(pojęcie, przedmiot, zakres i struktura prawa cywilnego)
Prawo cywilne jest gałęzią prawa prywatnego, której przedmiotem regulacji są głównie stosunki o charakterze majątkowym, a także niemajątkowym pomiędzy równorzędnymi podmiotami (osobami fizycznymi, osobami prawnymi i tzw. „ułomnymi” osobami prawnymi), które to podmioty charakteryzuje w stosunkach cywilnoprawnych autonomia woli.
Prawo cywilne jest w Polsce prawem skodyfikowanym – podstawowym źródłem prawa cywilnego jest bowiem Kodeks cywilny - ustawa z dnia 23 kwietnia 1964, obowiązująca od 1 stycznia 1965.
Normy prawa cywilnego wyróżniają się spośród innych norm prawnych zwłaszcza tym, że regulują stosunki między autonomicznymi podmiotami. Oznacza to, że nie występuje charakterystyczny dla prawa publicznego stosunek podporządkowania jednego podmiotu innemu podmiotowi. Ze stosunków cywilnoprawnych wynika więc zasada autonomiczności podmiotów, która oznacza, iż samodzielnie kształtują one relacje między sobą.
Przedmiotem regulacji cywilnoprawnej są następujące stosunki społeczne:
stosunki majątkowe mające za przedmiot interes natury ekonomicznej, do których należą:
stosunki własnościowe w szerokim tego słowa znaczeniu, dotyczące korzystania z rzeczy i innych dóbr (np. własność, użytkowanie i inne);
stosunki polegające na wymianie dóbr i usług (np. sprzedaż, zamiana, darowizna).
stosunki niemajątkowe mające za przedmiot dobra nie przedstawiające bezpośredniej wartości ekonomicznej (np. dobra osobiste człowieka, jak zdrowie, wolność, prywatność itp.).
Prawo cywilne można podzielić na następujące działy:
część ogólna – dotyczącą zasad oraz instytucji wspólnych całemu prawu cywilnemu;
prawo rzeczowe – zawierające normy prawa regulujące prawa majątkowe o charakterze bezwzględnym, skuteczne erga omnes (wobec wszystkich), a odnoszące się do rzeczy;
prawo zobowiązań – zawierające normy prawa regulujące prawa majątkowe o charakterze względnym, skuteczne wobec indywidualnie oznaczonych podmiotów; podzielone na część ogólną i szczegółową;
prawo spadkowe – zawierające normy prawne dotyczące przejścia majątku po zmarłym na inne podmioty prawa;
prawo rodzinne – reguluje stosunki majątkowe i niemajątkowe między małżonkami, rodzicami i dziećmi, oraz innymi krewnymi i powinowatymi (uregulowane w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym z 1964r.);
prawo własności intelektualnej i przemysłowej – zwane prawem na dobrach niematerialnych, które reguluje majątkowe i niemajątkowe prawa podmiotowe do oryginalnego, niematerialnego wytworu umysłu ludzkiego (utworu, wynalazku, wzoru użytkowego, projektu racjonalizatorskiego itp.);
prawo handlowe – ujęte w Kodeksie spółek handlowych z 2001r.; regulujące sytuację prawną podmiotów (przedsiębiorców) uczestniczących w obrocie gospodarczym (a więc profesjonalne stosunki gospodarcze), do których – na mocy art. 2 KSH – w sprawach nieunormowanych stosuje się wprost przepisy KC.
Prawo zobowiązań – to ta część prawa cywilnego, która reguluje społeczną formę wymiany dóbr i usług o wartości majątkowej. Z zasady jedności prawa cywilnego wynika, że prawo zobowiązań reguluje stosunki obrotu majątkowego zarówno między osobami fizycznymi jak i między osobami prawnymi. Wynikają one przede wszystkim z umów. W celu dokonania wymiany dóbr i usług podmioty prawne posługują się umowami, które są podstawowym źródłem powstania stosunków zobowiązaniowych.
Przepisy prawa zobowiązań mają z zasady charakter względnie obowiązujący (dyspozytywny). Normy prawa zobowiązań mają zastosowanie dopiero w razie braku odmiennych postanowień umownych. Strony więc z reguły same regulują wzajemne stosunki prawne. Mogą one na podstawie wzajemnego porozumienia kształtować stosunek zobowiązaniowy w sposób odmienny niż jest on unormowany przez przepisy kodeksu cywilnego.
Prawo zobowiązań – to ta część prawa cywilnego, która reguluje społeczną formę wymiany dóbr i usług o wartości majątkowej źródłem prawa zobowiązań jest księga III kodeksu cywilnego.
