Marlena Bonisławska

Izabela Czerska

Scharakteryzuj w sposobie przedstawiania wydarzeń różnice pomiędzy Ewangelią Janową a synoptycznym

U podstaw historii chrześcijaństwa, w misji apostołów po zmartwychwstaniu Chrystusa, szukać należy przyczyn ewangelizacji ówczesnego świata. Zresztą już w czasie publicznej działalności Chrystus niejednokrotnie wskazywał apostołom potrzebę głoszenia innym Ewangelii. Po Jego zmartwychwstaniu wprowadzono w czyn znany już dobrze nakaz.

Ewangelie stanowią syntezy nauczania o Jezusie, jego quasi-biografie. Podobieństwa Ewangelii synoptycznych nie tłumaczy się opowiadaniem o tych samych wydarzeniach, polega ono raczej na zbieżności literackiej i podobnie należy rozpatrywać zależność między trzema pierwszymi Ewangeliami a ostatnią.

Starożytnym rodzajem synapsy zajmował się już Euzebiusz z Cezarei (zmarł w 339?), który stworzył system kolumn umożliwiający szybkie znalezienie miejsc paralelnych czterech Ewangelii. Według niego w Mk/Łk/J oraz Mk/J nie pojawiają się żadne paralelne fragmenty. Mimo to do czasu ukazania się komentarza Bultmanna - teologa protestanckiego XX wieku - panowało przekonanie o zależności świadectwa Jana od Ewangelii synoptycznych. Opowiadając się za niezależnością, Bultmann zapoczątkował nową tendencję w badaniach egzegetycznych na wiele następnych lat. Dla tego okresu charakterystyczna jest wypowiedź R. E. Browna: Gdyby uznać zależność na podstawie samych tylko podobieństw, należałoby przyjąć zarazem, że czwarty ewangelista znał wszystkie trzy ewangelie synoptyczne i wybierał z nich raz to, raz tamto. Tego jednak przyjąć nie możemy, o ile pamiętamy o różnicach. W niektórych paralelnych epizodach większość charakterystycznych dla Jana szczegółów, które zaciemniają bieg narracji, nie może być objaśniona jako zamierzona modyfikacja tradycji synoptycznej. O ile nie chce się przyjąć hipotezy nieuwagi i kaprysu ewangelisty, który zmieniał, usuwał lub dodawał szczegóły, trzeba zgodzić się z Doddem, że ewangelista zaczerpnął materiał z niezależnej tradycji, podobnej, ale nie identycznej pod względem tradycji, którą reprezentują ewangelie synoptyczne.

Odrzucając bezpośrednią zależność od synoptyków skłaniano się często do przyjęcia zależności od źródeł synoptycznych, ustnych lub pisemnych, albo też wspólnej zależności Jana i synoptyków od tej samej tradycji ustnej lub pisemnej. Najbardziej pogłębioną teorię w tym względzie przedstawił wcześniej wspomniany C. H. Dodd, który podobieństwa i różnice w stosunku do synoptyków objaśniał zależnością od tradycji ustnej, niezależnej od synoptyków, której jednak treść była zbliżona do treści synoptyków.

Do tezy o zależności Jana od synoptyków powrócono w połowie lat siedemdziesiątych XX wieku, a przez szereg kolejnych lat badania wielu uczonych szło w kierunku wykazywania zależności Jana od synoptyków.

Ostatecznie wydaje się, że podobieństwa pomiędzy IV Ewangelią a synoptykami rzeczywiście wynikają z posługiwania się pewnymi wspólnymi źródłami, ustnymi lub pisemnymi, Ewangelista Jan zachował jednak znacznie większą niezależność korzystając z tych źródeł. Wpłynęła na to jego zwarta koncepcja teologiczna. Koncepcja ta nie domagała się korzystania z pozostałych Ewangelii. Jan bowiem nie zamierzał zastąpić synoptyków ani uzupełniać braków poprzedników. Pojmował swe dzieło jako odrębne i oryginalne świadectwo.

