Kupisiewicz Cz., Podstawy dydaktyki ogólnej, PWN, W-wa 1978, s.234
2. Kupisiewicz Cz., Podstawy dydaktyki ogólnej, PWN, W-wa 1978, s.21
3. Baranowicz K: Wykład dla studentów pedagogiki specjalnej z Dydaktyki ogólnej
z dn.1999-11-06
4. Kupisiewicz Cz., Podstawy dydaktyki ogólnej, PWN, W-wa 1978, s.20
5. Arends R ., Uczymy się nauczać,Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, W-wa 1994, s 85
Procesami tymi kieruje nauczyciel. Aby być rzeczywistym kierownikiem procesu nauczania, musi on dobrze zaplanować sam proces ( długoterminowy ) oraz przygotować lekcje i w odpowiedni sposób zrealizować swoje wcześniej przygotowane plany uwzględniając czynności na jakie powinien zwrócić uwagę. W tradycyjnej postaci przygotowanie lekcji opiera się na modelu liniowym, w którym najpierw ustala się cele, potem działania mające doprowadzić do zamierzonych rezultatów. Znaczenie dobrego przygotowania lekcji jest ogromne. Przygotowując lekcje nauczyciel zastanawia się nad celami nauczania i wychowania, treścią nauczania, uczniami, warunkami materialnymi nauczania.
Dostrzega przy tym związki między poszczególnymi czynnikami i przewiduje odpowiednie wykorzystanie tych związków. Tak więc przygotowanie lekcji pozwala nauczycielowi ogarnąć całokształt pracy własnej i uczniów oraz powiązać w sposób racjonalny poszczególne składniki tej pracy. Przygotowanie lekcji przez nauczyciela i jasne określenie czynności pozwala uniknąć przypadkowości, chaosu, co wiąże się z nie dość sprawnym wykonaniem poszczególnych zadań, z pomijaniem niektórych zadań, z błądzeniem i cofaniem się, a więc z opóźnieniem w wykonaniu pracy i słabym poziomem wykonania. Dzięki dobremu przygotowaniu lekcji można poprawić motywację uczniów, pomóc ukierunkować ich uczenie się i zmniejszyć trudności związane z utrzymaniem ładu. Złe przygotowanie lekcji może jednak przynieść nieoczekiwane skutki ujemne, np. zniechęcić uczniów do samodzielnego podejmowania nauki, a w nauczycielach stępić wrażliwość na samodzielne pomysły uczniów.
Przygotowanie lekcji powinno obejmować 3 fazy nauczania : przedlekcyjną, śródlekcyjną, i zamykającą . Faza przedlekcyjna obejmuje : wybór treści, wybór sposobu nauczania, gospodarowanie czasem i przestrzenią, ustalenie struktur, motywowanie. W fazie przedlekcyjnej ustala się, co i przez jaki czas będzie przedmiotem nauczania; w fazie śródlekcyjnej planuje się pytania, czas oczekiwania, kierowanie wydarzeniami; w fazie zamykającej określa się, jak oceniać postępy uczniów i jak dostarczać im informacji zwrotnych. Przygotowując lekcje nauczyciel powinien ustalić, jakie cele dydaktyczne, wychowawcze, poznawcze i kształcące ma spełniać lekcja. Pamiętać należy, że zadaniem celów dydaktycznych jest jasne przedstawienie uczniom zamiarów nauczyciela i ułatwienie nauczycielowi dokonania oceny uczniowskich postępów. „ Cele wychowawcze wiążą się z kształtowaniem u uczniów poglądu na świat, moralności, poczuć estetycznych, nawyków kulturalnego zachowania się, nawyków porządkowych itp.” 1
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1.Okoń W., Zarys dydaktyki ogólnej, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, W-wa 1965, s 181
Należy pamiętać przygotowując się do lekcji, że każde zachowanie nauczyciela wywołuje efekty wychowawcze, choćby niezamierzone. „ Nauczyciele żywią niekiedy złudzenie, że mogą nauczać nie tykając sfery przekonań ucznia. Dążenie do tego jest niewłaściwe.....To nauczyciel dokonuje swoistego wyboru wiadomości, z którymi styka się uczeń, a wybór ten wynika z jakiegoś przekonania, czemuś służy lepiej, czemuś gorzej.”1 Przygotowując lekcje nauczyciel ustala, jakie cele ma spełniać poszczególna lekcja oraz w związku z tym jakiego ma być ona typu. Należy określić sposób uaktywnienia uczniów, zakończenie lekcji, zadanie pracy domowej. Prawidłowo sformułowane cele składają się z opisu docelowego zachowania ucznia, sytuacji, w której ma zachowanie to przejawić i kryteriów osiągnięć.