Prawo zobowiązań dzieli się na część ogólną i szczegółową, aczkolwiek podział ten nie został formalnie wyrażony w księdze III KC. Jednakże powszechnie przyjmuje go nauka, a ustawodawca w myśl jej wskazań ułożył ciąg znajdujących się ta, przepisów. Tak więc całość zagadnień uregulowanych w art.353 do art.534 KC zalicza się do części ogólnej prawa zobowiązań. Natomiast problematyka art. 535 do 921 (16) KC składa się na część szczegółową tego działu prawa.
Umowy są podstawową instytucją prawa zobowiązań. Są one podstawowym rodzajem zdarzeń prawnych powodujących powstanie zobowiązań między stronami. Obok umów, zdarzeniami prawnymi powodującymi powstanie zobowiązania są również takie zdarzenie, jak czynności prawne jednostronne, czyny niedozwolone, akty administracyjne, bezpodstawne wzbogacenie itd. Prawa podmiotowe wynikające ze stosunków określonych normami prawa zobowiązaniowego mają charakter praw podmiotowych względnych. Są więc one skuteczne tylko w stosunku do oznaczonych osób.
Zobowiązanie jest rodzajem stosunku cywilnoprawnego o swoistych cechach wskazanych w odpowiednich normach prawa zobowiązań. Jak każdy stosunek cywilnoprawny, tak i zobowiązanie można bliżej opisać za pomocą podstawowych pojęć określających poszczególne elementy stosunku cywilnoprawnego, do których zwykle zalicza się: podmioty, ich prawa i obowiązki składające się na treść stosunku zobowiązaniowego oraz jego przedmiot. W odniesieniu do stosunku zobowiązaniowego elementy te określane są szczególnymi nazwami. Tak więc podmiot uprawniony określa się mianem wierzyciela, a podmiot zobowiązany – nazwą dłużnika.
Stosunek zobowiązaniowy (czyli zobowiązanie) jest to taki stosunek prawny, w którym jedna osoba, nazywana wierzycielem, ma prawo domagać się od drugiej, nazywanej dłużnikiem, określonego zachowania się, nazywanego świadczeniem, a dłużnik powinien to świadczenie spełnić.
Prawo podmiotowe przysługujące wierzycielowi w stosunku zobowiązaniowym nazywa się wierzytelnością. Obowiązek zaś ciążący na dłużniku nosi nazwę długu. Wierzytelność i dług są elementami tego samego stosunku prawnego – zobowiązania. Za podmiot zobowiązania uważa się świadczenie, przez co rozumieć należy wskazane treścią zobowiązania zachowanie się dłużnika na rzecz wierzyciela.
O zdolności do tego, by zostać wierzycielem lub dłużnikiem w stosunku zobowiązaniowym, decydują przepisy części ogólnej kodeksu cywilnego. Z istoty zobowiązania wynika, że wierzyciel może domagać się od dłużnika spełnienia przysługującego mu świadczenia, a w razie potrzeby może on doprowadzić do przymusowego wyegzekwowana tego świadczenia. Po każdej stronie stosunku zobowiązaniowego może występować kilka podmiotów (kilku wierzycieli lub kilku dłużników).
Powstała w stosunku zobowiązaniowym więź prawna jest w zasadzie stosunkiem prawnym między dwoma stronami – wierzycielem i dłużnikiem. Wyjątkowo w stosunku zobowiązaniowym może brać udział więcej stron. Takim szczególnym przypadkiem jest np. umowa spółki, w której uczestniczą więcej niż dwie strony. Taki stosunek zobowiązaniowy można wówczas określić jako wielostronny.
W stosunku zobowiązaniowym strony mogą przy wykonywaniu zobowiązań posługiwać się innymi osobami, np. pełnomocnikiem. Osoby te jednak nie są podmiotami stosunku zobowiązaniowego.
ELEMENTY STOSUNKU ZOBOWIĄZANIOWEGO
Podmioty stosunku zobowiązaniowego – są dwa. Podmiot uprawniony, czyli wierzyciel i podmiot zobowiązany to dłużnik. Mogą by oni reprezentowani przez przedstawiciela ustawowego, pełnomocnika, pomocnika czy zastępcę pośredniego.