EWANGELIE SYNOPTYCZNE		EWANGELIA JANA
Powstanie
Mk: Najstarsza, powstała tuż przed 70 r. n.e. w Rzymie jako opis relacji Piotra Apostoła. Mt: Średniowieczna tradycja wskazuje na ósmy rok po śmierci Pana, czyli 41 r. n.e. Według niektórych biblistów zawarta w Ewangelii polemika z judaizmem faryzejskim (który zaczął dominować około 80 r. n.e.) sugeruje, że mogła ona zostać napisana między 80 i 90 n.e. Łk: Wśród uczonych akceptujących teorię dwóch źródeł panuje zgoda, że powstała około 80-85 r. n.e.		Została napisana najpóźniej w 90 r. n.e. najprawdopodobniej przez najmłodszego z dwunastu apostołów, u schyłku jego życia w Efezie. Zainteresowanie nią datuje się w związku z odkryciem tzw. Papirusu Rylanda z fragmentami Ewangelii na rok 120. Autor ostatniej księgi przemilcza swoje imię, jednak jej autorstwo na ogół przypisuje się Janowi, najmłodszemu z dwunastu apostołów. Dowodem tego, choć nie ostatecznym, choćby wielokrotne niewymienianie Jana wśród grona apostołów, a zamiast niego określenie: uczeń, którego Jezus miłował, bowiem według hipotezy Papiasza - teologa, jednego z Ojców Apostolskich - czy Ireneusza z Lyonu i Muratiego - także teologów II wieku - nie ma pewności, który z uczniów jest autorem: apostoł Jan czy prezbiter Jan.
Cel, jaki założyli sobie Ewangeliści
			Synoptycy zmierzają do tego, by dać poznać Jezusa jako Mesjasza, wielkiego Oswobodziciela Izraela i wszystkich narodów. Tymczasem Ewangelia Jana jest traktowana jak uzupełnienie poselstwa, czy, mówiąc mniej radykalnie, ma charakter uzupełniający wcześniejsze świadectwa, co ciekawe Jan jednak nie wspomina o ich istnieniu. Jan podjął się napisania Ewangelii pod koniec swojego życia, gdy inni autorzy pism NT dawno zwieńczyli już swoje dzieła, pozostali apostołowie także nie żyli. Pobudką ku temu według relacji Ireneusza było pojawienie się we wczesnym Kościele chrześcijańskim pierwszych herezji, mianowicie - gnostycyzmu, czyli wiary w to, że Jezus jest Bogiem przy jednoczesnym odrzuceniu jego człowieczeństwa, co zbudowało wśród nich przekonanie, że trzem poprzednim apostołom jedynie wydawało się, że widzieli i przebywali z Jezusem, oraz doketyzmu, czyli przekonania o tym, że Jezus był tylko pozornie człowiekiem: nie miał rzeczowi stego, fizycznego ciała ludzkiego, ale jedynie eteryczne ciało niebiańskie. Tym samym nieprawdziwe były również jego cierpienia i śmierć na krzyżu. Toteż Jan napisał Ewangelię, by wzmocnić wiarę pierwszych chrześcijan, a także by przeciwstawić synoptykom twierdzenia i dowodzenia, jakie sam Jezus podał o swoim bóstwie. Jan wskazuje na bóstwo Jezusa, ale nie pomija faktów potwierdzających jego człowieczeństwo, np. opisuje zmęczenie podczas wędrówki na Samarię, jako jedyny wspomina o jego płaczu. Nieustannie podkreśla, że Jezus jest zarówno człowiekiem jaki i Bogiem, że Bóg stał się człowiekiem. Ujęte jest to wyraźnie w jednym z wersów: Wyszedłem od Ojca i przyszedłem na świat. Opuszczam Świat i znowu wracam do Ojca (Jn 16,28).
Zajmują się historią Jezusa, kształtując w ten sposób teologię opierającą się na historii, ukazują doświadczenie historii i wiary poprzez opis życia i działalności.		Zajmuje się teologią w ścisłym tego słowa znaczeniu, ukazuje nauczanie. Jest świadectwem człowieka-autora, który wyjątkowo głęboko rozumiał Jezusa, którego był najukochańszym apostołem i stąd taki też charakter w zamierzeniu. Ten sposób przedstawienia spowodowany był również między innymi chęcią przepuszczenia na grunt chrześcijański nowej i wówczas modnej mistyki grecko-żydowskiej.
					Fragment pierwszego rozdziału Ewangelii, zwany Prologiem, różni się znacznie od pozostałych zarówno treścią jak i budową. Pierwszy wers zbudowany jest analogicznie do Księgi Rodzaju. W prologu mówi się też o preegzystencji Słowa (Logos), oraz o jego boskości. I już ten wstęp wskazuje na inny, nowy sposób odczytywania Księgi.
