WPROWADZENIE DO PRAWA CYWILNEGO

PRAWO CYWILNE

I. Prawo publiczne i prawo prywatne

• prawo prywatne reguluje stosunki między autonomicznymi pod­miotami, którym przysługują własne, prawnie chronione, sfery interesów ma­jątkowych i niemajątkowych (osobistych);

• autonomiczność raczej niż równorzędność, która wyraża się w braku władczego pod­porządkowania;

• relacje między osobami fizycznymi, ale i prawnymi;

• swoboda stron nie jest nieograniczona, gdyż prawo prywatne wskazuje ogólne granice autonomii ze względu na interes drugiej strony czy interes powszechny;

• autonomiczność nie musi oznaczać równorzęd­nego usytuowania podmiotów względem siebie, gdyż czasem przepisy chronią stronę słabszą (np. konsumenta), dla realizacji zasady sprawiedliwości;

• autonomiczna pozycja podmiotów uzupełniana przez tryb rozstrzygania sporów i sposób stosowania sankcji → z ich inicjatywy, przez niezależny od organów państwowych sądy (lub przez powołane przez strony sądy polubowne);

• tak samo egzekucja;

• prawo publiczne reguluje stosunki prawne, w których co najmniej po jednej stronie występuje organ państwa lub organ samorządu terytorial­nego albo innej organizacji powołanej z mocy prawa do realizacji interesów społeczności państwowej lub węższych grup ludności (interesów publicznych);

• organy te wyposażone w kompetencje władczego kształtowania sytuacji prawnej innych podmiotów;

• bezpośredni przymus realizowany przez organy państwowe w ra­zie nieposłuszeństwa tym normom;

Użyteczność wyróżnienia

• w/w rozróżnienie to typologia;

• silne uzasadnienie aksjologiczne, głównie w społeczeństwach demokratycznych o wolno rynkowych mechanizmach gospodarki, co jest związane z realizacją podstawowych wartości, jak godność i wolność człowieka oraz integralność jego majątku. Wartości te mają ważne znaczenie w międzynarodowym porządku prawnym oraz w polskiej konstytucji → stąd prawo prywatne jako preferowany sposób regulowania stosunków;

• praktyka ma istotne znaczenie dla treści prawa prywatnego ze względu na doniosłość zwyczaju w wykładni oświadczeń woli

II. Gałęzie prawa, kompleksowe regulacje prawne, dyscypliny naukowe lub dydaktyczne

Gałęzie prawa

• gałąź prawa obejmuje spójne i uporządkowane wedle przyję­tych założeń zespoły norm prawnych, regulujących obszerne kategorie sto­sunków społecznych;

• reguluje stosunki społeczne, do których się odnosi w sposób pełny (w założeniu);

• normy innej gałęzi można stosować jedynie subsydiarnie lub analogicznie, ale nie bezpośrednio;

• wyróżnienie gałęzi powstaje jako rezultat złożonego procesu historycznego, na który składają się kultura prawna, stosunki społeczne, ogólne cele państwa oraz cząstkowe decyzje prawodawcy (np. kodyfikacje), a proces ten trwa wciąż (stąd brak ostrych kryteriów podziału);

Kompleksowe regulacje prawne

• kompleksowe regulacje prawne (usta­wy) to zespoły norm odnoszące się do jednego przedmiotu (stosunku społecznoprawnego), ale systematycznie należą one jednak do kilku gałęzi;

Dyscypliny naukowe i dydaktyczne

• dyscyplina naukowa - zespół działań poznawczych oraz wytwór tego rodzaju dzia­łań w postaci zespołu twierdzeń odpowiednio uzasadnionych;

• nauki prawne nie tworzą prawa, ale je opracowują w oparciu o przepisy prawa i fakty prawotwórcze;

• wydzielenie się jakiejś dyscypliny prawnej nie znaczy o wydzieleniu się odrębnej gałęzi prawa, gdyż badania naukowe mogą koncentrować się na kilku gałęziach prawnych lub tylko na wycinku jednej z nich;

• dyscypliny dydaktyczne (zwykle sko­relowanych z dyscyplinami naukowymi) - wydzielenie ich przejawia się w programach nauczania prawa;

III. Status prawa cywilnego

• prawo cywilne → odrębna gałąź prawa, odrębna dyscyplina naukowa i dydaktyczna;

• kc nie wskazuje kryteriów wyodrębnienie, poza art. 1 kc iż reguluje on „stosunki cywilnoprawne”;

Metoda regulacji

• dla prawa cywilnego charakterystycznym kryterium wyróżnienia jest jego metoda regulacji oparta na zasadzie autonomiczności stron, tak min. uznał SN w 1995, gdy stwierdził, że cechą charakterystyczną stosunków cywilnoprawnych jest min. równorzędność podmiotów i wzajemność (ekwiwalentność) ich świadczeń;

• tak też w innych sprawach, np. z 1972 r. o stosunku uczeń-szkoła (nie-cywil); w 1975 r. biegły-sąd (nie-cywil);

• dla tej kwalifikacji nie mają znaczenia faktyczne nierówności (np. wynikające z ekonomicznej przewagi), gdyż zakres kompetencji do kształtowania stosunków prawnych może być wyznaczony tylko normami prawnymi, nawet gdy strony w umowie wyraźnie nadadzą jednej ze stron wyraźnie nadrzędną pozycję (tak SN w 1974 r. że umowy o dostawy wody są cywilne pomimo przymusu dostarczania wody, dostawca nie ma nadrzędnej pozycji, min. świadczy o tym cywilnoprawny sposób zawarcia tego stosunku - umowa lub przejęcie);

• ochrona interesów stron w stosunkach cywilnoprawnych to odpowiedzialność odszkodowawcza, która służy zachowaniu integralności ekonomicznej podmiotów i spełnia funkcję kompensacyjną (przeciwnie pr. k.);

• pomocnicze kryteria wyróżnienia:

• rodzaj aktu normatywnego, w którym znajdują się przepisy prawne w przypadku kc jest to istotne, gdyż kodeks ma jednorodny charakter;

• odmiennie Grzybowski;

• spory rozstrzygane przez sądy w trybie określonym w kpc (też gdy stroną jest organ publiczny, ale w roli podmiotu cywilnoprawnego), a przepisy szczególne mogą to modyfikować (wyłączyć jakieś sprawy, a inne objąć tym postępowaniem), ale gdy przepisy szczególne wskazują kpc i brak przesłanek do uznania, że dany stosunek nie ma charakteru cywilnoprawnego to istnieje wskazanie na kpc;

• odmiennie Grzybowski;

Przedmiot regulacji

• w doktrynie marksistowskiej to majątkowy przedmiot regulacji, a nie metoda regulacji stanowiła kryterium wyróżnienia, co opierało się na założeniach teoretycznych odrzuconych obecnie, a dodatkowo uniemożliwiało odróżnienie norm prawa cywilnego od innych gałęzi, również regulujących stosunki majątkowe. Dodatkowo brak było wyjaśnienia dot. norm dot. dób osobistych, regulujących stosunki o niemajątkowym charakterze;

IV. Zakres prawa cywilnego

Uwagi wstępne

• w ramach regulacji prywatnoprawnej istnieje systematyzacja tego podzbioru norm - inne gałęzie prawa prywatnego z prawem cywilnym łączy wspólna metoda regulacji, ale różni zakres zastosowania, swoiste zasady i własne instytucje ogólne natomiast prawo cywilne jako pierwotna regulacja służyłaby w innych gałęziach prywatnoprawnych jako normy subsydiarne lub stosowane w drodze analogii → ten model podporządkowania norm prywatnoprawnych nie zakłada konieczności istnienia innych gałęzi obok prawa cywilnego, ale jest na to istnienie otwarty (inne gałęzie niejako ograniczają zakres zastosowania prawa cywilnego);

Prawo pracy

• podstawowy akt prawny - Kodeks pracy z 1974 r. (znowelizowany) - charakter kompleksowy - obejmuje normy prywatno- i publicznoprawne;

• główny przedmiot regulacji (centralna instytucja) to indywidualny sto­sunek pracy, a jego istotna treść to dobrowolnie podjęte przez pracownika zobowiązanie do osobistego i odpłatnego świadczenia pracy podporządkowanej i to w ciągu pewnego czasu;

• wywodzi się z cywilnoprawnej umowy o prace z KZ z 1933 r., ale obecnie w KP uregulowana w sposób pełny i ze swoistymi zasadami, też z odrębnymi, autonomicznymi źródłami prawa jak układy zbiorowe pracy oraz inne porozumienia zbiorowe, a wykonaniu zobowiązań z tego stosunku służą poza ochro­ną sądową szczególne środki nacisku społecznego;

• w art. 300 KP odesłanie w sprawach nieuregulowanych do kc, o ile nie jest to sprzeczne z zasadami prawa pracy (odesłanie do stosowania subsydiarnego, nie bezpośredniego);

• w doktrynie rozbieżności → czy jest to odrębna gałąź prawa czy nie (ze względu na kompleksowy charakter norm) wg Radwańskiego - koncepcja szczególnej gałęzi prawa prywatnego, która obejmuje prywatnoprawne normy regulujące stosunek pracy, a występowanie ich w otoczeniu norm publicznoprawnych nie powinna podważać tej koncepcji, gdyż ustawodawca sam wydzielił je w strukturze wew. KP, oraz w relacji zew. - w odniesieniu do kc;

Prawo rodzinne

• KRiO z 1964 r. (wszedł w życie wraz z kc);

• założenia odrębnej regulacji:

• prawo rodzinne reguluje stosunki osobiste, a prawo cywilne majątkowe, wiec prawo rodzinne jest odrębną gałęzią prawa opartej na swoistych zasadach;

• ALE: prawo cywilne to nie tylko stosunki majątkowe;

• znaczna cześć stosunków prawnorodzinnych oparta jest na zasadzie podporządkowania, a nie na metodzie cywilistycznej;

• ALE: stosunki miedzy rodzicami i dziećmi nie są jednostronnie kształtowane przez reprezentantów władzy publicznej;

• dlatego oba w/w założenia nie wytrzymują krytyki;

• (pogląd dominujący) dlatego normy te należą do prawa prywatnego, ale również do cywilnego, gdyż pomimo pewnych odrębnych regulacji, brak jest przesłanek, które uchylałyby bezpośrednie stosowanie prawa cywilnego do sfery tych stosunków;

• w KRiO brak części ogónej;