Przedmiot stosunku zobowiązaniowego – jest to określone zachowanie (lub zaniechanie) się dłużnika, którego spełnienia może domagać się wierzyciel, czyli świadczenie. Świadczenie, czyli obowiązujący dłużnika względem wierzyciela sposób zachowania, może polegać na działaniu, np. na zapłaceniu ceny, wydaniu rzeczy, wykonaniu usługi; na zaniechaniu, np. na wstrzymaniu się od określonych zachowań. Świadczenie ma na celu zaspokojenie chronionego przez prawo interesu wierzyciela. Interes ten wyraża się w korzyści, którą ma odnieść wierzyciel.
Treść stosunku zobowiązaniowego – stanowią uprawnienia wierzyciela i odpowiadające im obowiązki dłużnika. Treść stosunku zdeterminowana jest przez rodzaj zachowania.
Stosunek zobowiązaniowy jest stosunkiem prawnym typu względnego, polega bowiem na tym, „że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia”. Łączy on więc zawsze podmioty indywidualnie oznaczone. Z reguły osoby te są już znane w chwili powstania zobowiązania, jednakże nie jest to konieczne.
Przepisy prawa zobowiązań w zasadzie operują schematem jednego wierzyciela i dłużnika. Jednakże w tym samym długu lub wierzytelności może uczestniczyć kilku wierzycieli lub dłużników, z tego więc względu dogodne jest posługiwanie się terminem strona w znaczeniu: wierzyciela albo dłużnika dla określenia właściwej pozycji podmiotów w strukturze stosunku zobowiązaniowego.
Cel zobowiązania jest z reguły ekonomiczny. Np. umowa sprzedaży ma na celu wymianę dóbr między kupującym i sprzedawcą. Sprzedawca dąży do uzyskania określonej kwoty pieniężnej, a kupujący dąży do uzyskania własności rzeczy będącej przedmiotem umowy.
Stosunek zobowiązaniowy z zasady trwa przez pewien czas, z uwagi na to, że dopiero po jego powstaniu, a więc w czasie trwania tego stosunku, dłużnik przystępuje do wykonania świadczenia. Stosunek zobowiązaniowy istnieje do chwili, dopóki cel stosunku prawnego jako całość nie zostanie osiągnięty.
ROSZCZENIA
Wierzyciel może żądać od dłużnika zachowania się zgodnego z treścią zobowiązania. Z uprawnienia wierzyciela wynikają roszczenia. Przez roszczenia rozumie się prawo żądania od określonej osoby konkretnego zachowania się, np. przy najmie wynajmujący ma roszczenie do najemcy o zapłatę czynszu a przy sprzedaży kupujący ma roszczenie do sprzedawcy o wydanie rzeczy. W zależności od okoliczności, z jednego zobowiązania może wynikać więcej roszczeń, które składają się na treść zobowiązania i tworzą jedną całość, np. przy najmie wynajmującemu obok roszczenia o zapłatę czynszu przysługuje roszczenie o zwrot rzeczy po zakończeniu najmu oraz roszczenie o zapłatę odszkodowania w razie uszkodzenia przedmiotu najmu, a najemcy służy między innymi roszczenie o wydanie mu rzeczy w stanie przydatnym do użytku.
Ponadto prawo podmiotowe wierzyciela może być wzbogacone o uprawnienia kształtujące, na mocy których ma on kompetencje do zniesienia lub zakończenia albo zmiany stosunku zobowiązaniowego przez jednostronną czynność prawną. Np. Prawo wypowiedzenia stosunku najmu przez wynajmującego wskutek niewypłacenia czynszu przez najemcę albo prawo wierzyciela do odstąpienia od umowy – w razie niewykonania świadczenia wzajemnego.
Uprawnienia wierzyciela można podzielić na główne, nazywane też zasadniczymi i uboczne, nazywane też pomocniczymi. Do uprawnień głównych należy roszczenie o uzyskanie świadczenia albo do uzyskania odszkodowania zamiast lub obok świadczenie. Uprawnienia uboczne mają charakter uzupełniający względem uprawnienia głównego. Takim uprawnieniem jest roszczenie o odsetki od sumy głównej, wszelkie roszczenia mające na celu zabezpieczenie lub ułatwienie realizacji roszczenia głównego. Uprawnienia uboczne nie mogą powstać bez istnienia uprawnień głównych.