Ważnym elementem przygotowania lekcji jest dobór treści. „ Idzie w nich o to, jaki ma być materiał nauczania, jaka ma być wiedza ucznia.” 2 Zadaniem pedagoga jest przede wszystkim upewnić się, że uczniowie rozumieją zakres jak i układ treści, oraz wyszukać sposoby interpretowania jej i skutecznego nauczania własnej klasy. Nauczyciel musi wziąć pod uwagę przy doborze treści wiedzę uprzednią uczniów i ich możliwości. Wskazówką pomocną w doborze treści jest wykorzystanie sprawdzianu przewidzianego jako narzędzie kontroli osiągnięć uczniów.
Opracowując lekcje nauczyciel dokonuje wyboru układu czynności dydaktycznych. Na układ czynności dydaktycznych składają się również decyzje planistyczne np. o nauczaniu frontalnym, w małych grupach, lub jednostkowym, o posługiwaniu się filmem albo komputerem osobistym, o czytaniu w grupach lub o czytaniu cichym, o uczeniu się we współpracy. Czynności dydaktyczne są to: „podstawowe jednostki strukturalne planowania i postępowania w klasie.”3 Sposób w jaki nauczyciel przygotuje układ czynności dydaktycznych ma największy wpływ na ukształtowanie klimatu danej klasy. Wcześniejsze wprowadzenie układów czynności przyczyni się do umiejętnego narzucenia kierunku działaniom podczas lekcji, wcześniejszemu opracowaniu wariantów zmian, jakie mogą okazać się niezbędne w czasie lekcji. Do ważnych układów czynności dydaktycznych należą takie, które składają się na codzienną rutynę pracy, takie, od których zależy spójność grupy i jej morale, oraz takie, z których wyniknie zróżnicowanie działań potrzebnych do wykonania zadania dydaktycznego.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 1.Sztuka nauczania T1,Czynności nauczyciela, pod red.Kruszewski K.,PWN, W-wa 1995,s 223
2.Sośnicki K., Dydaktyka ogólna, Zakład Narodowy im. Ossolińskich-Wydawnictwo, Wrocław 1959, s 41
3.Yinger ( 1980, s.111 )
Od nauczyciela oczekuje się również czynności porządkowych ( np. sprawdzanie listy, wietrzenie, zbieranie zeszytów itp.) To jak on przygotuje się do tych czynności i jak je usprawni będzie miało wpływ na to ile czasu będzie musiał na nie poświęcić tak aby nie wprowadzić bałaganu. Do tych czynności nauczyciel może skorzystać z pomocy uczniów, którzy chętnie to zrobią.
Pedagog powinien również przygotować czynności, których celem będzie kształtowanie morale i spójności klasy np. może to być wspólne obchodzenie świąt i urodzin, czy też przerwanie lekcji opowiedzeniem dowcipu. Duch klasy i jej spójność wpływa na zachowanie, postawy i osiągnięcia. Ten rodzaj czynności wymyka się z rąk jeśli nie zaplanuje się go odpowiednio. Nauczyciel opracowując lekcje powinien zaplanować czynności dzięki którym lekcja zyskuje pewien ogólny porządek, a które jednocześnie sprawiają dużo kłopotu. Planowanie porządku lekcji dotyczy rozpoczynania czynności dydaktycznych, ich rozwinięcia i zakończenia. „Proces uczenia się wymaga od uczniów poważnego wysiłku. Wysiłek ten jest możliwy tylko wówczas, gdy nauczyciel zapewni należytą organizację pracy, to jest stworzy odpowiednie warunki, które wyzwolą w uczniach motywy pobudzające ich do wysiłku, a jednocześnie ograniczą ich tendencje do uchylania się od wysiłku, do zajmowania się byle czym na lekcji.” 1 Ład na lekcji tylko wtedy spełnia swą rolę, gdy staje się czynnikiem wychowawczym, gdy umożliwia uczniom wyrobienie przyzwyczajenia do wysiłku oraz osiąganie jak najlepszych wyników w zakresie wychowania i nauczania. Dobrze jest zaprojektować kombinację dłużących się wypowiedzi nauczyciela, ale i uczniów, pracę w małych i dużych grupach, czytanie, zabawy dydaktyczne i gry symulacyjne. O bogactwie metodycznym lekcji decyduje repertuar modeli i metod nauczania. Smaku lekcji może dodać jej urozmaicenie a zróżnicowanie nauczania pod względem metodycznym uczyni je interesującym. Dlatego należy zmieniać modele nauczania, rodzaj pracy domowej i urozmaicać pracę grupową. Niektóre z przygotowanych i założonych efektów oraz czynności wymagają dodatkowego wyposażenia ( środków dydaktycznych ), które nauczyciel powinien wcześniej przygotować, gdyż wchodząc do klasy na lekcję musi mieć na miejscu wszystkie niezbędne materiały i pomoce naukowe, by nie tracić potem czasu na ich przynoszenie albowiem czas poświęcony na naukę ma duży wpływ na efekty kształcenia uczniów