Prawo handlowe

• koncepcja prawa handlowego jako odrębnej gałęzi prawa prywatnego wywodzi się z ustroju feudalnego (kryterium stanowe) → w państwach demokratycznych kryterium stanowe było wykluczone, ale podział ten nadal był ogólnie akceptowany (oparty na zmodyfikowanych kryteriach - podmiotowych, przedmiotowych, mieszanych) → obecnie coraz silniejsza krytyka tego podziału (w szeregu państw regulacje te znalazły się w obrębie kodeksów cywilnych);

• koncepcja prawa gospodarczego (rozwijała się w Europie Zach. po I wojnie na tle wzrastającego interwencjonalizmu państwa w sferę obrotu gospodarczego) - neguje ona podział na prawo prywatne i publiczne, a za prawo gospodarcze uznaje normy regulujące zagadnienia gospodarcze;

• w doktrynie socjalistycznej przyjęte - w Czechosłowacji i w NRD jako odrębne kodyfikacje prawa gospodarczego → koncepcja ta straciła sens po upadku systemu komunistycznego;

• Polska → uchwalono KH z 1934 r. (regulował pozycję i czynności prawne kupca, a stosowanie prawa cywilnego tylko gdy brak przepisów KH, ustaw szczególnych lub powszechnego w państwie prawa zwyczajowego) → uchylono KH wraz z uchwaleniem kc, ale pozostawiono przepisy dot. spółek handlowych → uchylono te przepisy wraz z uchwaleniem KSH z 2000 r., a prywatnoprawne instytucje regulujące czynności osób prowadzących działalność gospodarczą znalazły się w części ogólnej kc;

• w związku z powyższym brak uzasadnienia dla wyodrębnienia prawa handlowego, tym bardziej nie dla koncepcji prawa gospodarczego, gdyż negacja podziału na prawo publiczne i prywatne nie sprzyja rozwojowi gospodarki rynkowej;

• prawo handlowe uznane za odrębną dyscyplinę naukową i dydaktyczną;

Prawo rolne

• to dyscyplina kompleksowa oraz dydaktyczna, ale nie odrębna gałąź prawa, gdyż jest to zbiór przepisów z różnych dziedzin prawa, nie mający swoistej regulacji;

Prawo spółdzielcze

• stosunki między członkiem a spółdzielnią nie są oparte na podrzędności, ale na równorzędności, a uchwały spółdzielni to swoiste czynności prawne. Jest to jedynie kompleksowa dziedzina;

V. Systematyka prawa cywilnego

Uwagi ogólne

• prawo cywilne dzieli się na działy → w systemie kontynentalnym najbardziej rozpowszechniony jest system pandektowy (niem. XIX w.), wg którego wyróżniamy:

• rozbudowana część ogólna;

• działy: prawo rzeczowe, prawo zobowiązań, prawo rodzinne i prawo spadkowe;

• nie jest to podział logiczny (różne kryteria wyodrębnienia tych działów);

Poszczególne działy prawa cywilnego

1. część ogólna - instytucje i zasady wspólne dla całego prawa cywilnego;

2. prawo rzeczowe - normy, które wyznaczają bezwzględne prawa podmiotowe (skuteczne wobec wszystkich), a odnoszące się do rzeczy;

3. prawo zobowiązań - normy regulujące prawa majątkowe o cha­rakterze względnym, skuteczne wobec indywidualnie oznaczonych pod­miotów;

4. prawo spadkowe - reguluje przejście majątku osoby zmarłej na inne podmioty;

5. prawo rodzinne - - reguluje stosunki prawne między małżonkami, rodzicami i dziećmi oraz inny­mi krewnymi oraz powinowatymi a także instytucję opieki i kurateli;

6. prawo na dobrach niematerialnych (prawo własności intelektualnej) - reguluje prawa podmiotowe do oryginalnego, niematerialnego wy­tworu umysłu ludzkiego, mającego wartość majątkową.

• w szczególności prawa do utworu naukowego, literackiego, artystycznego, wynalazku, wzoru użytkowego, programu komputerowego itp.;

• w polskim systemie prawnym uregulowana w odrębnej ustawie z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawie z 30.6.2000 r. Prawo własności przemysłowej;

• dyskusyjne czy powinny być w ramach prawa rzeczowego czy jako odrębny dział → odrębny gdyż z jednej strony wyraźne ograniczenie norm prawa rzeczowego do przedmiotów materialnych oraz z drugiej strony okoliczność, że do prawa bezwzględnych należą również prawa osobiste o niemajątkowej wartości;

Inne wyróżnienia zespołów norm cywilnoprawnych

• powyższe działy mogą być dodatkowo dzielone w głąb, ale porządkująca funkcja podziały na w/w działy była by zakłócona gdyby do tych działów dodano prawo handlowe, gdyż ono zawiera w sobie normy z różnych działów (części ogólnej, zobowiązań, prawa na dobrach niematerialnych) → dlatego prawo handlowe jest odrębną dyscypliną naukową i dydaktyczną, ale wyróżnioną na innej podstawie niż działy prawa cywilnego;

• poszczególne działy mają też swoje regulacje szczegółowe, ale nie stanowią one odrębnych działów, np. prawo: wekslowe, czekowe, górnicze, lotnicze, ubezpieczeniowe, łączno­ści, przewozowe itp.;

VI. Zasady prawa cywilnego

Pojęcie

• w nauce mówi się o zasadach prawa w ogóle jak i o zasadach konkretnego prawa, np. zasadach prawa cywilnego;

• zasady prawa cywilnego to pewna kategoria norm prawnych, które wyróżniają się ze względu na swoją doniosłość i szczególną rolę na obszarze prawa cywilnego;

• wskazują one wartości, jakie powinny być realizowane przez normy prawa cywilnego;

• wyznaczają kierunek działań pra­wodawczych, sposób stosowania prawa (interpretacji), wskazują preferencje w razie kolizji norm prawnych oraz określają granice czynienia użytku z praw podmiotowych;

• spełnienie norm-zasad jest stopniowalne, natomiast normy o charakterystyce reguł mogą być spełnione albo niespełnione;

• ich nadrzędnie wiążący charakter nie jest ustalany w sposób arbitralny, ale wymaga szczególnego uzasadnienia, np. w normach konstytucyjnych, międzynarodowych, lub tekstach ustaw zwykłych, na podstawie, których rekonstruowane są te zasady;

Katalog zasad (obecnie obowiązujących)

• uznanie i ochrona osobowości każdego człowieka w równej mierze → na zasadę tą składa się zdolność prawna (przysługuje wszystkim) oraz zdolność do czynności prawnych (ograniczenia jedynie naturalne), ale też ochrona wartości niemajątkowych, związanych z integralnością fizyczną i psychicznym życiem człowieka (realizowane przez ochronę dóbr osobistych);

• oparte na konstytucyjnych gwarancjach praw i wolności obywateli oraz konwencjach międzynarodowych (głównie Pakty Praw Człowieka);

• osoby prawne - niejako projekcja osób fizycznych, o podobnej pozycji;

• pełna i równa ochrona mienia podmiotów prawa cywilnego → zasada ta obejmuje min. jednolite uregulowanie prawa własności, regulacje dot. dziedziczenia po osobie zmarłej oraz gwarancje, że w razie wywłaszczenia uprawniony otrzyma słuszne wynagrodzenia;

• przeciwstawienie tej zasady podziałowi z okresu PRL na własność państwową o uprzywilejowanej pozycji i własność prywatną;

• oparcie głównie w Konstytucji;

• zakaz nadużywania praw podmiotowych → ma zapobiegać wykony­waniu ich niezgodnie z akceptowanymi powszechnie regułami moralnymi (sens klauzuli generalnej z art. 5 kc);

• wyróżnienie tej zasady opiera się na coraz silniej akcentowanej w założeniach polskiego systemu prawnego konieczności istnienia dla norm prawnych legitymacji nie tylko formalnej, ale i aksjologicznej, co prowadzi do dostosowania realizowanych stosunków cywilno­prawnych do zasad moralnych;

• autonomia woli → to kompetencja podmiotów prawa cywilnego do swobodnego kształtowania stosunków cywilnoprawnych przez czynności prawne, głównie przez umowy (tzw. swoboda umów) - stanowi ona konieczny składnik prawa cywilnego, ale nie ma ona nieograniczonego zakresu, a o jej doniosłości decyduje pole swobody decyzyjnej wyznaczone jej ograniczeniami;

• gospodarka socjalistyczna → ograniczenia szerokie, dostosowane centralnego planowania gospodarczego oraz preferencyjnego traktowania własności państwowej;

• gospodarka rynkowa → ograniczenia tylko ogólnymi przesłankami podyktowanymi interesem publicznym i względa­mi moralnymi;

• zasada ta opiera się na uzasadnieniach gospodarczych, konstytucyjnych, międzynarodowych i aksjologicznych, które wymagają by prawo regulowało stosunki społeczne w sposób racjonalny, przy pozostawieniu wolnej woli człowiekowi;

• ochrona zaufania podmiotu do składanych mu oświadczeń lub innych doniosłych prawnie zachowań → brak jej wypowiedzenia w przepisie, ale doktryna rekonstruuje tą zasadę na podstawie klauzul generalnych, uzasadniając etycznie (nakaz moralny dotrzymywania danego słowa i odszkodowania za błędny przekaz informacji) oraz funkcjonalnie (pewność obrotu prawnego bardzo istotna w gospodarce rynkowej);

• zasada ta jest u podstaw konstrukcji czynności prawnej i stanowi rdzeń całego szeregu norm składających się na tzw. ochronę dobrej wiary (głównie czynności odpłatne);

UNIFIKACJA I KODYFIKACJA PRAWA CYWILNEGO W POLSCE

I. Unifikacja prawa cywilnego

Druga Rzeczpospolita

Na skutek rozbiorów Polski różne części kraju znajdowały się pod wpływem różnych systemów prawnych. Z tego punktu widzenia można wyodrębnić cztery zasadnicze obszary prawne:

1. Ziemie centralne (Królestwo Polskie tzw. Kongresowe powstałe po traktacie wiedeńskim w 1815 r.)

• przez krótki czas obowiązywało prawo pruskie i austriackie;

• od 1808 r. (Księstwo Warszawskie) obowiązywał Kodeks Napoleona

• księga II (prawo rzeczowe)

• księga III (prawo spadkowe, zobowiązania, o umowach majątkowych małżeńskich, o zastawie, przywilejach i hipotekach, oraz o przedawnieniu).

• Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego z 1825 r. (zastąpił I księgę KN)

• prawo małżeńskie na zasadach wyznaniowych

• o osobach i rodzinie

• Ustawy hipoteczne z 1818 i 1825 r. wprowadziły min. księgi wieczyste w nowoczesnej postaci.

tzw. Prawo Polsko-Francuskie

2. Ziemie wschodnie

• najpierw obowiązywał Statut litewski, potem przepisy carskiej Rosji zostały zebrane w tomie X, pierwszej części, w tzw. Zwodzie Praw

• nie wywarł większego wpływu na rozwój prawa polskiego

Ziemie zachodnie

• najpierw: powszechne pruskie prawo krajowe (Landrecht), skodyfikowane w 1794 r.

