Motyw moralnych i niemoralnych

Linia podziału między ludźmi przebiega według tego, jakie postępowa­nie, pragnienie człowiek uważa za dobre lub złe. Stara się realizować je w swoim życiu, dążąc do tego, aby być takim, jakim sądzi, że być powinien.

Między DOBREM a ZŁEM balansuje każdy z nas. Jednak tylko od nas zależy, którą drogę wybierzemy: tchórzostwa czy odwagi, egoizmu czy altruizmu, kłamstwa czy prawdy, hańby czy chwały , sprawiedliwości czy przemocy?

WYBÓR - to jeden z najważniejszych rzeczowników świata. Nasze ży­cie, a przy tym literatura jako jego zwierciadło, to niekończąca się lista dy­lematów moralnych i wzorów lub antywzorów postępowania. Bohaterów moralnych chwalimy, a niemoralnych potępiamy czy próbujemy usprawie­dliwić. Dzięki temu określamy też swój kodeks etyczny.

Obok literatury ważne wskazówki, jak żyć w świecie pomiędzy dobrem i złem, daje filozofia i religia.

Epikureizm, stoicyzm, cynizm czy sceptyzm podpowiadały w starożytności, jakiego dokonać wyboru. Rzucać się w wir życia, którego ważnym elemen­tem jest przyjemność, może pozbyć się

emocji i namiętności i przyjąć postawę obojętności wobec zła jak i dobra, czy żyć ascetycznie, w izolacji od świata, który z

natury jest zły?

Od dawna sądzono, że świat składa się z dwóch przeciwstawnych sił ­DOBRA i ZŁA, które prowadzą nieustanną ze sobą bitwę. To koncepcja z III w. n. e. stworzona przez Persa Mani i nazwana manicheizmem. Jej pod­stawowym założeniem jest przeświadczenie, że bez zła nie byłoby dobra. Według św. Augustyna dobro to Bóg a zło - to brak Boga. Spinoza w dziele pod tytułem "ETYKA " twierdził, że rzeczy i czyny nie są złe lub dobre same w sobie, ale w relacji z czymś innym. Etyka Kantowska to humanistyczny pewnik, w którym człowiek nie powinien krzywdzić innego człowieka, gdyż

posiada w sobie " prawo moralne" , dlatego dobro jest bliższe człowiekowi niż zło. Nietzsche natomiast uważał, że moralność to iluzja, ale niezbędna w życiu.

W mitologii o życiu bohaterów często decydowali bogowie. Mimo to podejmowali walkę z przeciwnościami losu, by osiągnąć wymarzony cel. To tu odnajdziemy galerię postaci moralnych i niemoralnych.

Do pierwszych zaliczymy Prometeusza, chociaż był złodziejem. Wykradł ogień z Olimpu, ale uczynił to, by poprawić życie na ziemi. Zadziwia nas swoją postawą Orfeusz

próbujący swą miłością przezwyciężyć śmierć. Po zejściu do Hadesu prosił władców o przywrócenie życia Eurydyce. Niestety , wyprawa z jego winy kończy się niepowodzeniem. Są wśród mitologicznych bogów i tacy , którzy mają wiele na sumieniu. Zło obok dobra jest cechą bogów. Kronos pożera własne dzieci; Zeus karze He­fajstosa, Prometeusza, Syzyfa, Tantala; Artemida pozwala, by psy rozszar­pały Akteona, wcześniej zamienionego w jelenia; Apollo obdziera ze skóry Marsjasza. Tantal, Minos, Medea, Edyp, Kreon... lista jest długa.

W naszym kręgu kulturowym najważniejszym autorytetem moralnym jest ŚWIĘTA KSIĘGA - BIBLIA.

Niepodważalnym kodeksem zasad jest oczywiście DEKALOG, zapisany na kamiennych tablicach i dany Mojżeszowi. "Biblia" to także wizja zła, utożsamiana z szatanem i piekłem. Do najważniejszych postaci moralnych zaliczymy: nade wszystko Chrystusa, Hioba - sprawiedliwego i wierzącego ojca, samarytanina. Postacią dyskusyjną będzie Piłat. Negatywne postawy

reprezentują: Judasz, zdrajca Chrystusa i Herod, krwawy tyran, który , gdy dowiedział się o narodzeniu króla żydowskiego, kazał zabić wszystkie dzie­ci płci męskiej do drugiego roku życia. Kończąc wstępne rozważania, należy wspomnieć o tym, że nie ma moralności starożytnej czy współczesnej, jest tylko jedna, wiecznie ta sama, która wspiera się od wieków na tych samych filarach: tolerancji, humanizmie, miłości, szacunku, prawdzie, demokracji.