Prawo wierzyciela, jak każde prawo podmiotowe, ma sankcję przymusu. Wierzyciel po uzyskaniu tytułu wykonawczego (prawomocnego wyroku zaopatrzonego w klauzulę wykonalności) może wszcząć postępowanie egzekucyjne. Zastosowane środki przymusu powinny doprowadzić do zaspokojenia wierzyciela. Wierzyciel powinien otrzymać świadczenie, które miał spełnić dłużnik. Na wniosek wierzyciela może być wszczęta egzekucja świadczeń pieniężnych i niepieniężnych. Ta ostatnia może być wszczęta np. jeżeli dłużnik ma wydać wierzycielowi rzecz ruchomą, ma wykonać czynność, której inna osoba wykonać za niego nie może, a której wykonanie zależy wyłącznie od jego woli, ma obowiązek zaniechać pewnych czynności lub nie przeszkadzać czynnościom wierzyciela itd.
DŁUG
Korelatem wierzytelności jest dług rozumiany jako zespół obowiązków dłużnika. Wykonanie tych obowiązków ma na celu zaspokojenie interesu wierzyciela, określonego jago prawem podmiotowym (wierzytelnością). Z tego względu w myśl art. 354 § 1 KC „Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje – także w sposób odpowiadający tym zwyczajom”. W sposób uproszczony można powiedzieć, że realizacja stosunku zobowiązaniowego powinna przebiegać tak, aby odpowiadała ona zdrowemu rozsądkowi.
Podstawowym obowiązkiem dłużnika jest spełnienia świadczenia. Jednakże – jak wspomniano już o tym – wierzycielowi mogą przysługiwać względem dłużnika także uprawnienia kształtujące. Można mówić również o korelatywności pozycji wierzyciela i dłużnika ze względu na przysługujące wierzycielowi uprawnienia kształtujące. Owa cecha korelatywności długu i wierzytelności charakterystyczna dla stosunku zobowiązaniowego pozwala ustalić treść jednego z elementów przez określenie treści drugiego elementu. Sprawa ma się podobnie, jakby ktoś chciał zbadać zarys powierzchni opony samochodowej. Równie dobrze może tego dokonać, obserwując ją bezpośrednio albo jej odbicie na odpowiednio elastycznym podłożu. Raczej więc tylko kwestią przyjętej techniki ustawodawczej jest to, czy treść stosunku zobowiązaniowego wyznaczona zostaje przez wskazanie uprawnień wierzyciela czy obowiązków dłużnika. Nasz system prawny, idąc w tym względzie za utartą tradycją wskazuje na obowiązki dłużnika. Nie powinno to jednak zaciemniać faktu, że głównym celem zobowiązania jest zaspokojenie interesu wierzyciela i temu celowi przyporządkowane zostały obowiązki dłużnika, a zwłaszcza obowiązek świadczenia.
Z tego względu zobowiązanie gaśnie, gdy wierzyciel został zaspokojony nie tylko przez dłużnika, lecz również przez osobę trzecią, albo gdy spośród kilku dłużników zobowiązanych z różnych lub z tych samych tytułów prawnych – jeden wykonał świadczenie.
ROZSZECZONA SKUTECZNOŚĆ
Instytucje służące ochronie interesów wierzyciela:
Skarga paulińska, wywodząca się jeszcze z prawa rzymskiego, która nosi obecnie nazwę „ochrony wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika” (art. 527 – 534 KC).
Instytucja ukształtowana w art. 59 KC, która posiada zbliżoną funkcję i podobną konstrukcję. Na podstawie tego przepisu w razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej z tym zastrzeżeniem, że osoba zawierająca umowę musiała wiedzieć o wcześniejszym roszczeniu osoby trzeciej, chyba że umowa była nieodpłatna.
Rozszerzona ochrona wierzyciela na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych. Polegają one w szczególności na tym, że osoba trzecia bezprawnie i w sposób zawiniony uniemożliwi dłużnikowi wykonanie zobowiązania. Roszczenie wierzyciela zmierza w tym przypadku do naprawienia wyrządzonej mu przez osobę trzecią szkody.
Zobowiązania realne oraz pewne sprzężone z wierzytelnością prawa bezwzględne. Zobowiązania realne osiągają cel, jakim jest wzmocnienie ochrony wierzyciela, nie przez roszczenie kręgu osób, od których wierzyciel może poszukiwać zaspokojenia swojego interesu, lecz przez swoiste wyznaczenie osoby dłużnika. Polega ono na pośrednim wskazaniu jej przez określenie sytuacji tej osoby wobec danej rzeczy. Ściśle rzecz biorąc, należy stwierdzić, że roszczenie wierzyciela kieruje się zawsze do zindywidualizowanej każ docześnie osoby dłużnika, z tym tylko zastrzeżeniem, że dłużnik ten zmienia się wtedy, gdy następuje zmiana osoby uprawnionej do określonej rzeczy.