• potem (po powstaniu Rzeszy Niemieckiej) Kodeks Cywilny niemiecki z 1896 r.

• mało przystępny, bardzo kazuistyczny, ale dostosowany do potrzeb rozwijającej się gospodarki kapitalistycznej;

• Ziemie południowe

• Kodeks Cywilny Austriacki z 1812 r., znacznie znowelizowany w 1914, 1915, 1916 r. (prosty i jasny język, unikał kazuistyki, pod wpływem prawa natury, ale zachowywał niektóre instytucje feudalne)

• wstęp (o ustawach cywilnych w ogólności)

• część I (prawo osobowe i rodzinne)

• część II (prawo rzeczowe, spadkowe i zobowiązania)

• część III (o przepisach wspólnych dla praw osobowych i rzeczowych)

• po odzyskaniu niepodległości utrzymano w/w przepisy, ale już nie jako prawo obce, ale polskie prawo dzielnicowe. Rozwiązanie to jednak było tymczasowe, czemu dał wyraz sejm powołując Komisję Kodyfikacyjną, niezależną od Ministra Sprawiedliwości, który jedynie brał udział w jej pracach i wnosił jej projekty do Sejmu;

dzieli się na dwa etapy:

I) po I-wszej wojnie światowej

• 3.06.1919 r. - powołanie Komisji Kodyfikacyjnej RP - opracowała całe prawo cywilne, jednak w życie weszły:

• 1920 r. - prawo spółdzielcze

• 1924 r. - prawo wekslowe i czekowe, zastąpione w 1936 r. nowymi tekstami ustaw

• 1926 r. - prawo autorskie, prawo o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, prawo prywatne międzydzielnicowe i międzynarodowe.

• 1928 r. - prawo o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych, prawo o spółkach akcyjnych oraz kodeks postępowania cywilnego

• 1933 r. - kodeks zobowiązań i prawo o spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością

• 1934 r. - kodeks handlowy

II) po II-giej wojnie światowej

• unifikacja przerwana w 1939 r., ale po zakończeniu wojny ważne jej wznowienie z 2 powodów:

• zmiana terytorium i niepewny los Ziem Odzyskanych, a ujednolicenie prawa, obejmującego też te obszary wzmacniały integralność państwa;

• masowe przemieszczanie się ludności i konieczność ujednolicenia regulacji stosunków prywatnoprawnych by zapobiec chaosowi prawnemu;

• w/w komisja nie wznowiła pracy, choć formalnie nie została rozwiązana. Prace unifikacyjne zostały wznowione przez małą grupę prawników przy MS, którzy wykorzystywali projekty wypracowane jeszcze przez przedwojenną komisję. W latach 1945-46 w drodze dekretów (16) zostały wydane następujące akty unifikacyjne:

• prawo osobowe z dn. 19.08.1945 r.

• prawo małżeńskie z dn. 25.09.1945 r.

• prawo rodzinne z dn. 22.01. 1946 r.

• prawo opiekuńcze z dn. 14.05. 1946 r.

• prawo małżeńskie majątkowe z dn. 29.05.1946 r.

• prawo spadkowe z dn. 8.10.1946 r.

• prawo rzeczowe z dn. 11.10.1946 r.

• prawo o księgach wieczystych z dn. 11.10.1946 r.

• przepisy ogólne prawa cywilnego z dn. 12.11.1946 r.

• odrębny akt normatywny, zwany „przepisami wprowadzającymi” do 9) nie miał, 7) i 8) miały wspólne;

• system prawny był spójny, pomimo, że częściowo pochodził z okresu powstawania państwa typu „demokracji ludowej”, odpowiadał nowoczesnym standardom, czasem je wyprzedzał (np. stosunki między małżonkami, sytuacja dziecka), a ideologia marksistowsko-leninowska nie miała na niego wpływu, głównie dlatego, że kierunek dalszego rozwoju Polski nie był jeszcze jednoznacznie określony;

1.01.1947 r. - koniec rozbicia dzielnicowego w zakresie prawa cywilnego, gdyż jest to data wejścia w życie ostatniego dekretu

II. Kodyfikacja prawa cywilnego

Pierwsze próby kodyfikacji

kodeks - akt normatywny ujmujący w sposób usystematyzowany podstawo­wy zespół norm danej gałęzi prawa;

• prace nad kodyfikacją rozpoczęte przy MS tuż po unifikacji → przygotowano projekt kc w 1949 r. (uporządkowanie w/w prawa zunifikowanego wg systemu pandektowego) → odrzucone, gdyż utrwalał obowiązujący stan prawny, co nie było na rękę Pol­skiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (1948 r.);

• 1950 r. → scalono ustawy dot. prawa rodzinnego i uchwalono Kodeks rodzinny (zastąpił 4 dekrety: prawo małżeńskie osobowe, prawo małżeńskie majątkowe, przepisy o stosunkach między rodzicami a dziećmi i prawo opiekuńcze);

• nazwano kodeks, gdyż za wzorem radzieckim traktowano to prawo jako odrębną gałąź;

• lakoniczność, min. dlatego, że planowano wydanie wspólnego kodeksu dla Czechosłowacji i Polski, ale czech. KR choć bardzo podobny do polskiego, miał zupełnie odmienną treść orzeczniczą;

• 1950 r. → uchwalono Przepisy ogólne prawa cywilnego (zastąpiły dekrety: przepisy ogólne prawa cywilnego, pra­wo osobowe, oraz niektóre przepisy części ogólnej KZ z 1933 r.);

• od 1949 r. zmianie uległ system gospodarczy Polski, powstawała odrębna regulacja prawna dla podmiotów gospodarki uspołecznionej, która w praktyce wyłączała stosowanie formalnie obowiązującego prawa handlowego, głównie KH z 1934 r.;

• 1950 r. → początek prac zespołu prawników przy MS w celu opracowania kc → projekty z lat 1954 i 1955 - zdecydowana krytyka ze strony środowisk prawniczych (nie nadano im dalszego biegu legislacyjnego);

Uchwalenie Kodeksu cywilnego

• powołano Komisję Kodyfikacyjną w 1956 r. (zarządzenie RM), której członkami byli wybitni prawnicy (Wasilkowski, Wolter, Czachórski, Dawidowiczowa, Gwiazdomorski, Mayzel, Przybyłowski, Rzepka, Szer, Szpunar, Topiński, Chełmoński i Morawski) - korzystała ona też z różnych form konsultacji z organizacjami społecznymi i środowiskiem prawniczym;

• 1960 r. → uchwaliła projekt kc (wraz z przepisami prawa rodzinnego) → dyskusja publiczna → 1961 r. projekt (bez prawa rodzinnego) → uzgodnienia międzyresortowe → uchwalony przez Kolegium MS i w 1962 r. przedstawiony RM (równolegle projekt kodeksu rodzinnego i opiekuńczego) → RM uchwaliła wiele zmian i przedłożyła je Sejmowi jako projekty rządowe w 1963 r. → 1963-1964 r. prace sejmowej Komisji Wymiaru Sprawiedliwości (też innych komisji) → Sejm przyjął w 1964 r. kc i kriop wraz z przepisami wprowadzającymi (weszły w życie 1.01.1965 r.)

• przestały obowiązywać poprzednie regulacje, w tym: 1) przepisy ogólne prawa cywilnego z 1950 r.; 2) prawo rzeczowe z 1946 r. (poza przepisami o hipotece i materialnoprawne postanowienia o księgach wieczystych); 3) Kodeks zobowiązań z 1933 r.; 4) prawo spadkowe z 1946 r.; 5) Kodeks handlowy (poza przepisami o spółkach); 6) Kodeks rodzinny z 1950 r.

Charakter prawny

• kodeks jest ustawą zwykłą z formalnego punktu widzenia, ale na tym nie wyczerpuje się problematyka pozycji kodeksu w systemie źródeł prawa:

• postulat doktryny by organy stanowiące prawo, zgodnie z z zasadami przyzwoitej legislacji stosowały się do podstawowych konstrukcji oraz terminologii kodeksu. Jest to jedynie postulat doktryny, więc ustawa szczególna nie stosująca się do niego nadal ma moc prawa powszechnie obowiązującego (ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą);

• wg orzeczenia TK z 1994 r. w razie interpretacji przepisów pozakodeksowych o niewyraźnym znaczeniu należy preferować interpretację zgodną z treścią odpowiednich instytucji kodeksowych;

• postulatem jest również utrzymanie stabilności kodeksu dla utrzymania autorytetu i siły oddziaływania społecznego kc;

Zakres

• jedynie częściowo zrealizowano postulat zupełności kc (= powinien obejmować co najmniej wszystkie podstawowe instytucje) z 3 powodów:

• dążenie do zapewnienia względnej stabilności - pominięto instytucje o niepewnej w przyszłości doniosłości społecznej;

• dlatego pominięto instytucję hipotek i ksiąg wieczystych;

• dążenie do zwięzłości i zwartości kc i zamieszczenia jedynie instytucji ważnych z punk­tu widzenia społecznego i konstytucyjno-prawnego;

• praktyczny wzgląd legislacyjny - posługi­wanie się techniką ustaw kompleksowych w niektórych przypadkach, a kc miał mieć tylko normy cywilnoprawne;

• KC regulował stosunki cywilnoprawne między wszystkimi pod­miotami prawa cywilnego, w tym między jednostkami go­spodarki uspołecznionej → negatywne rozstrzygnięcie kwestii czy obrót uspołeczniony wraz z systemem regla­mentujących go norm administracyjnoprawnych ma stanowić przedmiot od­rębnej kodyfikacji lub gałęzi tzw. prawa gospodarczego tzw. jedność prawa cywilnego (wraz z wprowadzeniem szeregu swoistych dla tych podmiotów regulacji);

Podział kc

• dzieli się on na księgi:

• część ogólna,

• własność i inne prawa rzeczowe,

• zobowiązania,

• spadki.

