Gonzalo Torrente Ballester

WYSPA
ŚCIĘTYCH
HIACYNTÓW

LA ISLA DE LOS JACINTOS CORTADOS

List miłosny
z interpolacjami
magicznymi

Przekład z języka hiszpańskiego
Wojciech Charchalis

Fernandzie, Francisce, Alvarowi, Jaimemu,
Juanowi Pablo, Luisowi Felipe i Josemu Miguelowi
- nie muszę wyjaśniać im dlaczego

Prolog

Naprawdę niewiele znam rzeczy tak ekscytujących i w pewnym stopniu tak krzepiących, jak dokonywane dzisiaj przez naukowców opisy tajemniczego procesu powstawania dzieła poetyckiego - nęcącego swoją ciszą, fascynującego mrokiem, niepokojącego niewiedzą, w której żyje doświadczający jej człowiek, ten artysta czy poeta stojący na uboczu albo trwający w niemocy twórczej, aż w końcu rozbłyska, jak jedna z tych gwiazd w najdalszych zakątkach nieskończonej przestrzeni, zalewem światła i kosmicznych katastrof. Zanim to jednak nastąpi, cóż za powściągliwość w zalążku, cóż za nieśmiałość, ukryta jeszcze nie wiadomo, czy w zakamarku duszy, czy ciała, być może na ich złączeniu, tam, gdzie się stykają, chociaż może nie jest to złączenie, lecz abstrakcyjny punkt, w którym spotykają się dwie krawędzie i się splatają, któż to może wiedzieć! Nie podlega jednak dyskusji to, że ten zalążek, w kolorze topazu, odrobinę rozjaśnionego wedle ostatnich odkryć, z miejsca, gdzie siedzi przyczajony, wysyła coś jakby delikatne macki, którymi chwyta się najbliższej okolicy ciała, ducha albo krwi, to bez różnicy, i tam rośnie w siłę i tam się przekrada, aż prześliźnie się do dorzecza żył i tajemniczego wnętrza komórek, wielokształtny, bezkształtny, zależy, jak na to patrzeć, ale majestatyczny i powikłany, i tak znakomicie przygotowany do panowania, że jest w stanie zawładnąć cierpliwym przedmiotem, uczynić go swoim i posiąść go ku zdumieniu człowieka, żyjącego w nieświadomości, że taka tajemna intryga jest tkana w jego wnętrzu; a kiedy wybucha, zgodnie z tym, co właśnie przedstawiliśmy, apoteoza albo epifania, czasem teofania (zawsze podejrzana), poeta znajduje się w stanie podobnym do tych kobiet błogosławionych przez bogów ich miłością i nasieniem, matek herosów przeznaczonych do nazwania ich imionami konstelacji, a podobieństwo do takich brzemienności usprawiedliwia końcowe porównanie dzieła poetyckiego z Herkulesem albo Dioskurami^∗, co umieszcza je na drodze mitologii, choć ludzie nauki popadają w rozpacz w obliczu podobnych trajektorii i usiłują zredukować je do zwykłych terminów psychologicznych. Kiedyś dojdą do porozumienia, o ile tak im się zachce! Tymczasem ja chciałem powiedzieć, po tak niebywale uroczystym początku, że ta moja powieść o ściętych hiacyntach nie została powołana do życia w tak wysublimowany sposób, mroczny i niemal sakralny, majestatyczny jednocześnie, lecz w sposób jasny i przy świadkach, bo odbyło się to na pewnym przyjęciu, z tych, na które zwykło się zapraszać więcej intelektualistów, niż wypada wciskać do jednego pomieszczenia, w pewne kwietniowe popołudnie roku siedemdziesiątego dziewiątego. Tak się zdarzyło, że podeszła do mnie żona jednego z mych najukochańszych i najbardziej podziwianych młodych kolegów, oznajmiła mi, kim jest i że chce mnie pozdrowić, i przestrzegła mnie w żartach, że jeśli w swoich pismach będę dalej się upierał przy odmładzaniu siebie w sposób niepohamowany, co jak się wydaje, robię przez cały czas, czytelnicy zażądają ode mnie wydania tych wierszy miłosnych, które wszyscy, albo prawie wszyscy, popełniają w wieku dwudziestu lat, a których mi nie było dane napisać z powodów dręczącej mnie czystej wstydliwości, przynajmniej wtedy. Odpowiedziałem jej, że nie jestem zbyt dobry w materii wierszy, choć miłość nigdy nie była mi obrzydliwa, ale że nie jest niemożliwe, aby któregoś dnia przyszło mi do głowy napisać powieść w pewnym stopniu sentymentalną, choć nie do końca byłem pewien, w jakim stylu, czy młodzieńczej nadziei, czy raczej romantyczno-nostalgicznym, bardziej dla mnie odpowiednim. Nigdy tego nie zrobiłem, pomyślałem w tamtej chwili, ona zaśmiała się, a ja dość mocno się wzruszyłem, gdyż zalążek nowej opowieści wpadł mi w duszę i nie mogłem odgadnąć tak od razu i w środku tego zamieszania, jaki będzie jego los. Że w sumie nie był zły, dowodzi tego te kilkaset stron, których lekturę polecam. Czy dziecko jest na tyle piękne, jak by tego chciał ojciec, co do tego nie mogę być pewny, ale tak się zawsze dzieje, choć wewnętrznie jestem przekonany, że maszkarą, jak to się mówi: pokraką, nie jest, bobym jej nie opublikował. Człowiek już jest w takim wieku, że musi poruszać się ostrożnie, żeby jakaś wpadka nie nadwerężyła skromnej reputacji, na którą przez tyle lat i z takim wysiłkiem pracował.

Kiedyś pomyślałem też, że ta historia mogłaby mi posłużyć jako świadectwo mojej obecności (i istnienia) w roku jej publikacji, będącym tym samym, w który właśnie wszedłem, nie mając pewności, co do przyszłości, w ósmą dziesiątkę swojego życia, tej pełnej tylu niebezpieczeństw „udeptanej ziemi”, jak mawiają na wojnach, bo najbardziej prawdopodobne jest, że z niej nie wyjdę - co też z drugiej strony nie jest sprawą, którą należałoby tu wywlekać jako skargę albo nawet informację, wszak uważam za bardziej istotne, przynajmniej dla mojej satysfakcji oraz dla wiary i nadziei pokładanych we mnie, że moje siedemdziesiąte urodziny zostaną uczczone, chociaż z opóźnieniem, wydaniem powieści, a skończywszy tę, będę zastanawiał się nad następną (którą obmyślam, rzecz jasna, bardziej górnolotną i bardziej ambitną niż obecna, będąca zwyczajną zabawą i odpoczynkiem przez cały rok, obfitujący w prace innego rodzaju). Oznacza to, ni mniej, ni więcej, że arterioskleroza ma się nieźle, trzyma się w zamkniętych granicach, działa tylko tyle, ile trzeba, żebym zapominał imiona, żeby czasem odpowiednie słowo nie pojawiło się natychmiast, kiedy go potrzebuję, i zmusiło mnie do przerwania pracy, aby go poszukać. Ale czyż warto się przejmować tymi drobnymi niedogodnościami? W zamian, stwierdzam, że zachowuję nienaruszoną gotowość do zabawy i że z tej powagi, która w latach młodzieńczych mąciła moją szaloną ideę świata (może źle się wyraziłem: moją koncepcję świata jako czystego szaleństwa), niewiele zostało. Co popycha mnie w stronę literatury niemal ulotnej, niewiele więcej niż gry, niewiele mniej niż czystej radości: dla mnie, rzecz jasna, bo o to chodzi, choć trzeba by też pomyśleć, że o ile jestem amatorem psot, posłużą one także ku rozrywce tym, którzy rozumieją życie i sztukę tak, jak ja je rozumiem: afirmacja hic et nunc naszego czystego pragnienia. To oczywiste, że nie piszę dla nikogo innego, ale tak się dzieje ze wszystkimi ludźmi wymyślającymi fikcje, że ich propozycja, że ich oferta zawsze jest skierowana do ograniczonej liczby klientów. To tak jak z warzywami - ten lubi pomidory, a tamten czosnek. A jednak na straganie leżą zarówno pomidory, jak i czosnek. I ten, kto dla utrzymania czystej krwi jada czosnek, musi wytrzymać nieprzyjemny oddech (dla innych), przynajmniej dopóki nie wyhoduje się czosnku bezzapachowego, do czego dążą najbardziej postępowi ogrodnicy. Ale czy utraciwszy zapach, nie straci też innych swoich cech? To denerwujące, nie sposób tego zrozumieć, ale dobro i zło chadzają zawsze tak bardzo w parze, że aż wydają się tym samym.

Nagle odniosłem wrażenie, że przesadzam z tymi agronomicznymi rozważaniami. Proszę o wybaczenie, przede wszystkim amatorów czosnku, których zapewniam, że w żadnym razie nie miałem zamiaru odnosić się do ich nieprzyjemnego oddechu, wobec którego czuję niezmierzony respekt. Jednak gdy to pisałem, przyszło mi do głowy, że w ramach kompensacji równie dobrze mógłbym w tym miejscu opowiedzieć swoje nieszczęsne związki ze słowem abarloado, terminem morskim, z tych pospolitych, który oznacza mniej więcej, że dwa statki stojące obok siebie na cumie sąsiadują ze sobą burtami albo jeden statek z nabrzeżem. Bardzo podoba mi się to słowo, abarloado, brzmi konkretnie, mimo przypisanej i trochę przytłaczającej kondycji imiesłowu, sprawiającej, że trochę nie nadaje się, na przykład, jako doskonały rym sonetu; ale poza tym uważam je za nęcące, niemal fascynujące (jak wiele innych, rzecz jasna)^∗. Zatem zdecydowałem się je użyć, gdy tylko nadarzy się sposobność, i dobre jest to, że pojawiło się ich wiele. Jak na przykład powiedzieć, że w porcie kołysało się wiele abarloados okrętów albo że abarloados w tym samym łożu spali Flaviarosa z Nicolasem, o ile to robili, równolegli do siebie i ocierający się o siebie burtami, bo jeśli tak nie będą leżeć, metafora się nie nadaje. Cóż, jakież to skutki może mieć arterioskleroza, zwłaszcza działając w ciszy! Nie pojawiły się ani okręty abarloados przy nabrzeżu, ani Flaviarosa z Nicolasem w łóżku. Zakończyłem powieść i słowo leżało przede mną, niemal widzialne, oczywiście słyszalne, falujące w powietrzu i bezużyteczne. Można się wściec.

I zdarzyło się też, że w zakończonej powieści zabrakło jednego ostatniego zdania, tego ostatniego akordu albo epifonemu tak zalecanego przez retorów i przez wielu innych biegłych w sztuce, aby rzecz była okrągła i godna szacunku. Nie przychodziło mi jednak do głowy, nawet kiedy powieść już trafiła do drukarni i najbardziej prawdopodobne było, że wyjdzie bez ostatniego zdania. Jednak, jak to się czasem zdarza, dwa pojęcia, tematy albo zdarzenia, niemające ze sobą nic wspólnego, dalekie i odległe niczym konstelacje, w wyobraźni zbliżają się do siebie (może stają się abarloados?), a z ocierania się ich albo odbijania od siebie powstają nowe pojęcia, niespodziewane obrazy, użyteczne metafory, a może całkowicie nieużyteczne. Czytałem przekład na galicyjski Sonetów do Orfeusza Rilkego, przygotowany przez mojego krajana don Tobío, który dobrze poradził sobie z kłopotem, świetnie sobie poradził; i czytając, natrafiłem na wers (nie mogę go zacytować dokładnie, bo książkę zostawiłem w Galicji), w którym mówi się o „łożu w uchu”. Skłamię, jeśli powiem, że uznałem to za celne? No, nie. Nie tłumaczenie, które jest wierne, ale obraz samego Rilkego, który moim zdaniem nie miał w tej chwili zbyt wiele szczęścia, do diabła!, łoże w uchu, nie sposób go sobie wyobrazić. Natychmiast przyszła mi do głowy poprawka, sposób na uratowanie wersu: łoże w zapomnieniu. Nie chodzi o to, że mnie to przyszło do głowy, ale uważam to za możliwe do przyjęcia, naprawdę sugestywne. Łoże w zapomnieniu. Mówi coś samo z siebie, a w połączeniu z jakimiś innymi słowami w mniej więcej takim samym stylu może znaczyć bardzo wiele. Jednak przynajmniej w tamtej chwili nie przyszło mi do głowy wymyślanie tych komplementarnych słów, ale odkryłem albo zrozumiałem, że podobny zwrot, łoże w zapomnieniu, mógłby odnosić się do pewnych aspektów mojej miłosnej powieści, gdzie nie było łoża, a jest zapomnienie i, stosownie dopracowane, posłużyłoby mi za epifonem albo ostatni akord, wedle mojego już zarzuconego celu.

I w tym oto miejscu pojawiła się interakcja, spięcie elektryczne, błyskawica, do której wcześniej się odnosiłem: bez absolutnie żadnego udziału mojej woli, słowo abarloado wynurzyło się ze swych otchłani, być może morskich, może zwyczajnie poetyckich, wypchnęło łoże z jego uprzywilejowanej pozycji i zaproponowało mi nowe zdanie: abarloados w zapomnieniu, co od razu mnie zachwyciło, wszak znalazłem się w obliczu znacznie bardziej skomplikowanej metafory niż ta pierwotna, w której abarloado mogło odnosić się do Narratora (tej powieści) i Ariadny, dzięki czemu idea łoża nie została do końca zarzucona, lecz czyniono do niej aluzję; i o ile pewne jest, że drugi człon pozostał, zapomnienie, nowy obraz znacznie go wzbogacał poprzez domniemane porównanie z morzem, gdzie to stoją abarloados okręty, i tym samym czyni zapomnienie, tak jak one, niezmierzonym, niewyczerpalnym i, o ile ktoś to pamięta, toujours recomencée. Przestraszyłem się odrobinę w obliczu tego mojego nigdy niepodejrzewanego talentu lirycznego, ale zrozumiałem nagle, że to zdanie, wynik tej intuicji na nic mi się nie zda, poza dostarczeniem mi niewysłowionej osobistej satysfakcji, w sumie dość skromnej. Jak zamknąć książkę, stawiając na końcu tak po prostu, oddzielone,

Abarloados w zapomnieniu?

W tej chwili rzeczywiście zaczęła działać moja wyobraźnia, szybciej, niżbym sobie tego życzył, i w przypływach i odpływach przebiegła różne możliwe formułki z abarloado i bez niego, na przykład (i był to powrót do wcześniejszych wersji):

Połóż się w mym zapomnieniu i żyj w nim,

co mi się nie spodobało, bo wyklucza Narratora (albo on wyklucza sam siebie), co zubaża znaczenie, ogranicza zapomnienie do jego granic i odrzuca abarloado.

Przyszło mi też do głowy:

Żyj, Ariadno, abarloada w mym zapomnieniu,

co też odrzuca Narratora i, w ostatecznym rozrachunku, w nieodpowiedni sposób używa słowa abarloado, bo wymaga ono dwóch statków, przynajmniej, albo dwóch ciał. Następnym etapem było:

Abarloados w zapomnieniu, Ariadno, będziemy żyli,

co w zasadzie nic nie mówi i też niczego nie rozwiązuje, niczego nie zamyka i nie czyni uroczystym. A ponieważ następne pomysły nie ulepszyły żadnego z tych, zacząłem się bać, że ten oczekiwany finał umyka mi, nie wiem już teraz, czy nieuchwytny, czy nieosiągalny, jak pewne zjawy i pewne sposoby miłości. Aż w końcu coś mi się pojawiło i mogłem tym dopracować ostatni akapit, doskonałe zakończenie, gorące i przekonujące podsumowanie tego pogmatwanego zbioru, to znaczy odrobina porządku, choćby tylko na zakończenie. Jednak po napisaniu tego zastanawiam się z prawdziwym przerażeniem, czy te słowa są moje czy też co najwyżej następnym czyimś zmodyfikowanym wersem. Ach, gdybymż mógł przypomnieć sobie wszystkie przeczytane przeze mnie wersy...! Żeby nie mówić więcej niedorzeczności, wrócę do tego, co powiedziałem, do uporządkowania, końcówki: mówi „forma” ten, który mówi „porządek”; mówi „koniec” ten, który mówi „dopracowanie”. Praktycznie każda narracja może być nieskończona oraz amorficzna, jak życie. Przypisać jej koniec, nadać jej formę, to dostarczyć najlepszy dowód na jej nierealność. Po cóż więc mamy zagłębiać się jeszcze bardziej w te jałowe rozważania? Jako nierealną ci ją ofiarowuję, co było moim zamierzeniem. A ty już sam zobaczysz.

Raz kochałem, sądziłem, że mnie kochano,

lecz nie byłem kochany.

Nie byłem kochany z jednego, wielkiego powodu -

bo tak nie miało być.

A. C.

Ona była miła i on ją kochał,

ale on nie był miły i ona go nie kochała.

(ze starożytnego dramatu)

H. H.

Potajemne ujście Historii.

J. M. C. B.

Patrzę Pani w oczy i moje oczy mówią Pani,

że jestem biednym poszukiwaczem w świecie,

że nie rozumiem niczego ze swego przeznaczenia

ani z przeznaczenia innych, że żyłem i grzeszyłem,

i tworzyłem, i że pewnego dnia odejdę,

nic nie rozumiejąc, w tę ciemność,

która zrodziła wszystkich.

J. J.

I

1.

- Nie warto dociekać, z powodu jakich to zawijasów nasza podróż została opóźniona, ale w końcu przyjechaliśmy; przywiozłaś mnie swoim samochodem aż na samą przystań, a potem wiosłowałaś, śmiejąc się, podczas gdy ja żartowałem sobie z ciebie - chciałem wspomnieć twoje urodziny nad brzegami sławetnego morza, a że wody niezbyt dużego jeziora, nawet tak ładnego jak to nasze (gdzie, wedle tego, co kiedyś mi opowiedziałaś, przychodzisz zimą pojeździć na łyżwach) są zaledwie nędzną imitacją tych drugich, lazurowych, choć czasem ołowianych i nie zawsze spokojnych, które kiedyś ciebie kołysały starożytną pieśnią, i do których nie chcesz powrócić, a ja nigdy nie chciałem się dowiedzieć dlaczego, może ze strachu, że ten śpiew zamilkł na wieczność, albo ze strachu, który musisz odzyskać, aby nigdy go nie utracić, przed tymi potworami twego dzieciństwa, które czasem ci się przypominają i wstrząsają tobą; zwykłe widziadła sprawiają, że drżysz - czy to wyraźne? W innych czasach wystarczyłaby ta tajemnica, abym zaczął zadawać sobie pytanie, także domniemywać, nie dochodząc do żadnych satysfakcjonujących wniosków, przynajmniej do zadowalającej hipotezy, do czegokolwiek - jeszcze sobie wyobrażam, kiedy zaczynam marzyć, że podczas tego twojego dzieciństwa przy najpiękniejszych skałach świata coś tam czy ktoś tam poobijał twoją duszę, zmaltretował ją - na co uskarżasz się czasem bez skarg, westchnieniem albo grymasem, którego chętnie byś uniknęła, bo pewnie wiesz, co zdradza. Prawdę mówiąc, niewiele o tobie wiem, mimo że tak wiele rozmawialiśmy, wieczór za wieczorem, także popołudniami, poczynając od tego pierwszego, kiedy przyszłaś do profesora Alaina, a jego już nie było. Pamiętasz? Oczywiście, że tak, i nie wiem, po kiego czorta ciebie o to pytam! A może wiem to, aż za dobrze, i ty też, i przyczynę, dla której powtórzę to tutaj z kilkoma wariantami, jak również inne rzeczy, o których razem rozmawialiśmy albo je przeżyliśmy, a już zaczyna być tego dużo - wspomnę konieczne, aby dopełnić rozpoczynającą się teraz historię albo historię, która zaczęła się w chwili, kiedy zgodziłem się wynająć chatkę na Wyspie, zdecydowałem, że będę mieszkał w niej aż do pierwszych śniegów - cały trymestr, czyli całą jesień. Za to nigdy ci nie opowiedziałem, w jaki sposób profesor Alain mówił mi o tobie, nie jeden raz, ale nieustannie, aż stawał się irytujący, i któregoś razu powiedział mi, że pocałowałaś go w usta. Jakże trwale wrył mi się ten obraz w pamięć! Ponieważ mówił po francusku, wymawiając słowo bouche, złożył swoje usta w szczególny sposób, jakby chciał odwzajemnić ci pocałunek, jakby jeszcze na niego czekał albo może miał zamiar zagwizdać. Cóż, może to w końcu był tylko żart, raczej kpina, z samego siebie, profesora, któremu pieprzone angielskie wychowanie nie pozwala wyrażać swoich uczuć ze spontanicznością, na jaką miałby ochotę, taką, z jaką my pozwalamy objawiać się naszym uczuciom, czy to radości, czy to żalu. Nie uważasz, że to takie drobiazgi najbardziej nas oddalają od osoby takiej jak on? I zważ, że ja go kocham i podziwiam go, i że moja przyjaźń osiągnęła poziomy, których on sam nawet nie podejrzewa; zważ, że śmieję się, kiedy opowiada mi swoje dowcipy, bo nie znałem nikogo z większym poczuciem humoru niż on; ale sama widzisz, chociaż nie jestem we właściwym tego słowa znaczeniu prawdziwym dzieckiem Morza Śródziemnego, tak jak ty, i chociaż moje wychowanie zmusiło mnie w pewnym stopniu do powściągania otwartego okazywania uczuć umiarkowaną hipokryzją, istnieje dość znaczna różnica pomiędzy tym, co ja robię, i tym, co robi on, gdyż ja nakładam na emocje albo na namiętność maskę ironii, rzecz jasna, i tam zostają jak dwa zeschnięte liście, które razem opadły (powiedziałaś mi kiedyś, że można dostrzec, kiedy się nabijam z tego, co tak naprawdę biorę na poważnie); podczas gdy profesor zastępuje jedną rzecz drugą i skrywa tamtą w nie wiem jakich dziwacznych otchłaniach swej duszy. I mnie się zdaje, że to jemu szkodzi, bo nader często lepiej jest jednym uderzeniem pięści zgruchotać blat stołu albo szczękę przyjaciela, niż poskromić ten impuls i pozwolić, żeby jego miejsce zajął uśmieszek, a może mot d'esprit, które naprawdę nikomu jeszcze nie przyniosły ulgi. Słusznie zauważysz, że profesor musiałby połamać wiele stołów i porozbijać wiele szczęk, szczególnie ostatnimi czasy; ale przynajmniej byłby spokojniejszy, a ty razem z nim. Tamtego wieczora, kiedy przyszłaś do niego, a jego nie było, i zastukałaś do moich drzwi pod pretekstem przewąchania, czy ja czegoś nie wiem na temat jego nieobecności, czy pojechał w podróż czy może tylko do Stuyvesant Plaza na zakupy, wydaje mi się, że profesor powinien był rozbić coś mocnego i twardego, drzwi swojego mieszkania albo mojego; albo lepiej jeszcze, przewrócić ścianę jednym zdecydowanym kopniakiem, a w takim przypadku wszystko by się zmieniło i nie bylibyśmy teraz na Wyspie Ściętych Hiacyntów, The Isle of the Cut Hyacints, na Indian Lac, każde z nas oddzielnie, ale blisko siebie z powodu tych drobiazgów, do których wcześniej się odnosiłem i które jeszcze wyjdą na wierzch; może też bardziej niż przeszłością i to też jeszcze wyjdzie na wierzch; może też bardziej złączeni nie przeszłością, lecz tym, co się wydarzy - niewiadomą, która mnie popycha, wbrew wszelkim przewidywaniom, wbrew mym własnym przezornym zwyczajom, do zapisywania tego zeszytu w tajemnicy przed tobą, choć przeznaczonego dla ciebie. Nie wiesz, że znakomity profesor, tamtego wieczora, zanim wyszedł, wyrecytował dość czystym głosem, z gestykulacją i minami Latynosa, te same wiersze swego prapradziadka, pewnie wiesz, o czym mówię, które niemal mi odśpiewał po raz pierwszy w sekundę po tym, jak mi powiedział, że go pocałowałaś? O ile wtedy nie przypisałem temu żadnej wagi, tym drugim razem, tamtego wieczora, zinterpretowałem to w ten sposób, że posłał do diabła wszystkie swoje nieszczęścia i ruszył na dziwki. Kiedy otworzyłem ci drzwi, wlepiałaś we mnie wzrok i powiedziałaś: „Pewnie pan wie, kim jest Ariadna”. A ja ci odpowiedziałem: „Wiem, choć nigdy jej nie widziałem, ale podejrzewam, że od tej chwili już nie będę mógł tego powiedzieć”. „Mogę wejść?” „Oczywiście. Co więcej, zaproszę panią na skromną kolację, o ile wystarczy dla dwojga to, co właśnie gotuję. W przeciwnym razie będę kontemplował, podczas gdy pani będzie jadła”. Ty już weszłaś, ściągnęłaś płaszcz i powiedziałaś, i dodałaś, jakby tytułem usprawiedliwienia: „Wie pan, że zepsuł mi się samochód i stoi tu naprzeciwko, w rowie, zakopany w śniegu?” Z mojego okna nie było widać tego miejsca i nie wydawało się konieczne potwierdzanie twojego wyznania, schodzenie we dwoje do drzwi wejściowych. „Muszę zadzwonić, żeby zabrano go do warsztatu, ale drzwi do mieszkania profesora są zamknięte, a wiem, że w pańskim mieszkaniu nie ma telefonu”. „Tak, ale kiedy on wyjeżdża, zwykle zostawia mi klucze, na wypadek gdybym czegoś potrzebował, pół tuzina ziemniaków albo słownik”. „Ach, tak, więc w takim razie...” Poszukałem klucz i dałem ci go. Poszłaś do mieszkania Alaina i przypuszczam, że udzieliłaś instrukcji na temat swojego zakopanego w śniegu samochodu. Natychmiast wróciłaś. „Naprawdę już wszystko jest gotowe, więc mogę sobie pójść, jeśli panu przeszkadzam”. „Czy może to insynuowałem? Czy dałem to do zrozumienia?” „Nie, ale wiem, że o tej porze pan pracuje”. Nie powiedziałem ci ani tak, ani nie. Poprosiłem, żebyś usiadła i że skoro już jesteś, żebyś chwilę poczekała, bo mogło cię zainteresować coś z tego, co tam miałem. Początkowo byłaś zaskoczona; ale ponieważ ja się uśmiechnąłem, szybko wykrzyknęłaś: „Ale jestem głupia! Puści pan tę płytę o moim imieniu”. „Oczywiście! Od jak dawna profesor o niej mówi? I ile razy była pani u niego w domu, a on nigdy nie zaprosił pani do słuchania?” „Zawsze mówił, że pan na pewno pisze”. „No nie. Nie jestem pracusiem, i on o tym wie. Kiedy pani wychodziła, on przynosił mi kawałek sera albo jakiś owoc, z tych, które pani kupiła i mogły mi posmakować, a potem opowiadał mi którąś ze swych historii - sądzę, że ma we mnie najlepszego ze słuchaczy, najbardziej naiwnego i skorego do śmiechu”. Ty też się roześmiałaś i powiedziałaś, że już o tym wiesz. „Chodzi o to - ciągnąłem - że on nie chce, żebym panią poznał”. Zakryłaś sobie twarz rękoma i wyjaśniłaś po cichu, jakbyś wyjawiała mi sekret: „Nie chce, żebyśmy się poznali, bo obawia się, że pan mnie ukradnie”. „Że panią ukradnę? Może porwę?” „Nie, nie tego się obawia, ale tego, że pan mnie przyciągnie na swoje zajęcia i odsunie od jego. Wiele razy mi mówił, że jest pan znakomitym nauczycielem, że pański głos jest jak muzyka i niektóre z pańskich studentek też mi to potwierdziły”. „Nie, w każdym razie nie lepszym od niego, przecież ja, rzecz jasna, nie dysponuję prapradziadkiem, który znajduje się jako wielki poeta w historii literatury angielskiej i którego wiersze mógłbym wykorzystać, żeby olśniewać dziewuszki”. Wydało mi się, że się zaczerwieniłaś. „Alain tak robi?”, zapytałaś, zdaje mi się, aby to ukryć, a ja z podobnej przyczyny, może sprowadziłem rozmowę na inne tory; powiedziałem ci: „Tak go pani nazywa? Alain? Nie używa pani drugiego imienia?” „Tak, nazywam go Claire, jak wszyscy jego przyjaciele, jak i pan”. „Co do mnie, to także wie pani, jak ja się nazywam?” „Oczywiście”. „I wie pani, że w moim kraju ludzie mówią sobie na ty, niekoniecznie dobrze się znając?” „Czy proponuje mi pan, żebym zwracała się do pana po imieniu?” „No, oczywiście”.

