Kultura fizyczna , jej formy składowe i wzajemne między nimi zależności
Społeczeństwo, jako ogół ludności reprezentujący dany obszar np. kraj , region itp. jest wieloprzekrojowe . Wynika to z natury społeczeństwa , gdyż nie jest ono tworem jednolitym , zaś wchodzące w jego skład grupy osobnicze różnią się między sobą wielopłaszczyznowo . Najczęstsze kryteria podziałów społecznych pozostające w bezpośrednim lub pośrednim związku z kulturą fizyczną to : wiek , zamożność i poziom świadomości społecznej . Do tego należałoby dodać sporą grupę rzadziej spotykanych kryteriów podziału jak stopień niepełnosprawności czy rodzaj budowy ciała .
Jednakże każda z grup podziału społeczeństwa zawiera w sobie jednostki odznaczające się mocno rozwiniętymi motywami ciała . Kreowane przez nich działania dotyczące zarówno sfery materialnej , jak i niematerialnej zostają częściowo odrzucone , a częściowo zaakceptowane przez środowisko . Tą drogą naturalnej selekcji wzorców , tworzy się grupa działań związanych z fizycznością człowieka , poddawana obiektywizacji i przekazywana w drodze dziedzictwa , na ogół społeczeństwa .
Z tak opisanej genezy kultury fizycznej widać wyraźnie iż jest ona odpowiedzią na potrzeby społeczeństwa w zakresie fizycznej egzystencji jednostki . Najważniejszym z tego wnioskiem wydaje się być fakt , że kultura fizyczna z racji swej genezy na wielu poziomach społecznych, spełniając oczekiwania różnych grup - musi przybierać różne formy realizując motywy ciała nierzadko zupełnie odmiennych osób.
Jakiegokolwiek by nie dokonać podziału kultury fizycznej , zawsze właściwe pozostaną trzy kryteria jej oceny :
1. świadomość potrzeb ciała w zakresie fizycznej egzystencji,
2. działania służące realizacji w/w potrzeb, z uwzględnieniem możliwości organizmu,
3. efekty tych działań oceniane miarą możliwości fizycznych jednostki.
Są to kryteria komplementarne , które nie mogą być stosowanie rozłącznie. Badania przeprowadzane na krótkich próbach nie mogą być reprezentatywne dla ogółu społeczeństwa, jednakże przeprowadzenie wywiadu na kilkudziesięcioosobowej próbie jasno odzwierciedla zachodzący w społeczeństwie ostry dysonans między teorią a praktyką w związku z kulturą fizyczną . Okazuje się mianowicie , że ok. 95% ankietowanych posiada właściwą świadomość potrzeby ruchu , z oceną własnych możliwości jest już nieco gorzej , zaś jedynie ok. 15 - 20% twierdzi iż podejmuje jakieś działania by zaspokoić swoje potrzeby „fizyczne”. Co gorsza - jedynie połowa z nich ocenia efekt tych działań za zadowalający. Czy może to świadczyć o niewłaściwym doborze formy kultury fizycznej ? Moim zdaniem: tak . Dlatego w kulturze fizycznej niezbędna jest specjalizacja personelu stanowiącego drogowskazy dla człowieka począwszy od jego najmłodszych lat.
Między innymi również dlatego , spośród różnych form uczestnictwa w kulturze fizycznej , na pierwszym miejscu stawia się edukację fizyczną . Nauka wyróżnia w niej dwa podstawowe elementy składowe : wychowanie fizyczne i kształcenie fizyczne . Pierwszy z nich adresowany jest do psychiki człowieka . Kultura fizyczna ma bardzo szeroki wpływ na osobowość człowieka - wychowanie fizyczne kształtuje jego cechy psychiczne , a kształceniu fizycznemu podlegają sprawność, umiejętność i wiedza .