Forma

• wg Radwańskiego - staranna redakcja, syntetyczne sformułowania wolne od kazuistyki („wybitny twór polskiej kultury prawnej”)

Warstwy ideologiczne

• można było wyróżnić 2 warstwy (wyróżnione pod kątem merytorycznym:

• instytucje typowe dla ustroju socjalistycznego → jak typologia własności ze zróżnicowanym systemem ochrony; typologia podmiotów; swoiste reguły obrotu między jednostkami gosp. uspoł., uwzględniające administracyjne formy zarządzania gospodarką narodo­wą; klauzule generalne oraz inne zwroty ustawowe o zabarwieniu ideologicznym;

• klasyczne instytucje prawa cywil­nego → wzorowane na KZ, KH, prawie rzeczowym, spadkowym oraz na przepisach ogólnych prawa cywilnego z 1950 r. → pomimo, że niektóre instytucje prawa zunifikowanego nie zostały zamieszczone w kc, jako niepotrzebne, lub zamieszczone w skróconej postaci, klasyczne prawo cywilne utrzymało się w kc, głównie dzięki utrzymaniu się rozległego sektora własności prywatnej (głównie na wsi);

• do 1989 r. zmiany niewiele zmieniające kc;

III. Reforma Kodeksu w Rzeczypospolitej Polskiej

• Komisja do Spraw Reformy Prawa Cywilnego powołana zarządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dn. 6.09.1986 r. oraz Rada Legislacyjna działająca przy Prezesie Rady Ministrów zdecydowały, że w pierwszej kolejności należy poddać zmianom kodeks cywilny, a następnie kodeks rodzinny.

• założenia Komisji → reforma w dwóch etapach: najpierw najpilniejsze korekty legislacyjne, w drugim etapie całość problematyki kodeksowej:

Reforma Kodeksu Cywilnego (trzy największe nowelizacje)

• nowela z 28.07.1990 r. (weszła w życie 1.10.1990). Zmiany polegają min. na:

• zniesieniu jednostek gospodarki uspołecznionej;

• zlikwidowaniu podziału na własność społeczną, indywidualną i osobistą;

• zniesieniu zasady jedności mienia państwowego;

• odebraniu przywilejów z jakich korzystała własność państwowa;

• zliberalizowaniu przepisów o obrocie, podziale i dziedziczeniu gospodarstw rolnych;

• odstąpieniu od zasady nominalizmu na rzecz zasady waloryzacji zobowiązań pieniężnych;

• nowela z 25.10.1991 r. polegała na dążeniu do urealnienia i unowocześnienia systemu zabezpieczeń rzeczowych (poszerzenie listy praw rzeczowych, które mogą być objęte hipoteką, np. spółdzielcze prawa do lokali);

• nowela z 23.08.1996 r. dotyczy min.:

• przetargu jako formy zawierania umów

• odpowiedzialności jednostek samorządowych za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy

• zadośćuczynienia za krzywdę spowodowaną naruszeniem dóbr osobistych

• niektórych przepisów o sprzedaży

• szeroka zmiana dn. 14.02.2003 r.

• obecnie działa KKPC przy ministrze sprawiedliwości (samodzielnie), a efektem jej prac dostosowawczych prawo do prawo UE był min. projekt KSH z 2000 r. oraz szereg ustaw nowelizujących kc oraz regulujących stosunki cywilnoprawne (min. w zakresie ochrony konsumentów);

Źródła prawa cywilnego

Rodzaje źródeł

I. Uwagi wstępne

źródła prawa to fakty uznawane w danym systemie prawnym za fakty prawotwórcze, a ich wytworem są generalne i abstrakcyjne normy prawne, wskazujące kto, w jakich okolicznościach, jak ma postąpić

(def. Z. Ziembińskiego);

II. Prawo stanowione

Uwagi ogólne

• wg Konstytucji wyróżniamy akty prawa powszechnie obowiązującego i akty wewnętrznie obowiązujące (nie są źródłami prawa cywilnego);

• używany zwrot odsyłający do „ustaw” w aktach prawnych dot. też rozporządzeń (szerokie znaczenie, tj. obejmuje wszelkie akty prawa powszechnie obowiązującego) → skraca formułę odesłania;

III. Zwyczaje i prawo zwyczajowe

zwyczaj to powszechnie stosowana w danym okresie, w danym środowisku i w danych stosunkach społecznych praktyka określonego postępowania;

• to fakty społeczne, podlegające ustaleniu w drodze normalnego postępowania dowodowego (zeznania świadków, opinie biegłych itp.); często spisywane przez różne organizacje;

• nie są źródłami prawa same z siebie, ale czasem akt prawny odsyła do nich (co sprzyja elastyczności i podatności na zmiany systemu prawnego);

• np. „ustalone” (art. 56, 65, 69, 354) lub „przyjęte” zwyczaje (art. 384, 788, 801 § 2, 922 § 3, 994 § 1), czasem „miejscowe” (art. 287, 298, 908 § 1);

• doniosłość prawną mają tylko zwyczaje ustalone w danych stosunkach i ewentualnie w odniesieniu do określonych bliżej w przepisie prawnym kręgu osób lub na wskazanym obszarze → pogląd obiektywny → wcześniej pogląd subiektywno-indywidualistyczny, który zakładał, że konieczność znania danego zwyczaju przez osoby, który sprawę rozstrzygał sąd pogląd ten odrzucono, głównie ze względów ochrony zaufania w regulacji stosunków cywilnoprawnych, oraz dlatego, iż uznano, że skoro dana praktyka utrwaliła się to można ją uznać za użyteczną społecznie;

• pomimo tego sąd musi poddać ocenie wartościującej zwyczaje - czy nie są sprzeczne z ogólnie akceptowanymi zasadami moralnymi (dla zachowania spójności aksjologicznej systemu prawnego), dlatego zwyczaje należy interpretować wraz z zasadami współżycia społecznego, które wskazują na kryteria moralne oceny;

• wg orz. SN z 1965 r. sąd nie może uwzględnić zwyczajów, które byłyby niezgodne z normami bezwzględnie wiążącymi;

Prawo zwyczajowe to normy prawne, a faktem prawotwórczym jest praktyka stałego stosowania przez organy państwowe określonej reguły postępowania (def. Stelmachowskiego, neguje znaczenie tzw. opinio necessitatis);

• normy prawa zwyczajowego to nie zwyczaje prawne (= pewna praktyka dokonywania czynności prawnych, która ma znaczenie przy ustalaniu znaczenia danej czynności);

• brak przepisów o dopuszczalności prawa zwyczajowego (były w prawie zunifikowanym), ale doktryna polska prawa cywilnego uznaje, że dla uznania prawa zwyczajowego przepisy te nie są konieczne (Stelmachowski, Wolter, Grzybowski → ale wskazują na drugorzędność tego rodzaju źródła prawa);

• np. kształtowanie się norm prawnych dot. osobowości prawnej Kościoła i partii politycznych gdy jeszcze nie było żadnych przepisów dot. tego;

• w Konstytucji wymienione jako źródła prawa są jedynie akty prawa stanowionego, ale wg niektórych autorów nie przeszkadza to kształtowaniu się prawa zwyczajowego obok (praeter), a nie przeciwko (contra) prawu stanowionemu (tak też Banaszak);

IV. Rola zasad współżycia społecznego

Pojęcie

• początkowo zwrot ten miał ograniczenia ideologiczne, odwołujące się do socjalizmu, po upadku komunizmu zwrot ten odwołuje się zgodnie z zasadami demokratycznego państwa prawnego i respektowanymi przez nie wolnościami człowieka do powszechnie uznanych w kul­turze naszego społeczeństwa wartości;

• 2 ograniczenia dot. zakresu zasad współżycia spo­łecznego:

• odnoszą się one jedynie do postępowania jednych osób wobec innych, a nie dot. przeżywanych postaw, które nie mają doniosłości prawnej, jeśli nie są motywem działań ludzkich;

• zasady współżycia spo­łecznego będące zarazem obowiązującymi normami prawnymi rozważa się jako normy prawne;

• wg niektórych normy obyczajowe wchodzą w zakres zasad współżycia społecznego obok norm moralnych → krytyka dlatego, że normy moralne mają uzasadnienie aksjologiczne, a normy obyczajowe mają uzasadnienie w nawyku społecznym, który nie może regulować stosunków cywilnoprawnych, jeśli nie zostanie jednocześnie uznany da „dobry” → szerokie ujęcie zasad współżycia społecznego mogłoby prowadzić do kostnienia stosunków społecznych;

Problem nazwy (jak w prawie konstytucyjnym);

Funkcja

• nadanie większej elastyczności, dzięki uwzględnieniu zmieniających się układów stosunków społecznych oraz szczególnych cech charakterystycznych stanu faktycznego;

• zasady współżycia społecznego są pojęciem nieostrym, konkretyzowanym przez sędziów w procesie orzekania, przy czym istnieje postulat, by sąd powołując się na zasady współżycia społecznego jasno formułować normę moralną, jaką ma na względzie, by ułatwić kontrolę judykatury SN;

• do orzeczeń wydanych w poprzednim ustroju należy podejść selektywnie, ale nie należy generalnie odrzucać tego dorobku judykatury, gdyż zapadły wtedy orzeczenia odwołujące się do nadal cenionych wartości i norm moralnych;

• w go­spodarce wolnorynkowej szczególnie istotne są: wzajemne zaufanie, życzliwość, uczciwość i służebność w działalności gospodarczej (zwracał na to uwagę już Adam Smith);

Obowiązywanie

• obowiązują na mocy przepisów prawnych, które do nich się odwołują i w ten sposób wpływają na ocenę stanu faktycznego dokonywaną w toku stosowania prawa;

Zakres zastosowania

• zakres stosowania zasad współżycia społecznego jest okre­ślony w przepisach prawnych, w szczególności występują one w rolach:

• jako element służący do elastycznego doprecyzowania treści poszcze­gólnych instytucji prawa cywilnego (np. art. 140, 233, 287, 298 kc) lub konkretnych stosunków prawnych (np. art. 56, 354 kc);

• przy kwalifikowaniu pewnych zdarzeń kreujących stosunki cywilnopraw­ne → albo przepis wyraźnie powołuje się na te zasady (np. art. 411, 428, 431 § 2, 446 § 2, 826 § 2, 827 kc; art. 144 kro) albo powinny być brane pod uwagę też przy precyzowaniu innych pojęć prawnych, np. pojęcia „wina” art. 415 kc;

• przy wykładni oświadczeń woli (art. 65 § 1 kc);

• jako instrument zapobiegający powstawaniu konsekwencji prawnych, któ­re ze względu na szczególny kontekst sytuacyjny budziłyby powszechną dezaprobatę moralną i naruszałyby spójność aksjologiczną porządku prawnego (np. art. 5, 58 § 2, ale też 93, 94, 411 pkt 2, art. 754, 902, 1008 kc);

• dot. osób fizycznych i prawnych;