"ANTYGONA " Sofoklesa

Konflikt dwóch racji w utworze stawia bohaterkę wobec konieczności wyboru, który, jak to w tragedii antycznej prowadzi do katastrofy. Jako siostra Polinejkesa ma obowiązek pochowania brata, by jego dusza mogła zaznać wiecznego spokoju. Przeciwstawia się zakazowi grzebania zwłok zdrajcy i tym samym władzy Kreona. Dumna i wierna ideałom "boskim" i nadrzędnym wartościom moralnym grzebie zwłoki brata. Kieruje się uczu­ciem miłości, nie może dopuścić, by Polinejkes stał się "łupem dla sępich dziobów

chciwych żertwy". Walczy o obowiązek posłuszeństwa prawom boskim. Dobrze wie, że sytuacja, w jakiej się znalazła, jest niebezpieczna. Cokolwiek postanowi - przegra. Mimo to postępuje zgodnie z sumieniem. Wchodzi w konflikt z prawem, czego konsekwencją jest wy­rok śmierci. Tragizm Antygony dopełnia się w myśli samobójczej. Idąc na śmierć nie żałuje życia ani postępowania, nie zniży się, by prosić Kreona o przebaczenie. Chciała "współkochać, a nie współnienawidzić" , karą za to jest śmierć, która przyśpiesza

jedynie to, co czeka wszystkich ludzi. Zadziwia dojrzało­ścią, siłą wewnętrzną i konsekwencją postępowania. Jest bohaterką moralną, szlachetną, zasługującą na najwyższy szacunek, choć dopuściła się "hybris" - grzechu pychy. Potwierdzają to słowa:

"Miasto rodzinne i bogi potężne przez wieki wieków królujące w sławie, patrzcie się na ostatnią z krwi królewskiej księżnę z możnego niegdyś Labdakidów rodu, jak na śmierć idzie w pętach, bo wola bogów była dla niej święta, najwyższe prawo ludów i narodów, spełniła swój obowiązek"

- Antygona to wzór cnót, wierna sobie samej, zdolna poświędć miłość i żyde w obronie idei;

- przedkładała prawa boskie nad ludzkie;

• umiera przekonana o swej racji.

"PIEŚŃ O ROLANDZIE"

Bohater epopei stał się wzorem rycerza dla całej Europy. Należący do elity ówczesnego społeczeństwa feudalnego musiał być ideałem, postacią moralną, godną szacunku. Jak każdy rycerz był wiemy królowi i ojczyźnie, dbał o honor, pomagał potrzebującym. Był prawdomówny i pobożny. Go­tów w każdej chwili poświęcić życie w imię wiary i obrony ojczyzny. Siła, odwaga, sprawiedliwość wypełniały jego życie podporządkowane kodek­sowi rycerskiemu. Te wszystkie cechy posiada siostrzeniec Karola Wielkie­go. Idealizacja postaci nie jest do końca krystaliczna, nie uchroniła się od małej skazy. Tak jak Antygona - Roland grzeszy pychą. W imię swego honoru nie poprosił o pomoc, nie wezwał posiłków, gdy na tylną straż armii francuskiej, którą dowodził, napadli uzbrojeni górale. Wszyscy żołnierze zginęli.

Śmierć Rolanda i zesłanie na ziemię trzech aniołów po duszę hrabiego świadczy o tym, iż decyzja rycerza została mu wybaczona. Godne i hono­rowe życie oraz bohaterska śmierć Rolanda - to wzór do naśladowania. I nic dziwnego, że owiany jest legendą do dziś.

- Roland jako wzór moralnej postawy rycerskiej;

• wzorzec odważnego rycerza w literaturze epoki średniowiecza ukazywał cykl pieśni tzw. "chansons de geste".

"LUDZIE BEZDOMNI" Stefana Żeromski

Judym jest wzorem człowieka poświęcającego się swym ideałom. To społecznik walczący z nędzą i krzywdą tego świata. Odrzuca miłość Joanny Podborskiej w imię poświęcenia się dla potrzebujących pomocy. Jego misja społeczna ma zmienić "podle urządzony świat". Walka z podłymi "zmora­mi", niesprawiedliwością społeczną, zacofaniem i ignorancją możnych jest celem jego życia. Uparty w walce z "bezdomnością" chłopów w Cisach czy proletariatu w Zagłębiu, działa w imię wyższych wartości.