Puściłem ci płytę, Lament Ariadny, a ty słuchałaś jej w milczeniu i skulona w sobie, bez niczego (wtedy) w świecie poza muzyką i tobą samą - uczuciami, które w tobie wzbudzała; a kiedy się skończyła, poprosiłaś, żebym jeszcze raz ją puścił, a ponieważ zrozumiałem, że to, co się dzieje, całkowicie należy do ciebie i może stanowi część twojego sekretu, wykorzystałem chwilę ciszy, żeby pójść do kuchni przygotować kolację. Docierały do mnie głosy povera Arianna i jej uporczywe błaganie, by pozwolono jej umrzeć, a ja zajmowałem się duszoną rybą i stawianiem szklanek na stole; ostrożnie, żeby jakiś niestosowny dźwięk nie przerwał ci ekstazy. Nigdy ci nie powiedziałem, że wysunąłem głowę z kuchni i zobaczyłem, że masz zamknięte oczy (muzyka już dobiegła końca) i siedzisz nieruchomo. Wtedy pozazdrościłem Claire'owi po raz pierwszy - zazdrość, póki co przyjaciela, cholera, żebyś sobie nie pomyślała, że nagle zacząłem mu życzyć śmierci, żeby dostać ciebie w spadku - po prostu pomyślałem sobie, że chciałbym poznać dziewczynę taką jak ty, która z mojego powodu zamknie oczy i pozwoli się ponieść jakiejś muzyce, choćby nie była tamtą muzyką. Pojawiłaś się, odzyskana przez czas i życie, w drzwiach kuchni, nic nie mówiąc, promieniejąca, jakby towarzyszyła ci jakaś aureola, choć tylko z cieniem uśmiechu, pozostałość chwilowego szczęścia, szczęśliwej podróży, której poddała się twoja dusza, a może też i twoje ciało? Od tamtej chwili nie wydarzyło się nic ważnego, tylko ta sama scena, choć z wariantami, wielu innych wieczorów z zaproszoną, kiedy któraś z moich studentek zostaje u mnie na kolację, a potem, zamiast słuchać muzyki u mego boku, błaga mnie, żebym wyjaśnił jej jakiś trudny punkt z tematu, nad którym pracuje. Ach, moje studentki nie całują mnie dans la bouche, jak ty profesora, choć czasem robią mi praktyczne prezenty, z tych, co to zdradzają ich zatroskanie moją samotnością: kawałek francuskiego sera albo słoik importowanej marmolady, kupiony na dalekim rynku w Quebecu! Pomogłaś mi zebrać ze stołu i nawet uparłaś się przy umyciu naczyń naskładanych przez cały tydzień w zlewie.

Wtedy nie wydałaś mi się jakoś szczególnie różna od innych, gdyby nie kolor twojej skóry, twoje ciemne włosy, twoje oczy; ale nawet twój wygląd cię nie wyróżniał, przynajmniej na pierwszy rzut oka, bo dziewczyn podobnych do ciebie zaczyna pojawiać się coraz więcej, córek emigrantów albo emigrantek, takich jak ty. Miałem wtedy jedną taką na swoich zajęciach: pamiętasz Marię, Włoszkę, która wzięła ślub z Mariem, Francuzem z pochodzenia, i wyjechali do Honolulu; a Victorię, tę, która była kelnerką w L'Ecole i napisała tak piękną pracę na temat Gaspara Stampa. Właśnie teraz, o ile dobrze pamiętam, mam jedną Dalmatynkę i jedną Wenecjankę, ale już tego po nich nie widać: zapomniały język i, oj! zajadają się hot dogami. Mogę cię zapewnić, że żadna z nich nie przyszła nigdy do mnie na kolację i nie sądzę, żeby kiedykolwiek to zrobiły.

Tamtej nocy, w padającym śniegu, bez samochodu, odległa o cztery mile od swojego kąta w mieście, nie miałaś innego wyjścia, niż zostać. Zajęliśmy się tym przy kolacji albo dokładniej zaplanowałaś to i rozwiązałaś sama. „Nie uzna pan za niestosowne, powiedziałaś, jeśli spędzę noc w mieszkaniu Claire'a”. „Oczywiście, że nie”. „I jutro wyjdę po samochód, zanim się pan obudzi”. „Nie jestem rannym ptaszkiem”. „Ale jeśli pan chce, podjadę po pana i podrzucę do uniwersytetu. W tym śniegu”.

2.

- Kochana Ariadno, widzisz, jak splatają się te sprawy, albo może, kilka słów z innymi, i w końcu pisze się to, o czym wcześniej się nie myślało? Na tych kolejnych stronach powinienem był wspomnieć ten pierwszy wieczór na Wyspie, kiedy poszliśmy odwiedzić chatkę, której wynajęcie mi doradziłaś bez żadnych powodów, poza spokojem tego miejsca i nieuchronnością jesieni, szczególnie pięknej w tym lesie. Drzewa jeszcze się zieleniły, chociaż po drodze kupiliśmy już cydr i jabłka u gospodarzy, i chociaż w spokojnym powietrzu owady brzęczały swoją pożegnalną pieśń. Świeciło złote zachodzące słońce, a ptak, którego nazwę wypowiedziałaś, a ja ją zapomniałem, ćwierkał w jakiejś gęstwinie. Przekroczyłaś próg chatki i poprosiłaś, żebym wszedł, jakbyś była gospodynią - dokładnie takim samym gestem i z taką samą miną, jak za pierwszym razem, kiedy zabrałaś mnie do siebie do domu (dałaś mi do jedzenia jajka po florencku, pamiętasz? Menu protestacyjne przeciw zwyczajowemu befsztykowi). A ponieważ zwróciłem ci na to uwagę, odpowiedziałaś: „Administracja uniwersytetu daje mi spory procent od wynajmu chatki, jeśli uda mi się znaleźć jakiegoś przyjaciela, który ją wynajmie. Wypada być miłym wobec każdego kandydata, nawet jeśli to ty”. „A jeśli nie jest przyjacielem, to nie?” „Jeśli nie jest przyjacielem, nie odważę się tego zaproponować. Wiesz, że jestem dość nieśmiała”. Cóż, zgodziłem się przyjąć zaproszenie bardziej niż słowami przekonany powabem twojego ciała, pełnego krągłości i uśmiechniętego. Przez brzozy w ogrodzie przenikało już przygaszone światło, ale dość silne, żeby rozpalić powietrze. Kiedy znaleźliśmy się w środku, pokazałaś mi wszystko, nie pominęłaś żadnego zakątka, zarówno rzeczy poetyckie, jak i praktyczne: pokój, który natychmiast nazwaliśmy pirackim przez jego marynarską koję, grawiury przedstawiające polowanie na wieloryby i stateczek w butelce zawieszony tuż u wezgłowia łóżka. „Popatrz, jak dobrze będziesz mógł tu pracować, kiedy znuży cię salon”: stół pod oknem, puste półki szafki, dawny porcelanowy kałamarz, z tych z otworem, żeby wsadzać ptasie pióra, który znajdował się tam być może po to, żeby archaizować otoczenie, w taki sam sposób, w jaki dawne słowo archaizuje cały akapit. „Nie podoba ci się?” „Oczywiście, że mi się podoba! Ale stateczek w butelce powieszę tutaj, przy stole i na wysokości oczu, żeby wzbudzał we mnie marzenia, kiedy podniosę wzrok i na niego spojrzę”. Wtedy zaprowadziłaś mnie do kuchni.

To było kilka dni temu. Od jak dawna tu jesteśmy? Przyszło mi do głowy zacząć pisać w tym zeszycie dokładnie w tygodniu naszego przyjazdu, to znaczy w niedzielę, ale nie zacząłem tego robić przed poniedziałkiem wieczór, kiedy wróciliśmy z uniwersytetu i ty zamknęłaś się, żeby przygotować jakieś pilne zagadnienia. Następnego wieczora nic nie zrobiłem - był wtorek i spędziłem go, krążąc po Wyspie, jak Robinson zachwycony barwami lasu, nie uciekającymi przede mną wiewiórkami i parą bażantów, które niemal mogłem pogłaskać - usiadłem na swego rodzaju placyku, który jeszcze ci pokażę, i zacząłem śpiewać jak młody chłopak albo jak Tom O'Connor, kiedy pije piwo i pozwala sobie na przejawy nostalgii; tyle że Tom opowiada śpiewem, a ja nie miałem komu opowiadać. Wiesz, że doszedłem do gąszczu, pewnego miejsca w lesie, w którym widać i słychać tylko las, nic ludzkiego dookoła; niebo w górze i zapadający wieczór nad głową, a ja przestraszyłem się czegoś, nie potrafiłbym ci powiedzieć czego. Na pewno nie ludzi. Nagle naszła mnie ochota, by uciec, i zrobiłem to niezdarnie, krążąc wokół tego punktu, ledwie się oddalając, nadchodził mrok - aż znalazłem ścieżkę i samotną chatkę, ale już znajomą, która przyjęła mnie na swe łono. Nie powiedziałem ci o tym; niektóre inne rzeczy też przed tobą skrywam. Jeszcze wyjdą na wierzch, jeśli nas dotyczą. Wczoraj, we środę, była już północ, kiedy przyjechaliśmy do przystani - popatrzyłaś na zegarek w samochodzie i powiedziałaś coś na temat kolacji, w której razem wzięliśmy udział - wydanej przez Instytut Języków Romańskich na cześć tego francuskiego profesora, który wie wszystko o Rabelais'm i któremu towarzyszy ruda dziewczyna o bardzo smukłym ciele i spokojnych manierach - wydają się zakochani albo tacy się tobie wydali, bo ja, prawdę powiedziawszy, nie zwróciłem uwagi ani na ich spojrzenia, ani na czułości. Ale ty mi powiedziałaś, kiedy ona pośpieszyła mu z pomocą, bo on się zakrztusił i kaszlał, jakby miał się utopić: „Ta dziewczyna go kocha” - a chwilę potem, widząc grzeczność, z jaką on przyjmuje pomoc: „Oni się kochają”. Ja szepnąłem ci na ucho, że uważam to domniemanie za nieco śmiałe i pozbawione podstaw, i zdaje mi się, że dodałem coś na temat tej twojej manii, która prowadzi cię do doszukiwania się, tam gdzie ich nie ma, wątpliwych miłości - byłaby taka, gdyby istniała, miłość tego specjalisty od Rabelais'go i tej rudej dziewczyny, znacznie młodszej niż on. Ale jeśli nawet, po co się wzruszać? Po co się smucić? Odkryłem jakiś czas temu, że trudne miłości odbierasz jako swoje, a bardziej jeszcze, jeśli są niemożliwe. Wstał chairman z kieliszkiem w ręku i zaczęło się przemówienie. Wystarczyło mi czasu, żeby pomyśleć o historii Agnesse, ledwo znanej, choć nie o epizodach miłosnych, wtedy niemal mi obcych. To Claire mi ją odkrył, postać ciekawą i nieprawdopodobną, choć dobrze było po nim widać (po Clairze), że tak naprawdę chciał mówić o tobie; odniósł się do was wkrótce po tamtej nocy, kiedy wysłuchałaś Lamentu Ariadny w moim mieszkaniu i kiedy tak poetycko rozpoczęła się nasza przyjaźń - nie było to nieoczekiwane opowiadanie, ale dobrze przygotowane i obfitujące w środki ostrożności, a potem we wprowadzenia, odnoszące się do drzew rosnących jedno w pniu drugiego albo zagnieżdżających się w boku - co poprowadziło rozmowę w kierunku tematu lasów, i opowiedziałem mu, jak pewnej nocy, która teraz wydaje mi się tak dawna jak moje serce, schodząc po zboczu pewnej niemieckiej góry, odniosłem wrażenie, albo może ogarnęło mnie uczucie, wkraczania w świętą strefę, że świętość spływa na mnie, niczym rosa z liści lip i spowija mnie, bierze w posiadanie, trochę przejmuje dreszczem - to samo, mniej więcej, co ci przed chwilą opowiedziałem o środku Wyspy i o strachu, który mnie ogarnął w obliczu misterium tremendum, teraz już rozpoznawalnym. Ale niemiecki las, o którym ci opowiadam, raczej puszcza, należał nie do dźwięcznych, ale do cichych, i natychmiast było widać, że z tyłu zostawała dziura, może pustka, ziejąca głębią niepojętych i ciemnych przestrzeni. Claire powiedział mi, że nigdy tak daleko nie zaszedł, może z powodu jego dziecięcej skłonności do niewiary, ale utrzymywał z lasem jako całością i jednorodnym bytem, bo tak go sobie zawsze wyobrażał, związki osobiste, oparte przede wszystkim na rozmowie, i że ten, który otaczał jego wioskę, pełen drzew iglastych i licznych subtelnych duchów, ponadto zatrzymujący się na brzegu źródełka, przeskakujący go i dalej biegnący, był tak gadatliwy, że aż wzbudzał irytację i podejrzenia, a jego sprawozdania na temat balu wróżek i miejsca, w którym krasnoludki wykuwały swoje złote widelce, Claire przyjmował jako bezcenne, „co prawda nigdy nie znalazłem żadnego skarbu ani nie widziałem tańczących wróżek, ale to pewnie wynika z jakiegoś osobistego ograniczenia, braku snu albo nadmiaru protein”, podsumował; ale ponieważ mnie interesował przypadek Agnesse i sposób, w jaki buk może żyć w pniu dębu, Agnesse w Ariadnie, zaryzykowałem pewną kpinę, rzeczywistą, ale w sumie niegroźną, na temat zdolności lingwistycznych lasu, co wcale się Claire'owi nie spodobało, bo wiesz już, z jaką przyjemnością pozwala się nieść fantazji do miejsc, z których późniejszy powrót nie jest dla niego prosty - wszak jednym susem przeskoczył z lasu do fotela w gabinecie, w którym rozmawialiśmy, a był to mój gabinet (i oczywiście rozbrzmiewała z adaptera Sonata Kreutzerowska, którą on sobie zażyczył), i powiedział mi: „Proszę posłuchać, tej sprawy z Agnesse nie będzie pan w stanie zrozumieć, przeszkodzi panu pański południowy materializm; ale ja, owszem - wierzę we wszystko bez mrugnięcia okiem. Wie pan, sprowadza się do tego, że pewna osoba wzrasta w innej?” „Jak Napoleon w panu?”, odpowiedziałem kpiąco; a on początkowo wysłał mnie na drzewo, i przez dłuższą chwilę zachowywałaś milczenie, słuchając Oistracka; ale potem przyznał, że sprawa miała w sobie wiele z niesamowitości, przynajmniej w słowach, którymi on je wyraził; że oczywiście słowo „wzrastać” nie jest odpowiednie, gdyż bardziej niż o wzrastanie, chodzi o akumulację, może instalację, z której w sumie wynika to samo, to znaczy byt żywy, wobec którego należało w każdym razie zastosować ostatnie odkrycia i ostatnie dowody co do esencji i konsystencji wydobytych z psychologii zachowania i z nowoczesnych teorii osobowości. Sądzę, że to tamtego wieczora wyjawił mi w końcu utajony zamysł sprawy Agnesse i ciebie, i wyznam ci, że jeszcze dzisiaj, wspominając to, powtarza się moje osłupienie, bardziej niż zdumienie, gdyż nigdy nie oczekiwałbym od duszy takiej jak Claire'a, tak naukowej (mimo jego ucieczek do lasu dzieciństwa), podobnego wymysłu i planu tak niedorzecznego. Zgadza się, że jestem południowym materialistą, choć jeszcze o tym podyskutujemy; ale czy bez wątpienia jest pomyleńcem człowiek, który bierze za żart ten niedorzeczny pomysł Claire'a? Najpierw powierzchownie przedstawił mi związki Agnesse z prapradziadkiem poetą, choć rzeczywiście dodał mi notę biograficzną, abym mógł na własną rękę poszerzyć swoją wiedzę na ten temat, przez co Agnesse, z powodu tychże właśnie związków, jest dziś jedną z tych postaci, które wychylają swój profil (profil Agnesse był nieco orli) na strony historii literatury, dział „skandaliczne biografie”, i niniejszym spowodowała studia, w których przedstawia się ją niezależnie od osoby, od której otrzymała niejako w prezencie prawo, aby brać ją pod uwagę. Później opowiedział mi, że w jednym z już opublikowanych listów Agnesse (przez kogo i kiedy, nie podaje się), zapisano rewelacyjne zdanie, że wie, jak, kiedy i kto wymyślił Napoleona, co przemienia ją, z trwałej i w pewien sposób uciążliwej kochanki wielkiego poety, autora Erotic melodies, w bezcennego świadka zdarzenia historycznego, które dzięki Claire'owi teraz cały świat będzie musiał uznać w świetle pewnych nieprzebadanych dogłębnie odkryć; na koniec, i to było szokujące, wyjawił mi swoje przekonanie, że jeśli zasiać w twojej pamięci to, co się wie o Agnesse, tak że powstanie z tego swego rodzaju matryca albo forma odlewnicza jej osobowości, ona przyjdzie, aby w niej zamieszkać, mniej więcej tak, jak dusze Egipcjan zamieszkiwały swoje wizerunki. Przyznaję, że podobny wymysł jest tylko względnie przebiegłą i dość erudycyjną pułapką, która ma przesłonić jego cel wykorzystania ciebie jako jakieś medium, choć nie jakiekolwiek, lecz właśnie ciebie, i że cała ta historia związana z postacią zasianą czy zaszczepioną w twoim wnętrzu jest jedynie formą przygotowania technicznego, któremu cię poddał, zawierającego logiczną i kompletną informację na temat osoby, która ciebie zajmie, która zastąpi twoją duszę i będzie mówić twoim językiem. Oczywiście, w ten sposób lepiej się to rozumie, ale niekoniecznie od razu mnie przekonuje. Bo on ma nadzieję, a przynajmniej tak mi powiedział, że dzięki temu działaniu i dzięki twojemu pośrednictwu odkryje coś, czego drogami naturalnymi, to znaczy naukowymi, nie może odkryć: kto wymyślił Napoleona, kiedy i dlaczego. On zapyta o to Agnesse, a ty mu odpowiesz, jak gadający stolik! Czasem myślę, że to wszystko, jeśli chodzi o mnie, jest tylko żartem Claire'a; jeśli chodzi o ciebie, sposobem na zdobycie ciebie metodami, które nie są normalne pomiędzy mężczyzną i dziewczyną. Bo przynajmniej musi być zabawne to sianie w twojej pamięci nasion Agnesse, żeby jej sobowtór wzrósł w twoim wnętrzu. Zabawne i fascynujące, rzecz jasna; chociaż nie wiem, czy nie wystawiacie się na ryzyko, przede wszystkim ty, że życie, które może zyskać Agnesse w twojej pamięci, będzie kosztem twojego, tak że pewnego dnia jej żywe ciało w końcu otworzy sobie drogę i wyjdzie na światło dzienne z twojego martwego ciała: pamiętaj, że czytaliśmy już o kilku podobnych operacjach, od przeklętego Poego do przeklętego Wilde'a. Może ten pomysł już też przyszedł do głowy Claire'a, którego uważam za zdolnego podniecić się nim. Należy domniemywać, i tak pewnie jest w twoim przypadku, że kiedy Claire powiedział mi to, co powiedział, był już poważnie zagrożony, ale jeszcze nie wiedział dobrze czym, bo choć jego książka miała dopiero zostać opublikowana (nastąpiło to dwa tygodnie później, pamiętaj o tym), plik stron maszynopisu, paginowanych i z ostatecznym tekstem, wyciekł z drukarni, dotarł do Harvardu i ludzie insynuowali, że Claire, szanowany historyk i znakomity nauczyciel, przemierzywszy pewne drogi bez zarzutu, osiągnął status prawdziwego powieściopisarza, wobec tego, że dzięki skrupulatnym badaniom dokumentów i wiarygodnych źródeł wyciągał wnioski fantastyczne i przede wszystkim zabawne - bo właśnie to powiedziano najpierw na temat jego książki, kiedy jeszcze znano ją tylko potajemnie. Pewnie pamiętasz dzień, w którym nasz dyrektor wezwał Claire'a i pokazał mu list otrzymany od grupy kolegów „sumiennych i odpowiedzialnych”, kwiatu historyków Nowej Anglii, którzy zgłosili się do niego (do dyrektora) z prośbą, aby powagą swego stanowiska albo władzy nie dopuścił albo przynajmniej stanął na drodze do rozpowszechniania książki, „która wyniesie na szczyty śmieszności jej autora, przyjaciół autora, uniwersytety, w których się wykształcił, profesorów, od których się uczył, instytucję, w której pracuje, swych uczniów i potencjalnych czytelników podobnego gniota”. My, to znaczy ty i ja, czekaliśmy na powrót Claire'a w jego gabinecie, pośród jego gratów w stylu imperium, portretów Napoleona, planu bitwy pod Austerlitz w jej głównych fazach, i tej olejnej kopii portretu hrabiny Lieven namalowanego przez Rodneya i który nie wiem po kiego diabła został umieszczony w tym zestawie - rozmawialiśmy ze dwie godziny, a żaden temat jakoś nie za bardzo wciągnął nas w rozmowę. Następowały po sobie przerwy ciszy, prawdziwe dziury milczenia, które przerywałaś okrzykiem: „Ach!” powodowanym tym, co sobie wyobrażałaś, albo pytaniem odsuwanym do granic. Cholera, choćby nie wiem jak się kochało mężczyznę, wystarczy to, o co można zapytać na jego temat, a nie to niezmienne i równie mocno modulowane „Sądzisz, że coś mu się przytrafi?”, którym zmieniałaś albo przerywałaś potok moich domysłów. W końcu postanowiłem ci powiedzieć, że dyrektor mu pokaże, może też przeczyta list od kolegów (ten, o którym dowiedzieliśmy się w tajemnicy), a później pewnie mu wyjaśni, w jak niezręcznym położeniu postawi administrację, jeśli będzie się upierał przy opublikowaniu książki - do tego stopnia, że w tym przypadku administracja zastrzeże sobie prawo do zweryfikowania i rozpatrzenia umowy o pracę, która od tylu lat łączyła Claire'a z uniwersytetem - porozumienie, z którego obie strony czerpały oczywiste korzyści: uniwersytet honor, Claire pieniądze. „Czy to oznacza, że go wyrzucą?” „Prawdopodobnie.” „Ale dlaczego? Czy jego książka nie jest wielka?” „Najważniejsza książka historyczna z tych napisanych od kilku wieków, odkrywająca to, czego nikt nie powinien był odkryć, czego lepiej, by nikt nie wiedział”. „Ale Napoleon istniał czy nie?” „Po przeczytaniu książki Claire'a sądzę, że nie”. „No więc?”