Wszystkie te elementy kształtujące sylwetkę psycho-fizyczną człowieka odnoszą się do szeroko pojętej kultury fizycznej . Edukacja fizyczna jako całość jest formą przekazu dziedzictwa kulturowego w tym zakresie , zaś jako element nauczania powszechnego powinna traktować o wszystkich jej formach . Edukacja fizyczna , jako iż zdecydowana większość jej uczestników to dzieci i młodzież , spełnia jeszcze jedną ważną rolę : jest przygotowaniem , punktem wyjścia do związanej z metamorfozą życia dziecięcego w życie dorosłe - zmiany formy uczestnictwa w kulturze fizycznej . Jeśli na tym etapie zostanie popełniony błąd wychowawczy , pedagogiczny - to istnieje duże ryzyko , że dany młody osobnik albo nie zdecyduje się na dalszy aktywny udział w kulturze fizycznej , albo nie będzie potrafił wybrać najodpowiedniejszej dla siebie formy w niej uczestnictwa .
Tu najwyraźniej widać pierwszoplanową rolę edukacji fizycznej pośród pozostałych form uczestnictwa w kulturze fizycznej .
Ten sam młody człowiek po przyjęciu edukacji fizycznej w podstawowym zakresie , z czasem dorasta , angażuje się w inne formy życia społecznego , podejmuje pracę zawodową . Wszystkie te czynniki zmuszają go do naturalnej (przychodzącej z wiekiem) zmiany formy uczestnictwa w kulturze fizycznej . Tu w zależności od motywów swego ciała , wartości jaką przedstawia dla niego kultura fizyczna , a przede wszystkim od własnych możliwości - wybiera jedną z trzech pozostałych form uczestnictwa w kulturze fizycznej .
Ze względu na uzdolnienia , motywy działania i wartości jakie dla nich przedstawia kultura fizyczna - społeczeństwo można podzielić następująco :
1. osoby przeciętne - stanowią ok. 60% ogółu
2. osoby o niższych możliwościach fizycznych , motywach i wartościach kultury fizycznej - stanowią ok. 20%
3. osoby ponadprzeciętne w wymienionym wyżej aspekcie - stanowią ok. 20%
Przedstawiciele każdej z grup w jakiś sposób uczestniczą w kulturze fizycznej , lecz każdy inaczej . Dlatego ośmieliłbym się zaproponować nieco inny podział kultury fizycznej - na formę pierwotną czyli edukację fizyczną oraz formę wtórną - w skład której wchodziłyby opisane niżej 3 formy uczestnictwa w kulturze fizycznej , wynikające z przynależności do jednej z trzech wyżej wypunktowanych grup.
Największym udziałem spośród tych trzech cieszy się grupa nr 1. Nazywamy ją rekreacją fizyczną . Ten 60% -owy udział zawdzięcza największej grupie społecznej - osobom w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym , którzy z różnych względów wybierają właśnie tą formę . Rekreacja fizyczna jest czynną formą ogólnie pojętej rekreacji i leży w sferze dobrowolności człowieka - w przeciwieństwie do edukacji fizycznej , która wchodzi w skład edukacji powszechnej . Pomimo dobrowolności udziału w tej formie , winna ona stać się obowiązkiem społecznym , gdyż postęp naukowo techniczny XX wieku znacząco ograniczył przymusowe sposoby wydatkowania energii przez ruch , zaś fizjologia człowieka i jego budowa anatomiczna nie uległy tak szybkiej adaptacji . Dlatego coraz częściej mamy do czynienia z wielkim deficytem aktywności fizycznej organizmu , prowadzącym do dystrofii a krańcowo nawet do atrofii . W biologii wciąż obowiązuje stara zasada : organ nie używany zanika .
Istotą rekreacji jest wielokierunkowość działania przy pomocy różnorodnych bodźców ruchowych .