Natomiast inaczej zakwalifikować należy przypadki, gdy wyjątkowo wierzycielowi przysługuje ochrona typu bezwzględnego. Kodeks cywilny przewidział tego rodzaju sytuację w odniesieniu do najemcy lokalu mieszkalnego, któremu art. 690 KC zapewnie analogiczną ochronę do ochrony prawa własności, a także prawa dożywocia, które w myśl art. 910 § 1 KC obciąża nieruchomość podobnie jak ograniczone prawo rzeczowe.
JEDNOŚĆ STOSUNKU ZOBOWIĄZANIOWEGO
Mimo różności praw i obowiązków składających się na dany stosunek zobowiązaniowy oraz mimo strukturalnej zmienności tych elementów w czasie trwania stosunku zobowiązaniowego, zawsze należy rozpatrywać go jako jedną całość. W praktyce znaczy to, że zmiana zachodząca w jednym z jego elementów nie jest obojętna dla funkcjonowania pozostałych elementów, a tym samym dla interesów wszystkich uwikłanych w stosunek zobowiązaniowy podmiotów.
ZOBOWIĄZANIA NIEZUPEŁNE (NATURALNE)
Zobowiązania niezupełne polegają na tym, że dłużnik nie ponosi odpowiedzialności za swój dług. W konsekwencji wierzycielowi nie przysługuje kompetencja do zwrócenia się do sądu lub innego właściwego organu o wydanie orzeczenia nakazującego dłużnikowi wykonanie świadczenia, a w razie jego niespełnienia prowadzenia egzekucji w celu zaspokojenia się z majątku dłużnika. Mimo jednak niezaskarżalności wierzytelności, chodzi w tych przypadkach niewątpliwie o zobowiązania w rozumieniu prawnym. Jeżeli bowiem dłużnik sam wykona świadczenie – nawet w nieświadomości tego, że nie można go było do tego przymusić – to nie może następnie żądać zwrotu spełnionego świadczenia, jako nienależnego. Spełnione świadczenie uznać więc należy w tych przypadkach za prawnie należne, a nie tylko wynikające z jakiegoś nie wiążącego stosunku społecznego.
W nauce polskiego prawa cywilnego zgodnie przyjmuje się, że do zobowiązań niezupełnych należą:
zobowiązania, których roszczenie wierzyciela uległo przedawnieniu;
zobowiązania, które wynikają z gry lub zakładu z wyłączeniem jednak gier i zakładów zarządzanych lub zatwierdzonych przez właściwe organy państwowe, jak również z gier zakazanych albo nierzetelnych.
PODSUMOWANIE
Realizowany w Rzeczypospolitej Polskiej system gospodarki rynkowej opiera się na zasadzie autonomii podmiotów prawa cywilnego i wolności umów. W konsekwencji decyzje gospodarcze podejmowane są nie z nakazu organów państwowych, lecz kierując się przesłankami ekonomicznymi. W modelu tym nie ma miejsca na koncepcję umów gospodarczych, spełniających rolę wykonawczą wobec aktów administracyjnych. Jednakże interes publiczny, a w tym i ochrona prawidłowo funkcjonującego rynku, niejednokrotnie wymaga interwencji państwa lub innych organów publicznych w sferę autonomii podmiotów prawa cywilnego. Dzieje się tak we wszystkich państwach, których gospodarka opiera się na zasadach rynkowych. Organ administracji publicznej zawsze musi mieć dla wydania indywidualnego aktu administracyjnego wyraźne upoważnienie zawarte w ustawie. Indywidualny akt administracyjny wywołuje skutki cywilnoprawne, gdy wynikają one z ustawy, na podstawie której został on wydany. Mogą to być konsekwencje bezpośrednie albo pośrednie. Akty administracyjne o skutkach bezpośrednich same – be dokonywania czynności prawnej – powodują powstanie, zmianę lub zgaśnięcie stosunku cywilnoprawnego, są więc zdarzeniem cywilnoprawnym. W sferze stosunków zobowiązaniowych akty tego rodzaju pojawiają się rzadko – głównie jako zdarzenia kreujące obowiązek zapłaty odszkodowania. Akty administracyjne o skutkach pośrednich stanowią jedynie konieczną przesłankę dokonania czynności prawnej. W przypadkach takich jak czynność prawna dokonana bez decyzji administracyjnej jest bezwzględnie nieważna. Na obszarze stosunków zobowiązaniowych akty takie występują przede wszystkim w postaci różnego rodzaju zezwoleń na dokonanie określonych czynności prawnych.