Ty jesteś, Ariadno, wybitną studentką w zakładzie Historii Współczesnej, kochaną uczennicą, którą Alain Sydney, przez przyjaciół zwany Claire, szczególnie sobie upodobał, ale nie wiem do tej pory, czy także naukowo, czy tylko erotycznie; wiem też o innych, którzy cię szanują według tej samej chwiejnej dychotomii: popatrzcie na Ariadnę, tę Greczynkę, cóż za talent badawczy, jaka biegłość w pracy, jej praca jest zdumiewająco precyzyjna i uporządkowana, jakie ma piękne piersi. Skoro sprawy tak się mają i ponieważ doskonale wiedziałaś, co napisał Claire, jakie było tego znaczenie i ryzyko, po co zadawałaś podobne pytania, i przede wszystkim to „A więc?” wygłoszone niemal jak wyzwanie. Bardziej niż mnie, skromnemu pracownikowi zakładu Historii Literatury, jest ci dostępna waga tego, co utrzymuje Claire (później jeszcze zobaczymy, że nie jest to odkrycie, choć nie będziemy dokładnie wiedzieć, co to takiego): Napoleon nigdy nie istniał, był zwykłym technicznym wymysłem, aby wyjaśnić nieprawdopodobne wydarzenia, cała historia XIX wieku okazuje się zrozumiała dzięki tej fikcji. Proszę bardzo, a co! Gdybyś wiedziała, co powiedziano w moim kraju, jak przyjęto tę wiadomość! Nie ma już Napoleona w Chamartín ani zwycięstwa nad cesarską armią i ludowi wydziera się chwałę walki partyzanckiej, dzięki której mógł przetrzymać wiek ucisku bez uszczerbku dla dumy ludu, bez tego, że skazani na upodlenie nie czuli się upodleni: wszak każdy z nich, w najgorszych chwilach, czuł się potencjalnym Juanem Martinem; a teraz wszystko się im degraduje do jakichś potyczek z Dupontem, z Muratem albo z Soultem, przesadzonych w swym znaczeniu przez dworską propagandę, która w micie niezwyciężonego ludu odnalazła pretekst do stu lat spiskowania, zamachów stanu i sprzeniewierzania demokracji. A Rosjanie? Właśnie mam na stole dzisiejszy „New York Times” i kiedy przyjdziesz, pokażę ci go - Akademia Radziecka zadaje sobie pytanie, do jakiego poziomu demencji dochodzą intelektualiści w kapitalizmie, skoro są zdolni stwierdzić, przy zastosowaniu całego skomplikowanego aparatu naukowego, a konkretnie właśnie dzięki niemu, że najeźdźca Rosji jest jedynie imieniem kłamstwa. A Berezyna? A marszałek Kutuzow? Po co podpalono Moskwę? A przecież pomiędzy Rosją i moją ojczyzną leży jeszcze reszta Europy, oblana chwałą albo zmiażdżona przez Korsykańczyka. Zbyt wiele interesów utrzymuje się dzięki Napoleonowi, wiele rzeczywistości, które mają w nim usprawiedliwienie i znajdują imię - pałace i mosty Paryża! - aby ot, tak sobie, przyjąć stwierdzenie Claire'a! Nie wątpię, że książka będzie poczytna, na pewno będzie, ale jako fascynująca powieść napisana przez Anglika, który uczy historii w Ameryce. I to jak napisana! Bo bez wątpienia Claire robi to wspaniale. Cork, ten z Manchesteru, zaczyna swą recenzję, którą mam w rękach, słowami: „Także i mnie, w wieku piętnastu lat, przyszło do głowy, że Napoleon nigdy nie istniał, że był zbiorowym snem, choć dowody na coś przeciwnego, tak przytłaczające, które później dotarły do moich rąk, kazały mi odrzucić ten wyśmienity pomysł. Odnalezienie go teraz popartego piórem i talentem tak znakomitego profesora, jakim jest Alain Sidney, sprawia, że cofam się do czasów dzieciństwa i do rozkoszy, jakie jeszcze wtedy sprawiała mi lektura Alicji w krainie czarów. Wyznaję, że cudowna historia Lewisa nie nęci mnie już tak bardzo, może dlatego, że krytycy, od ciągłego jej wertowania, skazali ją na zatracenie; ale może też chodzić o to, że praktykowanie nauki, jeśli nie wysuszyło mi źródła wyobraźni, przynajmniej je uregulowało. Jest zatem wielce prawdopodobne, że oskoma, z jaką zabieram się do lektury imponującej książki Sidneya, nie jest odpowiednia. Boleję nad nią”. Artykuł Corka to rara avis - odrzuca tezę, ale dopuszcza słuszność idei i podziwia, albo mówi, że podziwia metody wykorzystane w grze, aparat naukowy i oczywiście jego prozę. „Jednakowoż ci, którym obecność Napoleona w historii i na pewnych pomnikach jeszcze stojących lub, szczerze mówiąc, usuniętych na ubocze, okazuje się kłopotliwa albo po prostu nie do zniesienia, ci, którzy z radością wymazaliby nazwy Austerlitz, Fontainebleau i Święta Helena z pamięci i z map, znajdą szczególną satysfakcję, rozkosz, podobną do tej, odczuwanej przy przekręcaniu żelaza w ranie, w tej lekturze, której mniej widoczny efekt może zostać tylko określony francuskim słowem soulagement. I wszyscy przypomnijmy sobie wiersze tego słabo znanego hiszpańskiego poety: „...Żal wielki / iż cudowne to piękno prawdą nie jest!”

Wrócę jednak do tamtego popołudnia, chociaż już w moim gabinecie, i do przygnębienia, z jakim mnie zapytałaś, czy książka Claire'a jest nieprawdopodobną bzdurą, dziełem nadwerężonego umysłu czy też może niesamowitą kpiną, zrodzoną z frustracji. Żal mi było patrzeć, jak chwilowo traciłaś zaufanie, już nie w tego, który był twoim mistrzem, tego, który prowadził twój przez wszystkich chwalony doktorat, ale w samą siebie, w swoją zdolność oceny dowodów i wywodów. Drzwi gabinetu Claire'a znajdują się obok moich, zasugerowałem ci, żebyś poszła po tekst, abyśmy razem przeanalizowali niektóre dyskutowane ustępy, i znalazłaś plik odbitek, ten rozdział, w którym się porównuje, nie tyle co do zawartości, lecz co do stylu, pewne strony napisane przez Chateaubrianda, Metternicha i de Vigny'ego. W pierwszych opowiada się i kwalifikuje śmierć księcia Enghien; z drugich znamy spotkanie w Dreźnie; co do tych romantycznego poety, wyobraża się na nich to, co wydarzyło się pomiędzy Korsykańczykiem i uwięzionym papieżem - to właśnie te strony posłużyły Claire'owi jako podstawa do wyłożenia metodologii, to znaczy dowiedzenia, że same środki językoznawcze, narrację, opis świata fikcji, konstruuje się w sposób zasadniczo odmienny od tego, który stosuje się przy tworzeniu narracji i opisu zdarzenia prawdziwego. Chateaubriand i Metternich opisują albo relacjonują wydarzenia, stosując to samo postępowanie i uciekając się do tych samych instrumentów, co de Vigny; zatem zawartość ich tekstów jest równie fikcyjna. Tym precyzyjnym przyrządem, sprowadzonym do pół tuzina zasad, mierzy Claire kilka setek dzieł historycznych dotyczących Bonapartego, i w sposób olśniewający swoją powagą i logiką, przedstawia prawdę i kłamstwo tego, co się opowiada, aż jasno dowodzi fałszywości wszystkich badanych odniesień do Napoleona, które ponadto kwalifikuje jako pochodzące z Francji (Chateaubriand), Niemiec (Metternich) i Anglii (kto?). Wierzę, że któregoś dnia metoda Claire'a, ta mnogość technik po raz pierwszy zastosowanych w badaniu historycznym, stanie się powszechna i że któregoś dnia także stanie się przestarzała i będzie musiała zostać zastąpiona; dzisiaj jej nowatorstwo jest tak zaskakujące, jest tak prowokujące, że nie dziwi mnie niechęć, z jaką została przyjęta, oraz powszechne kpiny, którymi większość manifestuje swoje osobiste i niezłomne przywiązanie do rutyny. Tamtej nocy, Ariadno - ty czytałaś - stopniowo zostaliśmy wciągnięci przez dyskurs o bezwzględnie matematycznej strukturze i o słowach bezwzględnie poetyckich, zatem wynikiem było najdoskonalsze upojenie, najbardziej nieprawdopodobne, inteligencją i wrażliwością. Przyznaję, że zaczęło mnie guzik obchodzić to, nad czym się debatowało: czy Napoleon jest czymś więcej niż słowem spłodzonym, wykołysanym, wykarmionym przez polityczną potrzebę.

Któregoś razu zapytałem Claire'a, w następstwie powyższych wydarzeń, o to, jak przyszedł mu do głowy ten pomysł albo jaka była droga, która zaprowadziło go do niego, i jego odpowiedź zaszokowała mnie - ponieważ usłyszałem słowa, przez które być może ty i ja jesteśmy teraz na Wyspie, i oprócz tych dni, kiedy moje zajęcia sprawiają, że towarzyszę ci z rana i pod wieczór przy powrocie, czekam na ciebie o zmierzchu, jak to będę robił teraz, i palę papierosa za papierosem, aż usłyszę twój klakson; patrzę później na ciebie, jak parkujesz i jak machasz do mnie, kiedy mnie zauważasz, udając zdziwienie - doskonale wiesz, że na ciebie czekam; a potem wsiadasz do łódki i wiosłujesz, dopóki jakaś ręka nie pomaga ci wyskoczyć i jakiś policzek przyjmuje twój pocałunek. „Dzisiaj nie było do ciebie listu. Pytała mnie o ciebie Natalia, ta Ukrainka. Za dwa dni o szóstej jest zebranie instytutu - Olga kazała mi przypilnować, żebyś nie zapomniał. Dziś prawie nic nie jadłam; kupiłam tylko sandwich w barku i wróciłam do gabinetu Claire'a, bo przesłał mi wiadomość, że zadzwoni do mnie o wpół do trzeciej”. „Powiedział ci, gdzie jest?” „W końcu nie zadzwonił. Martwię się”.

Claire opowiedział mi tego dnia, że kiedy był dzieckiem i usłyszał imię Napoleona, zabrzmiało mu, jakby było fałszywe i jednocześnie znajome, jakby nazwa niczego nadana niczemu. Miał siedem lat, wiesz? Bardzo wczesny wiek jak na pewne przeczucia, wiek, w którym myśli się, że za imieniem zawsze skrywa się jakaś rzeczywistość; ale - wyjaśnił mi Claire - w jego przypadku było tak, jakby to imię przypominało mu coś, co już wiedział, albo jakby w jego zaklęciu odsłoniła się wiedza, która do tego czasu była ukryta. Dał mi do zrozumienia, że to przekonanie przyszło do niego jak kolor włosów i kształt nosa, z samiuśkimi chromosomami, ale rzecz jasna, teraz tak mówi, taka jest jego interpretacja. Wtedy działo się tak, że kiedy mówiło się w szkole o Napoleonie, wstawał i oświadczał nauczycielowi, że ten cesarz nigdy nie istniał - „Ale skąd to wiesz? Zatem z kim walczył Pitt Młodszy? A kogo zwyciężył pod Trafalgarem admirał Nelson?” „Pitt Młodszy walczył z Francuską Republiką; Nelson zwyciężył admirała Villeneuve”. Takiego to wyjaśnienia udzielił mi Claire, wyobraź sobie. Zdarzają się ludzie, którym przytrafia się to samo z Bogiem, słyszą jego święte imię i przyjmują je jako puste słowo, i resztę życia spędzają na przekonywaniu innych, że Bóg to tylko to.

3.

- Spodobała nam się chatka. Nie wiem, komu z nas bardziej, ale w każdym razie twój entuzjazm wydawał się większy niż mój i to nie z powodu twojej prowizji, 10 procent ceny wynajmu, ale z powodu prawdziwej ochoty, skrywanej, aby spędzić tu kilka dni, patrzeć, jak jesień wciska się w czas, po kolei bierze w posiadanie wszystkie liście lasu - widać to było w twoich oczach, w zręcznym gestykulowaniu, zwłaszcza w głosie, kiedy wychwalałaś cnoty i zalety Wyspy i schronienia, także miejsca miłości, nie tylko studiowania i odosobnienia. Były to takie chwile, że gdyby znalazł się tam Claire, uśmiechałby się odrobinę z wyższością tym swoim uśmiechem Anglika stojącego w obliczu niższych nacji, a gdyby posunął się dalej niż uśmiech, który już wystarczy, aby człowiek poczuł się dotknięty, zganiłby cię za niepoprawnie południowe ruchy i ekspresyjność, czyli dokładnie za to, co ja u ciebie cenię, głos wznoszący i załamujący się, i to, co mówią twoje ręce, kiedy język odpoczywa. Przyglądałem ci się i byłem zachwycony - usiadłem w jednym z foteli i patrzyłem, jak wchodzisz i wychodzisz, otwierasz drzwi i szafy, zatrzymujesz się przy kominku, opisujesz mi drżący płomień paleniska w ciemne noce i w świetle drżących świec, gdybym chciał je zapalić, wskrzeszając w kątach półmrok tajemnicy i strachu - i długo nie zdawałem sobie sprawy z twojego pragnienia - kiedy je pojąłem, szybko ciebie zaprosiłem: „Dlaczego też tu nie zamieszkasz i nie potowarzyszysz mi przez ten cały czas?” I wskazywałem wyciągniętym palcem koję pirata, którą chciałem dla siebie, a teraz ty ją zajmujesz, tę przyjemną celę na schronienie znużonego intelektualisty. Zapytałaś, czy na poważnie ci to proponuję; odpowiedziałem, że tak, i zamyśliłaś się na dłuższą chwilę, aż w końcu mi powiedziałaś: „Musiałabym codziennie jeździć w tę i z powrotem na uniwersytet”. „I co z tego? Nie jeździsz od siebie z domu?” To było bardzo ciekawe, trochę niespójne, przynajmniej z mojego racjonalnego punktu widzenia: nie odpowiedziałaś ani tak, ani nie. Powiedziałaś: „Mam ochotę się wykąpać. Proszę, nie patrz, nie chcę, żebyś mnie oglądał nagą”. I zanim na to przystałem, zanim choćby zaprotestowałem przeciw pokusie, wyszłaś, i kilka chwil potem, będąc zdrajcą, człowiekiem, któremu nie można ufać, patrzyłem, jak powoli pływasz w wodach jeziora, a później wychodzisz i szybko się chowasz, może w środku chatki. Spodobało mi się wtedy twoje ciało, szczupłe i smagłe, nie zaróżowione jak u kobiet wikingów, lecz o skórze pokrytej patyną, jak klawisze starego fortepianu. A patrząc na nie, przypomniałem sobie ten egipski wiersz, którego Claire nigdy ci nie wyrecytował, bo pewnie nie znajduje się w jego ograniczonej bibliografii: „Tak pięknie jest pluskać się w sadzawce i kąpać się przy tobie! Patrz, jaka jestem piękna, jak mokra tunika opina moje ciało! Zanurzam się przy tobie, a wypływając, zbliżam się do ciebie i mam zaplątaną we włosach czerwoną rybkę. Chodź do mnie, dobrze mi się przypatrz!” Wróciłaś do salonu, wycierając włosy. „Trochę zimna woda” i poprosiłaś mnie o whisky, jeśli miałem przy sobie - dałem ci się napić ze srebrnej piersiówki, którą podarowała mi Tatiana, kiedy obroniła prowadzoną przeze mnie pracę summa cum laude. Zapytałaś mnie kiedyś, niedawno, czy jesteśmy przyjaciółmi, czy Tatiana była moją kochanką; wybuchnąłem śmiechem - Tatiana jest rozsądną dziewczyną; wierzy w małżeństwo i wyjdzie za chemika kwakra, którego wyciągnęła z narkomanii. Srebrną piersiówkę na whisky, którą mi ofiarowała na pamiątkę, otrzymała od ojca, oficera carskiego wojska, który ledwie skończył szkołę, gdy wybuchła rewolucja. Tatiana jest późnym owocem małżeństwa pomiędzy porucznikiem na emigracji i pewną kolumbijską panienką znalezioną w nie wiem jakiej katastrofie - Tatiana mówiła chwiejnym i słodkim hiszpańskim swojej matki, najpiękniejszym, jaki kiedykolwiek udało mi się usłyszeć. Nie. Nigdy nie była moją kochanką.

Nigdy ci nie powiedziałem, że twoje ciało, widziane nagie jeszcze kilka razy, za każdym razem, kiedy kąpałaś się w jeziorze, nie jest ciałem matki ani nawet żony - ja przeznaczyłbym je do innego rodzaju miłości, stworzonej z burzy i zawieruchy. Patrzyłem na nie zza odchylonej zasłony, oświetlało je odrobinę zachodzące słońce, było groźne i nieskrępowane jak błyskawica; wtedy zrozumiałem, dlaczego podoba się Claire'owi, i kiedyś podam ci przyczynę, chociaż do teraz nie rozumiem, dlaczego podoba się mnie, i obawiam się, że nigdy nie będę w stanie tego wyjaśnić w sposób satysfakcjonujący, nawet na stronach tego zeszytu, gdzie mogę napisać wszystko, gdzie chciałbym to zrobić.

Jednak dzisiaj nie miałem zamiaru fantazjować o twoim ciele - temat ten pojawił się w sposób niezamierzony, poprzez obrazy sprowadzone przez jedno z tych przypadkowych skojarzeń, które tak łatwo wyjaśniają ducha swych poczynań i czynią go nam wyraźnym i zrozumiałym, jak wyłożenie matematycznego twierdzenia. Niemniej duch posiada miejsca puste, czarne dziury, jak te, według astronomów istniejące w kosmosie - otchłanie nicości, z których pewnego dnia wyłonią się ręce i pochwycą kosmos, gardziele, które go pochłoną. Zatem, dzisiaj nie zamierzam mówić ci o twoim ciele ani też (przynajmniej nie obszernie) o sprawie Claire'a, o której powiedziano mi na uniwersytecie, że nie wygląda najlepiej, ponieważ na zebraniu dziekani postanowili wyznaczyć comité specjalistów, mający zapoznać się ze sprawą i ustalić, czy poczucie humoru szczodrze okraszające książkę pozbawia ją przez brak umiaru (i może ciężar gatunkowy) jakichkolwiek pretensji naukowości i odsuwa ją do niewinnego obszaru czystej poezji, w którym to przypadku Claire'owi zostanie odpuszczone, pod warunkiem jednak, że złoży publiczne wyjaśnienia (niektórzy mówią o zorganizowaniu sympozjum, ale ja sądzę, i tak powiedziałem, że jedynym sposobem na wyjaśnienie jakiejś książki jest napisanie drugiej). W przeciwnym bowiem razie, choć uznamy, że zwyczajem Anglosasów jest wysławianie się z wdziękiem, a im bardziej zawiły jest temat, tym bardziej starają się maskować jego powagę, jeśli Claire będzie obstawał przy pretensjach naukowych książki jako jej racji bytu i esencji, straci katedrę. W tajemnicy wyjawiono mi, kogo wybrano do komitetu - a więc ludzi tak mądrych jak Jones, tak utytułowanych jak Jackson, tak przebiegłych jak Wilson. I aby chełpić się przewodnictwem, bo zrobi to z powagą, jakby naprawdę był prezydentem państwa, paw o tak lśniących piórach jak Catskill, któremu, o czym wszyscy wiedzą, na sercu leży tylko dobro Claire'a, bo ze swej strony zawdzięcza mu stanowisko i reputację. A więc dlatego! Gdyby książka była swego rodzaju Piotrusiem Panem, a przedstawiliby ją jako dowód daremnych wysiłków przedsięwziętych przez naukowca w okresie schyłkowym, aby w ryzykowny sposób zwrócić na siebie uwagę wszystkich, R. I. P. , Ariadno! Biedny Claire!

I wiesz, że zamierzam mu pomóc? Jeszcze nie zdałaś sobie z tego sprawy. Może myślisz (albo nie masz odwagi myśleć), że przywiozłem cię z sobą, żeby patrzeć na ciebie do woli i bez pośpiechu, żebyśmy sobie gawędzili razem o tej porze zmierzchu i zapadającej nocy, kiedy mówi się tylko rzeczy zasadnicze; może po to, żeby rozproszyć twoje myśli i odsunąć je od wspomnień i nawet od miłości Claire'a. Być może to wszystko jest prawdą. Cóż - to jest prawda i ty o tym wiesz. Ale poza tym jest jeszcze kwestia pomocy.

Do tej pory jeszcze nigdy nie mówiłem ci o czasie. Dzisiaj już muszę to zrobić, nie kiedy przyjedziesz, jak zawsze z pragnieniem, by zamknąć oczy i słuchać, jak mówię do ciebie nonsensy o sprawach nieistotnych, może głodna, albo z przesadzonymi krzykami, że przyjeżdżasz wykończona, że daleko w tyle zostało już wspomnienie kanapki, którą zjadłaś o wpół do dwunastej, że wynudziłaś się jak ośmiornica na parkingu (to zdanie jest twoje); bo w tym przypadku jestem zaopatrzony, żeby ciebie zaspokoić, gdyż po południu ośmieliłem się pójść dalej i wyszedłszy z lasu, dotarłem do downtown i tam nabyłem kilka wiktuałów, o których wiem, że je lubisz: mnóstwo pieczonych kasztanów, suszone figi, tak greckie jak ty sama, przynajmniej tak mnie zapewniano. Zjadłem jedną: słodką i miękką, i miała miąższ w kolorze miodu. Wierzę, że przypomną ci twój kraj i że popłaczesz chwilę wstrząśnięta nostalgią - chwilę, jak rozumiesz, niezbyt stosowną na metafizykę.

Nie mówiłem ci o czasie. Teraz to zrobię, po tym jak zjesz i powiesz mi, że masz ochotę posłuchać muzyki, Vivaldiego albo Monteverdiego, z tych, co to organizują ducha i roztańczają duszę. A może też weźmiesz gitarę i zaśpiewasz mi któryś z tych wierszy Kawafisa, do których ułożył muzykę jeden twój kreteński przyjaciel. Wszystko mi jedno, ale gdybym miał wybierać, poprosiłbym, żebyś zaśpiewała, bo wolę twój głos od wiolonczeli. Opowiem ci o czasie, a w tym celu muszę odnieść się do Wielkiego Kopta, a zanim zacznę mówić o nim, o Ahaswerusie, bo jeden pociąga za sobą drugiego, bo jeden przyszedł z powodu drugiego, z innymi jeszcze, wszystkimi mistykami i ludźmi tajemniczymi, i o jeszcze jednym, z którym też rozmawiałem podczas którejś z moich ostatnich podróży, kiedy już niepokoiła mnie sprawa Claire'a, a książki nie odpowiadały na moje pytania. Co do tych znajomości, o których nic nie wiesz, mam kilka notatek w papierach i może kiedyś o nich ci opowiem, na marginesie naszych spraw i sprawy Claire'a, to znaczy w innym moim zeszycie; ale Wielki Kopt należy do tego, jak zaraz się przekonasz. W innym miejscu i czasie, choć niezbyt odległych, opowiedziałem o okolicznościach mojego spotkania, pewnego wieczoru, w Nowym Jorku, z Żydem Wiecznym Tułaczem. Nie wiem o nikim, kto by o tym opowiadał, ani prywatnie, ani publicznie, aby zdziwić się albo mnie wyśmiać, i mam powody, by podejrzewać, że niewiele osób przeczytało te strony, na których o tym opowiadam, dokładnie autobiografii, a nie miłego wymyślania - wszak gdyby tak nie było, gdyby były względnie znane, jak mógłby nie istnieć czytelnik dość mądry, dość wrażliwy, żeby zatrzymać się przy tym fakcie, żeby wypytać głównego bohatera, a gdyby nie uważał go za takiego, narratora? Sprawa jednak przedstawia się tak, że nigdy nie zapytano mnie o Ahaswerusa, tak że nawet zacząłem myśleć, że jego imię poszło w zapomnienie, bo nie chcę myśleć, że moje opowiadanie zostanie uznane za fantastyczne, jeśli nie za kpiarskie wymysły, które można przyjąć nie z powagą, na jaką mamy ochotę, lecz z irytacją lub odrzuceniem, którego wymaga kłamstwo. Powtarzam zatem, choć używając mniejszej liczby słów, że pewnego letniego popołudnia Ahaswerus i ja spotkaliśmy się w kawiarni w Nowym Jorku i że w tej chwili zadzierzgnięta została ciekawa przyjaźń, którą jeszcze do dzisiaj utrzymujemy, choć już nie tak jak kiedyś, częste spotkania i długie rozmowy, lecz doniesienia prasowe albo niebezpośrednie wiadomości, docierające do mnie z jakichś części globu: Salisbury albo Valparaíso, bo ciągle z uporem poszukuje spokoju tam, gdzie się przemienia. Jego ostatnie pismo mówiło dokładnie:

„Z Santiago musiałem wyjechać w te pędy”

i pocztówka nosi stempel z Callao.

