Dr hab. inż. Michał LISOWSKI, prof. P.Wr.

[e-mail]

Uwaga: poniższe materiały maja charakter autorski na prawach rękopisu. Ich udostępnianie bez zgody autora, a także rozpowszechnianie jest prawnie zabronione.

NORMALIZACJA TECHNICZNA

Norma techniczna a przepis prawny

Należy odróżnić normę techniczną od normy prawnej wyrażonej w przepisie prawnym. Norma techniczna, nazywana powszechnie normą, jest ustanowiona przez organizację normalizacyjną i nie jest przepisem prawnym. Przepis prawny jest zapisem normy prawnej ustanowionej przez upoważniony organ państwa. Przestrzeganie przepisów prawnych jest obowiązkowe i zagwarantowane przymusem państwowym. Przestrzegania norm technicznych jest dobrowolne, chyba że norma jest przywołana w przepisie prawnym, który nakazuje jej stosowanie. Wówczas norma ta staje się częścią przepisów prawnych. Często przepisy prawne zalecają stosowanie norm technicznych, pozostawiając ewentualną możliwość ich niestosowania, jeżeli jest to uzasadnione. Na przykład, w Dyrektywach Unii Europejskiej zawarte są sformułowania iż domniemywa się, że jeżeli wyrób spełnia wymagania norm zharmonizowanych z dyrektywą, to spełnia wymagania tej dyrektywy.

Zatem można udowodnić, że wyrób spełnia wymagania dyrektywy w oparciu o inne kryteria niż zawarte w normie, ale kryteria te nie mogą być niższe niż zawarte w normach. W praktyce, dla oceny zgodności wyrobu z dyrektywami, norm zharmonizowanych nie stosuje się tylko wówczas, jeżeli jest ich brak dla danego wyrobu. Wówczas opracowuje się kryteria oceny w oparciu o normy na podobne wyroby, osiągnięcia nauki i techniki, wiedzę i doświadczenie. Kryteria te zastępują normę dla danego wyrobu.

W normie PN-N-45020:2000 Podstawy działalności normalizacyjnej - Normalizacja i dziedziny związane - Terminologia, która jest tłumaczeniem międzynarodowego dokumentu normalizacyjnego ISO/IEC Guide 7, zawarta jest następująca definicja normy:

Przyjęty na zasadzie konsensu i zatwierdzony przez upoważnioną jednostkę normalizacyjną dokument - do powszechnego i wielokrotnego stosowania - ustalający zasady, wytyczne lub charakterystyki odnoszące się do różnych rodzajów działalności lub ich wyników i zmierzający do uzyskania optymalnego stopnia uporządkowania w określonej dziedzinie.

Wyjaśnienia wymaga określenie „konsens”. Według cytowanej normy PN-N-45020:2000 konsens jest ogólnym porozumieniem, charakteryzującym się brakiem zasadniczego sprzeciwu znaczącej części zainteresowanych w odniesieniu do istotnych zagadnień, osiągnięte w procesie rozpatrywania poglądów wszystkich zainteresowanych stron i zbliżenia przeciwstawnych stanowisk. Konsens nie musi oznaczać jednomyślności.

Normy są dokumentami normatywnymi stosowanymi na zasadzie dobrowolności. Ustalają one zasady, wytyczne lub charakterystyki dotyczące różnej działalności. Ich stosowanie jest korzystne dla wszystkich zainteresowanych stron. Postanowienia normy powinny:

• być oparte na podstawach naukowych oraz danych sprawdzonych pod względem słuszności technicznej, ekonomicznej i użytkowej;

• uwzględniać aktualny stan wiedzy oraz poziom techniki osiągnięty lub możliwy do osiągnięcia w najbliższym czasie;

• być możliwe do realizacji oraz absolutnie sprawdzalne.

Normalizacja

W normie PN-N-45020:2000 zawarta jest następująca definicja normalizacji:

Działalność mająca na celu uzyskanie optymalnego stopnia uporządkowania w określonej dziedzinie, poprzez ustalenie postanowień przeznaczonych do powszechnego i wielokrotnego stosowania, dotyczących istniejących lub możliwych do zaistnienia problemów technicznych.