Klemens Aleksandryjski, żyjący około tegoż czasu, co uczniowie Jezusa nauczał, że według podania starych, Jan, ostatni ewangelista, widząc, że w innych Ewangeliach znajdują się podane fakty, odnoszące się do ciała Chrystusa, napisał pod natchnieniem Ducha Świętego na żądanie swych towarzyszów Ewangelię duchową.
			Portret Jezusa
Trzej ewangeliści opisują Jezusa jako człowieka żyjącego w określonych warunkach i dokonującego określonych czynów. U Synoptyków Mistrz jest prostym i popularnym nauczycielem; nauka jego jest prawie wyłącznie moralna; podaje ją w przypowieściach dostępnych dla umysłów pospolitych; gdy go nazwano Synem Bożym, milczenie nakazuje niedyskretnym językom.		Ewangelia Jana uzupełnia ten wizerunek, pokazując w pełni chwałę Jezusa jako Syna Bożego. Chrystus Jana jest filozofem, przemawiającym zdaniami zagadkowymi, jest on subtelnym i ciemnym dialektykiem; nauka jego jest dogmatyczna; zawsze zajęty swą własną osobą, ustawicznie wpaja w swych uczniów przekonanie o swej wyższej naturze.
					Jak w ewangeliach synoptycznych, tak i u Jana centralną postacią jest Jezus, ale mocniej i wielokrotnie podkreślane jest Jego synostwo Boże i posłannictwo. Jezus jest: Słowem Ojca, światłem i życiem ludzi i całego świata, chlebem żywym, przesłanym światu przez Boga Ojca, dobrym pasterzem, drogą do Ojca, prawdą, barankiem składającym Ojcu siebie na ofiarę za ludzi. Podkreśla nieustannie jedność syna i Ojca. Natomiast postacią Jana Chrzciciela posługuje się, by pokazać, że jest on świadkiem, a Jezus jest treścią Janowego świadectwa.
					Podkreśla też miłość Boga i Jezusa do ludzi. To w niej znajduje się fragment o przebaczeniu cudzołożnicy (Jn 8) i o przekazaniu władzy pasterskiej Piotrowi (Jn 21,15-19).
			Jezus głosi Królestwo Boże, naucza o Ojcu.		Jezus mówi głównie o sobie.
Tytuły używane na określenie Jezusa
U synoptyków Jezus nazywany jest zazwyczaj: Jezusem Chrystusem, Synem Bożym, Synem Człowieczym, Królem Żydowskim, Mesjaszem, Królem, Synem Błogosławionym, Synem Dawida, Nauczycielem, Rabbim, Mistrzem; Mesjaszem, Panem, Zbawicielem - szczególnie u Łukasza.		Najczęściej występuje określenie: Syn Człowieczy, we wstępie oczywiście: Słowo. Następnie: Syn Jednorodzony, Syn Boży, Mesjasz, Pan, Nauczyciel, Król Żydowski, Król Izraelski, Baranek Boży.
Miejsce wydarzeń
Opisują wydarzenia, które rozegrały się w Galilei. Według synoptyków Jezus przybywa tylko raz do Jerozolimy, a mianowicie - na uroczystość Paschy.		Nauczanie Jezusa jest głównie związane z Jerozolimą (Jezus przybywa tam pięć razy), albo przeplata się z Galileą.
Czas wydarzeń, kolejność wydarzeń
Sprawiają wrażenie, że działalność publiczna Jezusa trwała około roku.		Wydaje się, że wydarzenia są rozciągnięte na około trzy lata, tj. trzy Święta Paschy (Jn 2,13; 6,4; 11,55).
			We wszystkich działalność Jezusa rozpoczyna się po chrzcie dokonanym przez Jana, następnie opisane są cuda i nauczanie w Galilei, później podróż do Jerozolimy, a na końcu jest opis ukrzyżowania i zmartwychwstania Jezusa.		Jan pomija chrzest Jezusa, o czym będzie jeszcze mowa dokładniej później, wspominając jedynie o spotkaniu z Janem Chrzcicielem; następnie opisuje pobyt w Galilei i Jerozolimie, koniec ukazany jest paralelnie do ewangelii synoptycznych.
			Zachodzi też wielokrotnie zgodność, co do kolejności poszczególnych perykop. Na przykład we wszystkich trzech Ewangeliach po uzdrowieniu paralityka opisane jest powołanie celnika, uczta w domu celnika i rozmowa na temat postów (Mk 2,1-22 = Mt 9,1-17 = Łk 5,17-39).		Brak zgodności z innymi ewangeliami.
Podobieństwa wydarzeń