Nie spodziewałem się najmniejszych związków pomiędzy Ahaswerusem i książką Claire'a ani tematem Napoleona. Ahaswerus nie spisuje historii - tworzy ją od około dwóch tysięcy lat - w sposób najbardziej przelotny, w miejscach najmniej spodziewanych i zawsze pod imieniem, pod którym nikt nie mógłby sobie wyobrazić, że zawierają tego cwaniaka. Jeśli go tu wspominam, jeśli biorę go pod uwagę, to dlatego, że dzięki niemu spotkałem i rozmawiałem w Nowym Jorku z pewnymi osobami, odwiedziłem miejsca, co do których policja zwykle jest źle poinformowana, co nie znaczy, że są bez znaczenia, przynajmniej dla mnie. To prawda, że Nowy Jork, co do czego już raz się zgodziliśmy, jest najmniej znanym miastem na świecie, właśnie dlatego, że pełno jest ludzi przekonanych, że nosi je w głowie jak mapę i na podstawie wyników swych doświadczeń piszą powieści albo traktaty socjologiczne. Zdarza się na przykład, że ludzie naprawdę dziwni, tacy, którzy wymykają się wszelkiego rodzaju klasyfikacjom, jak również racjonalnym ideom, stopniowo wykluczani z innych miejsc, gdzie zaczyna być trudno się ukryć i żyć swoim życiem, ściągają do Nowego Jorku, gdzie byliby ścigani, gdyby praktykowali rytualne ludożerstwo albo poligamię, gdyby bezczelnie kupczyli niewolnikami albo narkotykami; ale człowiek wymyślający religie (daję częsty przykład) komuż przeszkadza? I kto odważy się wziąć na poważnie kogokolwiek, kto wyznaje, że jest nieśmiertelny. W ten sposób było możliwe, dalej tak jest, że ten, który samego siebie nazywa Enochem, i zapewnia, że jest tym z Biblii, codziennie stawia swój kram i gwiaździstą flagę na jednym z chodników Czterdziestej Trzeciej, niemal na rogu Piątej, i po oświadczeniu, że Pan go uniósł w niebiosa przed ilomaś tam wiekami i że tam w górze pozostał żywy pośród świętych i, jak to się mówi, w rezerwie, wyjawia, że teraz zstąpił na ziemię, żeby wieszczyć koniec świata, który przyjdzie dosłownie w okamgnieniu, bo znajduje się, jak to się mówi, za rogiem naszego wieku, i nawoływać do żalu za grzechy i pokuty. Tak samo w pewnym miejscu, niezbyt odległym od kawiarni, w której poznałem się z Ahaswerusem, w niskim parterze ogromnego budynku, ten, który podaje się za Eliasza i sprzedaje stare książki, gdy choć odrobinę zdobędzie się jego zaufanie, opowiada każdemu, kto chce go słuchać, historie o ognistym rydwanie, który niósł go w powietrzu - a ktoś mnie zapewnił, że zarówno jeden, jak i drugi codziennie chodzą do hebrajskiej garkuchni i opowiadają bez końca o swych doświadczeniach z raju. Nikogo od siebie nie odsuwają, przed nikim się nie skrywają, kiedy mówią, a jednak nikt ich nie rozumie, i to nie dlatego, żeby mówili archaicznym językiem, ale dlatego, że odnoszą się do świata, którego nie potrafimy sobie wyobrazić. Z pewnością księgarzowi nie powierzono żadnego zadania, ale w najbliższych dniach spodziewa się je otrzymać.

No to mamy już trzech nieśmiertelnych. O czwartym opowiem ci za chwilę - nie jest z tych cudownych, dowodem na to, że Bóg może wszystko, ale raczej technicznych, posiadaczem sekretu chemicznego, który pozwala mu się zachować, co pozbawia go transcendentnej aureoli i skazuje na przebywanie w granicach naszej ludzkości. Poznałem go poprzez Ahaswerusa, na moją prośbę, pewnej zimowej nocy, w dziwacznym miejscu na Greenwich Village - dziwacznym nie dlatego, żeby przedstawiało albo kazało przeczuwać okoliczności albo cechy nieprawdopodobne, lecz właśnie z powodu swojej pospolitości, tak oczywistej, tak rzucającej się w oczy i tak uspokajającej - odpoczywało się w nim, chroniło niczym w matczynym łonie, był to jednopiętrowy domek, z dwoma oknami na piętrze i jednym na parterze, i do jego drzwi zastukał w umówiony sposób mój przyjaciel, a do środka wprowadził nas człowiek, który szybko przedstawił się jako hrabia Cagliostro - bez zaskoczenia u żadnej ze stron, wszak został powiadomiony, kim ja jestem, zatem była to prezentacja konwencjonalna co do form, ceremonii i uśmiechów. Wydał mi się sympatyczny ten, którego nie wiem, czy nazwać błaznem, czy uważać go za autentyczną osobę, określoną przez imię, i muszę powiedzieć, że podobnie przydarzyło mi się z innymi, jeszcze mi się zdarza - Ahaswerusem i oboma wysłannikami nieba - wszak choćby nie wiem jak wielkie wyrafinowanie cechowało rozum, choćby nie wiem jak bogate było jego doświadczenie w sprawach niezwykłych, choćby nie wiem jak wielka była jego intelektualna tolerancja, zawsze pozostaje w jądrze świadomości ukryta ta swego rodzaju racjonalna małpa znużona rozsądkiem, która nie ufa pewnym ludziom, bo oświadczają, że są nieśmiertelni, i natychmiast ich kwalifikuje jako szalbierzy. Sporo razy podczas swojego życia próbowałem pozbyć się podobnego człowieka, wyrzucić go z siebie poprzez najbardziej nieprawdopodobne egzorcyzmy, przede wszystkim przy takich okazjach, w których z powodu usłuchania jego rad popełniłem te pół tuzina błędów, których mogę żałować i z którymi stopniowo musiałem się godzić; ale nie było to możliwe, bo on jest mną samym, jest niezniszczalną częścią mnie i przede wszystkim jest niezmordowany w swej matematycznej szarlatanerii i w swoim sposobie ostrzegania lub obrażania - raczej poprzez symbole niż idee. Przez cały czas trwania moich stosunków z tymi nienagannymi kawalerami: Enochem, Eliaszem, Ahaswerusem i Cagliostrem, tylko łajałem siebie i śmiałem się z siebie, więc tej nocy w Greenwich Village zacząłem się obawiać, że ten tak miły człowiek przeczuje jego śmiech, który nie jest emocjonalny, jak w przypadku innych ludzi, ale przepełniony logiką. Nie miało tak być, ponieważ Cagliostro aż do końca zachował kurtuazję, nie okazał braku podejrzliwości ani nawet nieufności. Nie było też wyraźnych motywów, bo ja słuchałem go pomiędzy zachwytem i osłupieniem, albo lepiej będzie powiedzieć: słuchałem dowcipnej rozmowy tych postaci, które przez ostatnie dwa tysiąclecia spotykały się wielokrotnie, czasem jako przyjaciele, innym razem w przeciwnych obozach, i teraz odnosiły się do wielkich wydarzeń albo osóbek, o których dziś już się nie pamięta - w każdym razie, zdawało się, że w tej rozmowie odżywają wielkie obszary przeszłości, i właśnie to słowo, przeszłość, wypowiedziałem kilka razy, kiedy zdecydowałem się odezwać, co dało Cagliostrowi przyczynek, aby wygłosić przemówienie, raczej wyglądające jak uniwersytecki wykład, zawierający ni mniej, ni więcej, tylko nieznaną interpretację historii i nową metafizykę czasu. Zanim jednak powtórzę (zawsze na tyle, na ile pozwoli mi pamięć) jego słowa albo idee, chcę przedstawić wstęp do naszej rozmowy, kiedy mu opowiedziałem, do jakiego stopnia jego imię i postać okazały się mi znajome i przeze mnie podziwiane, jak również często wspominane, nawet z emocjami i przerażeniem, od tych czasów mego dzieciństwa, w których Giuseppe Balsamo, jedno z wielu jego imion, przychodził i odchodził i zwracał moją uwagę, jako bohater wielokrotnie czytywanych powieści. Przywołałem przede wszystkim ten początek jednej z nich, w której Cagliostro - czytelnik nie wiedział, że to on - anonimowy, nocny podróżny, pewnej deszczowej i wietrznej nocy wspina się po zboczu jakiejś góry przywoływany głosami, radzącymi mu się wycofać, grożącymi mu, jeśli dalej będzie szedł, aż w końcu, w ruinach zamku, prawdopodobnie gotyckiego, i w wyniku nieudanego i przerwanego rytuału inicjacyjnego okazuje się, że podróżnym i katechumenem jest właśnie Cagliostro, Wielki Wschód Masonerii. „Ach! - powiedział. - To były dobre czasy, to były dobre czasy, choć bardziej niebezpieczne niż te. Ale ja nigdy nie byłem masonem, albo przynajmniej byłem nim nie w sposób racjonalistyczny, lecz metafizyczny, i dlatego związałem się z różokrzyżowcami, aż mogłem założyć własną sektę albo, jeśli panowie wolicie, moją własną organizację. Dzisiaj już nie jestem Wielkim Wschodem, tylko Wielkim Koptem, i jako takiego słucha mnie ponad sto tysięcy obywateli tego państwa; mam odpowiednie pakty z templariuszami i związki finansowe z Watykanem. Biały Dom nie jest świadom ogromu mojej władzy. Oczywiście prezydent może wypowiedzieć wojnę i wysłać do innych krajów marines i rakiety, czego ja nie mogę; ale jeśli ja zorganizuję rewolucję, zrujnuję państwo w mniej niż tydzień. Rzecz jasna nie mam interesu, by to robić, i w rzeczywistości jestem potęgą konserwatywną; ale może któregoś dnia pokażę panu mniej okazałą próbkę swojej władzy, chociaż wcześniej wolałbym okazać oznaki swojej wiedzy, wiekowego doświadczenia przekazywanego w tajemnicy i niebezpieczeństwie, w którym skupia się wiedza, nie będąca stosowna dla Władzy, przeciwstawiająca się Porządkowi i zaprzeczająca Prawdzie. Moja nauka jest jedyną, prawdziwą rewolucją”.

Mówił to niejako żartem, podczas gdy moja wewnętrzna małpa szeptała mi: „Co za facet! Jak zna swoją rolę i jaką rolę sobie wybrał! Chciałbym wiedzieć, kim jest i skąd się wziął. Z twarzy wydaje się Bizantyjczykiem”. Rzeczywiście, mimo że wyglądał na człowieka nowoczesnego, jego podłużna i oliwkowata twarz, która czasem przypomina mi twoją, miała wiele z helleńskiego świętego, zarysowana według norm i zasad sztuki, wpisującej ciało ludzkie w system kół i kwadratów, w których przestrzega się Złotej Liczby. Tamtego razu, kiedy zabrano mnie z wizytą do tego rosyjskiego klasztoru zbudowanego w górach na zachód od Northway i pozwolono mi pogrzebać w warsztacie mnicha, malującego ikony, na poplamionej desce w kącie widać było szkic takiej twarzy jak Cagliostra. Pewnej nocy, nie pamiętam już której, powiedział nam, że urodził się w Mantinei.

Wyjawił mi, teraz nie jest ważne kiedy, dokładnie to, co nas dotyczy, i uważam za stosowne zacytować to tutaj: „Nie istnieje ani przeszłość, ani przyszłość. Wszystko jest teraźniejszością, jak dobrze zauważyli teologowie, kiedy stwierdzili, że całe życie ludzi i Kosmosu, to, co nazywamy historią, i której znakomita część jeszcze ma się wydarzyć, jest czystą teraźniejszością w bożym umyśle. Pomylili się tylko co do Boga, który nie istnieje (Ahaswerus uśmiechnął się i pokręcił głową - miał swoje powody, by to zrobić); ale historia, nawet bez Umysłu, do którego ją odnieść, jest czystą teraźniejszością, wszystko wydarza się właśnie w tej chwili, a jeśli my postrzegamy to jako przeszłość, jako teraźniejszość i jako przyszłość, wynika to z porządku organizacji myśli, z porządku struktur werbalnych. To nie ten upływ zwany czasem określił struktury werbalne, lecz odwrotnie - czas jako doświadczenie i jako rzeczywistość jest utrzymywany przez słowa jako wyraz formy uorganizowania umysłu”. A ponieważ okazałem - nie wiem, czy przejawiło się to w mniej lub bardziej osłupiałej minie (a może głupiej) - pewne niezrozumienie albo przynajmniej niejaki sceptycyzm, Cagliostro dalej ciągnął: „Pewnie słyszał pan nieskończenie wiele razy ten komunał o Księdze Historii. Niechcący, albo może chcąc wskazać właśnie coś przeciwnego, zdanie, opróżnione ze swego zwyczajowego znaczenia, może później wypełnić się prawdą. Proszę zwrócić uwagę, że w książce współistnieją początek z końcem i środkami, i tylko gdy poddamy ją lekturze, którą nazywamy zwykłą, jej zawartość jawi się jako coś wcześniejszego i późniejszego. Lecz kto wątpi, że można przeczytać w inny sposób, najpierw koniec, rozwiązanie przed zawiązaniem? I że można ruszać do przodu, cofać się, i znowu brnąć naprzód, i tworzyć wszystkie kombinacje czasowe, na jakie przyjdzie nam ochota? Współistnienie wszystkich wydarzeń ludzkich pozwala każdemu, kto jest wtajemniczony, kto potrafi postrzegać historię jako całość, na podobny sposób lektury - od tajemniczego początku do teraźniejszości, co czynią historycy; od teraźniejszości do przyszłości, co czynią prorocy, co też ja zrobiłem, gdy pokazałem pewnej królowej rodzaj jej śmierci, albo uczynił to Jan w Patmos, kiedy pokazał nam, jak skończymy, choć z takim nadmiarem metafor, analogii i przezorności, że trudno domyślić się czegokolwiek poza tym, że nasza śmierć, nas wszystkich, przyjdzie do nas poprzez ogień, chociaż nikt, nawet ja sam, nie wie kiedy, bo w tym rejonie przyszłości historia okazuje się spowita mgłą. To samo dzieje się, albo coś podobnego, kiedy próbuje się dociec daty osobistej śmierci - znajduje się zawsze w kierunku zachodnim i jest tak ruchoma, że im bardziej człowiek się wykręca, żeby ją zobaczyć, tym bardziej się wymyka”. „Zatem - przerwałem mu - istnieje strona prawa i lewa w tej panoramie? Czy jest to może coś jak obraz?” „W rzeczy samej. Zniesienie czasu działa na korzyść przestrzeni. Historia jest swego rodzaju pejzażem z postaciami, choć praktycznie nieskończonym. To, co ciągle nazywamy przeszłością, znajduje się po lewej - naprzeciw teraźniejszość, a przyszłość po prawej. Przestrzeń jest kolista i obrotowa. Tak jak nie ogarnia się końca, wymyka nam się początek, choć ja, dzięki pewnym przypuszczeniom, skłaniam się do wiary w mgławicę”. Moja wewnętrzna małpa niemal kołatała mi w świadomość rechotaniem z radości. Powtarzała: „Co za gość!”, bez ustanku, i udało jej się rozproszyć moją uwagę i, co poważniejsze, przekonała mnie do tego stopnia, że przyjąłem objawienia Cagliostra z wewnętrzną ironią, z pozornym szacunkiem. „I trzeba zasnąć, żeby to zobaczyć? - zapytałem. - Hipnotyzm i te sprawy?” Może Cagliostro odwzajemnił mi się pełnym lekceważenia spojrzeniem. „Marii Antoniny nie musiałem usypiać”. „Posłużył się pan szklaną kulą”. „Nadaje się każda powierzchnia odbijająca: szyba okienna, powierzchnia morza, kiedy jest spokojne. Kiedy ten nasz przyjaciel (i wskazał Ahaswerusa) potrzebował pewnych dowodów, posłużyliśmy się lustrem. Lustro ma tę przewagę, ze względu na ramę, że można się przez nie wychylić, a nawet rzucić się z niego w prąd zdarzeń albo szybować bez ograniczeń”. „Można w jakim stopniu?” Wybuchnął śmiechem. „Właśnie zadał mi pan pytanie o to, czy pan też to może zrobić. Ależ oczywiście, człowieku! Widok całości historii jest dostępny każdemu, kto jest w stanie znieść rzeczywistości tak bardzo nieznośne i, przede wszystkim, tak mało zrozumiałe jak nieskończoność i absurd”. Sądziłem, że wyjaśni mi, dlaczego użył tych dwóch słów, pozornie tak znaczących (choć przytoczone frywolnie, nie chcą nic powiedzieć), i pozostałem w zawieszeniu, czekając - a on wyszedł z pokoju i po kilku chwilach wrócił z lustrem, niezbyt dużym, które postawił przede mną na krześle - ja, patrząc w nie, nie widziałem siebie; i nagle zapaliło się jakby poza szkłem, to znaczy dalekim i mlecznym światłem, które rozlało się po nieuchwytnej powierzchni, kłębiącej się jak olbrzymie mrowisko albo ul. Nikt nie pamięta, aby kiedykolwiek zebrał się taki tłum ani żeby te czyny powtórzyły się więcej razy, niż ja, przez tę chwilę, przez którą na nie patrzyłem, mogłem zobaczyć, wszak wszystko było narodzinami, jedzeniem, mnożeniem się i umieraniem, i nie rzucało się w oczy żadne inne wydarzenie, bitwa czy święto. Z pewnością były tam jedne i drugie, ale nieprzeliczona całość ludzkości pożerała je i widać było wszystko takie samo, monotonne i bezkształtne. „Interesuje pana szczególnie jakieś zdarzenie, coś naprawdę wyjątkowego? Bo tu może pan zobaczyć, jak otwierają brzuch matce Cezara, a trochę poniżej, jak sam Cezar, trochę starszy, rzecz jasna, pada pod ciosami sztyletów spiskowców i przykrywa sobie głowę peleryną. Z pewnością, jeśli interesuje pana posłuchanie Marka Antoniusza, zobaczy pan, że jego prawdziwe słowa były trochę mniej eleganckie niż te przypisywane mu przez Szekspira i nie tak dobrze wydeklamowane, jak to robi Marlon Brando. „W takim razie - odpowiedziałem - wolę dalej czytać Szekspira”. „Miałby pan ochotę obejrzeć premierę Juliusza Cezara w teatrze Globe? Akurat tutaj widzimy Londyn...” „Jeśli nie ma pan nic przeciwko temu, proszę pana, wolałbym obejrzeć coś znacznie mniej istotnego. Wydarzyło się w pewnej galicyjskiej wiosce, nad brzegami ujścia rzeki, przed niewiele ponad pięćdziesięcioma laty - dokładnie trzynastego czerwca tysiąc dziewięćset dziesiątego. Urodziło się wtedy dziecko i chciałbym być obecny... Nie chcę powiedzieć, że przy porodzie, rzecz jasna - według moich przesądów, nie byłoby dobrze widziane, żebym był obecny jako widz swoich własnych urodzin, dlatego że to moja matka krzyczy”. Wydało mi się, że Cagliostro patrzy na mnie z radosną dobrodusznością; w każdym razie miałem przed sobą dom, w którym się urodziłem, salon w tym domu, alkowę mojej babci, w której właśnie położono moją matkę. Dzień był bardzo ładny, ojciec przyglądał mu się, albo udawał, bo był zdenerwowany, jak tego dowodziły niespokojne stopy i wypalane przez niego papierosy. Kobiety wchodziły i wychodziły, do salonu i alkowy, i słychać było jakby dalekie i tłumione pojękiwanie. Zapytał mnie Cagliostro, czy pragnę czekać, aż to się skończy, bo na pewno będzie trwać kilka godzin; ja odpowiedziałem, że nie, że samo zakończenie mi wystarczy, i wtedy pokazał mi, jak wynoszą z alkowy noworodka porządnie opatulonego becikiem, już wykąpanego, i pokazują go mojemu ojcu. Ojciec nie wiedział, co zrobić. „Pocałuj go, człowieku!”, powiedziała ta, która przyniosła mnie na rękach, prawdopodobnie jedna z moich ciotek. I wtedy ojciec mnie pocałował.

Ta niezbyt długa scena, w żadnym razie nie imponująca, choć niewątpliwa; nieprawdopodobne postrzeganie zdarzeń i osób, które rozciągały się jak na ogromnej pustyni (ta pustynia jest, na pewno, Umysłem, w którym zachodzą); przekonanie, że mają ciała i kształty ci ludzie i że wszyscy oddychali; doprowadziła mnie do uznania za poważne i przyjęcia jako prawdę to, co pokazywał mi Wielki Kopt, i wtedy przyszło mi do głowy poprosić go, żeby oświecił mnie w sprawie Napoleona, któremu pewnie był współczesny albo którego epokę przeszedł jako człowiek, który od czasów Naszyjnika Królowej doszedł do naszych czasów; na co się zaśmiał i zaproponował mi, że skoro jestem tym zainteresowany, w sposób rozsądny i rozumny, pomoże mi to rozwikłać samemu, choć przy innej okazji. Nie wiem dlaczego, Ariadno, wytłumaczyłem sobie ten uśmiech jako potwierdzenie, ze strony nadzwyczajnego świadka, że Claire ma rację, bo jeśli nie oznacza to, że Napoleon nigdy nie istniał, trzeba będzie przyjąć za udowodnione twierdzenie, że żadne z nas nie istnieje - bez wątpienia śmiech zanegował rzeczywistość wszystkiego, i jeszcze to, ta chwila, w której - gdy ją wspominam - coś dygocze i jeży się w moim wnętrzu.

II

1.

- Zasugerował mi zatem Wielki Kopt, żebym skierował swoje poszukiwania, albo przynajmniej swoją ciekawość, w stronę Wyspy Gorgony - pewnej lśniącej skały wynurzającej się z wody na szlakach środkowego Morza Śródziemnego, więcej historii niż lądu, jak to się mówi: sama historia, mieszcząca się na stosie kamieni narzucanych jedne na drugich, Ulisses, Eneasz, templariusze, i opowiem ci coś jeszcze. Ta nazwa natychmiast przyniosła mi na myśl sir Ronalda Sidneya, tego, od którego pochodzi Claire, tego, którego cytuje nam bez cytowania, czy pasuje do sprawy, czy nie, chociaż zawsze pasuje wiersz miłosny, kiedy jest się z tobą - może nie tego człowieka, bo one nigdy nie są wierszami nadziei, tylko zawsze obecności albo wspomnienia. Nie widziałaś jego portretu, sir Ronalda, powieszonego w sypialni Claire'a? Ten impertynencki profil, te oczy wbite w Nicość! A może Claire nigdy nie zaprowadził cię do alkowy? Nie musisz się czerwienić, mówiąc, że nie; Claire w tych sprawach jest bardzo ostrożny. Dla odmiany nie ma skrupułów, jeśli chodzi o recytowanie ci wierszy z Melodii erotycznych, tej garści rozpalonych diamentów, zawierających cały repertuar radości i rozczarowań ciała - wszystko, czego ci brakuje, Ariadno. Zauważyłem, że Claire w tej kwestii ma mizerną wyobraźnię, jakby całą jego inwencję strawiła książka o Napoleonie, do tego stopnia, że kiedy przechodzi dziewczyna o pięknym biuście, komentuje to przy użyciu wierszy swego wuja prapradziadka, jeśli nie samego Donne'a. Czyli szepcząc ci na ucho albo deklamując w twojej obecności ten lub ów wiersz, krótko mówiąc, przyjmując obce słowa za swoje, radził sobie z tobą, bo ty lubiłaś ich słuchać, przyjmowałaś je jako osobistą wiadomość, ale w sumie bez jego zaangażowania, bo do niczego nie zobowiązywał powtarzany tekst klasyka - recytowanego, to trzeba przyznać, z najlepszym angielskim akcentem na świecie.