Nie boi się krytykować kolegów z branży za mało skuteczny system po­mocy lekarskiej, za co zostaje skazany na " banicję" w środowisku zawodo­wym. Odczyt Judyma w domu doktora Czernisza, w którym namawiał zgromadzonych do pomocy biednym, do szerzenia higieny i zwalczania przyczyn a nie skutków choroby, wywołał skandal. Dla Judyrna - być dziś lekarzem - oznaczało leczyć najuboższych, a nie ludzi bogatych. Dla niego to nie był "interes jak każdy inny" . Judym to postać skomplikowana. Altruista, indywidualista i samotnik, ale również człowiek pełen kompleksów. Jed­nym z nich jest jego pochodzenie. Jak mówi, wywodzi się z "motłochu" , któremu winien jest "spłacić dług" . I tu jest pewna sprzeczność. Chce po­magać biednym, jednocześnie chce o nich zapomnieć. Żyje w ciągłym kon­flikcie z sobą samym, z otoczeniem. Rani również uczucia Joanny, boi się, że dzieląc serce między nią a ubogich, kiedyś wybierze rodzinę. Skazuje się na wieczną pielgrzymkę w samotności, ale robi to świadomie, w imię poświę­cenia dla innych.

- Judym - nasz wzór społecznika poświęcającego swe życie osobiste w imię ratowania-

Judym - nasz wzór społecznika poświęcającego swe życie osobiste w imię ratowania

"KONRAD W ALLENROD" Adama Mickiewicza

Główny bohater powieści poetyckiej to postać kontrowersyjna już od swoich narodzin, bo dwuznaczna moralnie. Sam A. Mickiewicz "z powo­dów moralnych - z czasem zaczął okazywać mu wrogość, a nawet wyraził chęć spalenia go"9, Z jednej strony "wojownik" zdolny poświęcić honor, miłość i życie w imię słusznej idei, Z drugiej - "zdrajca", gdyż wybrał nie­etyczną metodę walki ,,1isa", czyli podstępu i zdrady. I tak rodzi się konflikt między moralnością a obowiązkiem narodowym, między rycerzem a spiskowcem.

Życie Konrada to nieustanne wybory i ich konsekwencje. Porwany i wychowany przez Krzyżaków młody Walter Alf żył wśród ideałów rycer­skich. Opiekował się nim litewski wajdelota, Halban, który dbał o to, by chłopiec nie zapomniał o prawdziwej ojczyźnie - Litwie. Karmił też go nie­nawiścią do rycerzy krzyżackich. Przy nadarzającej się okazji uciekli i pomogli księciu Kiejstutowi w walce z Zakonem. Walter zakochał się w jego córce Aldonie i poślubił ją. Byli szczęśliwi, ale los czuwał, przynosząc znów groźbę wojny z Krzyżakami. Alf wiedział, że w tej walce Litwini przegrają. Zdecydował się na szaleńczy krok, aby zniszczy~ Zakon. Podając się za Konrada Wallenroda (rycerza, który zginął w tajemniczych okoliczno­ściach), uzyskuje miano komtura i staje się przywódcą Zakonu. Początkowo udaje mu się odwlekać napaść na Litwę. Gdy musi walczy~, kieruje tak bi­twą, by Krzyżacy ponosili same straty . Dwa elementy jego biografii, dwa dokonane wybory doprowadzają do rozdarcia wewnętrznego, lęku, a w konsekwencji do nadużywania alkoholu i choroby - epilepsji.

Pierwszy - to wybór między miłością a dobrem ojczyzny. Jako bohater romantyczny oczywiście decyduje się na samotną walkę z wrogiem, zostaje niewolnikiem idei wolności. Jednocześnie wybiera metodę walki - jest nią „zdrada". Przybiera "maskę" , jest aktorem w teatrze historii, mistyfikato­rem. Jednocześnie wie, że walka honorowa nie jest ratunkiem. Jako rycerz zdaje sobie sprawę, że postępuje nieetycznie, wbrew kodeksowi rycerskie­mu, w którym honor to świętość i wyznacznik prawdziwego człowieczeń­stwa. Dręczą go wyrzuty sumienia, bo skrzywdził zbyt wielu. Zabija Niem­ców, którzy "też są ludźmi", zaufali mu, a on prowadzi ich ku śmierci. Jest mordercą i tego znieść nie może. Popełnia samobójstwo i to jego ostatni wybór.

-Konrad Wallenrod to postać niejednoznaczna w swej moralnej i niemoralnej drodze wyborów;

• "Jak Samson jednym wstrząśnieniem kolumny Zburzyć grzech caly i runąć pod gmachem!" To porównanie może pomóc Ci przy ocenie tragicznej postawy bohatera.