Spośród celów jakie spełnia rekreacja , na pierwszy plan wysuwają się relaks i antyinwolucja. Z racji uczestnictwa w rekreacji ludzi w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym - jej działanie ukierunkowane jest nie na rozwój , a na podtrzymywanie osiągniętych wcześniej wartości . Kolejnym bardzo ważnym zadaniem rekreacji jest działanie kompensacyjne wobec niesymetrycznych obciążeń i przeciążeń , którym codziennie poddawany jest organizm człowieka spełniając obowiązki pracy zawodowej , lub dnia codziennego . Bardzo ważne jest tu umiejętny dobór bodźców ruchowych , spełniający podstawowe warunki fizjologii . Nieumiejętnie dobrane bodźce zamiast do kompensacji początków zaburzeń stato-dynamicznych mogą doprowadzić do ich pogłębienia ! Tak więc po raz kolejny widać jak ważna jest edukacja fizyczna , która stanowi podstawę całej kultury fizycznej i nie powinno stawiać się jej na równi z pozostałymi formami uczestnictwa w kulturze fizycznej.
Odnosząc się do określeń potocznych , można powiedzieć iż rekreacja to samodzielne „wychowanie fizyczne” dorosłych.
Grupę nr 2 stanowię osoby o niższej niż przeciętnie aktywności fizycznej . Jest to jednak określenie dość nieścisłe , gdyż można by tu wyróżnić dwie podgrupy
a) osoby o pierwotnie mniejszych możliwościach fizycznych
b) osoby o niższych wartościach kultury fizycznej , u których wtórnie może również dojść do zmniejszenia wydolności fizycznej , a w związku z tym - wyboru tej formy uczestnictwa w kulturze fizycznej .
Zrównanie tych dwóch podgrup byłoby nieco krzywdzące , gdyż w skład podgrupy a) mogą wchodzić jednostki o wiele wyższych aspiracjach uczestnictwa w kulturze fizycznej - uprawiające sport inwalidów .
Ogólnie grupę tą nazywamy rehabilitacją ruchową , będącą nieodłączną częścią rehabilitacji medycznej . Podstawową zaletą rehabilitacji jest niewątpliwie brak skutków ubocznych - czego nie można powiedzieć o farmakoterapii . Na rozmiar pozytywnych efektów rehabilitacji niebotyczny wpływ ma osobisty i świadomy udział pacjenta . Rehabilitacja jako forma uczestnictwa w kulturze fizycznej jest wtedy , gdy zawiodła rekreacja . Wskutek zbyt późnego wkroczenia z kompensacją , stosowania zbyt małych bodźców kompensacyjnych , lub zupełnie niewłaściwych bodźców - dochodzi do zmian , które uniemożliwiają bądź poważnie ograniczają możliwość uczestnictwa w innej formie kultury fizycznej . Organizm człowieka wskutek braku właściwych bodźców kompensacyjnych uruchamia proces adaptacji. Ta wspaniała cecha potrafi jednak mieć zgubny wydźwięk . Należy pamiętać , że proces adaptacyjny jest przewlekle postępujący , co może doprowadzić do zmian o charakterze nieodwracalnym .
Rehabilitacja wynika nie tylko z braku kompensacji , ale praktycznie również z faktu niewłaściwego uczestnictwa w każdej formie kultury fizycznej a zwłaszcza w sporcie . Chociaż omówiony niżej sport pozornie zdaje się być diametralnie różny od rehabilitacji to jednak czynnikiem łączącym te dwie formy uczestnictwa jest sport inwalidów . Jest to jednak forma , którą moim zdaniem należy zaliczyć bardziej do sportu aniżeli do rehabilitacji , gdyż pobudki kierujące osobami uczestniczącymi w sporcie inwalidów są motywami hedonistycznymi bądź wręcz agonistycznymi , dla rehabilitacji zaś charakterystyczny jest motyw utylitarny. Sport inwalidów dla jego uczestników ma wartość autoteliczną , zaś rehabilitacja dla jej uczestników - wartość instrumentalną !