. „Rozumne zagospodarowanie dostępnego czasu jest jednym z kluczowych momentów przygotowania lekcji.” 2
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------1.Okoń W., Proces nauczania, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, W-wa 1961, s 59
2.Sztuka nauczania,T1,Czynności nauczyciela, pod red .Kruszewski K.,PWN,W-wa 1995,s 396
Nauczyciel musi troszczyć się o konsekwentne wykorzystanie każdej minuty czasu na lekcji, chodzi o to, aby tak przygotować zajęcia lekcyjne, ażeby nie było chwili gdy uczniowie nic nie robią, gdy nudzą się po prostu, gdy nic nowego nie zdobywają lub gdy ich zdobycze są zbyt małe. W trosce właśnie o duże efekty każdej minuty pracy na lekcji możemy pozwolić sobie na zaplanowanie minuty wytchnienia, gdy zauważymy zmęczenie, wypełniając ją np. gimnastyką, wesołą dygresją itp. W każdym jednak przypadku celem tych momentów powinno być lepsze wykorzystanie całego czasu przewidzianego na pracę. Aby czas lekcji został w pełni wykorzystany trzeba przygotować różnorodne metody, formy i środki nauczania, dostarczające uczniom bodźców pobudzających do aktywności.
Bardzo często na zajęciach możemy się spotkać z brakiem rytmiczności. Polega on zazwyczaj na tym, że nauczyciel przedłuża początkowe części lekcji, na końcowe zaś brak mu wtedy czasu. Wskutek tego na wielu zajęciach nie utrwala się materiału, zadawanie zaś pracy domowej odbywa się po dzwonku. Zakończenie lekcji powinno wypaść wraz z dzwonkiem, uczniowie zaś wychodząc na przerwę powinni uświadamiać sobie wyraźnie to, czego nauczyli się na lekcji, a zarazem mieć poczucie dobrze wykorzystanego czasu. Przedłużeniem czasu wykorzystanego na naukę jest przygotowanie dla uczniów pracy domowej.
Warto też pamiętać o możliwościach jakie stwarzają pomieszczenia do nauki i ich umeblowanie. Pedagog powinien się zastanowić nad własnym stylem nauczania. Czy chce widzieć naraz wszystkich uczniów? Czy przewiduje zajęcia w małych grupach? Może głównie będzie wykładać i prowadzić pogadanki? O przygotowaniu zorganizowania przestrzeni i wyposażenia ( np. rozmieszczenie mebli, atmosfera pomieszczenia ) nauczyciel powinien pomyśleć wcześniej. „Sposób wykorzystania przestrzeni wpływa na klimat uczenia się, na dialog i komunikowanie się, wywołuje ważkie poznawcze i emocjonalne skutki.” 1
Nauczyciel przygotowując lekcje powinien pamiętać, że ponad połowę dnia uczniowie i nauczyciele spędzają w szkole, w otoczeniu społecznym klasy, wchodząc ze sobą w interakcje społeczne. W zależności od tego jakie struktury dydaktyczne nauczyciel narzuci klasie i w jaki sposób będzie wywoływać procesy społeczne, będzie postępować rozwój grupy i utworzą się normy regulujące społeczny i poznawczy aspekt uczenia się. Przewodzenie w procesie kształtowania środowiska sprzyjającego uczeniu się jest jedną z ról nauczyciela. Przygotowanie lekcji powinno objąć również metody, za pomocą których pedagog ukształtuje otoczenie sprzyjające uczeniu się. Otoczenie to powinno charakteryzować się ogólnym klimatem życzliwości, strukturami i procesami, które zaspokoją potrzeby uczniów, opanowywaniem
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1.Arends R., Uczymy się nauczać, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, W-wa 1994, s 120
przez uczniów umiejętności społecznych. Procesy społeczne w klasie podlegają w dużej mierze wpływom nauczyciela i mogą być przekształcane w celu utworzenia środowiska sprzyjającego uczeniu się. Środowisko wpływa również na motywację uczenia się.