"MAKBET" Williama Szekspira

Mak bet ma na swym sumieniu wiele zabójstw. Jest postacią moralnie naganną. Towarzyszy mu Lady Mak bet. Zapowiedź wiedźm i namowy żony wpływają na jego życie, dotąd sławionego, mężnego i życzliwego wo­dza szkockiego, wiernego rycerza króla Dunkana. Pokusa zdobycia tronu jest silna. Oboje chcąc przyśpieszyć bieg wydarzeń, myślą o zabójstwie kró­la. Początkowo Mak bet broni się przed czynem, który jest aktem hanieb­nym. Jednak ambitna Lady Mak bet swymi wymówkami i oskarżeniami o tchórzostwo wpływa na męża, który zabija. Na naszych oczach delikatny, powszechnie szanowany człowiek przybiera postać wielokrotnego morder­cy . Już nie ma moralnych hamulców, ludzkich odruchów dobra - jedynie chęć utrzymania krwawo zdobytej władzy . Mimo że po zabójstwie Dunka­na dręczą go przerażające wizje, "koła" morderstw nie potrafi zatrzymać. Morderstwa stają się podstawowym narzędziem utrzymania pozycji wład­cy. Strach zastąpił obojętnością. Morduje żonę, dzieci i sługi Makdufa. Nie reaguje na wieść o samobójczej śmierci żony, która zachorowała, dręczona wyrzutami sumienia i bezskutecznymi próbami zmycia plamy krwi ze swych rąk.

Namiętność władzy ucisza sumienie, dlatego Mak bet przekracza granicę zła. Ma w sobie " piekło" , które realizuje w rzeczywistym świecie jako wład­ca-tyran. Ginie z ręki Makdufa, który mści się za śmierć swych bliskich. Głowa niemoralnego tyrana, zatknięta na włóczni, ostrzega. Każdy kto "zło sieje, zło zbiera".

- Mak bet to zabójca, tyran;

• Jego myśli i pragnienia uosabiają wiedźmy, które także oznaczają zło ukryte w czło­wieku i poza nim.

"MORALNOŚĆ PANI DULSKIEJ" Gabrieli Zapolskiej

Aniela Dulska to amoralna bohaterka dramatu G. Zapolskiej. Postępo­wanie postaci w różnych sytuacjach życiowych ujawnia jej najgorsze cechy osobowości: zakłamanie, dwulicowość, pazerność, skąpstwo. Uważająca się za stróża moralności Dulska, tyranizuje męża i dzieci. Źródłem jej władzy nad rodziną są pieniądze : "...z torbami poszlibyśmy, żeby nie ja..." Kłamie i oszukuje. Aby zaoszczędzi~ na bilecie tramwajowym, przebiera swe córki, sugerując strojem, że mają mniej lat, toleruje pobyt w jej kamienicy kobiety lekkich obyczajów, która regularnie płaci czynsz, ale bez odrobiny współ­czucia każe opuścić mieszkanie pokrzywdzonej przez los mężatce, która na wieść o zdradzie męża, próbuje popełnić samobójstwo. Dla Dulskiej to skandal. Żałuje, że kobieta wyszła cało z tej smutnej i żałosnej sytuacji. "Za­żyła pani zapałek. Taka trywialna trucizna!... Ludzie się śmieli. I jeszcze jak się to skończyło! Cała komedia! Gdyby pani była umarła ... no!"

Przykładem hipokryzji i okrucieństwa wobec słabszych jest jej stosunek do romansu Zbyszka ze służącą Hanką. Świadomie tolerowała "domowe" zauroczenie Zbyszka, dzięki niemu częściej przebywał w domu, a nie "na lumpach". Gdy konsekwencją romansu będzie ciąża Hanki i chęć Zbyszka, tylko pozorna, poślubienia służącej, Dulska miota się po pokoju ze zdener­wowania. Będzie musiała zapłacić Hance "odszkodowanie". Ale szybko się pociesza - zwrot kosztów zapewniony, wystarczy podnieść czynsz lokato­rom! Oto domowy wzorzec czystości moralnej, która jest oczywiście tylko etykietką najgorszych cech "kołtunerii" mieszczańskiej rodzinki. Kolejna, równie ważna cecha Anieli Dulskiej to skąpstwo. Mężowi wylicza z pensji każdą drobną sumę pieniędzy , nawet cygara. Chorowitej Meli zaleca roz­grzewający plaster, wcześniej używany przez męża. Odwleka naprawę pie­ca, zabrania palenia lampy w salonie, czyta jedynie pożyczone, stare gazety. Oto studium "dulszczyzny" - zatruwającej społeczeństwo. "Moralność pani Dulskiej" to oskarżenie skierowane przeciwko środowisku, które takie po­stawy akceptuje. Jest demaskowaniem obłudy, wojną wypowiedzianą estetyce i moralności mieszczańskiej. Tę "moralność" można porównać "z ka­peluszem Dulskiej, który kładzie na głowę, co przy niedbałym, brudnym stroju daje zaskakujący efekt"