V. Rola orzecznictwa

• z zasady demokratycznego państwa prawa i trójpodziału władz wykluczone jest przejmowanie przez sądy roli prawotwórczej, ale orzecznictwo przez swą działal­ność interpretacyjną, a zwłaszcza inferencyjną (wnioskowanie z norm o nor­mach) oraz przez uznawanie zwyczajów wpływa na konkre­tyzację treści norm prawnych (pośrednie źródło prawa);

VI. Rola nauki

• nie są źródłem prawa, ale często inspirują działalność legislacyjną poprzez postulaty de lege ferenda oraz przez osobisty udział w przygotowywaniu aktów normatywnych;

Ważniejsze rodzaje norm i przepisów prawa cywilnego

I. Uwagi ogólne

Struktura normy prawnej

• hipoteza (poprzednik) wskazuje adresata oraz okoliczności zastosowania normy;

• dyspozycja (następnik) wskazany jest normatywny skutek prawny (nakazane zachowanie się adresata normy);

• sankcja (wskazanie, jak powinny zachować się organy państwowe w razie niezastoso­wania się adresata do dyspozycji normy) → kwestia sporna czy to trzeci człon, czy część normy sankcjonującej;

• swoista rola sankcji w prawie cywilnym → ma na celu doprowadzić do zaspokojenia interesu podmiotu stosunku cywilnoprawnego, a funkcje represyjne lub wychowawcze są albo efektem ubocznym albo podporządkowane realizacji celu zasadniczego dlatego formy reakcji organów państwowych mają bardzo różnorodną postać;

• dominuje → egzekucja z majątku dłużnika, czasem tylko ustalenie istnienia stosunku prawnego, ważności czynności, przekształcenie treści stosunku prawnego, czasem tylko uznanie prawidłowości;

• przeważnie stosowane tylko z inicjatywy i w sposób bliżej określony przez samego uprawnionego;

Norma a przepis prawny

• przepis prawny to samodzielna jednostka redakcyjna, zawarta w aktach normatywnych (artykuły, paragrafy, zdania);

• dla zrekonstruowania normy z reguły koniecznych jest wiele przepisów poddanych wykładni;

• jeden przepis może zawierać elementy kilku norm;

• identyfikowanie normy z przepisem to skrajny pozytywizm prawniczy z XIX w. (nie uwzględniał kontekstu systemowego);

II. Ważniejsze rodzaje norm prawa cywilnego

Normy bezwzględnie i względnie wiążące oraz semiimperatywne

• normy bezwzględnie wiążące (imperatywne, katego­ryczne, bezwzględnie stosowalne, ius cogens) → ich zastosowanie nie może być wyłączone lub ograniczone wolą stron czy odmiennym zwyczajem, na co wskazuje albo przepis prawny;

• czasem charakter ten ustalany w drodze wykładni funkcjonalnej, która powinna wskazywać priorytet ochrony pewnych wartości społecznych lub interesów stron (tak np. orz. SN z 1979 r. dot. prawa spółdzielczego - sąd uznał za imperatywne normy regulujące przyjmowanie i usuwanie członków spółdzielni ze względu na zasadę demokracji wewnątrzspółdzielczej i ochronę interesów członków);

• normy względnie wiążące (względnie stosowalne, dyspozytywne, uzupełniające, ius dispositivum, ius suppletivum) → znajdują zastosowanie tylko wtedy, gdy same strony nie ure­gulowały konsekwencji prawnych w sposób odmienny od dyspozycji za­wartej w takiej normie, na co wskazuje wyraźne sformułowanie przepisu prawnego, który dale woli stron, a czasem zwyczajowi moc odmiennego uregulowania;

• czasem charakter ten ustalany dopiero w drodze wykładni funkcjonalnej (ważne! funkcja tych norm to uzupełnienie treści stosunku prawnego w zakresie nieuregulowanym przez strony);

• normy semiimperatywne (semidyspozytywne, jednokierunkowo działające normy dyspozytywne, jednostronnie bezwzględnie obowiązujące) → normy wyznaczające minimalny zakres ochrony interesów jednej strony;

• też może być ustalona w drodze wykładni funkcjonalnej (szczególna przesłanka - postulat ochrony konsumenta);

Normy kompetencyjne

• doniosła ich rola w prawie cywilnym;

• czynność konwencjonalna to takie zachowanie człowieka, któremu pewne reguły (tzw. reguły sensu) przy­pisują jakieś swoiste znaczenie;

• są one ważne lub nie ważne, ale może to być modyfikowane przez reguły sensu;

• reguły sensu nakazują jedynie rozumieć tak a nie inaczej dane zachowanie, a nie nakazują dokonać tej czynności;

• normy kompetencyjne to normy, które nakładają na określone osoby obowiązek reagowania na dokonanie czynności konwencjonalnej, tj. przyznają kompetencję określonemu podmio­towi do dokonania czynności konwencjonalnej z tym skutkiem, że powstają dla kogoś jakieś obowiązki;

• realizacja zapewniona sankcjami prawa cywilnego lub procedury cywilnej;

• norma ta nie nakłada obowiązku dokonania czynności konwencjonalnej, choć taki obowiązek może nakładać inna norma;

• tradycyjna terminologia odnosi pojęcie „kompetencji” i „normy kompetencyjnej” do sfery działania państwa;

Metanormy

• metanormy odnoszą się do norm pierwszego stopnia, bezpośrednio regulujących zachowanie człowieka:

• normy dotyczące sposobu konstruowania systemu prawnego - normy, które nakazują uznawać pewne fakty za prawotwórcze, ale również normy określa­jące początek i koniec obowiązywania norm merytorycznych (I stopnia);

• reguły interpretacyjne - formułowane w doktrynie lub przepisach prawnych, są dyrektywami określającymi w jaki sposób przepisy prawne mają być przekładane na odpowiadające im co do zna­czenia normy prawne;

• reguły inferencyjne - głównie formułowane przez doktrynę, to reguły wnioskowania z faktu obowiązywania w danym systemie jakiejś normy o obowiązywaniu w tym systemie jakichś innych norm „wynikających” w swoistym sensie z tej pierwszej lub znajdujących wspólne z nią uzasadnienie w pewnym oficjalnie przyjmowanym systemie ocen;

• reguły kolizyjne - określają sposób rozstrzygania kolizji między normami wzajemnie niezgodnymi, jeśli takie wyinterpretowanoby, czy wy­wnioskowano z przyjętych przepisów;

• patrz H.L.A. Hart - normy pierwotne i wtórne;

III. Ważniejsze rodzaje przepisów prawa cywilnego

Definicje legalne - to przepisy, które w sposób wiążący określają sens używanych w akcie prawnym słów lub zwrotów (postulat zwięzłości aktów prawnych!);

Przepisy odsyłające - to przepisy, których treść stanowi, że przy ustalaniu treści normy X zawsze należy uwzględnić także przepis, który ustanawia normę Y. Mają one różną postać redakcyjną, np. „stosuje się”, „stosuje się odpowiednio” „sto­suje się ze zmianami”, ale także jako tzw. fikcje prawne, czyli przepisy, które nakazują określone w nich okoliczności traktować jako równoważne z okolicznościami wskazanymi w hipotezie innej normy, przez co dy­spozycja owej innej normy odnosi się również do okoliczności wskazanych w przepisie zawierającym fikcję (np. art. 50 kc, art. 936 kc)..

• mogą nadawać większy lub mniejszy luz decyzyjny, ale niezależnie od dodatkowych zwrotów lub ich braku nie należy stosować tego odesłania automatycznie;

Zwroty niedookreślone

• zwroty niedookreślone → dzięki nim pozostawiony jej pewien luz decyzyjny organowi stosującemu prawo (np. „drobne, bieżące sprawy życia codzienne­go”, „rażące pokrzywdzenie”, „ważne powody”, „usta­lone zwyczaje”, „należyta staranność”);

• do nich należą klauzule generalne;

• różnica mięzy zwrotami niedookreślonymi a klauzulami generalnymi → z.n. wprost oznaczają pewne fakty, a k.g. odnoszą się do pewnych faktów pośre­dnio, gdyż oznaczają pewne cechy faktów;

• klauzula generalna → to zwrot niedookreślony zawarty w przepisie prawnym oznaczający pewne oceny funkcjonujące w jakiejś grupie społecznej, do których odsyła ów przepis przez nakaz uwzględniania ich przy ustalaniu stanu faktycznego podpa­dającego pod daną normę;

• oceny te to oceny moralne, np. zasady współżycia społęcznego, dobre obyczaje, i in.;

• też inne niż moralne oceny, np. klauzula generalna społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa (oceny ekonomiczne);

• klauzula generalna społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa ma bardzo szeroki zakres zastosowania, gdyż (1) wyznacza granicę wykonywania praw podmiotowych (art. 5) oraz (2) współokreśla treść prawa własności(art. 140), ale również zawarta jest w przepisach o mniejszym za­kresie zastosowania, gdzie występuje samodzielnie (np. art. 54, 143, 144, 211 kc);

• jest to klauzula odrębna od k.g. zasad współżycia społecznego;

• geneza: z doktryny radzieckiej, dlatego obecnie są postulaty o usunięcie jej z systemu prawnego, ale obecnie nabiera ona innej treści ze względu na odmienny ustrój RP, gdzie wskazuje na społeczną funkcję prawa podmiotowego i na konieczność korelowa­nia interesu prywatnego podmiotu z dobrem ogółu;

Obowiązywanie norm prawa cywilnego w zasięgu czasowym i przestrzennym

I. Obowiązywanie norm w zasięgu czasowym

Początek obowiązywania

• 14 dni - reguła, ale może być dłuższe lub krótsze vacatio legis;

Koniec obowiązywania

• normy przestają obowiązywać wskutek:

• wyraźnych klauzul derogacyjnych - głównie w przepisach wprowadzających nowe akty prawne;

• upływu czasu oznaczonego w akcie;

• lex posterior derogat legi anteriori, ale lex posterior generalis non derogat legi priori speciali;

• orzeczenia TK;

• kwestie sporne:

• tzw. desuetudo oraz zmiana sytuacji społeczno-ekonomicznej → wg. Radwańskiego nie mają doniosłości prawnej dla obowiązywania prawa, ale powinny być uwzględniane przy stanowieniu, jak i stosowaniu prawa;

• uchwała TK z 1991 r. dot. czy ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z 1926 r. uległa desuetudo → uznał, że desuetudo nie może mieć zastosowania do tych aktów prawnych, których obowiązywanie jest wykonywaniem zobowiązań mię­dzynarodowych;

• wg Radwańskiego → norma przestaje obowiązywać, gdy staje się na skutek zmiany systemu prawnego lub stosunków faktycznych trwale niestosowalna - impossibilium nulla obligato dot. nakazów ustawowych, a nie obowiązków cywilnoprawnych;