Działalność normalizacyjna polega w szczególności na opracowywaniu, publikowaniu i stosowaniu norm.

Ważnymi korzyściami wynikającymi z normalizacji są poprawa przydatności wyrobów, procesów i usług do celów, którym maja one służyć, zapobieganie powstawaniu barier w handlu oraz ułatwienie współpracy technicznej.

Przedmiotem normalizacji może być wyrób, proces lub usługa. Może nim być dowolny materiał, składnik, wyposażenie, system, interfejs, protokół, procedura, funkcja, metoda lub działalność.

Grupa powiązanych ze sobą przedmiotów normalizacji nazywa się dziedziną normalizacji. Dziedzinami normalizacji są np. budowa maszyn, transport, rolnictwo, elektrotechnika, telekomunikacja. Według międzynarodowego systemu klasyfikacji norm ICS (International Classification for Standards) dziedzin normalizacji jest 41, które dalej podzielone są na 351 grup tematycznych, a te z kolei na podgrupy.

Międzynarodowa klasyfikacja norm

01	Zagadnienia ogólne. Terminologia. Normalizacja. Dokumentacja
03	Usługi. Organizacja, zarządzanie i jakość. Administracja. Transport. Socjologia
07	Matematyka. Nauki przyrodnicze
11	Technika medyczna
13	Środowisko. Ochrona zdrowia. Bezpieczeństwo
17	Metrologia i pomiary. Zjawiska fizyczne 17.020  Metrologia i pomiary. Zagadnienia ogólne 17.040  Pomiary długości i kąta 17.060  Pomiary objętości, masy, gęstości, lepkości 17.080  Pomiary czasu, prędkości, przyspieszenia, prędkości kątowej 17.100  Pomiary siły, ciężaru i ciśnienia 17.120  Pomiary przepływów 17.140  Akustyka i pomiary zjawisk akustycznych 17.160  Drgania, wstrząsy i pomiary drgań 17.180  Optyka i pomiary zjawisk optycznych 17.200  Termodynamika i pomiary temperatury 17.220  Elektryczność. Magnetyzm. Pomiary zjawisk elektrycznych i magnetycznych 17.220.01  Elektryczność. Magnetyzm. Zagadnienia ogólne 17.220.20  Pomiary wielkości elektrycznych i magnetycznych 17.220.99  Inne normy dotyczące elektryczności i magnetyzmu 17.240  Pomiary promieniowania
19	Badania 19.020  Warunki i metody badawcze. Zagadnienia ogólne 19.040  Badania środowiskowe 19.060  Badania mechaniczne 19.080  Badania elektryczne i elektroniczne 19.100  Badania nieniszczące 19.120  Analiza sitowa. Przesiewanie
21	Zespoły mechaniczne i części ogólnego zastosowania
23	Pneumatyka i hydraulika ogólnego zastosowania
25	Przemysł maszynowy
27	Energetyka
29	Elektrotechnika
31	Elektronika
33	Telekomunikacja. Technika audio i wideo
35	Technika informatyczna. Wyposażenie biurowe
37	Technika obrazu
39	Mechanika precyzyjna. Jubilerstwo
43	Pojazdy drogowe
45	Kolejnictwo
47	Budowa statków. Konstrukcje morskie
49	Lotnictwo i kosmonautyka
53	Urządzenia transportu bliskiego
55	Pakowanie, przechowywanie i transport
59	Technologia tekstylna i skórzana
61	Przemysł odzieżowy
65	Rolnictwo
67	Przemysł spożywczy
71	Przemysł chemiczny
73	Górnictwo i kopaliny
75	Technologia przetwórstwa ropy naftowej i technologie związane
77	Hutnictwo
79	Technologia drewna
81	Przemysł szklarski i ceramiczny
83	Przemysł gumowy i tworzyw sztucznych
85	Przemysł papierniczy
87	Przemysł farb i barwników
91	Budownictwo i materiały budowlane
93	Inżynieria lądowa i wodna
95	Wojskowość. Obronność
97	Sprzęt do użytku domowego i handlowego. Rozrywki. Sport
99	Bez nazwy