Środowiska charakteryzujące się wzajemnym szacunkiem, wysokimi standartami, życzliwością bardziej niż inne sprzyjają wytrwałości uczniów w pracy. Kształtowanie środowiska społecznego sprzyjającego efektywnemu uczeniu się, w którym uczniowie przejawiają pozytywne postawy wobec kolegów i grupy, wysoką motywację osiągnięć oraz są pochłonięci nauką jest jednym z zadań nauczyciela kierującego lekcją. Jest to jedno z trudniejszych zadań wymagających dobrego przygotowania, ponieważ niełatwo jest wzbudzić motywację u uczniów niechętnych szkole, tak jak niełatwo wymyślić zadania dydaktyczne przyciągające zdolnych uczniów, a jednocześnie podtrzymujące zainteresowanie mniej zdolnych uczniów.
Nauczyciel przygotowując się do lekcji powinien zdawać sobie sprawę ze znaczenia motywacji i wiedzy, że jest ona jedną z ważniejszych sił ukierunkowujących działania uczniów. Są jednak określone działania, które pedagog może zaplanować i przygotować, a które zwiększą motywację uczniów do nauki. Motywując uczniów musi jednak pamiętać o ich zdolnościach, wysiłku i poziomie trudności zadania dydaktycznego a także powinien utrzymywać odpowiedni poziom napięcia ( nie może uczeń być w dużym stresie ).
Przygotowana lekcja powinna być atrakcyjna i wzbudzić zainteresowanie uczniów oraz dać im odpowiedni poziom poczucia sukcesu. Uczeń powinien otrzymywać informacje zwrotne
o wynikach swojego działania. „Informacje zwrotne powinny dotyczyć zarówno tego, co uczeń ma poprawić, jak i tego co wykonuje dobrze.” 1 Na motywację uczniów wpływ mają nagrody, pochwały i przywileje jakie nauczyciel stosuje. Rodzaje wzmocnień jakie będzie on stosował powinny być przemyślane tak aby nie dyskryminowały i spełniały funkcję wzmacniającą.
Nauczyciel przygotowując lekcję musi uwzględnić w niej kontrolowanie i ocenianie. Czynności te zabierają wiele czasu na lekcji. Emocje uczniów pokazują jak ważną role w ich żuciu odgrywa kontrola i ocena. Dlatego pedagog musi przygotować czynności, których celem jest zebranie informacji potrzebnych do podjęcia trafnych decyzji co do oceny. Decyzje te mogą się okazać ważne dla losów ucznia. Informacje powinny być tak trafne i dokładne, jak to tylko możliwe. Powinna je cechować rzetelność. Stopnie szkolne mogą stanowić skuteczną zachętę do wykonania pracy. Wiadomo, że uczniowie pracują więcej jeśli mają otrzymać ocenę. Dlatego warto na te czynności poświęcić wiele czasu.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1.Arends R., Uczymy się nauczać, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, W-wa 1994,s 140
Czynności te powinny być wolne od uprzedzeń. Przygotowując lekcję nauczyciel opracowuje kryteria i sposoby sprawdzenia wiedzy uczniów. Może to być np. test, czy inna forma mająca cechy sprawdzianu, która uwzględni wszystkie cele dydaktyczne. Dobry sprawdzian zawiera zadania najlepiej dostosowane do celów, których osiągnięcie ma sprawdzić oraz stwarza sposobność do nauczenia się.
Końcowym podsumowaniem na piśmie przygotowań nauczyciela do lekcji powinien być konspekt lekcji. Konspekt nie musi mieć stale jednakowej formy; jest jednak rzeczą pożądaną, aby uwzględnić w nim najważniejsze dane o lekcji. Rzeczą pedagoga jest aby formy celowo i twórczo modyfikować w celu osiągnięcia lepszych wyników nauczania. „ Nauczyciel ocenia przeprowadzoną lekcję uwzględniając przede wszystkim to, czy zrealizował postawione zadanie, czy lekcja dała spodziewane wyniki, a nie to, czy trzymał się ściśle konspektu” 1
Przygotowując lekcje nauczyciel może pomagać sobie procedurami wprowadzania celów dydaktycznych, konspektami lekcji, taksonomiami, tablicami czynność-treść i synchronistycznymi.