II. Prawo intertemporalne

Uwagi ogólne

• prawo intertemporalne (międzyczasowe) reguluje kwestie, czy dawna, czy nowa norma znajduje zastosowanie do stosunków prawnych, które powstały przed uchyleniem dawnej normy, a trwają nadal pod rządem nowej nor­my;

• tradycyjnie problematyka tego prawa postrzegana jest w kategoriach konfliktu przepisów prawnych (nierozróżnianych od norm prawnych) → założenie: uchylony przepis nie obowiązuje, ale mimo to ma w określonym zakresie zastosowanie;

• wg Radwańskiego → prawo intertemporalne zawiera re­guły, które wskazują, jakim modyfikacjom ulega zakres obowiązywania, i tym samym stosowania dawnych norm ze względu na ustanowienie no­wych;

• w kc brak wyczerpującego ujęcia reguł tego prawa, a jego podstawą są:

• art. 3 kc,

• zespoły przepisów przechodnich wydawanych do konkretnych aktów praw­nych o podstawowym znaczeniu dla prawa cywilnego, głównie do kc (art. XXVI i n. pwkc);

Zasada nieretroakcji

• ważna uchw. SN z 1996 r., wg którego w ramach nieretroakcji mieści się ochrona praw nabytych a „przepisy intertemporalne powinny być tak tłumaczone, aby osoby uprawnione nie znalazły się w sytuacji dopuszczającej utratę możności dochodzenia prawa tylko na skutek samej zmiany ustawodawczej”;

• wg tej zasady:

• zdarzenie powstałe i zakończone pod rządami dawnej ustawy → dawna ustawa;

• zdarzenia powstałe pod rządami dawnej, ale trwające nadal → dawna ustawa dla określenia konse­kwencji prawnych do czasu wejścia w życie ustawy nowej;

• zasady tej nie stosuje się:

• wyraźne brzmienie ustawy - czyli gdy ustawa sama przewiduje skutek retroaktywny (co orzecz. TK mocno ogranicza);

• cel ustawy - czyli gdy na wsteczne działanie wskazuje rezultat funkcjonalnej (celowościowej) wykładni;

Kolizje norm nieobjętych zasadą nieretroakcji

co gdy zdarzenie powstałe pod rządami dawnej, ale konsekwencje prawne powstały pod nową ustawą → reguły ogólne (oparte na ogólnych założeniach pr. cyw. oraz na szczegółowych posunięciach ustawodawczych):

• postulat ochrony praw nabytych → sam fakt uchylenia normy nie oznacza wygaśnięcia konkretnych stosunków prawnych i nie ograni­cza zastosowania do nich normy dotychczasowej (np. ciężary realne);

• gdy norma nowa inaczej reguluje treść stosunku prawnego → o zasięgu czasowym decyduje rodzaj regulowanego stosunku prawnego:

• którego treść regulowana jest samodzielnie (w oderwaniu od sta­nów faktycznych powodujących jego powstanie, np. prawo własno­ści) → normy nowej ustawy (tzw. zasada bezpośredniego dzia­łania ustawy nowej);

• którego treść regulują przepisy prawne nierozdzielne z w/w stanem faktycznym (np. umowa sprzedaży) → normy dawniejsze (tzw. dalsze działanie usta­wy dawnej);

• zastrzeżenia do w/w koncepcji, gdyż:

• za podstawę wyróżnienia przyjmuje się redakcję tylko niektórych kodeksowych przepisów, a stosunki prawne, czasem traktowane jako związane z określonymi typami umów mogą powstawać też z innych zdarzeń prawnych;

• w praktyce tym regułom poddane jest bardzo wąski zakres stosunków i to z przyczyn niedających się na gruncie tej koncepcji wyjaśnić;

• wg Radwańskiego → lepsze byłoby wyróżnienie stosunków trwałych (ustanawiane na długie okresy) do których zastosowanie miałaby nowa ustawa (argumenty: „lepsze” prawo, stosunkowa łatwość zastosowania ze względu na z reguły periodyczne świadczenia z nimi związane) oraz stosunków, w których czynnik czasu nie stanowi istotnego elementu (ustawa dawna → głównie prawo zobowiązań);

• tak samo analiza przepisów przechodnich do kc oraz orz. TK z 1986 r.;

• gdy czynność powstała pod rządami dawnej ustawy, ale skutki prawne powstały pod rządami nowej → stosuje się do nich nową ustawę;

• modyfikacja gdy skutki te związane są z istotą dawnego stosunku prawnego → wtedy stosuje się dawną ustawę (ta zasada ma sprzyjać zachowaniu spójności regulacji danego stosunku prawnego);

• gdy powyższe reguły nie doprowadziły do rezultatu reguła interpretacyjna II-giego stopnia - w razie wątpliwości preferencje dla norm usta­nowionych w ustawie nowej;

III. Obowiązywanie norm prawa cywilnego w zasięgu przestrzennym

• ogólne zasady → normy prawa cywilnego obowiązują na ca­łym terytorium RP, jeżeli co innego nie wynika z treści odpowiednich prze­pisów prawnych lub kompetencji organu stanowiącego;

• adresatami tych norm są:

• obywatele RP (też polskie osoby prawne) w sytuacjach, gdy zdarzenie prawne lub jego skutki nie sięgają poza terytorium RP;

• cudzoziemcy (PrPrywM);

IV. Prawo prywatne międzynarodowe

• prawo prywatne międzynarodowe - reguluje kwestie jakie prawo należy stosować do stosunków praw­nych, zawierających jakiś element obcy, zawiera reguły kolizyjne, które wskazują właściwe dla rozstrzygnięcia spraw systemy prawne;

Stosowanie prawa cywilnego

Model stosowania prawa

I. Model normatywny

• model normatywny stosowania prawa → jak sąd powinien stosować prawo cechy charakterystyczne (z doktryny i zasad ustroju RP:

• z zasady państwa prawnego - nakaz przestrzegania obowiązującego prawa, respektując rozdział funkcji sądowniczej od prawodawczej (= mogą krytykować, ale nie mogą odmówić zastosowania prawa);

• sędzia powinien kierować się wartościami leżącymi u podstaw systemu prawnego, zmierzając do ich realizacji w sposób racjonalny;

• mieć na wzglę­dzie, że prawo służy realizacji indywidualnych interesów obywateli lub ich organizacji, a interes publiczny oraz zasady etyki stanowią tu tylko ramy, w których ludzie sami zabiegają o swoje sprawy;

II. Trójczłonowy model stosowania prawa

• trójczłonowy model sto­sowania prawa:

• ustalenie stanu faktycznego sprawy;

• ustalenie, jaka norma lub jakie normy są właściwe dla rozważanego stanu faktycznego;

• określenie w końcowej decyzji sędziego konsekwencji prawnych stanu faktycznego na podstawie zastosowanej normy lub norm prawnych;

Ustalenie stanu faktycznego sprawy

I. Reguły dowodowe

Dowody

• na tym etapie związek z drugim elementem modelu, gdyż sąd (i in. organy stosujące prawo) musi prowadzić postępowanie w celu ustalenia faktów doniosłych z punktu widzenia obowiązującego systemu prawnego;

• ustalić jakiś fakt to uznać za prawdziwe zdanie, które głosi, że tak a tak było lub jest obecnie;

• sąd zbiera o nich informacje, a przepisy kpc regulują źródła tych informacji, sposób i zakres ich uzyskiwania, oraz ograniczenia w ich uzyskiwaniu;

• dostatecznie uzasadnione tzn. przy zastosowaniu ogólnych metodologicznych reguł przyjmowanych we współczesnej nauce, ale modyfikowane przez prawne reguły dowodowe, gdyż sąd musi rozstrzygnąć każdą sprawę w sposób definitywny na podstawie stanowczego ustalenia stanu faktycznego, a jego działalność musi być sprawna;

• np. przepisy wskazujące, że „nie wymagają do­wodu” fakty powszechnie znane oraz znane sądowi urzędowo (art. 228 kpc), jak również fakty przyznane w toku postępowania przez stronę przeciwną, jeżeli przyznanie nie budzi wątpliwości co do swej zgodności z rzeczywistym stanem rzeczy (art. 229 kpc);

Rozkład ciężaru dowodu

• znaczenia zwrotu „rozkład ciężaru dowodu”:

• znaczenie formalne (procesowe) → wskazuje podmioty, które powinny przejawiać inicjatywę w zbieraniu dowodów i wykazywaniu twier­dzeń (głównie strony, ale sąd może dopuścić dowód niewskazany przez strony);

• znaczenie materialnoprawne → określa kto ponosi ujemne konsekwencje tego, że istnienie doniosłego dla rozstrzygnięcia sprawy faktu nie zostało w toku postępowania sądowego udowodnione, bez względu na to, z czyjej inicjatywy dowód mógł być lub był prowadzony;

• art. 6 kc → ciężar udowodnienia faktu spo­czywa na osobie, która z tego faktu wywodzi skutki prawne;

II. Domniemania

• służą ułatwieniu prowadzenia dowodów, gdyż pozwalają na pośrednie ich ustalanie (tzw. dowody pośrednie);

Domniemania faktyczne art. 231 kpc (praesumptio facti)

• sąd może uznać za ustalone istotne­ dla rozstrzygnięcia sprawy fakty na podstawie wniosku wyprowadzone­go z innych faktów, ustalonych według zwykłych reguł dowodowych;

• wnioskowanie oparte na wiedzy sądu, doświadczeniu społecznym → to nie wnioskowanie w ścisłym tego słowa znaczeniu;

Domniemania prawne (praesumptio iuris)

• domniemanie prawne wyznaczone jest normą prawną, która każe w swoisty sposób wiązać ze sobą dwie klasy faktów: podstawę domniemania z wnioskiem domniemania (faktem domniemywanym);

• domniemania prawne można podzielić na:

• domniemania co do faktu → gdy wnioskiem/przesłanką domniemania jest zjawisko przebiegające w przyrodzie (np. art. 9 kc);

• domniemania co do prawa → gdy wnioskiem/przesłanką domniemania jest prawo lub stosunek prawny (np. art. 197, 341 kc);

• podział ten nie ma znaczenia prawnego;

• dopuszczalność przeciwdowodu → art. 234 kpc - domniemania ustanowione przez prawo mogą być obalone ilekroć ustawa tego nie wyłącza;

• dot. to wniosku domniemania, a nie przesłanki domniemania, przeciwko której zawsze może być prowadzony przeciwdowód;

• domniemania prawne można podzielić na:

• domniemania prawne zwykłe (wzruszalne, praesumptio iuris tantum) → dopuszczalne jest bez ograniczeń prowadzenie przeciwdowodu;

• domniemania prawne kwalifikowane → gdy szczególne normy prawne przewidują różnego rodzaju ograniczenia dopuszczalności dowodu przeciwnego (np. art. 62 § 3, art. 63-71 kro).

