Geneza stosunków międzynarodowych .
Geneza i rozwój stosunków międzynarodowych.
Słowo „ międzynarodowy” pojawia się u Jeremego Benthama e ostaniej ćwierci XVIII wieku, ( łaciński odpowiednik „intergentes” pojawia się w XVII wieku u Richarda Zouche ).
Terminy te u obydwu autorów występowały jako definiujące dziedzinę prawa zwaną prawem narodów lub ius gentium.
Termin ius gentium wywodzi się z prawa rzymskiego i był stosowany wobec aliantów Cesarstwa Rzymskiego.
Od XVI wieku zaczyna się pojawiać i rozwijać koncepcja suwerenności jako jednej z zasad regulujących stosunki między narodami, które wyodrębniano na podstawie kryteriów geograficznych. Stosunki pomiędzy suwerenami zaczęto określać jako międzynarodowe ( dotyczące wtedy głównie powiązań politycznych).
Stosunki międzynarodowe powstają z tych samych powodów jak każde inne. Ludzie wchodzą w stosunki społeczne, ekonomiczne czy polityczne-dążąc do realizacji swych interesów , tworzą różne struktury.
Wielość powiązań jakie istniały między narodami, utrwaliło pojęcie „ międzynarodowy” na wielu płaszczyznach.
- handel i finanse: stosunki ekonomiczne
- migracje ludności, aktywność misyjna, podróze studentów i nauczycieli, rozwój środków masowego przekazu: stosunki kulturalne.
Prenowożytne stosunki międzynarodowe
- ( sporadyczne kontakty pomiędzy stykającymi się regionami świata. Do 1000 p.n.e. nie istniały interakcje o charakterze światowym ).
Zamknięcie euroazjatyckiej ekumeny - lata 500 p.n.e. i 200 n.e.
Dokonały tego rolnicze imperia powstałe w Chinach, Indiach, na Bliskim Wschodzie, w basenie Morza Śródziemnego ( kontakty międzyregionalne).
- chiński jedwabny szlak: ok. 100 pne; Chińczycy rozszerzają kontrolę nad Azją Centralną i otwierają drogę karawanową między Chinami a Azją Centralną, stopniowo docierając do Morza Śródziemnego.
- rzymska kontrola nad Basenem Morza Śródziemnego oraz kontakty Środkowy Wschód, Indie, Chiny.
Stopniowa degradacja tych kontaktów, i utrata znaczenia. ( rola Greków, hellenizm, gdzie...).
Nowożytne stosunki międzynarodowe
Odkrycie Ameryki, ( otwarcie drogi morskiej do Chin i Indii z Europy... o co chodzi ) dokonało strukturalnej zmiany w stosunkach międzynarodowych, zwiększyło intensywność interakcji w obrębie systemu powiązań międzynarodowych, osiągnęły one dużo wyższy stopień i kompleksowość.
Dynamika tych stosunków została wygenerowana głównie przez ekonomiczny i technologiczny postęp (?), w fomie militarnego i handlowego przewodnictwa Europy Zachodniej - w powiązaniu z takimi czynnikami jak geografia, struktura społeczna i przypadek.
Jenoczesny postęp technologiczny ( w uzbrojeniu, w budowie okrętów np.) w prawie wszystkich krajach, położenie geograficzne jednocześnie utrudniało zdobycie hegemonii przez jedno państwo jak i opanowanie przez wroga zewnętrznego-istnienie wielu ekonomicznych i militarnych centrów siły.
Niezagrożona zachodnioeuropejska dominacja na morzach przez cztery wieki od 1500 roku.
„ Kolumbowa era” ( H.J. Mackinder).
Korzyści handlowe dostarczały bodźca dalszej ekspansji . Europejska technika , ekonomia rynkowa , pluralizm centrów siły , to podstawowe elementy europejskiego cudu który umieścił Europę w centrum świata. ( P. Kennedy ).
Pokój westfalski 1648 był formalnym początkiem europejskiego systemu państw (?) i jednocześnie zalążkiem obecnego światowego systemu międzynarodowego.
Różne cezury powstania światowego systemu międzynarodowego.
Główny kształt temu systemowi nadała:
rewolucja przemysłowa, rozwój nacjonalizmu w wyniku rewolucji francuskiej i zamorska ekspansja.
Jego istotą była polityczna , pluralistyczna organizacja suwerennych państw, system równowagi sił z mechanizmem budowania koalicji, światowe wojny - z systemem przywództwa najsilniejszych państw spowodowały ustanowienie reguł globalnego systemu politycznego i światowej ekonomii.
Autorzy są zgodni że brak hegemona kontrolującego wymianę handlową i produkcję umożliwił dzialanie siłom rynkowym.
XVI wiek był okresem przenoszenia aktywności z centrum śródziemnomorskiego ku nowemu atlantyckiemu i północno-zachodnioeuropwjskiemu centrum nowożytnych stosunków międzynarodowych.
Ekonomiczna aktywność była zdominowana przez polityczno-ekonomiczną doktrynę merkantylizmu. Wcześni merkantyliści wzrost bogactwa wiązali przedewszystkim z wojną i podbojem ( prowadzenie wojen w XVII wieku w dużej mierze zależały od środków czerpanych ze źródeł pozaeuropejskich (?). Rozpowszechniony był pogląd, że rujnując rywali w wyniku wojny można zdobyć bogactwo.