Pojawiła się ta dygresja, kiedy miałem ci opowiedzieć o tym, że sir Ronald, po kilku podróżach po Europie, okresie spędzonym w Rosji, zwyczajowej wizycie u stóp piramid i kilku latach pod osłoną papieża schronił się na Gorgonie. Klimat wyspy jest dobry, żyło się tanio, a sir Ronaldowi nie układały się sprawy w Anglii - ponieważ jego żona, prezbiterianka nieznośna z powodu powściągliwości w łóżku, krygująca się i skąpiąca swoich słodkości, choć bardzo piękna, według przekonań której, zgodnie z jej pragnieniem, poeta już był u wrót piekła, prześladowała nawet zarobki zdobyte dzięki tym grzesznym wierszom, tym, które czytywali wszyscy, to pewne, chociaż nikt nie chciał się do tego przyznać - wiersze zebrane z boudoir i nocnego zakątka - zatem Anglicy odwiedzający Włochy, jeśli natykali się na sir Ronalda, odwracali się do niego plecami. Ileż kosztuje powiedzieć w angielskim jak zefirek to, co inni myślą, ale nie mają odwagi wypowiedzieć! Sir Ronald wyraża w swoich listach zamiar pozostania na Gorgonie na zawsze, a nawet w jednym z nich zapewnia, że już nabył miejsce, gdzie mają go pochować, piaszczyste legowisko pomiędzy skałami, w cieniu cyprysu wychłostanego wiatrem, co było materialnie niemożliwe, żeby nie powiedzieć fałszywe, bo na wyspie nie było ani jednego cyprysa, nadal nie ma, ale za to kilka liczących sobie parę tysięcy lat drzew oliwnych, z tych, co to się skręcają jak dzieci Laokoona, i gęste zarośla o wartości strategicznej; jednak może sir Ronald uznał za żywy, wyprostowany i tkwiący przeciw oszalałym wiatrom jakiś wyobrażony cyprys. Co nie przeszkodziło mu napisać słynnego wiersza, znajdującego się we wszystkich antologiach, i Claire też ci już go recytował (kiedy robił się smutny): Na cyprys, który ocieni mój sen, cud humoru i fantazji, wiary w życie i ciało. Wiele czytałem z dzieł sir Ronalda, ale podoba mi się, najbardziej lubię słuchać te fragmenty wierszy albo całe wiersze, które Claire wplata w swe monologi, a które służą mu do rozciągnięcia stopni z Ziemi do Księżyca; także po to, by kopać studnie prowadzące do otchłani. Trochę więcej poznaję życie Sidneya - od kilku dni mam w pokoju krótką biografię, przeznaczoną do użytku szkolnego, konwencjonalną i typową, napisaną po to, by wychwalać Szkotów, podkreślając geniusz poety, bez wywoływania niesmaku nacjonalistyczną małostkowością opowiadaniem o jego przypadkach w Anglii, ale także bez jego moralnych skrupułów przy wspominaniu diabolicznych orgii we Włoszech - wszystko to przemilcza i kilka innych rzeczy, których nie powinni wiedzieć uczniowie, ale wyjawia, na trochę przed końcem, że poeta wyjechał z Gorgony, wygnany z wyspy, zaraz po rewolucji, po której nowatorska oligarchia importerów i przemysłowców zastąpiła tradycyjną oligarchię bankierów i marynarzy. I to właśnie wtedy, po przybiciu sir Ronalda do nabrzeża Palermo w drodze z Gorgony, gdy siedział na swym bagażu, bardziej impertynencki i bardziej wyniosły niż kiedykolwiek, choć bez szylinga w kieszeni, kiedy jak się uważa, spotkała go Agnesse Contarini i przycumowała go do swego życia na zawsze - przynajmniej tak to opowiada ona w swoich listach, choć zdaje się, że któryś z bardziej przebiegłych badaczy ostatnio podał to w wątpliwość. Zamówiłem, i mam nadzieję, że szybko ją otrzymam, bardziej obszerną biografię sir Ronalda, także bardziej współczesną, ale póki co, wystarczy mi imię Agnesse, i o tym mam zamiar do ciebie mówić. Kiedy to zrobię, podskoczysz w hamaku, aż usiądziesz i będziesz się kołysać; twoje oczy pożądliwe i przestraszone będą lśniły w ciemności jak lśnią te owady, czasem latające parami. (To oczywiste, że są owady, które nocą latają i błyszczą, ale czy to możliwe, aby tak robiły też twoje oczy? Czy nie przesadzam i nie zmieniam praw optyki i, rzecz jasna, tych głębokiej nocy?) Zdasz sobie teraz pewnie sprawę z tego, że tamtego popołudnia, w które zebrało ci się na zwierzenia, bo przyszłaś smutna i ja ciebie pocieszyłem, zacząłem stopniowo wyjawiać ci sprawę Agnesse, o której mówiliście mi z Claire'em, ale poprzez aluzje, fantazje albo fragmenty, które niczego nie wyjaśniały, przeciwnie, raczej gmatwały. A już na pewno, kiedy mówił Claire, z tym jego labiryntem słów, swoich zawikłanych ironii! A później mówisz, że to ja jestem szarlatanem! A Claire? Ja czasem mówię prawdę - on tylko bredzi w tym swoim wspaniałym angielskim, tak, choć dość wyszukanym, albo we francuskim bardziej do przyjęcia, to przyznaję, niż mój. Z tego błyskotliwego zamieszania, z którego składało się jego opowiadanie, z tych niepowiązanych ze sobą skrawków tworzących twoje, wydedukowałem schemat biograficzny Agnesse, ten sam, który według jego wyrażenia (na które przystałaś) zasiał Claire w twojej pamięci, w sposób już wyjaśniony buka na łonie dębu. Ale ja wiem coś więcej, poznałem życie dziewczynki zostawionej samej sobie i zgubionej w ogromnym pałacu o fundamentach obmywanych przez fale - pałac już wtedy toczony przez korniki, czasem spadały kawałki z fresków sufitu albo romby oprawionych w ołów szyb; służba, której płacono z opóźnieniem, kradła obrazy, których ślady znaczyły ściany swoją nieobecnością; i tak też darły się dywany i płowiały gobeliny - wszystko postarzałe oprócz luster, ogromnych luster wszędzie dookoła, najlepsza kolekcja w Wenecji, pionowe albo podłużne, okrągłe, owalne. Nie wiedziałem dlaczego, popchnięta przez kogo, Agnesse przechodziła od jednego do drugiego, i nie wiedząc o tym, jakby to było naturalne, nauczyła się odkrywać to, co skrywały na dnie; w tym jakaś scena z alkowy, w tamtym koncert, w następnym jakiś spisek albo morderstwo, i tak ich słuchając, patrząc na nie, odkryła historię rodziny i jeszcze inne historie, i na zawsze znalazła się w posiadaniu tego osobliwego przymiotu, dzięki któremu czytywała w lustrach jak w książce albo była świadkiem powtarzających się w nich wydarzeń, jakby oglądała przedstawienie w teatrze, podczas gdy wokół niej pieniło się cudzołóstwo, śmierć przez otrucie, spisek, świętość i ruina; modliły się apokaliptyczne babki, uroczyste i w żałobie, dawniej frywolne; kłóciły się ze sobą i wygrażały sobie rodzone ciotki o gorzkim staropanieństwie, spędzali noc hulaszczy bracia, bez skrupułów rabowali dostawców, a żebracy podchodzący do bram domu napełniali jej pamięć dawnymi opowieściami, sięgającymi do czasów, kiedy na lagunie nie było ludzi, a po morzu pływał Ulisses. Obłąkany profesor wprowadził ją w arkana kilku uczonych języków i wpoił zamiłowanie do obrazów i muzyki, zmusił do nauczenia się na pamięć wierszy zmarłych poetów i do recytowania ich na nocnym tarasie w obliczu śpiącego miasta, spowitą (Agnesse) naprędce udrapowanymi chlamidami. Mówił jej także o miłości i bohaterstwie, o wolności i przygodach, i odpowiednimi słowami, choć poetyckimi, roztaczał przed nią przyszłość już dorosłej Agnesse, której ona później poszukiwała w tych samych lustrach, nic nie znajdując; którą później starała się sobie wyobrazić, czasem swego rodzaju frenetycznej menady, innym razem ścigająca i ścigana; przepełniająca lękiem i kochana, prowadząca tłumy albo samotna; choć powiedzielibyśmy dzisiaj, że te imaginacje nie wychodziły poza czysto formalne, niemal czysty ruch i puste koryto, bo dziewczynie brakowało doświadczenia, aby wypełnić je treścią, czy to polityczną, erotyczną, czy religijną, i jak każda w jej wieku co najwyżej dochodziła do przypisywania sobie czynów bohaterek znajdowanych w powieściach. Jednak były tak nudne, te, które przywożono jej z Anglii, Klarysy i tym podobne osoby, podczas gdy ona chciałaby być lady Stanhope, o której nauczyciel także jej mówił! Ten stuknięty człowiek urodzony w Rawennie i skrywający swój duchowny stan pod wyglądem i zachowaniem libertyńskiego erudyty z domieszką liryzmu, skłonił ją do słuchania demona w pauzach Tartiniego, sonacie, którą czasem grywał ślepiec na rogu pobliskiego mostu, i po tej muzyce, jak sanie, ześlizgiwały się nadzieje Agnesse, wściekłe i płonne. Chociaż później, trochę później (jej nauczyciel angielskiego zmarł albo znikł - utopiono go w jakimś kanale albo przegnano z miasta), odkrywszy zmysłowość w pewnym zakamarku swego ciała, miała już czym wypełniać sny, niektóre z nich. Nie dano jej jednak możliwości dalszego ich zgłębiania, bo w wieku siedemnastu lat wydano ją za mąż za chłopaka, Manfreda, szlachetnie urodzonego, bogatego i odważnego, który chwilowo używał jej ku osobistemu zaspokojeniu, robiąc z nią to, na co przyszła mu ochota, bardziej inspirowany książkami niż własną koniecznością, co pozwoliło Agnesse dostrzec, może zapragnąć, miłości dzielonej. Manfred opuścił ją niemal natychmiast, aby uciec z francuskim wojskiem podczas inwazji Wenecji. Agnesse pozostała z ciałem zranionym i samotnym. Ona i jej rodzina należała do stronnictwa austriackiego - musieli wyemigrować.

Część z tego znałaś, Ariadno, choć ja to dopełniłem własnymi domniemaniami, i to może sprawić, że wszystko wydaje ci się całkowicie nowe. Przyznaję, że ta sprawa z lustrami, to przechodzenie od jednego do drugiego, jak przechodzi się od okna do okna w poszukiwaniu odmiennych krajobrazów, jest moim osobistym odkryciem, ale nie sądzę, abym bardzo się oddalił od tego, czego dowodzą dokumenty, bo jestem absolutnie pewien, że Agnesse zawsze poszukiwała w lustrach jakiegoś rodzaju objawienia, i powiem ci jak i dlaczego, chociaż w swoim czasie. Część z tego znałaś, upieram się przy tym, i także ucieczkę z Wenecji z fałszywymi paszportami, po drogach zalanych żołnierzami, do samego Rzymu. Dla odmiany, nie znajduje się w twojej pamięci, bo Claire jeszcze o niej nie wie, przygoda Agnesse z francuskim pułkownikiem w pewnym zamku w Romanii, od soboty do poniedziałku. Ja jestem dość dobrze poinformowany (nalegam - w odpowiednim momencie dowiesz się jak) i mogę cię zapewnić, że o ile tej miłości Agnesse zawdzięczała zakończenie podróży żywa i dotarcie do Rzymu z wojskową eskortą, tych dni, albo raczej nocy, nie zapomniała nigdy i były tym punktem odniesienia albo porównania, do którego zawsze się wraca, kiedy nowa miłość ubiega się o przewyższenie dawnych albo przynajmniej dorównanie im. Agnesse miała ich później mnóstwo, nigdy nie osiągnęły tego szczytu doskonałości i żaru, które czynią je nieporównywalnymi; a może było tak, że francuski pułkownik, biegły w obu taktykach, uczynił ją niezdolną do powrotu na monotonne drogi, choćby ona miała taki zamiar, choćby nie poszukiwała w życiu już niczego innego. Jeśli w miłości biorą udział dusza i ciało albo przynajmniej to, co nazywamy duszą, i to, co nazywamy ciałem, a jeszcze nie wiemy, czym są, choćby nie wiem jak bardzo wysilali się specjaliści w pozbawieniu ich misterium, dusza Agnesse się wycofała i zostawiła ciało, żeby kochało samo, i tak zrobiła, co do tego jestem całkowicie pewien, z furią, ale też z rozczarowaniem. Dopóki nie natrafiła na sir Ronalda.

Ty wiesz, Claire powiedział ci to i pokazał, coś na temat życia Agnesse w Rzymie, intrygi miłosne i polityczne, niedobór gotówki, dość niebezpieczne życie z powodu jej gier z lustrami, codziennie na głowie Święta Inkwizycja, choć była także chroniona przez różnych purpuratów, wśród których znajdował się jakiś krewny (jakiś kochanek też?); ale pozostaje z tej części życia Agnesse kilka miesięcy niejasnych, okres, w którym ślady się gubią i który różni biografowie raczej uważają za ciemny niż pusty, pospolity i pełen strachu w jakiejś kryjówce, i nie brak hipotezy, według której prostytuowała się, będąc opuszczona przez przyjaciół; ale to nie mogło być tak, bo właśnie ci przyjaciele, kardynałowie z austriackiego stronnictwa, znaleźli dla niej schronienie na Gorgonie, gdzie mogła się ukryć przed politycznymi wrogami i przed ścigającymi ją jako czarownicę. Nazywali ją czarownicą, dlatego że widziała w lustrach to, co życie w nich pozostawiło! Fra Giaccomo Serra zapewnił jej spokój w tej sprawie, ale dopóki się z nim rozumiała. Dominikanin doradzał Stolicy Apostolskiej w dziedzinie teologii i jawił się Agnesse (ona opowiada o tym w swoich listach, które z tego powodu zostały wciągnięte na Indeks) jako człowiek o największej władzy w świecie chrześcijańskim, ponieważ wszyscy wierzyli w to, co rozkazywał, począwszy od samego papieża. „Gdyby Bóg naprawdę istniał - zwykł mawiać - byłby taki, jak ja bym chciał”. „Fra Giaccomo sprawił, że przestałam wierzyć. Często przyprowadzał mnie przed lustra Watykanu (ja przebrana za nowicjusza), żebym mu odkryła tajemnice przeszłości, grzechy papieży albo machlojki teologiczne. Kiedy się mną zmęczył, albo ja nim, nie pamiętam zbyt dobrze, może zmęczyliśmy się w tym samym czasie, puścił za mną w trop wszystkie charty Świętego Oficjum, które mnie ścigały, które mnie osaczyły, ale nie zdołały mną zawładnąć”. Claire nie wyznał ci, ani nie sądzę, żeby ci kiedykolwiek wyznał, ale przy tej nieszczęsnej operacji, której cię poddaje i po której się spodziewa (przynajmniej tak mówi), że z ciszy śmierci wyłoni się prawdziwy głos Agnesse i przemówi z twego ciała i wyjawi nie te tajemnice, ale tylko to, co robiła Agnesse podczas swojej nieobecności, gdzie była, z kim się zadawała i przy jakiej okazji mogła dowiedzieć się, że Napoleon został wymyślony. Rozumiesz teraz? Poprzez sekretny błąd, poprzez techniki, na które nie pozwala mu jego godność naukowca, nienaganny badacz, jakim był Claire, mógłby węszyć w pewnym kierunku, poprzez zakazane ścieżki osiągnąć istotę zagadnienia, a jeśli wynik jest z tych niemożliwych do dowiedzenia, jak pewnie będzie, zyskać chociaż satysfakcję ze swych ustaleń drogą irracjonalną. Ale to, czego podejmuje się Claire, jest niemożliwe - parapsychologia nie pozwala na tyle, nawet spirytyzm naukowy, o ile to tam się kieruje. Chcę wierzyć (to zwykła hipoteza), że Claire, w obliczu tego siewu, tyle razy wspominanego i wyśmiewanego, zanim postanowił użyć ciebie jako królika doświadczalnego w metodzie, którą nie wiem, czy wymyślił, czy mu zaproponowali, posłużył się wszelkiego rodzaju tradycyjnymi chwytami: mówiące stoliki, kamienie, to czy inne zawodowe medium, na których wezwania dusza Agnesse okazała się oporna, jeśli nie nieczuła. Jak ona miała odpowiedzieć, będąc absolutnie nieufna, a gdyby nawet w coś wierzyła, to w Kościół katolicki, zakazujący duszom udziału w tego rodzaju rozrywkach, przychodzenia na tego rodzaju wezwania! Nie ma przeciwstawności, dobrze się przyjrzyj, pomiędzy tym, co właśnie ci powiedziałem, a badaniem tajemnicy metodą luster - spirytyzm jest sprawą umysłów racjonalistycznych, które chcą stosować naukę do tego, co ze swej natury jest do niej nieprzystawalne, a ta sprawa z lustrami należy do waszego śródziemnomorskiego świata i do tajemnej części waszych zwyczajów i waszej wiedzy. Agnesse była tylko młodą dziewczyną z Wenecji, jak którakolwiek inna, mimo że mówiła po angielsku jak rodzimym językiem i znała Byrona (z którym na pewno też poszła do łóżka, choć nie ma danych na ten temat. Uwiedziony kto przez kogo? Skłaniam się do myśli, że w tej przygodzie, jeśli zaistniała, Agnesse ani na chwilę nie wypuściła z rąk steru gondoli, która, jak wiesz, nie ma steru). Jeśli kiedyś wprowadzono ją w arkana magii, to pewnie w waszą, tę Kasandry i Sybilli Kumańskiej, wyroczni i wróżów, nie w te inne, których teraz pełno, bez tradycji, bez korzeni, bez fundamentów, którym wydaje się oddany Claire. W każdym razie, moje postępowanie przeciwstawia się jego - nie jest to racjonalny sposób badania, lecz sposób mistyczny. Polega po prostu na widzeniu i nakłanianiu do widzenia - do tego jest ogień, niespokojny tumult płomieni - wymownych, bardziej niż jakiekolwiek lustro albo jakakolwiek fiolka, ale o tym jeszcze będę ci opowiadał, bo wcześniej wydarzyło się to, co powinienem ci opowiedzieć, co koniecznie musisz wiedzieć, wróciłem do Cagliostra, zaniosłem mu dzienniki i magazyny, w których krytykuje się książkę Claire'a, wyjaśniłem mu, o co chodzi i czego chcę się dowiedzieć. „Powiedział mi pan, żebym skierował swoją ciekawość na wyspę Gorgonę. Powiedział mi też pan, że mogę zobaczyć to samo, co pan widzi. Jak to się robi?” Kwestia słów, Ariadno - oto, co mi odpowiedział - wszystko to, co ważne na świecie, sprowadza się do słów, otwierają lub zamykają, związują lub uwalniają! Nauczyłem się ich i pozwoliłem, żeby wylatywały z moich ust. Cagliostro doglądał mnie jak mistrz ucznia, który po raz pierwszy chwyta kierownicę samochodu, dobrze, źle, trochę w prawo, i po raz pierwszy ujrzałem Gorgonę, po przeszukaniu nieskończonego tumultu historii i Kosmosu - pośród lazurowego morza, lśniącą i rzeczywistą jak klejnot, z którego słońce wyrywa refleksy. I ujrzałem także na „Artemizie”, ogromnym żaglowcu idącym pomiędzy Gorgoną i Ragusą, śpiącą kobietę. Agnesse Contarini. W tych chwilach poeta Sidney zażywał słońca na jakiejś plaży w Palermo, siedząc przy filiżance kawy, choć jeszcze nie wiedział, jak za nią zapłaci. To nieprawda, wszak, jak relacjonuje sama Agnesse, znalazła go właśnie na nabrzeżu, dopiero co przybyłego na brzeg Gorgony, samotną mewę pomiędzy niebem i morzem. Spotkanie odbyło się trochę później, co do tego jestem przekonany, a kiedy będziemy mieli czas, zbadam jego bieg. Teraz chcę wiedzieć, dlaczego odbył tę podróż i dlaczego Agnesse ukryła ją przed nami i przed całą potomnością - może tam jest klucz do tego, czego poszukujemy, czego poszukuję, aby ci podarować, niczym różę, którą ofiarowuje się, przechodząc: „Masz, to dla ciebie. Napoleona wymyślono... kim byli, tego i tego dnia, w tym miejscu. Agnesse przy tym była”. Zatem „Artemiza” z nią na pokładzie szła naprzeciw burzy, w którą wpadła pod pełnymi żaglami, więc trzeba było je naprędce zrzucać, kapitan Triantafilu wrzeszczał na mostku, a Agnesse drżała, że tam umrze, i nie mogła nikomu się polecić, bo już nie wierzyła w Boga. Długą chwilę stałem już przed lustrem, statek zmagał się z wiatrem i falami, podniecające było oglądanie samego kapitana ściskającego koło sterowe i bosmana u jego boku z gwizdkiem w ustach, podczas gdy niecierpliwi marynarze czekali na rozkazy. Jednak spektakl zaczął być monotonny i przedłużał się, i zapytałem Cagliostra, przez ile godzin. Powiedział, że tego nie wie, ale z własnego doświadczenia mógł powiedzieć, że sztorm dopiero się zaczął i może będzie trwał przez cały dzień. „I musimy tu siedzieć, przyglądając się, aż osłabnie?” „Nie wydaje się pan bardzo znudzony”. „A nie można by go już uznać za osłabły i popatrzeć, jak statek przybija do brzegów Gorgony?” „Trzeba by poczekać. Wszystko ma swój bieg, a nie znam zaklęć skracających trwanie sztormu”. Powiedział to z niechęcią, i nie wiem, dlaczego wydało mi się, że dostrzegam pewną przeciwstawność pomiędzy tymi słowami a tym, co wyjawił mi kiedyś na temat symultaniczności wszystkich zdarzeń. Można to jednak było wyjaśnić zmęczeniem, ponieważ dodał, że mógłbym podziałać na własną rękę i w domu oglądać zdarzenia z podróży - wystarczyło lustro i słowa...

2.

- Kiedy mnie zapytałaś, dlaczego przyszedłem zadowolony, dlaczego mój krzyk od nabrzeża był jak przeszywający i dumny heja-ho-ho (porównałaś go, szatańska czytelniczko, do okrzyku wydawanego przez Piotrusia Pana po zabiciu porządnej zgrai piratów), odpowiedziałem ci, kiedy już niemal dopłynęłaś łódką, że to dlatego, że jestem w posiadaniu Sezamie otwórz się, a ty zaśmiałaś się, co swoją drogą nie jest niczym nowym, bo w ten sposób udaje ci się nie nazywać mnie wariatem. Teraz, kiedy znowu o tym myślę, o tym, że jest pewien niuans, który nie do końca został wyjaśniony i że posiadanie jest wyjaśnieniem połowicznym, bo to nie tylko to, lecz jakby jednocześnie zostałem przywrócony do władzy tworzenia światów albo przynajmniej do wyciągania ich z rękawa, jak magik - obawiałem się, że Cagliostro wyposaży mnie w jedno z tych magicznych narzędzi, lampę albo proszki - niczym nie poparta obawa, bo on sam, z tego, co mi powiedział, nigdy nie używa podobnych środków, lecz jedynie nieobliczalną siłę umysłu, kiedy nie zamyka się go w ciasnych granicach konwencji i matematyki - w takim przypadku przenosi góry, antycypuje wizje i przenosi nas na te dziwaczne wyspy, które naukowcy zwą czwartym wymiarem! Czy jest tak, czy inaczej, w głębi duszy guzik mnie to obchodzi - kwestie pokrewne, tej nocy, podążają własnymi drogami i jeśli każesz mi przejść do sedna (zwykle mi tak mówisz, używając różnych słów, kiedy zaczynam dywagować), będę mógł ci odpowiedzieć, że czuję się jak Henryk, gdy odkrył błękitny kwiat (przy okazji przychodzi mi do głowy, czy ten kwiat i ta władza nie są tym samym) - jestem panem obrazów i będę mógł z tobą podróżować, przemieszczać się w czasie, co pewnie jest czymś takim jak używanie promienia zachodzącego słońca jako ślizgawki. Czuję, że drżę z niecierpliwości, i nie uspokoję się, dopóki nie wezmę cię za rękę po śpiewie skowronka i przed odpowiedzią słowika - czyli jak to mówią, w okamgnieniu.