• domniemania niewzru­szalne (niezbite, praesumptio iuris ac de iure, praesumptio irrefregabilis) → gdy przepisy zakazują w określonych sytuacjach prowadzenia jakiegokolwiek dowodu przeciwnego (np. art. 3 i 5 ust. o ks. wiecz. i hip.) → tradycyjnie uważane za domniemania prawne, ale obecnie niektórzy autorzy uważają że są to szczgólnego rodzaju domniemania określające wiążącą moc orzeczeń;

• domniemania wprowadzają wyjątki od zasady w art. 6 kc → ale niektórzy autorzy uważają, że z punktu widzenia materialnoprawnego domniemania nie zmieniają tej reguły, ale tylko ułatwiają ustalenie doniosłego dla sprawy faktu, gdyż nadal negatywne konsekwencje ponosi ten, kto wywodzi z faktu skutki prawne;

• podobna funkcja → zwroty zawierające zastrzeżenie „chyba że” → zwykle interpretuje się je jako przerzucenie dowodu na inną stronę, ale ich sens wg niektórych można tłumaczyć jako domniemania prawne wyrażone inną formułą językową;

• np. art. 431 „Kto zwierzę chowa albo się nim posługuje, obowią­zany jest do naprawienia wyrządzonej przez nie szkody, chyba że ani on, ani osoba, za którą ponosi odpowiedzialność, nie ponoszą winy” = „Je­żeli zwierzę wyrządziło szkodę, domniemywa się, że winę w nadzorze ponosi ten, kto je chowa lub się nim posługuje”

• służą one realizacji cennych wartości, jak ochrona dziecka, spójność rodziny, bezpie­czeństwo obrotu;

Domniemanie dobrej wiary (art. 7 kc)

• „jeżeli ustawa uzależnia skutki prawne do dobrej lub złej wiary, domniemywa się istnienie dobrej wiary” - np. art. 174, 169 § 1 kc, art. 6 ust. o ks. wiecz. i hip.;

• podział na dobrą i złą wiarę - wyczerpujący i rozłączny (=logiczny);

• stany psychiczne osoby odnoszące się do jej wiedzy o istnieniu jakiegoś stosunku prawnego lub wynikającego z niego prawa podmiotowego:

• dobra wiara to błędne, usprawiedliwione przekonanie o tym, że przysługuje jakieś prawo podmiotowe;

• zła wiara gdy wie, że określone prawo nie przysługuje, albo nie wie, lecz wiedzieć o tym powinien;

• jaka staranność? → nie da się jednolicie określić, na co zwrócił uwagę też SN (min. w uchw. z 1992 r. - nabycie samochodu na podstawie art. 160 § 1 kc; oraz w uchw. z 1991 r. dot. art. 6 ust. o ks. wiecz. i hip.);

• domniemanie dobrej wiary to domniemanie prawne → wiążące dla sądu, aż nie zostanie obalone dowodem złej wiary (tak orz. SN z 1994 r.);

• art. 7 kc to przepis niejako wyjęty przed nawias, który zawiera tylko jeden z elementów norm ustanawiających domniemania prawne, a pełna rekonstrukcja normy domniemania możliwa jest dopiero przy uwzględnieniu szczególnych przepisów określających pozostałe jej elementy;

Moc wiążąca orzeczeń

• termin „domniemanie” pojawia się w przepisach dla wyrażenia mocy wiążącej ustaleń dokonanych w orzeczeniach sądowych, np. art. 31 § 1, 1025 § 2 kc → dowód przeciwny rozpatrywany jest w odrębnym postępowaniu, a jeżeli się powiedzie sąd zmienia pierwsze postanowienie;

• wg panującego poglądu jest to domniemanie prawne;

• pogląd przeciwny → wskazuje na odmienną strukturę tych norm, gdyż nie da się wyróżnić 2 elementów, czyli przesłanki i wniosku domniemania. Ustalenia z tych orzeczeń to wnioski domniemania, więc w ogóle nie można skonstruować obalenia tych „domniemań”, gdyż dowód przeciwny zmierza do zniesienia przesłanki domniemania, jaką jest pierwotne orzeczenie;

• wg Radwańskiego te reguły powinno się zakwalifikować do odręb­nego typu norm domniemania określających moc wiążącą orzeczeń sądo­wych (w tym karnych) w postępowaniu cywilnym. Ich funkcja polega na umacnianiu spójności porządku prawnego przez ochronę autorytetu orzeczeń sądowych i dokonanych w nich ustaleń, a prawomocne orzeczenia mogą być uchylane/zmieniane tylko w wy­jątkowych okolicznościach, a w rozpatrywanych przy­padkach droga ta jest szerzej otwarta, co wyraża ustawodawca posługując się terminem „domniemanie”;

Ustalenie właściwej normy dla rozstrzygnięcia sprawy

I. Wykładnia prawa

Uwagi wstępne

• wykładnia to swoisty proces myślowy polegający na ustalaniu właściwego znaczenia tekstów prawnych, stanowiących podstawę do zrekonstruowania poszukiwanej normy prawnej;

• dokonuje sąd jedynie w zakresie koniecznym do rozstrzyg­nięcia konkretnej sprawy → wykładnia sądowa należy do tzw. wykła­dni operacyjnej (praktycznej) podporządkowanej bezpośrednio funkcji sto­sowania prawa;

• rozpowszechniony pogląd - clara non sunt interpretanda argumenty przeciwne:

• wg współczesnej semiotyki wykładania zawsze jest konieczna, aby można było przypisać jakikolwiek sens zespołowi kresek na papierze;

• w/w pogląd niedopuszczalny ze względu na subiektywizację procesu wykładni, która jest niezgodna z zasadą praworządności → od sędziego zależałoby czy treść przepisu budzi wątpliwości czy nie;

• bezzasadne monopolizowanie wer­balnej (językowej) dyrektywy wykładni;

• dlatego słuszniejszy jest pogląd interpretatio cessat in claris → na tą paremię powołał się SN w 1998 r.;

• dyrektywy wykładni powinny być jednolite i przestrzegane przez wszyst­kie organy powołane do interpretacji prawa, ale ich treść nie jest ustalana normatywnie, ale w doktrynie → powszechnie akceptowany model wykładni zakłada występowanie dyrektyw wykładni: języko­wych, systemowych i funkcjonalnych;

Dyrektywy językowe (wykładnia językowa)

• odwoływanie się do reguł znaczeniowych i składniowych powszechnego języka et­nicznego (polskiego), przy uwzględnieniu swoistych reguł języka prawniczego oraz ustanowionych przepisami prawnymi (nadają specyficzne znaczenie, precyzują ich treść);

• założenie, że pra­wodawca właściwie posługuje się językiem, w którym wysławia normy praw­ne → założenie, że każde słowo użyte w tekście jest potrzebne i nie może być pominięte w toku wykładni → założenie, że tym samym słowom należy przypisywać to samo znaczenie → postulat uwzględniania nie tylko tzw. przepisu bazowego (zrębowego) ale i innych postanowień aktu prawnego (nakaz semiotyki rozpatrywanie przepisu na tle całego tekstu);

• sędzia może opierać się nie tylko na własnej wiedzy, ale również korzystać z pomocy słowników i biegłych (tak orz. SN z 1998 r.);

• wykładania ta wspierana przez paralingwistyczne środki wyrazu, min.: organizacja przestrzenna tekstu (wyodrębnienie tytułów, nagłów­ków, podział na artykuły, paragrafy, punkty etc.), ale same napisy umieszczone jako tytuły pewnych części tekstu prawnego nie stanowią dosta­tecznej podstawy do konstruowania norm prawnych;

Dyrektywy systemowe

• oparte na założeniu, że poszczególne normy stanowią składnik spójnego systemu prawnego, więc nie dopuszcza się istnienia norm wzajemnie sprzecznych → w związku z tym min.:

• lex superior derogat legi inferiori;

• lex specialis derogat legi generali;

• exceptiones non sunt extendendae;

• lex posterior derogat legi anteriori, ale lex posterior generalis non derogat legi priori speciali;

• tradycyjny pogląd (tak też SN w 1995 r.), że gdy na podstawie wykładni jezykowej sens jest jednoznaczny to kończy się proces wykładni → ale wg Radwańskiego taki pogląd nie służy umacnianiu się praworządności, gdyż większa jest waga werbalnego znaczenia tekstu niż spójności systemu prawnego, dlatego zawsze przepis powinien być poddany też wykładni systemowej → wg TK znaczenie przepisu jest wyznaczane przez jego brzmienie oraz treść innych przepisów prawnych mających wpływ na rozumienie interpretowanego przepisu w ramach wykła­dni systemowej (też Z. Ziembiński);

• orz. SN z 1998 r. - wolno odstąpić od znaczenia literalnego danego przepisu, gdy znaczenie to pozostaje w oczywistym konflikcie lub sprzeczności ze znaczeniem innych norm systemu;

Dyrektywy funkcjonalne

• oparte na założeniu, że racjonalny ustawo­dawca stanowi normy, aby w sposób maksymalnie sprawny realizować uzna­wane i preferowane przez siebie cele i wartości;

• koncepcja tzw. dynamicznej wykładni → gdy chodzi o aktualnego ustawodawcę (dominuje);

• koncepcja tzw. statycznej wykładni → gdy chodzi o rzeczywistego ustawodawcę - tzw. wykładnia historyczna;

• za dynamiczną opowiedział się SN w 1991 r. odchodząc od poprzedniego rozumienia zwrotu „posiadacz w dobrej wierze” z powołaniem na obecne rozumienie prawa własności;

• przypisywanie tych celów i wartości musi opierać się na obiektywnych przesłankach, są to min:

• wartości konstytucyjne;

• wartości lub cele wskazane w ratyfikowanych przez RP umowach mię­dzynarodowych;

• kiedy można stosować tą wykładnię:

• nie można gdy językowa i systemowa nie pozostawiły wątpliwości (tak min. SN w uchw. z 1996 r.);

• gdy są niejasności lub gdy wyniki wykładni prowadziłyby do niedorzecznych rezultatów społecznych lub aksjologicznej niespójności systemu prawnego, burzącej przekonanie o racjonalnym ustawodawcy można ją zastosować (wszystko jedno czy dot. to ius cogens czy dispositivum), a judykatura dopuszcza nawet odrzucenie wykładni językowej, gdy przemawiają za tym w. systemowa i funkcjonalna (tak min. SN w orz. z 1998 r. - j/w, też TK z 1991, SN z 1991, SN z 1996);