Podstawową ideę merkantylizmu wyrażało hasło: handel rodzi bogactwo, bogactwo można przełożyć na armię i flotę zwiększającą siłę państwa.
Przemieszczanie się europejskiego centrum
W nowożytnym systemie międzynarodowym, pięciokrotne załamywanie się równowagi prowadziło każdorazowo do jego reorganizacji ( poprzez walki, wstrząsy, silne kryzysy ekonomiczne )- czego wynikiem było zwiększanie kompleksowości struktury, większa specjalizacja, oraz coraz bardziej złożony model interakcji.
Najważniejsze daty dla stosunków międzynarodowych
- wojny włoskie ( 1494-1516 )
- ustanowienie systemu globalnego przez Portugalię ( Portugalia najbogatszym krajem świata w XVI wieku )-traktat w Tordesillas
- Reformacja niszczy unifikujący potencjał chrześcijaństwa średniowiecznego ( walki o panowanie ekonomiczne przeplatają się z religijnymi ).
- Niderlandy inicjatorem powstania systemu państw narodowych w XVII wieku ( wojen nie toczą już dynastie, sekty ale świeckie państwa terytorialne). Niderlandy ogniskują walkę innych mocarstw przeciwko Hiszpanii ( upadek Hiszpanii rozpoczyna okres rywalizacji dotychczasowych sojuszników ).
- Hobbesowska rewolucja w poglądach na prawo ( utylitaryzm, powiązanie prawa naturalnego z moralnymi konotacjami ).
- Baruch Spinoza : „ Wielka ryba pożera małą rybę na mocy prawa natury”.
- konsolidacja Francji pod rządami Ludwika XIV
- przywództwo Olivera Crommwela w Anglii
- walka o przywództwo między Anglią i Francją w latach 1688-1713. Ostateczne zwycięstwo przypadło Anglii prawie po ćwierć wieku walk.
Przywództwo brytyjskie i jego cechy operacyjne:
- panowanie na morzach
- utrzymywanie równowagi sił w Europie
- merkantylistyczny handel
- polityka kolonialna.
Mimo utraty Ameryki wzrastał eksport do Stanów Zjednoczonych. Wewnętrzne i zewnętrzne potrzeby konsumpcyjne wzmacniały rewolucję przemysłową, seria innowacji w przemyśle była odpowiedzią na kryzys w handlu.
Sytuacja po rewolucji francuskiej iwojnach napoleońskich wzmocniła pozycję polityczną Wielkiej Brytanii.
Pozycja Londynu jako centrum finansowe świata ugruntowała się.
Pax Britannica
Do lat 80-tych XIX wieku
- otwarta i współzależna ekonomia światowa ( oparta na wolnym handlu, niedyskryminacji, równym traktowaniu bardziej niż kontroli i posiadaniu kolonii ).
Pax Britannica jako porządek polityczny charakteryzowały dwie główne cechy:
- powstrzymanie ambicji terytorialnych Francji i Rosji (?), ograniczeniem zamorskich posiadłości mocarstw kontynentalnych, rozszerzenie strategicznych baz brytyjskich.
- morska supremacja Wielkiej Brytanii
Liberalizm
- wniósł do światowego systemu politycznego przekonanie, że nie zdobycze terytorialne ale wolny handel zapewnia bogactwo.Dominującą pozycję w stosunkach międzynarodowych można zdobyć dzięki produkcji ( w latach 50-tych XIX wieku obroty handlowe wzrosły o 80% ).
- państwa były nie tyle zaintersowane nowymi zdobyczmi terytorialnymi, ale panowaniem nad kluczowymi regionami gwarantującymi kontrolę szlaków komunikacyjnych.
- ekspansja ekonomiczna kieruje się zawsze ku regionom gwarantującą maksymalne korzyści. Jest zainteresowana utrzymaniem tych warunków, a te z koleji zależą od politycznych uwarunkowań bezpieczeństwa i zysku. Jeśli polityczna i strategiczna integracja regionu będącego w orbicie zainteresowania nie spełnia tych warunków, a jednocześnie ich relatywna słabość na to pozwala będzie używana siła dla stworzenia tych warunków.
Ostatnia ćwierć XIX wieku
- olbrzymi transfer technologii do Stanów Zjednoczonych, Niemiec, Rosji, Japonii tworzy centra ekonomicznej i strategicznej siły.
- rozwój Niemiec ( zjednoczenie ?) , powstanie silnych państw na innych kontynentach zmienia skalę i warunki działania systemu międzynarodowego.
Sytuacja po drugiej wojnie światowej
- potęga ekonomiczna i militarna USA jest tak znaczna, że załamanie przepływu zasobów finansowych ze Stanów Zjednoczonych do zagrażać może brakiem równowagi ekonomii międzynarodowej.
- USA stosują zasadę wzajemności w liberalizacji handlu. Bilateralne porozumienia zawierające klauzule najwyższego uprzywilejowania stały się podstawą do liberalizacji handlu światowego GATT.
- od 1959 roku roku nadwyżka USA ze światowego handlu staje się niewystarczająca do utrzymania w równowadze amerykańskich płatności. Dwadzieścia lat później USA tracą w poważnym stopniu rezerwy złota z zasoby finansowe nabyte w XX wieku ( koniec systemu Bretton Woods ).
1