Wcześniej jednak chcę wykorzystać to, co powiedział mi Cagliostro. A mianowicie: „Jeśli uda się pan na Gorgonę w te lata, o których panu powiedziałem, koniecznie proszę mnie odwiedzić. Znajdzie mnie pan przebranego za księdza w pałacu biskupim i będę mógł panu opowiedzieć różne rzeczy”. Zapytałem, czy w takim razie mnie rozpozna. Odpowiedział, że nie: „Przed stu siedemdziesięciu laty, drogi przyjacielu, pan jeszcze nie istniał”. „Zatem w jaki sposób będziemy mogli pana odwiedzić? Czy może uciekając się do prekognicji?” „Poprzez sny. Tylko w ten sposób takie spotkanie nie będzie mogło wpłynąć na późniejsze wydarzenia. Proszę wziąć pod uwagę, że gdyby takie podróże ludzi w przeszłość, które tyle razy odbyłem, albo w przyszłość, które też wykonałem, mogły osiągnąć inny rodzaj rzeczywistości niż senną, znalazłaby się w naszych rękach możliwość poprawienia historii, jak również unikania katastrof, choć prawdę mówiąc, człowiek jest tak durny, że jeśli ostrzeże się go przed otchłanią, szybciej jeszcze się w nią rzuca”. Zdawałem sobie sprawę, Ariadno, w miarę jak go słuchałem, z drzwi, które w ten sposób zostają nam powierzone, wszak nigdy nie przyszło mi do głowy, że można pójść dalej niż nieufna kontemplacja dawnych dziejów. Jednakże, rozumiesz to?, nawet ryzykując, że będziemy ledwie bytami onirycznymi, będziemy mogli porozmawiać z Agnesse, a także z sir Ronaldem, a ich odpowiedzi, wyśnione albo nie, będą ich słowami. Dobrze, zgoda, nie wierzysz w to - nie pozwala ci na to twoja świadomość wykształconej Greczynki, ale nie zapominaj, że tajemnice Eleuzis należą do ciebie; ja nie zobowiązuję ciebie, żebyś uznała to za prawdziwe, ale tylko, żebyś wysłuchała opowiadania, tego, co usłyszałem z ust tego człowieka, zwanego Wielkim Koptem, którego pochodzenia, którego prawdziwej tożsamości nie znam, którego powodów życia nie potrafię ogarnąć, ale równie dobrze mógłbym uznać, że także jest stworzony z materii sennego marzenia. Jednakowoż nie uważam twoich obiekcji za poważne - że powieściowe wymysły, że to, że tamto. Zgoda, dlaczego nie? Powieściowość jest uznaną kategorią estetyki i historii. Kto ten ostatni byt, który już sam z siebie ma imponującą nazwę, widzi w swym przytłaczającym całokształcie, jak to się dzieje z tobą, w końcu pojmuje go tak, jak się pojmuje procesy wymodelowane w laboratoriach - mając konkretne dane osoby i pewne okoliczności, i traktując je ogniem w kociołku, zmienia je w te drugie - zupełnie jak w kuchni. Jednak moje serce obejmuje nie bezmiary abstrakcji, lecz życia, i każdy jeden człowiek, na swój sposób, jest powieścią. Z drugiej strony, nie nalegam, żebyś to przyznała - wystarczy mi, żebyś wiedziała, że ten biskup i ten rzekomy ksiądz, których odwiedzimy na Gorgonie, poszukują skarbu. To także powieściowe, prawda? Nie wyobrażasz sobie, jak mnie cieszy, że tak jest, z całym ładunkiem nieprawdopodobieństwa, na jaki masz ochotę, choć dobrze by było, żebyś pamiętała, że Hiszpanie zbadali Amazonkę, bo poszukiwali złotego księcia, a poszukując na pustyni źródła wiecznej młodości, odkryli Missisipi - zawsze dobre jest poszukiwanie tego, co nierealne, pod warunkiem że jest to na ziemi. Złe jest, kiedy się za tym wybiera w chmury. Cagliostro ma właśnie zamiar przebadać podziemia zamku, w którym mieszka generał della Porta. Że nic tam nie ma? Co zrobiono ze złotem i srebrem templariuszy? Co z ich tajemnicami i sekretami? Sądzisz, że wszystko to zabrał Philippe le Bel, żeby zapłacić rachunki pana Nogaret?

Ariadno, moja dziewczynko, zapomnij wszystko, może nawet samą siebie, i przeznacz na zdumienie ten entuzjastyczny animusz, który czasem służył ci do wpadania w zachwyt.... Tak, nie obrażaj się - z pewną dozą ironii robię aluzję do tej okazji, w której paliłaś marihuanę, kiedy zapaliłaś skręta i czekałaś, aż dym posłuży jako środek wznoszący i że cię zabierze, dokąd? Nawet ty sama tego nie wiedziałaś - w kolorowy świat dźwięków, ruchów, wirów, w których się pogrąża, kto? Bo straciłaś świadomość samej siebie i czułaś, że wokół coś się dzieje, ale nie z kim się dzieje. Cóż, pewnie tak to wygląda, ja nigdy nie paliłem trawy, a opisanie jej działania jest jak wpadnięcie na pobielony mur. Jakkolwiek by było, ty też tego nie wiesz, bo cię zemdliło, wypadłaś z gry, ale bez unoszenia choćby jednej nogi ponad poziom swojej własnej świadomości. Statek, na którego pokład ja ciebie zapraszam, nie kołysze się, powietrze, do którego oddychania ciebie zapraszam, pachnie czystością, dłoń, którą będę ci podawał, innymi razy już ciebie chwytała. Przyjdź zatem, wygodnie usiądź. Nie wiem, czy to skowronek śpiewa ani czy odpowiada mu słowik, niech sobie wyśpiewują swoje przeplatane trele; ale jest pieśń rozbrzmiewająca w mroku, powstająca w drobnych, roznamiętnionych ciałach - chociaż słuchając, dostrzegam ich melancholijną stronę, piosenki tych, którzy wiedzą, że las zaraz umilknie, że wiatr ukradnie mu liście, że na gałęziach zastygnie śnieg jak szklany gąszcz i że ani ty, ani ja nie będziemy już mieszkali na Wyspie. Bądź spokojna i pozwól, żebym wziął cię za rękę - to tylko krótki czas, ta chwila, przez którą rozwiejemy drobny strzęp mgły oddzielający nas od tej drugiej Wyspy, tej, której poszukujemy, tam po drugiej stronie, teraz. Ale nie obawiaj się! Nie poprowadzę cię do lustra, a już na pewno nie do wód jeziora, teraz odbijających kawałek księżyca. Nie ruszaj się stamtąd, z tego fotela, w którym czasem siadam, a ty u moich stóp, w którym czasem ty siadasz, a ja, tak jak teraz, na dywanie, daleki, pieszczący co najwyżej swoją fajkę. Chowałem dla ciebie niespodziankę i nie chodziło o to obwieszczenie wszechwładnego słowa, o tę radość kogoś, kto posiada sezam, którą cię przywitałem, ale o dłuższe opowiadanie, które jestem ci winien i które teraz ci przedstawię, i chodzi o to, że chciałem wprowadzić w życie nauki Cagliostra, i przygotowałem wszystko jak teatr: przymknięte okna, świeca w głębi, zapalona, i lustro na krześle, to z mojego pokoju, które jak wiesz, posiada moc, i które przy odrobinie wysiłku wciśnie w swój czworobok całą bitwę pod Lepanto. Chociaż ja poszukiwałem w nim nie tej historycznej zatoki, lecz powierzchni morza niezbędnej do tego, by mogła po niej żeglować „Artemiza”, zostawiona już przez porywiste wiatry, na kursie mając Gorgonę. A jednak nie byłem w stanie wyrwać z lustra nawet najskromniejszego obrazu, latającej mewy, tylko moje własne odbicie, coraz bardziej posępne i zrozpaczone, podejrzewające już, że Cagliostro wprowadził mnie w błąd, że jego działania to zwykłe próby hipnotyzmu albo innego rodzaju sugestii, i że doprowadził mnie do ujrzenia tego, co on chciał, żebym zobaczył, choć to, co widziane, stanowiło część rzeczywistej i znanej historii. Zapewniam cię, Ariadno, że kiedy opuściło mnie rozczarowanie (nigdy tak bardzo jak w tamtym momencie nie zagotowały się moje zdolności krytyczne, zastosowane chwilami do tego, co mnie omamiło, chwilami do mojej własnej łatwowierności), niezbyt dobre miałem o sobie samym mniemanie. Ale z tej katastrofy, a może w ich nieuniknionej konsekwencji (potrzebowałem w jakiś sposób utrzymać się na powierzchni, to znaczy, domyślać się tej historii, którą mam zamiar ci ofiarować), z głębi pamięci, ze zmarłymi przychodzącymi z grobów, tak samo jak zapomniane słowa, które wyłaniają się z przeszłości i pokazują nam swój nietknięty ładunek miłości albo pogardy, w ten sposób powróciły do mnie dawne obrazy, te wioskowej jasnowidzki, która czytała z ognia to, co działo się na środku dalekiego morza, przed osłupiałymi oczyma kobiety i dziecka, pytających o los marynarza, ojca i męża - pancernik „España” skrywał swój szary dziób w wodzie i wydobywał go spośród piany: mostek, komin, kazamaty armat, ociekały wodą, zanim zatopiły się po raz kolejny, ale ani jedna szalupa ratunkowa nie pozostała na pokładzie; i można było też zobaczyć kapitana, małego mężczyznę, który przywiązał się do jakiegoś miejsca z pierwszym oficerem i prowadził okręt zdecydowanie i z odwagą - to straszliwe miejsce nazywają Zatoką Cierpienia, ale tego nie wiedziała ta, która wyciągała z ognia obrazy, ani ta druga, która wraz z dzieckiem je oglądała. To wszystko sobie przypomniałem, tak jak ci teraz mówię; i przed sobą miałem ogień naszego kominka, tańczyły na nim płomienie, radosne i tragiczne, tworząc nieprzeliczone kształty. Przyszło mi do głowy, że być może ja mógłbym, tak jak tamta kobieta, zapytać ogień... Dlaczego nie ma w nim istnieć, lepiej niż w lustrze, tajemnica przeszłości i tego, co ma się wydarzyć, a nie tylko to, co właśnie się wydarza? Jest możliwe, że tutaj nasze kryteria będą się różnić, Ariadno. Któregoś razu, śmiejąc się, opowiedziałaś mi, że w Nowym Jorku, w chwilach przygnębienia, poszłaś do wróżki, tej, która pochodzi z twojego kraju i mówi tym samym językiem, cóż, niedokładnie, ale zrozumiałym dla ciebie dialektem pokrewnym; i ona przywiodła do lustra obraz twojej matki, od której mogłaś wysłuchać słów otuchy. Lustro, Ariadno. Cagliostro mówi, że czyta w lustrach - rzecz, lustro, tego twojego morza, tak pięknego, w którym kiedyś chciałaś mierzyć się z delfinami, w którym kiedyś mogłaś mierzyć się z syrenami. (W naszym jeziorze są jedynie małe, kolorowe rybki). Lustra to wasza rzecz, z tamtych wybrzeży, nie z moich. Na wybrzeżach oceanu, również na okolicznych wzgórzach, a także na tych z głębi lądu, prawdy czasu wyczytuje się w ogniu. Tak jak robiła Viviana, ta, co uwięziła Merlina w lśniącym kamieniu pierścienia; tak jak robił Nyneve, który zamknął tego samego Merlina w pałacu słów, wiatru i sennego marzenia, który on sam wymyślił, i tam czeka. Do nas należy ogień, Ariadno - dlatego, drżąc z nadziei, zapytałem kominka, i płomienie odpowiedziały. „Nie! - krzyknąłem. - »Artemiza« nie! Wcześniej, wcześniej! Chcę się czegoś dowiedzieć o rewolucji na Gorgonie!” Barkentyna, na której spała Agnesse, spokojne już jej serce i morze, zatopiła się w pociemniałym sercu płomieni, a pojawiła się Wyspa...

Powiedziałaś mi kiedyś, bez wątpienia przy dramatycznej okazji: „Odebrano nam Boga. Zostały tylko miłość i magia”, a słowem „miłość” w tym przypadku chciałaś wyrazić „wysublimowany seks”, bo o tym rozmawialiśmy; ale w czasie rozmowy stało się jasne, że odnosiłaś się raczej do swego rodzaju mistycyzmu, który wykorzystywał ciało jako narzędzie, ale który nie był wyłącznie cielesny, choć nie wydaje się odpowiednie nazywać go duchowym, wszak rzeczywiście składał się (z czego będzie się składał, kiedy twoje sprawy ci się ułożą) ze swego rodzaju totalnego przyłączenia jednej osoby do drugiej, choć w sytuacji wzajemności, wedle boskiego modelu, gdyż Bóg oddałby się całkowicie temu, kto oddałby mu się w taki sposób. Pomijam to, że w twoim przypadku wydaje mi się nazbyt pozbawione proporcji zastąpienie Boga Claire'em, tym pełnym i prawdziwym mężczyzną, wyjątkowo pełnym, nie ulega wątpliwości, bo tego rodzaju osobiste przylgnięcie jest tym, co się dostrzega w spojrzeniach pewnych dziewczyneczek, które w uniwersyteckim barze przytulają się do swoich kolegów, niemal moglibyśmy powiedzieć, że się przylepiają jak znaczek do listu, i byłoby to podniecające, gdybyśmy nie wiedzieli, że to spojrzenie o totalizujących ambicjach posiadania i oddania się, traci blask i żar po intensywnym ćwiczeniu seksualnym i przemienia się w spojrzenie nudy i rozczarowania kilka miesięcy później, czasem zaledwie po kilku dniach, jak to się stało w przypadku biednej Karen, pamiętasz ją, tej z Connecticut, która kiedyś nawet zapytała mnie, rozczarowana, dlaczego jej nie ostrzegłem na czas, czym naprawdę jest małżeństwo. Złe w tym sposobie kochania jest, że się oczekuje zbyt wiele od tego, co z siebie daje tylko to, co dostateczne, to, co niezbędne, jeśli się wie, jak poprowadzić to z wyczuciem, niemal chłodno albo przynajmniej z tym rozumem, który wynika z instynktu i który wie albo zgaduje, gdzie są granice. Zawsze przeciwstawiałem twojemu mistycznemu postrzeganiu miłości (zresztą teoretycznemu, wszak twoje doświadczenie jak dotychczas jest ograniczone) to drugie, które porównuje miłość raczej do dzieła sztuki; ale już wiem, że twoja idea ćwiczeń miłosnych (powtarzam, doskonale teoretyczna) z naciskiem na uniesienia, omdlewanie i ekstazę przeciwstawia się mojej. Niemniej powinnaś mieć na względzie, że ten sposób kochania, którego oczekujesz i do którego aspirujesz, nie pojawił ci się z jakiegoś specjalnego i szczególnego powodu (twoje pożądanie nie jest ani większe, ani mniejsze od mojego czy czyjegokolwiek), ale zostało ci zasugerowane przez Claire'a, od którego kiedyś usłyszałem tę teologię miłości z odciętą głową; jednak wiesz, dlaczego ci ją obwieścił? Dlaczego chciał ją uczynić twoją? Właśnie po to, żebyś mogła go kochać tak, jak może kochać Boga mistyczna zakonnica - czysta wyobraźnia działająca w próżni; jednym słowem, żeby czuć, że jest adorowany, ale bez potrzeby przeszywania cię złotą strzałą.

Ja, sama widzisz, nie chciałem ci o tym pisać i samo mi wyszło - widać było to coś, co musiałem ci powiedzieć, coś, bez wątpienia z wielu rzeczy, które ci powiem. Ale w tej chwili chciałem się zająć, co naprawdę było stosowne, sprawą magii, tego drugiego niewidzialnego terminu z tych, które przeżyły śmierć Boga - ujmij tu wszystko, co chcesz, od przeczuć po objawienia, choć nie bieg historii, lecz tylko niektóre ze środków, żeby do niej dotrzeć, pośród których umieszczam jedne, prawowite, i inne, które takie nie są; ale, przede wszystkim, osoby, które mogą się nimi posłużyć, i takie, które nie mogą. Do Cagliostra, spacerującego po tym świecie jako olśniewający szarlatan, nie mogę mieć zastrzeżeń. W zasadzie nie mam też nic przeciwko temu, żeby Claire praktykował spirytyzm, pod warunkiem że nie będzie go stosował do badań. Ja dla odmiany mogę się posłużyć płomieniami, żeby domyślić się tego, czego on poszukuje, bo nie jestem związany z nauką poważnym tytułem, bo nie zdradzam tego, co mnie usprawiedliwia; raczej gdybym nie ubrał w słowa tych wyłaniających się z płomieni obrazów, byłyby to obrazy bezużyteczne, a ja wynikam właśnie ze słów, a ponieważ jest słowami to, co otrzymasz, jaką robi ci różnicę, czy będą pochodzić z ognia czy z lustra, albo że wydobędę je ze śpiącego ciała? Czego ja chcę, do czego aspiruję, to zbudować, przeciwstawić tej cegle Claire'a, rozważaniom nad dokumentami, inną cegłę, słowa zawierające czyny i postaci. Ja nie wykażę ci, że listy Agnesse są apokryficzne i tworzą jedność z tym gigantycznym apokryfem, jakim jest czterdzieści lat historii Europy; opowiem ci za to, po swojemu, to prawda, dlaczego w odpowiednim momencie Agnesse mogła napisać, że Napoleon był bujdą. Przyznaj chociaż, że wyciągnięcie takich wniosków z ognistego przedstawienia jest w oczywisty sposób ładne. Uznaj zatem za usprawiedliwione porzucenie barkentyny „Artemiza” na spokojnym już Morzu Śródziemnym i pozwól, że zajmę się wydarzeniami wcześniejszymi o kilka lat, niewiele, gdyż z jakiegoś względu ci, którzy wcześniej rządzili, pozwolili, żeby sir Ronald zamieszkał na Wyspie, i też z jakiegoś powodu przegnali go ci, którzy przyszli potem. Rewolucja sytuuje się pomiędzy tymi potem i wcześniej, a to, co mówią nam książki, nie wystarczy do wyjaśnienia tej jakże błahej sprawy sir Ronalda, mizerna ilość informacji we wzburzonym i mrowiącym się zbiorowisku, w niektórych aspektach katastroficzna, ale w żadnym razie nie oryginalna, lecz jak każda rewolucja - wyrzucam ciebie, żebym zajął twoje miejsce ja. Czy może bankierzy i marynarze byli bardziej wrażliwi na poezję niż importerzy i budowniczowie okrętów? Bo książka, którą przeczytałem w bibliotece uniwersyteckiej, monografia z kompletną historią Wyspy, chociaż skrócona, wyjaśnia, że rewolucję opłaciła Anglia w tym jedynym celu, żeby zapewnić sobie strategiczne przymierze i korzystać z pewnych stoczni, które będą jej dostarczać okrętów - na wyspie Gorgonie budowano najlepsze okręty tamtych czasów, szybkie i wytrzymałe jak delfiny. Ale nowoczesnego historyka, wyjaśniającego dzieje świata poprzez walkę klas, a rewolucję na Gorgonie poprzez wrogość, jaką darzyli się burżuazyjni kupcy i arystokratyczni bankierzy, cóż może obchodzić mniej więcej niepomyślny los poety urodzonego w herbowej kołysce, który przez całe swoje życie okazał tylko zainteresowanie i miłość do miłości i poezji? Zwłaszcza że na pewno nie zachowały się dokumenty, w których zapisano i potwierdzono pobyt sir Ronalda na Gorgonie. Musimy wierzyć jego słowom, które z drugiej strony, nie mają powodu, żeby kłamać, przynajmniej ponad to, co wielki poeta może uważać za prawdziwe.

W kominku płonął piękny ogień: długie płomienie, czerwonawe, i krótkie płomienie, niebieskawe, niczym kolorowy i ruchomy las; i były też ciemne otwory, jak płonące tunele, i takie tam! Oddałem się kontemplacji, sprzęgając tajemnicę z moim pragnieniem, i pośród płomieni pojawiła się głowa Ascania Aldobrandiniego, jeszcze nie wiemy, kim jest, ładna głowa i zdecydowana, nieustępliwy wyraz twarzy, z nieugiętych strzał spojrzenie, ale człowiek lekko kuleje. Skierował się do grupy zamaskowanych mężczyzn, a obok niego na stole, który miał przed sobą, leżała także jego maska. „Jeśli o nim nie pamiętacie, ja wam przypomnę - Galvano della Porta, którego wysłano do Prus, żeby został żołnierzem w szkole króla Fryderyka. Jego ojciec był jednym z naszych - dostarczał okrętom prowiant dla ludzi i armat, ale syna nęciła chwała. Był protegowanym cesarza, skończył szkołę jako porucznik, a ponieważ tutaj nie mamy wojska, zaciągnął się do cara i po walce w wielu wojnach został generałem. Jeśli teraz wraca, to dlatego, że rozkazał mu to głos ojczyzny”. Ascanio mówił poważnym głosem, spokojnie, bez wygładzania słów, ale rozkoszował się ich ostrością. Ktoś z kręgu go zapytał: „Dlaczego więc się chowa?” „Bo przywiózł ze sobą straszną chorobę, która już zaczyna mu niszczyć nos”. Obraz oblicza toczonego jak noga starego mebla na pewno wstrząsnął sercami zebranych, a niektórzy z obecnych powstrzymali krzyk zgrozy. „No to jak będzie nami kierował?” „Ja będę przekazywał jego polecenia... Nie zapominajcie, że to ja go ukrywam, ja ryzykuję głową jego bezpieczeństwo”. „A co on myśli?” Ascanio pogrzebał w kieszeniach i powściągliwie wydobył złożoną kartkę. „Jeśli macie ochotę, przeczytam jego manifest”. „Tak, tak, jasne, oczywiście”. Wokół Ascania Aldobrandiniego powiększyła się przestrzeń i była jak okno albo scena otoczona płomieniami. Tworzyła oświetlone miejsce, pośrodku którego znajdował się Ascanio, i wyciągnęły się głowy bez twarzy. „Prawym ludziom mego kraju, pokój i nadzieja. Bezwzględna wojna, rozumie się, jego ciemiężycielom”. Ascanio zawiesił głos i powiódł wzrokiem dookoła - zrozumiał z pozycji głów, że pod maskami skrywały się żądne twarze, i z tego powodu przedłużył trwanie pauzy. „Dobrze się zaczyna. Czytaj dalej”, powiedział wtedy ktoś niecierpliwie. Nie powtórzę, Ariadno, punkt po punkcie, całego tekstu, prozy pomiędzy przemówieniem i pamfletem, z inteligentnie wstawionymi inwokacjami do Boga, którego autor tytułował się prawą ręką - prozy zapalczywej przeciwko Podestá de Risi, Wielkiemu Komodorowi Floty Handlowej i wyraźnie wrogiej głowy, odpowiedzialnemu, ponadto, jak się zdaje, za to, że relikwia świętego Demetriusza, bezdyskusyjnie własność katolickiej katedry, jest teraz strzeżona w cerkwi przez greckich prawosławnych... Chociaż, żebyś odpowiednio zrozumiała, nie mam innego wyjścia, niż zrobić tutaj wtrącenie i poinformować cię, że na Gorgonie od czasów króla Ćwieczka współżyła wspólnota łacińska kupców i bankierów, choć także zajmująca się innymi zawodami, z grecką, głównie marynarzy, choć także robotników stoczniowych. Kością niezgody pomiędzy obiema społecznościami była ta relikwia, która na przestrzeni wieków kilka razy przechodziła z rąk brodatych popów do rąk ogolonych księży odpowiednich Kościołów, zawsze przy akompaniamencie tumultu i awantury, a priori, a także a posteriori, ty mi ją zabierasz, ja ją zabieram, rzeczoną relikwię świętego Demetriusza. Muszę dodać, że Grecy, marynarze albo szkutnicy, mieszkali we własnej dzielnicy z przywilejami i autonomią, po drugiej stronie zatoki, z półksiężycem lazurowej wody pomiędzy obiema częściami miasta, a tę poza błękitem jeszcze nazywają Przedmieściem. Wszak bankierzy i marynarze w ostatnich czasach schlebili społeczności helleńskiej, która budowała im statki i obsadzała je załogami, choć nigdy nie osiągając stopnia wyższego niż bosman, i po dobroci oddali jej, bez walki i wbrew opinii Watykanu, sporną świętą kość - co wydało się znakomite stronnikom bankierów i komandorów, elicie Wyspy, głowom ogólnie niedowierzającym, sercom otwartym na swobodę miłości, a odczuli to jako osobistą i zbiorową obrazę kupcy i importerzy, będący obrońcami rygorystycznej wiary i ciasnej moralności. Oto powód, dla którego w manifeście generała della Porta, odczytanym przez Ascania Aldobrandiniego głosem, na którym ciążył autorytet otrzymany z niebios, Kość była pierwszą wymienioną rzeczą na liście krzywd, a potem oczywiste skłanianie się dominującej kasty (z powodu niesprawiedliwości wycierpianych przede wszystkim przez importerów towarów okrętowych) w stronę niedawnej rewolucji francuskiej, vade retro, Szatanie, i jej diabolicznej ideologii, co to znaczy przyznawać prawo głosu Hellenom? po co?; wobec czego Kościół zadrżał i okazał pazury, jak Cesarstwo, jak królowie z Bożej Łaski. „Wielu nas podejrzewa (mówił dokładnie Galvano), że układy pomiędzy Terrorem i naszymi Panami doprowadzą do diabelskiego aliansu, na mocy którego z naszego portu uczyni się niezwyciężoną bazę operacji Republiki na Morzu Śródziemnym. I co z tego wyniknie, oprócz powszechnej tyranii Robespierre'a? Zobaczymy, jak na placu Broni stawia się gilotynę i jak wlecze się na nią naszych prawych obywateli?” I z powodu tego oraz innych zagadek Galvano prosił o solidarność w działaniu, i nawoływał do śmiałego czynu. Kiedy Ascanio skończył czytać, po jego słowach zaległa chwila ciszy, wszak bez wątpienia był to chwyt, który najlepiej opanował - nagle wzbudzić pragnienie. W końcu przerwało ją z dalekiego miejsca anonimowe pytanie: „A w przypadku rebelii kto nas obroni przed Francuską Republiką?” Ascanio nie wahał się odpowiedzieć: „Anglia. Bo ma z nią rachunki do wyrównania”. „A co nam rozkazuje generał?” „Póki co pójście do domu i milczenie - mówienie może sprowadzić na nas katastrofę. Konkretne rozkazy dostaniecie do domów. A za tydzień, znowu tutaj”. Widać było pośród płomieni, jak ta grupa abstrakcyjnych masek żądała peleryn konspiratorów i lasek ze szpadami i wychodziła w noc poprzez tajemne przejścia, nie zapominając o wcześniejszym odmówieniu Ojcze nasz. Znajdowali się w podziemiach dawnego klasztoru cysterskiego, później Domu Templariuszy, ostatnimi czasy magazynie artylerii floty - korytarze o krzyżowych sklepieniach, labiryntowy wygląd, na których amfiladach czasem potykali się o kości szkieletu kogoś, kto wszedł tu na przeszpiegi - rzekomy skarb templariuszy jeszcze nęcił zachłanność wielu ciekawskich.