			We wszystkich Ewangeliach pojawia się podobnie opisane fakty z życia Jezusa: Pojawienie się Jezusa jako Mesjasza nad Jordanem i poprzedzone przepowiadaniem Jana Chrzciciela. Ostatni odcinek działalności Jezusa, czyli wyrok Sanhedrynu. Opisy namaszczania w Betanii oraz wjazd do Jerozolimy. Oczyszczanie w Świątyni. Ostatnia Wieczerza, które zawiera sporo wspólnych szczegółów. Opis męki i śmierci. Opis przybycia uczniów do pustego grobu Jezusa. Opowiadania o ukazywaniu się zmartwychwstałego Pana. Uzdrowienie syna urzędnika królewskiego (Ew. Jana i Marka). Cudowne nakarmienie pięciu tysięcy (Jan i Marek). Chodzenie po morzu (Jan, Marek, Mateusz). Żądanie znaku (Jan, Marek). Wyznanie Piotra (Jan, Marek). Triumfalne wejście do Jerozolimy (Jan, Marek). Ostatnia Wieczerza i wskazanie zdrajcy (Jan, Marek). Pojmanie Jezusa (Jan, Marek).
			Różnice wydarzeń
Synoptycy prawie zupełnie opuścili fakty, jakie zaszły w ciągu dwóch pierwszych lat publicznego życia Jezusa.		Autor czwartej Ewangelii założył sobie, by dopełnić te opuszczenia.
					Co więcej, jedynie u Jana odnotowuje się położenie nacisku na święta, co ma na celu zaznaczanie, że obecność Jezusa przynosi im zupełnie nową jakość. Są to: jak u wszystkich obchody Paschy - tutaj aż trzy, oraz nieznane święto żydowskie, święto Namiotów i święto Poświęcenia. Zwraca się tu także uwagę na życie sakramentalne: Eucharystię, chrzest.
Chrzest Jezusa
Synoptycy, nawet jeśli tak jak Mateusz i Łukasz odsuwają na dalszy plan to wydarzenie, opisują je dokładnie, pojawia się dialog między Janem a Chrystusem, wykorzystują akt do ukazania roli Jana w relacji z Jezusem i Jego misji.	W podjęciu tego tematu przez Jana odnotowuje się zmianę pod względem treści i formy. Pojawia się tu jedynie wzmianka o przyjęciu sakramentu, a część narracyjna ogranicza się do opisu przyjścia Jezusa do Jana, po pierwsze: dlatego że udzielanie chrztu przez Jana znajduje się tu w tle jego innych działań, i po drugie: z powodu symboliki zdarzenia - spotkanie Jezusa z Janem, ich wzajemne rozpoznanie jest przejściem z niewiedzy do poznania i ma na celu ujawnić dalej rozwinięty wymiar trynitarny Ewangelii.
Chronologia wydarzenia oczyszczenia świątyni
Ma ona miejsce pod koniec działalności Jezusa.		Jan opisuje wydarzenie to jako początek publicznej działalności Chrystusa.
Powołanie pierwszych uczniów
Ujrzenie przez Jezusa Szymona, zwanego Piotrem oraz Andrzeja; powołanie ich do pójścia z Nim. Następnie powołanie Jakuba i Jana.		Jan Chrzciciel oznajmia swym uczniom o Synu Bożym; zainteresowany Andrzej opowiada swemu bratu o znalezieniu Mesjasza. Powołanie Szymona Piotra. Następnego dnia Jezus powołuje na swego ucznia Filipa.
Oznajmienie o odejściu
Bezpośrednie zapowiedzi śmierci Mesjasza.		Jan wkłada w usta Jezusa słowa o bliskim odejściu do Ojca i opuszczeniu uczniów. Słownictwo użyte w tym kontekście (odejście, opuszczenie, pójście do Ojca) nie przypomina słownictwa synoptyków, a raczej opisy z Księgi Wyjścia i Paschy egipskiej, przejścia od bożków do Boga, ze świata do Ojca.
Chronologia Wielkiego Tygodnia
Jezus spożywa z uczniami Wieczerzę Paschalną, dopiero potem zostaje ukrzyżowany, czyli umiera dnia 15 Nisan.		Jezus umiera bezpośrednio przed świętem Paschy, śmierć przypada na dzień 14 Nisan. Jak sądzi się, dowodem tego według Jana było składanie wtedy ofiary z baranka paschalnego.
Męka Jezusa na krzyżu
Synoptycy ukazują rozdzielenie szat Jezusa poprzez rzucenie losów. Mesjasz zostaje wyszydzony na krzyżu po czym umiera krzycząc: Eli, Eli, Lema sabachtani, co oznacza: Boże mój, Boże mój, czemuś mnie opuścił. Przekazanie treści w jeden sposób - opowiadanie.		Rozdzielenie szat opisane identycznie jak u synoptyków. Jezus daje testament z krzyża, mówiąc do swej matki: Niewiasto, oto syn Twój, do ucznia zaś: Oto Matka twoja. Ostatnie słowa Chrystusa u Jana to Dokonało się. Przekazanie treści na dwa sposoby (opowiadanie, a obok tego mowy o charakterze komentarza).