Nauczyciel musi poszukiwać i uwzględniać w przygotowaniu lekcji nowe lepsze metody własnej pracy, musi wzbogacać swoją wiedzę teoretyczną i praktyczną. Im lepiej wykształcony i przygotowany do lekcji jest nauczyciel, tym większą ma swobodę w posługiwaniu się programem i tym mniej jest związany z podręcznikiem. Jednocześnie jego estetyczny wygląd zewnętrzny, spokój i opanowanie, umiarkowany głos, staranność wysławiania się-mają duży wpływ na zdyscyplinowanie uczniów oraz na wyniki ich pracy w czasie lekcji.
Podsumowując zebrany materiał: nauczyciel ustalając zadanie lekcji jednocześnie analizuje treść lekcji, obmyśla metody przedstawienia jej uczniom i planuje taką organizację pracy, jaka pozwoli to zadanie zrealizować ( wyczerpać temat lekcji ); w końcu ustala temat pracy domowej oraz gromadzi materiały, podręczniki, źródła informacji i pomoce niezbędne na lekcji. Przygotowując lekcje powinien pamiętać o wszystkich niezbędnych momentach w procesie nauczania, jak poznawanie faktów, uogólnianie nowego materiału, utrwalanie, kształtowanie umiejętności i nawyków, wiązanie teorii z praktyką, kontrola i ocena wyników nauczania. Żaden z tych momentów nie może być w pracy lekcyjnej pominięty, gdyż w przeciwnym razie uczniowie nie osiągną dobrych wyników nauczania.
Rolą nauczyciela jest by zajmował się również samymi uczniami, kierując procesem -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1.Okoń W., Zarys dydaktyki ogólnej, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, W-wa 1965 , s 184
Opanowywania przez nich wiadomości, umiejętności i nawyków, stwarzał warunki pobudzające do aktywności i samodzielności, by wreszcie dostrzegał trudności uczniów w toku uczenia się i umiał im zaradzić.
Dobrze przygotowana lekcja powinna uwzględniać te wszystkie istotne czynności dydaktyczne nauczyciela i uczniów, które składają się na pełny proces nauczania. W zależności od tego, jakie czynności nauczyciel zaplanuje i wywoła, uczniowie osiągną inne cele. W zależności od tego, jakie cele przyjmie, inne czynności, swoje i uczniów, powinien planować.
Momenty krytyczne w przygotowaniu lekcji to: dobór treści nauczania, dobór czynności, ustalenie porządku, kształtowanie ducha i spójności grupy.
Przygotowanie lekcji jest twórczym momentem w pracy pozwalającym nie tylko stale odświeżać i rozszerzać wiedzę pedagogiczną i rzeczową, lecz także rozwijać własne myślenie, inicjatywę, pomysłowość.
Na zakończenie chciałabym przytoczyć cytat p. Ludwiki Jeleńskiej doskonale oddający istotę przygotowania lekcji i pracy nauczyciela:
„Przygotowanie lekcji to najbardziej twórczy moment w pracy nauczyciela. Jest tu naprawdę autorem, w klasie będzie reżyserem własnej sztuki, a po lekcji własnym krytykiem. Ta potrójna praca jest wyczerpująca nerwowo, pochłania mnóstwo czasu, przewyższa o wiele godziny zajęć, do których nauczyciel wedle programu jest obowiązany, ale stanowi zarazem istotę pracy nauczyciela. Kto w niej nie znajduje radości, ten nauczycielem być nie powinien.” 1
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1.Jeleńska L., Metodyka pierwszych lat nauczania, Warszawa 1926
BIBLIOGRAFIA
Arends R., Uczymy się nauczać, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, W-wa 1994
Baranowicz K., : Wykłady dla studentów pedagogiki specjalnej z Dydaktyki ogólnej z dn.06.11.98r.
Jeleńska L., Metodyka pierwszych lat nauczania, Warszawa 1926
Kupisiewicz Cz., Podstawy dydaktyki ogólnej, PWN, Warszawa 1978
Okoń W., Proces nauczania, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, W-wa 1961
Okoń W., Zarys dydaktyki ogólnej, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, W-wa 1965
Sośnicki K., Dydaktyka ogólna, Zakład Narodowy im. Ossolińskich-Wydawnictwo, Wrocław 1959
Sztuka nauczania, T1, Czynności nauczyciela, pod red. Kruszewski K., PWN, W-wa 1995
2
2