Dziedzinom normalizacji przyporządkowano liczby od 1 do 99. Ponieważ dziedzin jest 41, nie wszystkim liczbom z tego przedziału przyporządkowano dziedziny normalizacji. Istniejące luki liczbowe można wykorzystać w przyszłości, gdy pojawi się nowa dziedzina normalizacji, bez konieczności zmian numeracji dziedzin. Poziom pierwszy klasyfikacji (dziedziny) oznaczony jest dwoma cyframi, np. 17 „Metrologia i pomiary. Zjawiska fizyczne”. Drugi poziom klasyfikacji (grupa tematyczna) ma oznaczenie trzycyfrowe oddzielone kropką od poziomu pierwszego, np. 17.220 „Elektryczność. Magnetyzm. Pomiary zjawisk elektrycznych i magnetycznych”. Trzeci poziom (podgrupa) ma oznaczenie dwucyfrowe oddzielone kropką od poziomu drugiego, np. 17.220.20 „Pomiary wielkości elektrycznych i magnetycznych”.

Szczeble normalizacji

Normalizacji można przyporządkować kilka szczebli. Szczebel normalizacji jest to geograficzny, polityczny lub ekonomiczny zasięg normalizacji. Mamy więc normalizację:

• międzynarodową,

• regionalną,

• krajową,

• administracyjno- terytorialną,

• zakładową.

W normalizacji międzynarodowej mogą uczestniczyć jednostki normalizacyjne wszystkich krajów.

W normalizacji regionalnej mogą uczestniczyć odpowiednie jednostki normalizacyjne tylko jednego geograficznego, politycznego lub ekonomicznego regionu świata, na przykład Europy.

Normalizacja krajowa prowadzona jest tylko na szczeblu jednego kraju.

Normalizacja administracyjno-terytorialna jest prowadzona na szczeblu jednostki administracyjno-terytorialnego podziału kraju, np. jednego stanu w USA.

Normalizacja zakładowa prowadzona jest na szczeblu jednego zakładu, firmy lub koncernu. Obecnie w Polsce ten szczebel nie funkcjonuje.

Na szczeblu międzynarodowym funkcjonują dwie organizacje normalizacyjne:

• Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna ISO (International Organization for Standardization), która powstała w 1947 r. Polska jest jej członkiem założycielem.

• Międzynarodowa Komisja Elektrotechniczna IEC (International Electrotechnical Commission), która powstała w 1906 r. Polska jest jej członkiem od 1923 r.

Na szczeblu europejskim funkcjonują trzy organizacje normalizacyjne:

• Europejski Komitet Normalizacyjny CEN (Comminée Européen de Normalisation),

• Europejski Komitet Normalizacyjny Elektrotechniki CENELEC (Comminée Européen de Normalisation Electrotechnique),

• Europejski Instytut Norm Telekomunikacyjnych ETSI (European Telecommunication Standards Institute).

Na szczeblu krajowym w Polsce funkcjonuje Polski Komitet Normalizacyjny. Informacje o jego działalności można znaleźć na stronie internetowej www.pkn.pl .

Cele normalizacji

Ogólne cele normalizacji wynikają z definicji normalizacji. Są nimi:

• zapewnienie odpowiedniej funkcjonalności, czyli zdolności wyrobu, procesu lub usługi do spełnienia określonych zadań w danych warunkach;

• zapewnienie kompatybilności, czyli dostosowanie wyrobów, procesów lub usług do łącznego korzystania z nich w określonych warunkach, tak aby spełniały odpowiednie wymagania bez powodowania niedopuszczalnych oddziaływań wzajemnych;

• zapewnienie zamienności;

• regulowanie różnorodności;

• uzyskanie odpowiednio wysokiego stopnia bezpieczeństwa, przy czym bezpieczeństwo rozumiane jest jako brak nieakceptowanego ryzyka szkód;

• ochrona środowiska;

• ochrona wyrobu, czyli zabezpieczenie wyrobu przed wpływem warunków klimatycznych lub innych niekorzystnych warunków w czasie eksploatacji, transportu lub przechowywania.