Pusty grób
Maria Magdalena wraz z innymi niewiastami odnajduje pusty grób Zbawiciela; oznajmia nowinę apostołom, jednak to Jan jako pierwszy jest świadkiem Zmartwychwstałego.		Maria Magdalena jest pierwszą osobą, która zobaczyła Jezusa. Ona oznajmia uczniom o zniknięciu ciała Jezusa z grobu, dodatkowo przeprowadza rozmowę z Mesjaszem.
Ujawnienie się autorów Ewangelii
Zasadniczo autorzy świadectw nie ujawniają swojej tożsamości, skupiają się na skupieniu zainteresowania na podmiocie Ewangelii - Jezusie. Jednakże u Łukasza pojawia się dwukrotnie mówienie o sobie w pierwszej osobie.	Autor czwartej Ewangelii mówi o sobie, ale nigdy nie nazywa się po imieniu. Jest on uczniem, którego miłował Jezus, dlatego też według powszechnego podania tym uczniem byłby nie kto inny, tylko Święty Jan.
Forma podawcza
Ogólnie te trzy ewangelie pełne są opowiadań, przypowieści (szczególnie u Łukasza), anegdot, opisów uzdrowień, cudów, i pozostających w pamięci powiedzeń Jezusa. Większą wagę autorzy przypisują oddaniu czynów niż słów Jezusa, rejestrują fakty Zbawiciela. Formą podawczą jest tu głownie narracja.		Stanowi w najmniejszym stopniu biografię Jezusa, raczej medytację nad jego czynami i słowami. Świadectwo Janowe znajduje upodobanie w jednostajnych mowach, najważniejsze są tu słowa, a nie czyny, formą podawczą jest dialog, a elementem go zawiązującym jest niezrozumienie, które sugeruje tematykę dalszej rozmowy. Nie zawiera przypowieści opowiedzianych przez Jezusa, pomija liczne cuda - jest ich tylko jedenaście. Co ciekawe jednak, każdy opis cudu służy tu zilustrowaniu głębokiej prawdy, np. opis nakarmienia kilkoma bochenkami chleba pięciotysięcznego tłumu poprzedzony jest słowami: Ja jestem chlebem życia. Cuda Chrystusa w ujęciu autora są nie tylko faktami historycznymi, ale przede wszystkim znakami potwierdzającymi autentyczność Jego posłannictwa. Każdy przejaw nieziemskiej mocy jest tu określony godziną Jezusa. Tym samym zwrotem oraz dodatkowo czasem Jezusa jest także śmierć i triumfalny powrót do Ojca.
Styl literacki ewangelistów
Język u Łukasza jest najbardziej bogaty, elastyczny, piękny, malarski, pozbawiony monotonii przez co św. Hieronim przyznał mu miano najbardziej biegłego w grece spośród wszystkich Ewangelistów. Pozostali Ewangeliści pisali prosto, niezbyt bogato, brakowało im niekiedy staranności w dobieraniu słów, posługując się nieco rażącymi.		Język Jana niekiedy nuży, słownictwo jest tu także ubogie i obfituje w liczne powtórzenia. Co znamienne Jan często posługuje się alegorią, dzięki temu prostota języka oddaje znakomicie głębię myśli, treści, wnika najgłębiej w Boskie objawienie i wydobywa wieczne znaczenie wcielenia Boga. Dowodem tego choćby słowa: Ja jestem w moim Ojcu, a wy we Mnie i Ja w Was (Jn 14,20).
					Jan posługuje się prozą o ściśle określonej, skrupulatnie przestrzeganej rytmice. Autor podejmuje coraz to na nowo poszczególne terminy lub całe zwroty, wiąże je paralelicznie po to, by nad nimi medytować, odkrywać prawdy, piętrzące się znaczenia. Ten techniczny środek po połączeniu z treścią jest jednym z głównych środków, które przyczyniają się podczas odbioru do stworzenia tzw. Ewangelii duchowej.
					Dostrzega się także różnorodność stylistyczną, czego powodem może być istnienie więcej niż jednego autora księgi, lub Jan dysponował różnymi źródłami, miał pomocników, następców.
					Charakteryzuje się bogactwem żywego obrazowania i sugestywnych scen, stanowiących inspirację dla wielu artystów, np. zaślubiny w Kanie (Jn 2,1-11), niewiasta przy studni (4,7-26), namaszczenie Jezusa w Betanii (12,1-8), umycie nóg uczniom przez Jezusa (13,1-11), krzew winny i latorośl (15,1-8), Dobry Pasterz (10,7-18), spotkanie zmartwychwstałego Jezusa z Marią Magdaleną (20,11-18).