Biegunowo przeciwną do rehabilitacji ( pod względem wcześniej przyjętych kryteriów) jest forma uczestnictwa w kulturze fizycznej grupy nr 3 . Formę tą nazywamy sportem .Charakterystycznym jest tu fakt , że w przeciwieństwie do rekreacji w której uczestnictwo podyktowane jest wyłącznie wolą danego osobnika - w sporcie występuje jeszcze kryterium kwalifikacji psycho-motorycznych . Sport jako grupa również ma budowę niejednolitą . Ze wszystkich rodzajów systematyzowania sportu , najrozsądniejszym wydaje się być podział wg motywacji . W tym podziale wyróżniamy :
1. sport autoteliczny
2. sport instrumentalny
3. sport „bierny” - jako widowisko.
Według zaproponowanego wcześniej przeze mnie podziału kultury fizycznej na jedynie dwie główne formy , sport bierny znalazłby swoje miejsce wyłącznie jako nierozerwalny element zarówno wychowania fizycznego jak i kształcenia fizycznego . Uważam stanowczo , że w sporcie nie ma dla takiej formy miejsca .
Sport instrumentalny również bliższy jest raczej pracy zarobkowej , która bezwzględnie winna podlegać bodźcom kompensacyjnym np. w przebiegu rekreacji . Nikt chyba nie myśli poważnie iż sport traktowany instrumentalnie mógłby służyć celom zdrowotnym ?! W tym przypadku wciąż aktualne jest niechlubne określenie : „przez sport do kalectwa”.
Jedynie sport autoteliczny jest umiarkowanie właściwym sposobem wykorzystania swych ponadprzeciętnych zdolności fizycznych .
Sport jako ta grupa , która z pośród wszystkich zaliczonych przeze mnie do formy wtórnej posiada statystycznie najniższą średnią wieku - charakteryzuje się największą w tej formie ilością bodźców stymulujących (na drugim miejscu pod tym względem plasuje się rehabilitacja) . Z uwagi na ową najniższą średnią wiekową sportu , swoiste dla niego będzie przechodzenie jego uczestników , w miarę upływu wieku , do innych form (grup) uczestnictwa w kulturze fizycznej .
Pomimo znaczących różnic między wymienionymi formami uczestnictwa w kulturze fizycznej , istnieją również punkty wspólne te różne płaszczyzny działania .
Za ciekawostkę uważam , że jedynie zaproponowany przeze mnie podział na dwie podstawowe formy : pierwotną - edukację fizyczną ( z podgrupami w postaci formy wychowania i formy kształcenia fizycznego) oraz wtórną (z podgrupami w postaci następujących form: sport, rekreacja, rehabilitacja) - pozwala stwierdzić , że wspólną cechą wszystkich form uczestnictwa w kulturze fizycznej jest fakt iż odnoszą się do aktywności fizycznej i ją urzeczywistniają . Do tej pory było to niemożliwe gdyż jedna z form - sport jako widowisko urzeczywistniał jedynie materialne dobra kultury fizycznej a nie aktywność fizyczną .
Już z przedstawionej na wstępie genezy kultury fizycznej , która powstała na zasadzie inicjatywy oddolnej - widzę iż zespala ona wszystkie istniejące formy i jest tworem powstałym na ich podstawie . Praktycznie w każdej z form uczestnictwa odnajdujemy te same formy oddziaływania kultury fizycznej : adaptację , stymulację , kompensację i korektywę . Ich rozkład jest oczywiście zmienny w zależności od formy uczestnictwa . Z tytułu różnorodności celów , zadań realizowanych przez poszczególne formy - różne są motywy , którymi kierują się jednostki przystępując do poszczególnych form . Różnorodność form wynika różnorodności potrzeb ludzkiego ciała , ale wszystkie formy służą rozwojowi i kultywacji dóbr zarówno materialnych jak i niematerialnych związanych z fizyczną egzystencją człowieka
Sebastian Biały