Wyniki wykładni

• wykładnia stwierdzająca → ustalenie, że wykładnia języko­wa pozwala jednoznacznie określić treść lub moc normy i że nie ma pod­staw do zakwestionowania tak ustalonego jej sensu;

• wykładnia rozszerzająca → ustalenie, że ze względu na dy­rektywy wykładni systemowej lub funkcjonalnej należy przyjąć szerszy zakres normowania lub zastosowania normy niż wynikałoby to z rezulta­tów osiągniętych na podstawie reguł wykładni językowej;

• wykładnia zwężająca → j/w ale węższy zakres normowania lub zastosowania;

• wykładnia derogująca → ustalenie, że ze względu na pozajęzykowe dyrektywy wykładni przepis nie ma doniosłości normatywnej, mimo że w świetle wykładni językowej należałoby mu znaczenie takie przypisać (kwestia sporna w doktrynie);

II. Wnioskowanie z norm o normach

Pojęcie

• normy, które zostały wywnioskowane z norm wyinterpretowanych → uważane za obowiązujące;

• reguły wnioskowania - ustalone przez doktrynę, oparte na założeniu „racjonalności ustawodawcy”;

• wg klasycznej doktryny cywilistycznej uznaje się je za reguły wykładni, ale Radwański zalicza je do innego typu, gdyż nie polegają one na wyjaśnianiu znaczenia przepisu (interpretacji), ale na wnioskowaniu (inferowaniu) z normy o obowiązywaniu innej normy („swoiste prawodawstwo”);

• reguły inferencyjne:

• reguły instrumentalnego nakazu i zakazu;

• wnioskowanie a fortiori;

• analogię z ustawy;

• analogię z prawa;

Reguły instrumentalnego nakazu i zakazu (wnioskowanie z celu na środki)

• (najpewniejsze) jeżeli jakaś norma nakazuje adresatowi zrealizować określony stan rzeczy, to wynika z tej normy:

• nakaz czynienia wszystkiego, co w świetle aktualnej wiedzy o związkach przyczynowych jest warunkiem koniecznym zrealizowania tego stanu rzeczy;

• zakaz czynienia czegokolwiek, co w świetle wiedzy aktualnej jest warun­kiem wystarczającym niezrealizowania tego stanu rzeczy;

Reguły a fortiori („tym bardziej”)

• (mniej pewne) wnioskowania oparte na konsekwencji ocen prawodawcy:

• argumentum a maiori ad minus („z większego na mniejsze”) → komu nakazane (do­zwolone) jest czynić więcej, temu nakazane (dozwolone) jest także czynić mniej;

• argumentum a minori ad maius („z mniejszego na większe”) → komu zakazane jest czynić coś mniej, tym bardziej zakazane jest czynić „coś więcej”;

Analogia z ustawy

• stosowana, gdy dyrektywy językowe i systemowe jednoznacznie nie nakazują odnosić określonego przepisu tylko do stanu faktycznego w nim opisanego (argumentum a contrario), a równocześnie wykładnia funkcjonalna pozwala przyjąć regulację z przepisu także do okoliczności w istotny sposób podobnych do w nim opisanych;

• charakter prawny (dyskusyjny):

• wg klasycznego poglądu (nieodróżniającego inferencji od interpretacji) → to jeden z rodzajów wykładni logicznej (tak Wolter);

• Ziembiński wprowadził rozróżnienie na inferencję i interpretację → zaliczył ją do wykładni funkcjonalnej;

• wg Radwańskiego → to reguła inferencyjna, gdyż nie zawsze stosuje się analogicznie przepis, a czasem odpowiednio;

• analogia legis prowadzi do rezultatów podobnych do przepisów odsyłających, ale w nich to sama ustawa rozstrzyga o podobieństwie pewnych stanów faktycznych;

Analogia prawa

• (najbardziej niepewna, dlatego często kwestionowana) wnioski o obowiązywaniu norm nieustanowionych w przepisach praw­nych wyprowadza się tu z wielu rozstrzygnięć dot. innych stanów faktycznych, które jednak wskazują na określony sy­stem preferencji wartości, jakimi kieruje się w swych ocenach prawodawca;

III. Związanie sądu w działaniach interpretacyjnych i inferencyjnych

Uwagi wstępne

• zasada niezawisłości sędziowskiej → sądy nie są instytucjonalnie związane w interpretacji przepisów (dot. też inferencji = wykładania sensu largo) - tak uchw. Pełnego Składu SN z 1992 r., ale na mocy szczególnej normy kompetencyjnej może być obowiązany do stosowania ustalonego znaczenia → 3 sytuacje:

• nadzór judykacyjny;

• zasady prawne;

• uchwalenie powszechnie obowiązującej wykładni ustaw;

Nadzór judykacyjny

• w toku rozstrzygania konkretnej sprawy sądy wyższej instancji (z SN na czele) mogą dokonywać wiążącej wykładni w toku nadzoru judykacyjnego sprawowanego nad orzeczeniami niższych instancji;

• inne sądy:

• ETS oraz Sąd I-wszej Inst. w Luksemburgu → w zakresie prawa UE;

• ETPCz w Strasburgu → w zakresie respektowania EKPCz;.

Zasady prawne

• uchwała SN w składach:

• w pełnym składzie SN,

• w składzie połączonych izb,

• w składzie całej izby,

• w składzie 7 sędziów (moc zasady tylko, gdy ten skład tak wyraźnie postanowi, tzn. formuła „podjął następującą uchwałę i postanowił nadać jej moc zasady prawnej”);

• ustawa o SN nie wyjaśnia na czym polega moc zasady prawnej, ale gdy jakiś skład chce odstąpić od niej musi zwrócić się do składu większego od tego który uchwalił o jej zmianę → wiążą tylko składy SN, więc orzeczenie innego sądu niezgodne z zasadą nie jest naruszeniem prawa (tak uchw. P.S. SN z 1992 r.);

• ale mają faktyczne znaczenie, ze względu na (1) wysoki poziom merytoryczny oraz (2) na to, że w toku instancji SN nie odstąpi od zasady;

• SN uchwala zasady prawne w celu:

• wyjaśnienia przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce lub których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie → wniosek PP SN, Prok. Gen., RPO, Rzecznika Ubezpieczonych wykładnia abstrakcyjna;

• rozstrzygnięcia zagadnień prawnych budzących poważne wątpliwości w kon­kretnej sprawie → wniosek orzekających składów SN wykładnia konkretna, ale na przyszłość też wiąże;

• dlatego wg uchw. P. S. I. Cyw. SN z 1995 r. zasada prawna powinna być sformułowana jak najbardziej ogólnie i abstrakcyjnie, by stać się uniwersalną dyrektywą i spełniać funkcję zasady;

Powszechnie obowiązująca wykładnia

• przed wejściem w życie obecnej konstytucji taką kompetencję miał TK, ale rozstrzygając o zgodności z Konstytucją musi dokonywać wykładni aktu zaskarżonego oraz właściwego przepisu K. albo akceptując zastane znaczenie albo nadając nowe → rozstrzygnięcia interpretacyjne TK są powszechnie obowiązujące, ale judykatura SN kwestionuje tą kompetencję TK;

• powszechnie obowiązująca jest wykładnia autentyczna → w istocie to stanowienie nowego prawa i dlatego wątpliwości wywołuje koncepcja, że wykładnia taka ma moc wsteczną (tak Wolter, Winczorek, Zieliński);

Wskazania wspomagające, ale nie wiążące

• nauka → tzw. wykładnia doktrynalna - nie zdeterminowana koniecznością rozstrzygnięcia konkretnej sprawy, a sąd nie ma obowiązku jej uwzględniać, ale często tak czyni, dzięki czemu stanowisko nauki wywiera wpływ na kierunek wykładni sądowej;

• judykatura → podobna rola jak nauki - uchw. P. S. SN z 1992 r. - choć wytyczne utraciły moc powszechnie obowiązującą, to tak samo jak każdy pogląd wyrażony na piśmie, mogą być źródłem inspiracji;

• powszechnie powoływane (głównie orzecz. SN) przez sądy niższych instancji;

• tzw. wykładnia historyczna → odwołująca się do intencji ustawodawcy może wspomagać wykładnię, szczególnie celowościową;

IV. Zbieg norm

• gdy w toku wykładni sąd uzna, że dla konkretnej sytuacji znalazł zastosowanie kilku przepisów niezgodnych wzajemnie → nie zostało to generalnie na obszarze prawa cywilnego uregulowane, dlatego należy kierować się zasadami ogólnymi prawa (jak przepis szczególny wyłącza ogólny) oraz zasadami prawa cywilnego (głównie konieczność uwzględnienia interesów osoby domagającej się ochrony prawnej, w związku z tym zainteresowany z reguły może wybrać dogodne dla siebie uprawnienie spośród przysługujących mu);

Wiążące ustalenie konsekwencji prawnych stanu faktycznego

• wiążące ustalenie konsekwencji prawnych stanu faktycznego = końcowe orzeczenie w którym sąd ustala stosunek prawny/nakazuje pewne zachowanie → ustanowienie normy indywidualnej;

• dla wydania końcowego orzeczenia sąd dokonuje subsumpcji ustalonego stanu faktycznego pod właściwą normę prawną (stwierdza, że ten stan faktyczny należy do zakresu zastosowania tej normy), a dyspozycja zastosowanej normy wskazuje konsekwencje prawne;

• odmienne stanowisko - E. Łętowska, wg której norma raz wyinterpretowana ma trwanie ograniczone w czasie, a jej użycie wyczerpuje się w akcie stosowania → pogląd niezgodny z przyjętym w pojęciem normy prawnej oraz wyraźnym rozróżnieniem aktu stanowienia i stosowania norm prawnych;

• organ związany jest dyspozycją, ale system prawa często pozostawia luzy decyzyjne w tym zakresie (postulat elastyczności prawa);

• czasem ustawa wskazuje jedynie cele, a sąd może sam wybrać środki;

• czasem ustawa wskazuje alternatywę;

• czasem wskazuje konsekwencje w sposób niewyczerpujący;

• gdy konsekwencje to świadczenie pieniężne sąd zwykle albo nie ma ścisłych kryteriów, albo może od nich odstąpić (np. „odpowiednie odszkodowanie”);

• także na tym etapie ważna jest znajomość stosunków społecznych oraz założeń aksjologicznych systemu prawnego, nie może to być automatyczne jedynie podporządkowanie stanu pod normę i wyznaczenie konsekwencji;

---