- moralność na pokaz, jako etykieta ukrywająca najbardziej odrażające cechy Środowi­ska mieszczańskiego; stąd nazwa - kołtuneria;

- nazwisko bohaterki jako synonim uniwersalnego typu osobowości, człowieka oblud­nie moralnego;

• obok Dulskiej nierr)Oralni są: Juliasiewiczowa, Hesia, Felicjan Dulski i uległy Zbyszko

"GRANICA" Zofii Nałkowskiej

Zenon Ziembiewicz jako niemoralny bohater przekracza "granicę" mo­ralną wielokrotnie. Romans z Justyną Bogutówną - córką kucharki państwa Tczewskich to pierwszy ruch w stronę poprzeczki moralnej. Zdradza żonę Elżbietę, od której mimo wszystko oczekuje zrozumienia i pomocy , dzieląc konsekwencje czynu na ich oboje. Co za hipokryzja! Tolerancyjna Elżbieta nie przestaje go kochać i zgadza się pomóc Justynie w znalezieniu pracy.

Model ojca, tak znienawidzony przez Zenona, powraca i w jego działaniu. Walerian Ziembiewicz zdradzał matkę Zenona z chłopkami z Boleborzy. Jego zdrady po cichu akceptowała i przemilczała pani Żancia. W pewnym sensie zdradził też Justynę. Gdy ta zachodzi w ciążę, on próbuje rozwiązać problem i niezręczną sytuację pieniędzmi, dzięki którym miała pozbyć się dziecka. Wreszcie zdradził swoje szczytne idee naprawy świata z czasów młodości. Piął się po szczeblach kariery bardzo szybko. Jako redaktor czaso­pisma "Niwa" godził się na współpracę z Czechlińskim. Był tylko kukiełką W kręgach ziemiańsko-burżuazyjnych. Swą rolę kontynuował jako prezy­dent miasta.

Czy kazał strzelać do manifestujących robotników?

W mieście mówiono, że to on za tym stoi.

Marzyciel, idealista, który miał pomysł założenia parku, ośrodka sportowe­go i pijalni mleka - przegrał z rzeczywistością. Chciał

zmieniać świat, a to świat zmienił jego. Konformistyczna rzeczywistość zmusiła go do no­wych reguł postępowania, nie zawsze zgodnych z dekalogiem.

Powieść porusza problem granicy ludzkiej moralności i odpowiedzialności za swe czyny.

Człowiek moralny to ten, kto potrafi przyznać się do odpowiedzialności za wyrządzone zło. Zenon tego nie potrafił. Karą jest cierpienie - Justyna załamana po stracie dziecka - oblewa go kwasem. Zenon popełnia samobój­stwo w poczuciu klęski i przegranego życia

- Zenon, bohater niemoralny, przekracza granicę moralną, krzywdząc drugiego czło­wieka, sprzeniewierzając się swoim ideałom i wydając (przypuszczalnie) rozkaz strzelania do robotników;

- powieść to też pytanie: jakim jest człowiek, jak siebie postrzega, a jak widzą go inni.

Powyższy katalog postaci moralnych i niemoralnych nie wyczerpuje li­sty . Jedynie sygnalizuje, jak różne są ludzkie postawy , raz dobre, raz złe. Moralność, kodeks etyczny to bardzo ważny temat i częsty element prac maturalnych. Przecież tak naprawdę w literaturze szukamy odpowiedzi na pytania o najważniejsze wartości w naszym życiu i wzory godnego postę­powania. Pamiętaj jednak, oceniając innych, należy postawić siebie w ich sytuacji. Dobrze i pięknie jest mówić o prawdzie, tolerancji, wierności zasa­dom czy "pięknej śmierci", ganiąc fałsz, obłudę, haniebne czyny. Niestety, nikt z nas nie wie, jak by postąpił na miejscu Jima czy doktora Rieux. Pozo­staje wiara, że zawsze uczciwie.

---