Materiał wybrany przez ewangelistów został przez nich usystematyzowany w sposób wyrażający ich punkt widzenia. Dodatkowo każda Ewangelia ma własną orientację, własne oblicze teologiczne, bo skierowana była do innego odbiorcy, odpowiadała na potrzeby konkretnej wspólnoty (Marek pisał do chrześcijan: nie-Żydów, Mateusz pisał dla judeochrześcijan, tzn. mówiących po grecku chrześcijan pochodzących z judaizmu, Łukasz zwracał się do wiernych nawróconych z pogaństwa podobnie jak Jan), i oparta była na innych źródłach i ich selekcji dokonanej przez samych Ewangelistów ale i ich pomocników. Koniec końców mimo wszystko można zaryzykować stwierdzeniem, że zgodność czterech Ewangelii paradoksalnie jest tym większa, im mniej odnajduje się w nich punktów stycznych, co z kolei jest dowodem pewnego stopnia niezależności opisów, poszukiwań autorów, a jednocześnie, co najważniejsze, braku sprzeczności między nimi wszystkimi.

Bibliografia:

Czerski Janusz, Ewangelie synoptyczne w aspekcie literackim, historycznym i teologicznym, Opole 1996.

Dąbrowski Eugeniusz, Ewangelie: ich powstanie i znaczenie, Niepokalanów 1949.

Gądecki Stanisław, Wstęp do Ewangelii synoptycznych, Gniezno 1992.

Malina Artur, Chrzest Jezusa w czterech Ewangeliach. Studium narracji i teologii, Katowice 2007.

Paciorek Antoni, Ewangelia umiłowanego ucznia, Lublin 2000.

Pismo Święte Nowego Testamentu, oprac. Zespół Biblistów Polskich z inicjatywy Benedyktynów Tynieckich, Lublin 1990.

---