Typy norm

Można wyróżnić następujące typy norm:

• podstawowa,

• terminologiczna,

• wyrobu,

• badań,

• procesu,

• usługi,

• interfejsu,

• danych.

Norma podstawowa obejmująca szeroki zakres zagadnień lub zawierająca ogólne postanowienia dotyczące jednej, określonej dziedziny. Norma podstawowa może być normą do bezpośredniego stosowania lub może służyć jako podstawa do opracowywania innych norm.

Norma terminologiczna dotyczy terminów, zawiera zwykle ich definicje oraz, w niektórych przypadkach, ich objaśnienia, ilustracje i przykłady.

Norma wyrobu (dawniej nazywana normą przedmiotową) określa wymagania, które powinny być spełnione przez wyrób lub grupę wyrobów w celu zapewnienia ich funkcjonalności.

Norma badań dotyczy metod badań. Może zawierać także postanowienia dotyczące badań, na przykład pobierania próbek, wykorzystania metod statystycznych, kolejności badań.

Norma procesu określa wymagania, które powinny być spełnione przez proces w celu zapewnienia jego funkcjonalności.

Norma usługi określa wymagania, które powinny być spełnione przez usługę w celu zapewnienia jej funkcjonalności. Normy usługi mogą być opracowywane w takich dziedzinach jak pralnictwo, hotelarstwo, transport, usługi samochodowe, telekomunikacja, ubezpieczenia, bankowość, handel.

Norma interfejsu określa wymagania dotyczące kompatybilności wyrobów lub systemów w miejscach ich wzajemnego łączenia.

Norma danych zawiera wykaz właściwości, dla których powinny być podane wartości lub inne dane w celu dokładnego określenia wyrobu, procesu lub usługi.

Prawne podstawy normalizacji w Polsce

Podstawą prawną funkcjonowania w Polsce normalizacji jest Ustawa z dnia 12 września 2002 r. o normalizacji z późniejszymi zmianami (Dz. U. z 2002 r. nr 169, i inne zawierające zmiany - ostatnia zmiana z 2006 r. w Dz. U. nr 170, poz. 1214).

Na mocy tej ustawy powstał Polski Komitet Normalizacyjny (PKN), który jest państwową jednostką organizacyjną (art. 9). PKN kieruje Prezes powoływany na okres 5 lat przez Premiera (art. 15 i 16) Do zadań Prezesa należy m.in. zatwierdzanie i wycofywanie, w imieniu PKN, Polskich Norm i innych dokumentów normalizacyjnych na wniosek komitetów technicznych. Przy PKN działa Rada Normalizacyjna (art. 18). Do zadań Rady należy m.in. opiniowanie projektów Polskich Norm i innych dokumentów normalizacyjnych.

Zasadnicza praca nad tworzeniem Polskich Norm odbywa się w komitetach technicznych. Komitetom technicznym poświęcony jest artykuł 23 ustawy. Ustępy 1 - 5 tego artykułu brzmią następująco:

1. Komitety techniczne realizują cele wymienione w art. 3 poprzez opracowywanie Polskich Norm i innych dokumentów normalizacyjnych w określonych zakresach tematycznych, między innymi poprzez udział przedstawicieli komitetów technicznych uczestniczących w pracach regionalnych i międzynarodowych organizacji normalizacyjnych.

2. W skład komitetu technicznego wchodzą specjaliści delegowani przez organy administracji rządowej, organizacje: gospodarcze, pracodawców, konsumenckie, zawodowe i naukowo-techniczne, szkół wyższych i nauki oraz pracownicy PKN, z zachowaniem zasady reprezentatywności wszystkich zainteresowanych określonym zakresem tematycznym, z uwzględnieniem potrzeb gospodarki krajowej.