To, co nastąpiło potem, Ariadno, także muszę ci streścić. Kto rozdał w głębokich i nieczujnych godzinach nocnych wydrukowany manifest generała della Porty, imienia do wtedy nieznanego, pytania od tamtej chwili zaszczepionego we wszystkich umysłach? Kim jest Galvano? Skąd przychodzi? Kto go przysyła, żeby wybawić zgnębioną Gorgonę (albo żeby zniszczyć pokój jej mieszkańców, w zależności od tego, jak się spojrzy)? Komodor de Risi, dawny Wielki Admirał, teraz Podestá, pytał o to sekretarza, komandora, który wojował na siedmiu morzach i stracił nogę na Molukach i oko w kanale Otranto. „Ach, nie pamiętam tego imienia, panie admirale! Byli jacyś della Porta na ulicy Przejazd, kiedy byłem mały, ale nie słyszałem, żeby któryś z nich nazywał się Galvano”. Odpowiedź przyszła do komodora, kiedy ktoś zostawił na jego stole kartkę z napisaną ośmiozgłoskowcem piosenką, śpiewaną przez pewnego ślepca, w której opowiadało się czyny generała na wojnie Rosji z Turcją i którą kilka dni później śpiewał inny ślepiec o bohaterstwie Galvana na stepach Środkowej Azji. „Nie potrafię sobie wyjaśnić - powiedział komodor de Risi, niemal ze śmiechem - jak to możliwe, że przez tyle lat nie wiedzieliśmy nic o tym, że nasza Wyspa jest ojczyzną bohatera tak związanego z lądem. Bo jak dotąd, wszyscy nasi zostawali bohaterami w bitwach morskich albo burzach, ale żeby wygrywać bitki na stałym lądzie, to jest nowość”. „Dlatego, admirale, tak bardzo zwraca na siebie uwagę”. Innego dnia pojawił się anonimowy sonet, ale o dobrej jakości, w którym wychwalało się cnoty żołnierza, a tego samego dnia pod wieczór powstało zamieszanie w łacińskiej części miasta, w miejscu przeciwległym do Przedmieścia, podczas którego ludzie wiwatowali na cześć della Porty i jednocześnie żądali zwrotu prawowitym właścicielom świętej relikwii świętego Demetriusza - Grecy z drugiej strony zatoki, usłyszawszy wrzawę, przetłumaczywszy nawoływania, przeczuli nadciągający pogrom - matki przytulały do piersi dzieci, a mężczyźni zaciskali pięści wobec nieuniknionego - na zatoce nie stały na kotwicy własne statki, których załogi mogłyby pomóc albo którymi co szczęśliwsi mogliby uciec. Wysłano delegację do Podestá: „Wrócą dawne czasy, panie, w których greckim matkom wyrywano dzieci z napęczniałych brzuchów!” Komodor de Risi odpowiedział im: „Jedyne, co mogę zrobić, żebyście się bronili i bronili mnie, to wydać wam broń. Niech ci, którzy pracują w arsenale, ją zabiorą. Wydam rozkazy”. Następnego dnia kilka tuzinów karabinów przeszło do greckiej dzielnicy - była to broń dość staroświecka. Jednocześnie na tajnych dziedzińcach kupców grupy ochotników uczyły się obsługiwać lśniącą broń, w tajemnicy wyładowaną z angielskich statków - skrzynki, w których przypłynęły, opisano jako sztokfisza.

Nie sądź, Ariadno, że synteza rewolucji, choćby obejmowała tak niewielką powierzchnię, jak ta Gorgony, to wydarzenie o niewielu słowach. Skracam to, co miałbym ochotę ci opowiedzieć w szczegółach i z koniecznym patetyzmem albo, kto wie, z nieuniknionym melodramatyzmem - tamte noce konspiracji i czuwania, peleryny prześlizgujące się jak cienie w mrocznych zaułkach, dyskretni strażnicy żądający hasła i odzewu, konwentykle, dysputy o strategii i taktyce, przemowy sotto voce, a także potajemne egzekucje zdrajców i likwidacja podejrzanych. Czy to przypadek ściągnął w te dni na Wyspę nieprzeliczone stado czarnych ptaków, na pewno afrykańskich, znad Nilu albo pustyni, które szybowały, kracząc, ponad tarasami, pomiędzy wieżami i dzwonnicami, pomiędzy kominami i opadały na unoszące się na wodzie ciało jakiegoś zaginionego? Grecy przyjęli je z przerażeniem, łacinnicy jako zapowiedź tryumfu. Nie było też przypadkiem, że weszły do portu statki przysłane z Londynu, z których wyładowywano towary o zaskakującej wadze i wielkich rozmiarach, od których trzęsły się dźwigi. Ascania było wszędzie widać - w dzień doglądał interesów swego teścia, największego importera wyposażenia okrętowego - starca o paralitycznym ciele i jasnym umyśle, poza tym bardzo bogatego, który z wieży swego pałacu zdawał się czuwać nad każdym działaniem i każdą minutą, podczas gdy jego córka Flaviarosa szczegółowo mu opowiadała, co się dzieje i co miało się wydarzyć, zanosiła i przynosiła polecenia. Ach, jedyna, w której ojciec znajdował ukojenie, cudowna latorośl, spadkobierczyni wszystkiego! Stary raptus patrzył, jak odchodzi i przychodzi, milcząca i skuteczna, jakby to ona sama prowadziła spisek, i taka piękna! Ludzie zaledwie kilka lat wcześniej zadali sobie pytanie o przyczynę jej ślubu z Ascaniem, koślawym Adonisem, który nie miał nawet drachmy - odpowiedź przychodziła teraz do tych, którzy co noc odkrywali ukradkowy krok żwawego i wiecznie powracającego cienia, możliwego do rozpoznania po lekkim utykaniu, który był wszędzie, wychodził z wszystkich cieniów, wchodził do wszystkich piwnic i do wszystkich kryjówek zanosił rozkazy, wypracowywane w nieznanym schronieniu (Ascanio dodawał, że nie do zdobycia) przez generała - przy jakiejś okazji, tonem zwierzenia Ascanio dodawał do tekstu rozkazu: „Dziś nie mogłem go zobaczyć - mówił do mnie z ciemności. Pewnie się obawia, że odstraszy mnie jego smród”, i dodawał kilka słów, które wzbudzały podziw i jednocześnie litość. „Trąd to straszliwa choroba”, padała odpowiedź. „Poprosił, żebym przyniósł mu lustro”, wyjaśnił Ascanio. Niemal we wszystkie te noce, niemal przy wszystkich tych okazjach, kołyszącej się, ale energicznej postaci Ascania towarzyszyła inna, zgrabniejsza i odrobinę drobniejsza, jak kwiat spacerujący u boku dębu - Flaviarosa lubiła zamykać się w chłopięcym ubraniu i być świadkiem... świadkiem?

Na ulicach albo rynkach, w sklepach, żony i córki sprzysiężonych odróżniały się od tych, których mężowie i ojcowie pływali po dalekich morzach pod żółto-zieloną banderą Gorgony. Jedne nosiły głowę wysoko, wydymały usteczka, patrzyły, jakby mówiąc: „Czyli że macie w salonach mahonie z Filipin i dywany z Teheranu? No to jeszcze je będziecie sprzedawać za to, co będziemy chciały wam zapłacić, bo honorariów marynarzy już więcej nie dostaniecie”. Były to dwa wieki żalu, historia nowoczesna Gorgony - żalu, który odczuwali sklepikarze i importerzy wobec bankierów i komandorów, odkąd odsunęli ich od najlepszych stanowisk na Święcie Morza, tej apoteozie morskości, i odsunęli ich na miejsca fortuny, każdy staje, gdzie może, zawsze w drugim rzędzie. Mimo to ani głowy, ani brody tych drugich nic nie mówiły, bo nie miały nic do powiedzenia, bo nic nie wiedziały; ale, to prawda, czuły, że coś się zmieniło, ziemia, powietrze albo cały świat, i że w tym, co się zbliżało, one nie będą zajmować wygodnego miejsca. Sam komodor de Risi, w swym salonie Podestá, choć wszystko było takie samo, zdawał sobie sprawę, że wszystko było inne - powściągliwe kroki służby, niezmienne uśmiechy skrybów. Pytał sekretarza: „Czy spodziewa się wejścia jakiegoś okrętu? Na ilu mężczyzn możemy liczyć przy obronie? Przeprowadzono inspekcje zamków?” W ciągu miesiąca nie przewiduje się wejścia żadnego uzbrojonego okrętu. Alkad Greków powiedział mi, że liczy na jakichś dwustu ludzi, ale że broń w większej części nie działa. Armaty w zamkach są w doskonałym stanie, ale, jak pan wie, ich kule nie dosięgną miasta - to ciężkie działa do wymiany ognia i bronienia wejścia na zatokę. Jedyną rzeczą budzącą nadzieję, choć nie za bardzo, jest to, że chłopcy ze Szkoły Marynarki, którzy coś podejrzewają, są gotowi na śmierć”. Komodor pomyślał ze smutkiem, że umrą (jeden z nich był jego synem), ale wolał o tym zamilczeć. Kiedy w południe wszedł do jadalni, w której czekała jego żona, po wyjściu służącego, wyszeptał jej, że lepiej będzie, jeśli ich córka Demonica opuści klasztor, w którym się uczy, i natychmiast wróci do domu. „Czy coś się dzieje?” „Chciałbym to wiedzieć!” Tamtego popołudnia, z alkadem Greków, rozkazał, żeby rozstawić straże na lądowej drodze prowadzącej do Przedmieścia, i żeby bronili nabrzeża. Rozkazał też, aby szalupa czekała na niego dzień i noc przy wyjściu z tajnego tunelu, przez który jego przodkowie porzucali władzę w przypadku spisku lub zamieszek społecznych - przejście napęczniałe historią, splamione szlachetną krwią płyty jego posadzki. „Naszym jedynym rozwiązaniem, wyjaśnił sekretarzowi, jest umocnić się w Przedmieściu i żeby zamki nie dopuściły do wejścia jakiegokolwiek okrętu, jeśli nie będzie nasz, pierwszego, na który czekamy. Liczę na to, że utrzymamy się przez miesiąc. Gdy okręt będzie w naszych rękach, miasto łatwo się podda”. Rozłożył na stole ogromną mapę morską, do której czarnych zarysów dołożył czerwone krzyżyki, oznaczające jego plan taktyczny - ta osamotniona skała, do której wcześniej niż ktokolwiek inny przybijał Ulisses, w której niewyczerpanym źródle napełniał bukłaki, jawiła się tam zredukowana do zwykłych konturów; krótkie skały jej orografii były liczbami wskazującymi wysokość, a na brzegach morza także liczby ostrzegały przed głębokościami i zanurzeniem. Morze wciskało się przez wąską gardziel, rozciągało się i dzieliło na dwa nierówne rogi, krótki po lewej, a ten po prawej, wydłużony, daleko wbijający się w ląd, i na jego brzegach zbudowano stocznię. Miasto sytuowało się pomiędzy oboma, zwrócone w stronę morza, ulice proste i szerokie, równoległe do wybrzeża, ulice proste i szerokie wspinające się na wzgórze, na którym templariusze umieścili swoją cytadelę. De Risi wskazał na nią: „Gdybyśmy przezornie ją ufortyfikowali, wystarczyłoby wycofać się tam i poczekać”. Sekretarz uśmiechnął się w obliczu tego, co już było niemożliwe: „Zawsze słyszałem, że to już niepotrzebna forteca, o znaczeniu tylko pamiątkowym”. Zawsze wiedzieliśmy, że Wyspa jest niemożliwa do zdobycia od strony morza, i to przekonanie rządziło dyspozycją naszej obrony, ale nikomu nie przyszło do głowy, że pewnego dnia nieprzyjaciel może pojawić się w środku, że atak może zorganizować ktoś, kto ma mentalność żołnierza lądowego, jak ten Galvano, o którym się mówi i w którego, szczerze mówiąc, trudno mi uwierzyć. Ale pewne jest, że ten spisek zorganizował ktoś, kto nie zna się na morzu ani na statkach”. Przez okno salonu widać było wieżę zamku - na maszcie powiewała flaga Gorgony: głowa potwora na żółto-zielonym tle. I nagle zobaczyli, jak ktoś niewidzialny zwija ją i zastępuje dawną, białą, z barwnym krzyżem templariuszy. Podestá i sekretarz spojrzeli po sobie. „Trzeba uciekać!” Wymknęli się przez tajne drzwi, próbując uciec - okazało się, że ukradziono im szalupę, a w jej miejscu stała łódź z uzbrojonymi ludźmi, której bezskutecznie stawili czoło. Mniej więcej w tym samym czasie Ascanio docierał do wielkiej sali, gdzie rzucała się w oczy mapa z planem obrony porzucona w pośpiesznej ucieczce. Za Ascaniem podążał kwiat spiskowców, wszyscy ubrani jak pułkownicy, a dotarli tam niezatrzymywani przez służbę ani gryzipiórków, raczej byli przez nich pozdrawiani jako spodziewani nowi panowie. Ascanio przyjrzał się mapie, przestudiował jej kolorowe krzyżyki. „Oddają nam wszystko jak na tacy”, powiedział. „Nie poradzisz się generała?”, zapytali. „Po co, skoro już znamy tajemnicę? W ten sposób zyskujemy na czasie”. Zaczął wydawać rozkazy, rozsyłać ludzi. Ze strony Szkoły Marynarki dobiegły odgłosy pierwszych wystrzałów. Uzbrojone drużyny przebiegały ulicami - wiele balkonów otwierało się i wiwatowano na ich cześć; inne zatrzaskiwały się i zamykały okiennice strachu. Nadszedł rozkaz, żeby szanować spokój domostw, nie niepokoić kobiet i dzieci, żeby celować ostro i bez litości do strażników; ale najbardziej zaskoczył, najbardziej zdegustował wojska ochotnicze wyraźny zakaz zabijania więcej Hellenów niż to konieczne - byli tacy, którzy burzyli się przeciw rozkazowi po tylu latach oczekiwania na rzeź - w ten sposób brało w łeb niechybne bombardowanie Przedmieścia! „Idioci! Jeśli zabijemy Greków, kto będzie pracował w stoczniach? Może wy? Zrozumcie to raz na zawsze: potrzebujemy bankierów i robotników - za dużo mamy tylko marynarzy”. Co było jak zorientowanie określonego celu i kompletnie politycznego nienasyconego głodu krwi - niektórym z tych protestujących przypisano powieszenie oficerów floty w stanie spoczynku oraz wykładowców ze Szkoły Marynarki (uczniowie padli wszyscy w walce). Ascanio Aldobrandini, pochylony nad strategicznym planem wroga, przedsięwziął doraźne środki: „Natychmiast ufortyfikować narożnik Kolorowy i niech żaden żywy Grek tamtędy nie przejdzie!” W książkach historycznych zwykle przedstawiają fotografię pomnika Chwały Obrońcom Narożnika - wielkiej bitwy lądowej, którą chełpili się zwycięzcy, dwadzieścia dni przeciągania lin, dzisiaj zdobywam jedno okno, dziś je porzucam, niech przyjdą ludzie, już zginęło dwóch, Grecy mają wiele strat, widzieliśmy, że chowali już tylu, a kto wie, ilu nie mogliśmy zobaczyć! Ascanio przyniósł ze schronienia generała rozkaz i szczegółowe rozporządzenia odnośnie do tego, co jeszcze dziś nazywa się Wielkim Marszem Okrążającym - pięćdziesięciu zahartowanych w bojach chłopaków, dobrze uzbrojonych, wyszło w nocy i otoczyło wzgórza, żeby zaskoczyć Greków od tyłu. Z rana zajęli już pozycje na wzgórzu 327, a Grecy z przerażeniem zdali sobie sprawę, że tamci mają ze sobą jedno działko, którego pierwszy pocisk, ciężka zapowiedź, przeleciał rozogniony ponad głowami i zatopił się na bezbronnych brzegach zatoki. Wkrótce potem w jednym z oblężonych narożnych okien pojawiła się biała flaga. Grecy nie zrozumieli jej znaczenia, dopóki nie zobaczyli, że zbliża się do ich linii łaciński oficer i dwóch sierżantów, bez broni, chcąc pertraktować. Inni trzej Grecy wyszli na ziemię niczyją i posłuchali. „Macie już sześciu zabitych, a może ich być sześćdziesięciu. Galvano della Porta proponuje wam pokój, pod jednym warunkiem, że oddacie świętą relikwię świętego Demetriusza. Macie dwadzieścia cztery godziny, żeby to przemyśleć, podczas których, jeśli chcecie, możemy ustanowić zawieszenie broni”. Odeszli Grecy z wiadomością, przekazali ją dowództwu, przedyskutowano ją, prawosławny biskup był zaproszony na obrady. Nieliczna grupa przestrzegała przed ewidentnym oszustwem - rozbroimy się i zaraz nas zabiją; wtedy ktoś zaproponował, żeby w ramach gwarancji mogli zatrzymać broń przynajmniej przez rok, a co do reszty zgadzają się - na zewnątrz, na placu, w milczeniu, kobiety czekały na decyzję. Kiedy dowiedziały się, że żądają od nich tylko Kości, rozpłakały się, ale także zaniosły dziękczynienie Bogu. Tekst propozycji, podpisany przez alkada i biskupa, dotarł do Aldobrandiniego. „Muszę skonsultować się z generałem!” I poszedł. Gdzie ukrywał della Portę? Może w zamku? Powóz Aldobrandiniego był widziany na ulicach na zboczu, chociaż już przy powrocie. Otoczyli go przywódcy sprzysiężenia. „Generałowi wydaje się słuszne, żeby Grecy żądali gwarancji. Mają, jak możecie sobie wyobrazić, przykre doświadczenie”. „Ale po co się nimi przejmujemy? Zabijając ich wszystkich... uwolnilibyśmy się od tej hołoty, a do roboty w stoczni ktoś by się tam znalazł”. Człowiek, który przemawiał, był ważnym handlowcem, o imieniu Giorgio. Ascanio stawił mu czoło i powiedział w ten sposób: „Jak dotychczas Gorgona żyła, i to nie najgorzej, z handlu naszych statków. Od tej chwili nie wejdzie na Wyspę żaden pieniądz, który nie pochodzi z budowy okrętów, jak doskonale wiesz. Tak naprawdę zrobiliśmy tę rewolucję, żeby zastąpić handel morski przemysłem; ale ty nie trać z oczu faktu, że Anglia zamówi u nas wielkie okręty wojenne tylko dlatego, że nasi szkutnicy znad zatoki są tańsi od tych z Southampton. Jeśli zabijesz Greków i będziesz musiał sprowadzić robotników, nasz interes chwalebnie popłynie na morskie dno”. Giorgio skłonił głowę, pozwolił, by zdrowy rozsądek uśmierzył rozpaloną furię zemsty. „Trzeba dziękować Bogu, że Grekom nie przyszło do głowy poprosić o wolność albo życie de Risiego. Musielibyśmy mu je przyznać i trzeba by zrezygnować z wielkiego procesu o odpowiedzialność, Wielkiego Sądu, na który wszyscy czekamy. Śmierć komodora nie zaspokoi naszych rewindykacji bardziej niż śmierć kilku setek Greków? Wszystkim zebranym przedstawił się spektakl, wprawiający w oniemienie Trybunał, wszyscy zamaskowani; wzbudzająca przerażenie Rada Dziesięciu, która nie odsłaniała twarzy, dopóki nie ogłosi wyroku - spośród stu wybranych, jeszcze bardziej zamaskowanych. Przez dwa wieki te demokratyczne trybunały były odsunięte przez marynarzy w pustkę wspomnień! Ale jeszcze istniała pamięć niezłomnej sprawiedliwości, którą wymierzały w średniowieczu i później. Ponadto było prawdopodobne, że spośród obecnych wybierze się tę setkę. Któż wątpi, że ktoś z nich znajdzie się w dziesiątce? Ascanio wysłał jednego z pomocników z zaleceniem, aby następnego dnia podpisano pokój, i natychmiast zaczął przygotowywać wielkie zgromadzenie na Dzień Chwały, wszyscy przed katedrą, żeby być świadkiem płaczu Greków, kiedy ich brodaty biskup będzie wręczał relikwię dobrze ogolonemu biskupowi łacinników - była to chwila szczególnie historyczna, podkreślona ogniem z wszystkich baterii i biciem we wszystkie dzwony, a potem trwała dalej, po oddaleniu się do swoich baz patetycznej plebejskiej procesji, na placu Władzy, miejscu największych uroczystości, gdzie Ascanio wyszedł na balkon, otoczony znakomitościami i odczytał dekret, na mocy którego mianował Podestá generała Galvana. Lud wybuchł wiwatami i natychmiast zamanifestowano pragnienie ujrzenia generała - kiedy to żądanie stało się wielkim krzykiem, Ascanio wskazał na zamek templariuszy, tam w górę, ponad miasto; wskazał na taras przed główną wieżą, i wszyscy obecni mogli zobaczyć, jak postać drobna i trochę sztywna, na pruską modłę, zbliża się do parapetu i wspiera się na nim - wzniosła jedną rękę, pozdrawiała... Ci, którzy w tej chwili mieli do dyspozycji lunetę, później zapewniali, że generał Galvano miał na sobie spodnie z białego zamszu, z czarnymi butami; wojskowy ciemnoszary surdut, kapelusz z rondem podniesionym z przodu - trzymał rękę pod guzikami na brzuchu, a drugą pozdrawiał. Ktoś szepnął w tajemnicy, że nie przyszedł przyjąć wiwatów i uścisków, bo ma trąd - kiedy sekret odpowiednio się rozprzestrzenił, ucichły krzyki i w stronę zamku wzniesiono setki cichych i wymownych rąk. I zdarzyło się, że słońce, które zachodziło, rzuciło na plac i na obecnych ukośny cień, wydłużony, generała, i wszyscy zaniemówili, jakby okryło ich skrzydło archanioła. Aldobrandini powiedział: „To trzeba instytucjonalizować!” I przyglądano się ruchomemu cieniowi, przebiegającemu po oszołomionych głowach, w miarę jak chowało się słońce. Wtedy generał della Porta znikł - może płakał. Nikogo nie zaskoczyło, że od tego czasu sam Ascanio Aldobrandini usadowił się w fotelu zajmowanym do niedawna przez pokonanego komodora - uważano go za faktycznego zastępcę generała, postrzegano jako jego premiera. Zaczął podpisywać dekrety: „Wziąwszy pod uwagę i spokojnie przeanalizowawszy propozycję Trybunału Dziesięciu, zebranego na specjalnej, publicznej sesji, przychylam się do sugestii, aby skazać na śmierć i skazuję go, komodora Arcangelo de Risiego, którego to, zanim powieszonym zostanie na blankach zamku, pozbawi się stopnia wojskowego, tytułów i przywilejów. W imieniu Podestá, własnoręcznie podpisuję... Ascanio”. Tak właśnie - samo imię. Ciało komodora pozostało przez osiem dni na widoku publicznym, zabawka wiatrów, pożerane przez gawrony. Później pozwolono żonie, aby go pochowała - ona i córka Demonica zostały nakłonione do emigracji, gdyż zmęczone serce generała nie potrafiło znieść cierpienia powodowanego ich obecnością na Wyspie, małżonki i córki pokonanego. Czemuż one były winne? Syn poległ w obronie Szkoły Marynarki, jak się tego obawiał jego ojciec. Kilku malarzy przedstawiło chwilę, w której komodor został powiadomiony o wyroku - Trybunał na stojąco i on też - cichy tłum w ławkach dla publiczności. Ale artyści różnią się co do interpretacji zdarzeń - dla jednych na twarzy sędziów odmalowuje się tajemnicze przerażenie, strach przed wyrzutami sumienia i boską Sprawiedliwością, podczas gdy u oskarżonego lśni godność i odwaga - dla innych tchórzliwe łzy moczą przestraszoną twarz de Risiego, podczas gdy blask Sprawiedliwości spowija głowy sędziów niczym aureola - obie wersje pojawiają się obok siebie, dzisiaj, w Lokalnym Muzeum Gorgony, ale zaczyna zapominać się samo zdarzenie. Dla odmiany mieszkańcy Wyspy pamiętają, i mają to spisane literami odlanymi w brązie przy wejściu do stoczni, zdanie, wypowiedziane przez młodego Pitta, kiedy dowiedział się, że rewolucja odniosła tryumf: „Gdyby Anglia miała taki port jak Gorgona, otoczyłaby go srebrnym murem...” Powiedziano o Flaviarosie, że kiedy przyszli do niej z tą historią, ograniczyła się do odpowiedzi: „A ja nie!” Dla odmiany jej mąż zaczął przeliczać srebro i znajdować jego równowartość w funtach szterlingach.