3. Komitety techniczne powołuje i odwołuje Prezes po zasięgnięciu opinii Rady.

4. Sekretariaty komitetów technicznych prowadzi PKN.

5. Prowadzenie sekretariatów, o których mowa w ust. 4, PKN może powierzać w drodze umowy innym jednostkom organizacyjnym, na koszt tych jednostek.

W artykule 2 tej ustawy podano definicje normalizacji, normy i konsensu. W art. 3 podano cele normalizacji krajowej. Brzmi on następująco:

Normalizacja krajowa prowadzona jest w celu:

1) racjonalizacji produkcji i usług poprzez stosowanie uznanych reguł technicznych lub rozwiązań organizacyjnych;

2) usuwania barier technicznych w handlu i zapobiegania ich powstawaniu;

3) zapewnienia ochrony życia, zdrowia, środowiska i interesu konsumentów oraz bezpieczeństwa pracy;

4) poprawy funkcjonalności, kompatybilności i zamienności wyrobów, procesów i usług oraz regulowania ich różnorodności;

5) zapewnienia jakości i niezawodności wyrobów, procesów i usług;

6) działania na rzecz uwzględnienia interesów krajowych w normalizacji europejskiej i międzynarodowej;

7) ułatwiania porozumiewania się przez określanie terminów, definicji, oznaczeń i symboli do powszechnego stosowania.

W artykule 4 podano zasady krajowej normalizacji. Brzmi on następująco:

W normalizacji krajowej stosuje się następujące zasady:

1) jawności i powszechnej dostępności;

2) uwzględniania interesu publicznego;

3) dobrowolności uczestnictwa w procesie opracowywania i stosowania norm;

4) zapewnienia możliwości uczestnictwa wszystkich zainteresowanych w procesie opracowywania norm;

5) konsensu jako podstawy procesu uzgadniania treści norm;

6) niezależności od administracji publicznej oraz jakiejkolwiek grupy interesów;

7) jednolitości i spójności postanowień norm;

8) wykorzystywania sprawdzonych osiągnięć nauki i techniki;

9) zgodności z zasadami normalizacji europejskiej i międzynarodowej.

Artykuł 5 zawiera ważne ustalenia dotyczące norm zawarte w ustępach 1 -5. Przytoczmy je:

1. Polska Norma jest normą krajową, przyjętą w drodze konsensu i zatwierdzoną przez krajową jednostkę normalizacyjną, powszechnie dostępną, oznaczoną - na zasadzie wyłączności - symbolem PN.

2. Polska Norma może być wprowadzeniem normy europejskiej lub międzynarodowej. Wprowadzenie to może nastąpić w języku oryginału.

3. Stosowanie Polskich Norm jest dobrowolne.

4. Polskie Normy mogą być powoływane w przepisach prawnych po ich opublikowaniu w języku polskim.

5. Polskie Normy korzystają z ochrony jak utwory literackie, a autorskie prawa majątkowe do nich przysługują krajowej jednostce normalizacyjnej.

Obecnie, zgodnie z ustaleniami Unii Europejskiej i ustępu 2 art. 5 ustawy Polskie Normy są dosłownymi tłumaczeniami norm europejskich CEN, CENELEC i ETSI, które zostały wcześniej przyjęte jako normy międzynarodowe przez ISO i IEC. Też bardzo często najnowsze normy europejskie wprowadzane są notą uznaniową do zbioru Polskich Norm, bez tłumaczenia, w języku angielskim.

Artykuł 7 zezwala na oznaczanie na zasadach dobrowolności wyrobów znakiem zgodności z Polską Normą pod warunkiem uzyskania certyfikatu upoważniającego do takiego oznaczenia. Prawo do wyrażenia zgody na oznaczenie wyrobu tym znakiem przysługuje PKN.

Odpowiedzialność karna, zawarta w art. 24, dotyczy wyłącznie nadużyć oznaczania wyrobów znakiem zgodności z Polską Normą. Sankcją jest tu grzywna.

---