Dwie godziny przed kominkiem, Ariadno, godziny zmierzchu; piękne słońce, na pewno rozpalające atomy lasu - aż zmęczyły mi się oczy od wpatrywania się w ogień, odczytywania faktów z jego zmieniających się płomieni. Odszukałbym sir Ronalda pośród tylu ludzi, powinienem był to zrobić i odkryć wraz z nim jego osłupienie, jego pełen zdumienia uśmiech w obliczu przebiegu wypadków, jego wyważony i zimny śmiech niczym rozumowanie w obliczu apoteozy generała, kiedy jednak czujesz się porwany zamętem takim, jaki właśnie ci opisałem, po części burzą, po części wrzawą, bogatym w bohaterskie czyny, których nie wspominam, i w osobiste tragedie, które przemilczam, normalne jest zapomnienie o osobistych perypetiach, trzymających się na uboczu rewolty, co w tym przypadku znaczyłoby to samo, co znalezienie się na marginesie historii, do której ze swej strony należał już sir Ronald; co tymczasem robił albo cierpiał, jak się może i prawdopodobnie bawił, dowiemy się innego dnia, wedle tego, jak tego będą wymagać okoliczności opowiadania. W zamian mogę w tej chwili zaspokoić cię kilkoma drobiażdżkami, które niepotrzebnie, ale też w sposób nieunikniony, zdołałem odkryć - które powinienem był zapomnieć, ale nie zapomniałem, tak jak nie zapomina się również pewnych drobnostek, we wspomnieniach zyskujących na znaczeniu i czasem wypełniających całe życie albo służących jako nośnik nadziei, jeśli nie żalu - zatem pewne spojrzenie, które na mnie skierowałaś, pewna twoja pieszczota, nie chcę w tej chwili powiedzieć, dlaczego ani jak. Pierwszą z tych drobnostek było to, że w pewnej chwili zebrania w Wielkiej Sali Rady, kiedy ci, którzy brali udział w Oswobodzeniu Republiki jako coś więcej niż ochotniczy rekrut, zebrali się wokół Aldobrandiniego, każdy składał swoje deklaracje, a różni sekretarze, prześcigając się biegłością, zapisywali to w aktach, w końcu Ascanio zapytał z uśmiechem: „Zatem każdy, żywy i martwy, zwierzęta, kamienie i rośliny, brali udział w spisku z jednomyślnym entuzjazmem?”, a ktoś, bez wątpienia żartowniś albo, kto wie, potajemny donosiciel, odpowiedział mu: „Tak, panie, oprócz hiacyntów, sadzonych w doniczkach przez żony i córki marynarzy. Te odmówiły wszelkiej współpracy”, na co Ascanio odpowiedział z zaraźliwym śmiechem: „No to ściąć je wszystkie, te hiacynty, żeby mi nie został ani jeden!”, przez co także wyspa Gorgona, tak jak i nasza, w pełni zasadnie może nazywać się, choć tylko od wtedy i tylko dla nas, „Wyspą Ściętych Hiacyntów”. Prawda, że ładnie?

Drugi drobiażdżek wymaga znacznie więcej słów, którymi chcę ci przedstawić postać, będącą w tym samym salonie, przy tej uroczystej okazji, a gdy zapytano ją, co zrobiła dla rewolucji, odpowiedziała opryskliwie, i w bardzo aspirowanym włoskim, brzmiącym jak oksfordzki angielski: „Jestem autorem tych pieśni śpiewanych przez ślepców i sonetów ku chwale generała, które recytują wszystkie kobiety. Moja współpraca polegała na czystej i wspaniałej poezji”. I zamilkł. Po co pytać o więcej? Zażądał, podczas gdy wznoszono owacje na jego cześć, krzesła, na którym usiadł w kącie, pośrodku szczupłego kręgu dam i kawalerów, i wrócił do wcześniejszej z nimi rozmowy. Był to typ smagły, szczupły, o wzniosłej sylwetce i powściągliwych ruchach, bardzo dobrze ubrany, bardzo akuratny. Rzeczony człowiek nazywa się Nicolás, le beau Niccolà, i wyróżnia się śmiałym krojem ubrań, zuchwałą elegancją manier, choć i jedne, i drugie nie są więcej niż kopią manier i ubrań, choćby zmieniały rozmach i kolor, pana konsula angielskiego, mister Algernona Smitha, człowieka, który nie znajduje się w Anglii z powodu niekompatybilności z Anglikami, ale który też nie rzucił się w wir przygód w Grecji albo na Środkowym Wschodzie, jak Byron albo lady Stanhope, lecz został w połowie drogi, w tym wyspiarskim konsulacie, gdzie może służyć Imperium (które jeszcze tak się nie nazywa, lecz jedynie The Great Britain) i jednocześnie utrzymywać doborowy harem importowanych dziewcząt, cieszyć się nimi, a następnie wysyłać jako drugorzędny towar do innych haremów osób mniej dystyngowanych; mówi się też, chociaż w tajemnicy, i nie dowiedziono tego, że posiada kilku efebów. Le beau Niccolà jest synem kapitana okrętu, bohatera, najwyraźniej jakiejś dawnej potyczki na Morzu Czerwonym, w której jednak stracił życie. Relacje tej latorośli z klasą, z której pochodzi, teraz pokonaną, utrzymywały się przede wszystkim poprzez ciotkę, wdowę Fulcanelli, o której może jeszcze będziemy mówić - bardzo się kochają, on ją odwiedza, ale jego zwyczaje nocnego marka nie pozwalają mu z nią żyć, bo ona zamyka drzwi o dziewiątej. Beau Niccolà nie pozwolono wstąpić do Szkoły Marynarki, kiedy chciał się tam dostać w imię pamięci swego ojca, z jednej prostej przyczyny, którą było jego krótkowidztwo - wada, od tamtego czasu pozwalająca mu na używanie okularów, dzięki którym osiąga dobre wyniki w impertynencji, porównywalne jedynie z tymi mister Algernona Smitha ze swym złotym monoklem; jeśli jednak teraz le beau Niccolà błogosławi w tajemnicy odrzucenie, jakiego doświadczył, kiedy miał czternaście lat, dzięki czemu znajduje się po stronie tryumfatorów, choć jego ciotka ma go za declassé, pewne było, że przy tamtej okazji i od tamtego czasu czuł się w głębi duszy obrażony na klasę żeglującą, która tym sposobem wykluczała go z możliwości noszenia munduru, tej kombinacji złota, czerwieni i błękitu, o liniach krzywych i liniach prostych, o wstrzemięźliwości i luksusie, uważanej za najpiękniejszy mundur na świecie, ten, dzięki któremu mężczyźni, kiedy go na siebie wkładają, czują się ważniejsi od cesarza i papieża w strojach ceremonialnych. Le beau Niccolà w konsekwencji znalazł się na marginesie swojej klasy, jak to się mówi, jedną nogą w środku, drugą na zewnątrz, i w końcu ją opuścił, ale to już inna historia, którą niedobrze byłoby zostawiać z boku - zdarzyło się przecież, że Nicolás piękny, kiedy ludzie zaczęli szeptać o jego pięknie, nie miał zajęcia; zabawiał się spacerowaniem po nadmorskim bulwarze w godzinie, kiedy robili to cywilni dandysi i strażnicy zatoki, samotny i równie daleki od dwugraniastych kapeluszy, co od cylindrów, mawiano że z powodu dumy przystojnego mężczyzny; nic z tego, robił to z powodu skrywanego żalu wobec jednych, którzy nosili mundur, i tajonej zawiści wobec drugich, którzy mieli pieniądze; i w ten sposób, z powodu samotnego kontemplowania dali, zyskał sławę melancholijnego i zakochanego w niedostępnej kobiecie; lecz tego rodzaju kobieta na Gorgonie była tylko jedna, Flaviarosa della Croce, córka don Giancarla, bogacza nad bogaczami... Flaviarosa pierwsza zorientowała się, że ten tak piękny chłopiec ściga na morskim horyzoncie niemożliwe szczęście, które nosiło jej imię, i poczuła się mile połechtana, bo w końcu piękny Niccolás był synem bohatera z klasy tak znienawidzonej, jak podziwianej, aby nie powiedzieć darzonej zawiścią, komandorów. Później dowiedział się o tym on, i też nie wydało mu się to złe, wszak Flaviarosa, oprócz tego, że bogata i piękna, została wychowana przez ojca na cesarzową świata interesów, o ile fortuna nie przeznaczy jej dla jakiegoś innego świata - najgorsze, co o niej mówiono, było, że jest warta tyle, ile jakaś Pompadour. I tak się sprawy miały, zwykła legenda, zwykłe szeptanie, gdyby Nicolás piękny nie okazał nagle i przy zapomnianej okazji (jakieś cywilne święto? jakiś ślub?) niespodziewanej zdolności do pochwalnego dziennikarstwa, które mu przyniosło zatrudnienie w lokalnym dzienniku, jako kronikarzowi socjety - dzięki czemu i nie planując tego, a nawet nie zdając sobie z tego sprawy, okazał się dystrybutorem, niemal dyktatorem osobistych próżności, sprowadzonych do przymiotników i przestrzeni typograficznych tego wyspiarskiego uniwersum. A kiedy to zrozumiał, zaczął uważać siebie, z absolutną słusznością, za jednego z najpotężniejszych ludzi na Gorgonie, może za pierwszego po Podestá, nie szermującego śmiercią albo wygnaniem, ale posiadającego możność skazywania na milczenie, anonimowość i śmieszność. I to wtedy, w pewnej chwili, zaproszony na przyjęcie, poznał Flaviarosę - ona przyjrzała mu się, potem zmierzyła go z góry na dół i zapytała, czy to on ją kocha. „Jestem tym, o którym mówią, że ciebie kocha”, brzmiała odpowiedź, po której nastąpił ukłon dość oszczędny jak na Włocha. Początkowo, szanując ustalony porządek, Nicolás piękny na trzy sposoby tytułował swoje kroniki: te, w których figurowały jedynie córki i żony marynarzy i bankierów, „przybyły z Salerno”, „wypłynęły do Neapolu”, królowały na pierwszej stronie pod promiennym mianem: „Z Socjety” o literach z ornamentowanej kaligrafii; sekretem i największym pragnieniem każdej panienki było to, żeby jej imię kiedyś tam się pojawiło, a jeśli to możliwe, żeby pojawiały się za każdym razem, co oznaczałoby jej wspinanie się po szczeblach drabiny społecznej. Po nich następował drugi rodzaj kronik, też z pierwszej strony, choć o bardziej przygaszonym blasku i o literach z mniejszymi zawijasami, do których miały nieograniczony dostęp kobiety kupców i przemysłowców; ich szyld: „Wieści z Socjety”; pojawienie się w niej było przykre i upokarzało bogate kobiety, ich matki i przy okazji ich ojców i mężów, jednakże mniej wrażliwych na cechy nie wpływające na władzę lub bogactwo; mogło dla odmiany uszczęśliwić kobiety trzeciej klasy, córki i żony gryzipiórków, służby i rzemieślników, zdegradowanych do kolumny zwanej „Wieści” na jakiejś zagubionej stronie. Toteż kiedy Nicolás poznał Flaviarosę, spędził całą noc na poszukiwaniu sposobu na wykluczenie jej z „Wieści z Socjety”, gdzie mieściło się sprawozdanie z balu, choć bez umieszczenia jej pośród linii „Z Socjety”, bo do tego nie dojrzał jeszcze czas; rozwiązał to, poświęcając wspaniały artykuł dziewczynie i jej sukni, umieszczony na pierwszej stronie, obramowany różyczkami i amorkami, czym zaskarbił sobie wdzięczność Flaviarosy i zwrócenie uwagi don Giancarla, który od tamtego czasu miał go za mniejszego głupca, niż się spodziewał, a nawet któregoś razu zaprosił go na obiad. Trzeba mieć na względzie, aby odpowiednio ocenić Nicolasa, że jeśli współdziałał w pracy rewolucyjnej swymi wierszami, także w jakiś sposób trochę ją wyprzedził, herold i harcownik upragnionej zmiany, kiedy przy ślubie Flaviarosy z Ascaniem i z powodu, jak się mówi, hojności, z którą bogaty kupiec zaopatrzenia morskiego zapłacił za kilka wierszy weselnych, le beau Niccolà zburzył wszystkie wartości, skruszył wszystkie bariery i umieścił reportaż z tego ślubu w sekcji „Z Socjety”: wzięcie Bastylii, ścięcie w Whitehall, muzyka werbla zwiastującego to, co upragnione, niemal niemożliwego zastąpienia jednych bogaczy przez drugich. Komodor de Risi, czytając prozę narracyjną pięknego Nicolasa, nie zdołał pojąć, że coś się zmieniało na świecie - ograniczył się do interpretacji zdarzenia, jako ekstrawagancji usprawiedliwionej miłością już definitywnie niemożliwą i dobrym traktowaniem ze strony della Croce. Arystokrację zawsze gubi ślepota! Tamtego popołudnia wielkiego przyjęcia, kiedy Nicolás otrzymał już wiele gratulacji, kiedy najbardziej hałaśliwi uczestnicy skupiali na sobie uwagę zgromadzenia, to znaczy, kiedy został już sam w swoim kącie i na swoim krześle, podczas gdy Ascania otaczała coraz bardziej wzrastająca wrzawa chwały, zawołała go zza jakichś drzwi, za którymi się ukrywała, Flaviarosa, głosem niczym skarga syreny, który jednocześnie był rozkazem. Wrzawa nagle ucichła i została zastąpiona ciszą pełnego ciekawości oczekiwania - Ascanio, pośród szerokiego koła, przygotowywał się do odczytania Deklaracji Pryncypiów, które nowy Podestá, już na zawsze niepokonany generał Galvano della Porta, proponował notablom Wyspy. „Na początek - zaczął - raczej zdruzgotany świat, raczej martwi niż przyjęcie ideałów rewolucji francuskiej!”, i obraz powszechnej katastrofy jako jedyna odpowiedź na diaboliczne propozycje równości, wolności i braterstwa wyparł patetycznie z tych umysłów jakiekolwiek pojęcie, jakie wtedy przechowywały, i zyskało aprobatę wprowadzenie przez te serca. „Nie słuchaj go. Ja ci mogę to wyjaśnić”, powiedziała Flaviarosa do Nicolasa pięknego, jednocześnie wciągając go do ogromnego pustego korytarza o lśniących posadzkach, gdzie byli jedynymi mieszkańcami na ziemi poświęconej już Ideałowi; przez zamknięte drzwi docierał do nich monotonny szmer lektury Ascania. „Jedyny artykuł”, powiedziała Flaviarosa, śmiejąc się; „Obwieszcza się zbrodnią stanu każdy grzech przeciwko szóstemu przykazaniu” - zawisła na szyi Nicolasa i pocałowała go w usta. „Jak ten!”, i znowu go pocałowała - „i ten, i ten, i ten, i ten!” Zaskoczenie sparaliżowało Nicolasa, sprawiło, że stracił rezon i co gorsza jeszcze, zaprzepaszczał swoją obojętność i oziębłość. Kiedy chciał coś powiedzieć, ona mu nie pozwoliła: „Podobamy się sobie od dawna, Niccolà, od tamtej nocy balu, na którym oboje byliśmy najpiękniejsi. Mogły wtedy znaleźć się przyczyny, dla których nie mogliśmy się pobrać; ale nie ma już ich, żebyśmy nie mogli się kochać. Po co dłużej czekać?”, i słodko popychała go w kierunku niewiadomego rozwiązania w nieznajomym miejscu. Niccolà zdołał wykrztusić: „Ale jeśli on się dowie? Teraz jest wszechwładny”. „Z władzą poniżej mojej, Niccolà, mój ukochany, niech ci to wejdzie do głowy i zawsze miej to na uwadze. Ale ja już mam go dosyć i jego pyszałkowatości, a przede wszystkim jego cnoty, tego, że zabiera mnie do łóżka i rozczarowuje, podczas gdy on modli się i śpi; tego, że jeśli jeden mój sutek otrze mu się o usta, musi odbyć pokutę; tego, że kiedy proszę go o pieszczotę poniżej pasa, trzęsie się i mówi, że mam diabła między nogami. Do diabła z nim, niech idzie do piekła, gdzie mu się podoba, ale beze mnie!” Mówiła Flaviarosa od początku, stopniowo wpadając w pasję: „Będę mu przyprawiać rogi do końca swoich dni - dodała - dopóki dusza i ciało będą tego ode mnie żądać, będę mu je przyprawiać z przyjemnością i radością, rozmyślnie i świadomie, a zacznę od ciebie, dla większej kpiny, bo wiem, że ciebie nienawidzi, dlatego, że jesteś synem kapitana okrętu i piszesz wiersze, i dlatego, że elegancko chodzisz, a nie kulejesz tak jak on”. Pociągnęła pięknego Nicolasa przez cały korytarz, aż do ogromnych matowych drzwi, przez które przeszli. Pałac był pusty - nawet same duchy emigrowały z luster, żeby posłuchać o nowych tablicach praw. „Patrz - ciągnęła Flaviarosa - od dziś to będą moje pokoje; tutaj gabinet, tutaj buduar, tam alkowa i toaleta. Dla mojej osobistej policji wybrałam pomieszczenie poniżej, z bezpośrednim wejściem do lochów. Naucz się tej drogi, dopóki nie będę mogła nauczyć cię innej, tajnej, bo na pewno taka jest, a zawsze jest bardziej emocjonujące przejść przez ciemne korytarze, żeby dojść do łoża ukochanej”. Nagle zmieniła ton. „Chcę, żebyś zaczął myśleć o poemacie na temat generała”. Ta tak gwałtowna przemiana, ta mutacja wzięła Nicolasa z zaskoczenia, nawet ucięła mu zalążek przyjemnego i mocnego ładunku erotycznego. Poczuł, że ma pustkę w głowie. Wyjąkał: „O jego bohaterstwie? Kto coś o tym wie?” Ona położyła mu rękę na ramieniu: „Nie bądź głupcem. O generale della Porta nikt nic nie wie, a czyny, które uczynią go nieśmiertelnym, poza tą bitwą przy Kolorowym Rogu, o której wszyscy mówią, bo wszyscy w niej brali udział, oprócz mnie, rzecz jasna, ty wymyślisz. Zaraz zabierzesz się do pracy i zaczniesz pobierać pensję z Pałacu: nie chcę, żeby mój kochanek miał problemy finansowe. A poemat tego rodzaju, wiadomo, trwa przez całe życie, a zwykle śmierć zostawia go niedokończonym”. Podobne słowa jeszcze raz wstrząsnęły Nicolasem pięknym. Ujrzał siebie na torturach pod zagrażającą mu nikczemną szubienicą za cudzołóstwo. I popatrzył na Flaviarosę, trochę jak przestraszony pies, trochę jak błagający skazaniec, ale także jak kochanek, który jej pożąda. Ona zaczęła się rozbierać, bez wielkiego pośpiechu, ale wykazując dbałość o każdą rzecz, a wielkie lustra, niczym wielkie gąbki, wysysały lubieżne widoki. Niccolà jeszcze z kapeluszem i laską w ręku, w końcu wydał się żałosny, chociaż odrobinę drżał. „Czy coś się stało?”, zapytała Flaviarosa, zbierając z ziemi halki, a jej biodra prowokowały cienie. On zawahał się i w końcu zdołał się uśmiechnąć: „Och, tak, coś bardzo ważnego! Mam już tytuł wiersza: Galvanoplastia; zawiera imię generała, Galvano, i słowo plastia, co po grecku znaczy forma. Wiesz, że jest w zwyczaju nadawać takim poematom nazwy odrobinę greckie”. „Jasne. Ale nie rozbierzesz się?” Podeszła do niego i zaczęła rozwiązywać mu węzeł krawata; Niccolà wypadły z rąk kapelusz i laska, a zostawszy z pustymi rękoma, jak mógł, ściągnął surdut. W tej samej chwili Ascanio wymieniał kary wymierzane za cudzołóstwo, według skali i osób, a obecni przypominali sobie historie miłosne, opowiadane o tak wielu damach, niecierpliwych żonach marynarzy z tamtego czasu. Szkoda, że kodeks karny ukarze te rozwiązłości szubienicą! A niektóre z nich, cudzołożące z greckimi marynarzami, bardzo przystojnymi, to prawda! Flaviarosa miała w ręku długą szarfę krawata; drugą zawisła na szyi Niccolà i znowu go pocałowała. „Człowieku, pośpiesz się! Na tej wyspie jesteście trochę tchórzliwi, bo zawsze żyliście, nie znając strachu. Jeszcze zobaczysz, jak teraz, kiedy będą wieszać człowieka za zwykłe kichnięcie, nauczą się śmiałości! Wyobraź sobie, wszystko jest grzechem, ale mężczyźni i kobiety dalej będą się kochać. Ileż tragicznych powieści właśnie się zaczyna!” „Nasza też?” Flaviarosa się uwolniła i pozwoliła ostatniej części ubrania opaść na dywan. Ale Niccolà w ogóle na nią nie patrzył. „Nasza też?”, powtórzył głosem odrobinę drżącym, choć niełatwo było to dostrzec, bez innych danych niż drżenie, czy było to z podniecenia, czy z czystego strachu. „Już ci mówiłam, że jestem ponad prawem i mój mąż będzie uważał, żeby nie dotknąć choćby włoska na ubraniu najmniejszego z moich kochanków. Byłby to jego koniec”. Niccolà, zachęcony tą pewnością, z jaką przemawiała Flaviarosa i, przede wszystkim, z powodu propozycji emanujących z jej nagiego ciała, rozwiązał sznurowadła, poluźnił pas, zaczął rozpinać guziki koszuli, siedząc już na krawędzi łóżka, podczas gdy ona zaczynała go pieścić. „Zatem tak wiele możesz?” Flaviarosa, jakby przeciągając się, opadła na poduszki i powoli uniosła ramiona - zostały uwydatnione wszystkie cudowne kształty i kolory - „Więcej niż sam generał!” Jej ramiona z całą siłą zacisnęły się na torsie, jeszcze nie nagim, Niccolà.

W salonie, w obliczu milczącego werdyktu zgromadzonych, Ascanio kończył lekturę. Było jasne, że uciekał się do prawa, aby zbadać, poprzez zastosowanie wszystkich czynności procesowych już istniejących i tych, które jeszcze należało wymyślić, najbardziej intymne grzechy, nie tylko z tych, które wymagają wspólnika, przy zastrzeżeniu, że Grecy z tych praw zostają wyłączeni, i Anglosasi takoż, z tej przyczyny, że grzechy cielesne niewiele mogły dodać do prostej już ich drogi do piekła, wszak ani jedni, ani drudzy nie byli posłuszni Rzymowi. Biskup, który wyraźnymi ruchami głowy aprobował tę ostatnią część, zapytał Aldobrandiniego, choć w tajemnicy, czy nie posunął się odrobinę zbyt daleko w kwestii grzechu cielesnego i czy nie należałoby przymykać oka na grzechy ukryte. „Ojcu Świętemu - dodał - wyda się to trochę przesadzone”. „Proszę nie zapominać, monsignore, że generał della Porta jest wysłannikiem Boga i przynosi Jego Słowo. Jako ojciec, pochodzący z naszej Wyspy, chce wszelkimi środkami będącymi w jego zasięgu uchronić od wiecznego potępienia tych, którzy są jak dzieci. I cóż ma za znaczenie, w obliczu wiecznej kary, jedna tortura więcej albo mniej?” „Tak, oczywiście, oczywiście - odpowiedział mu biskup - wieczne potępienie. To stary ideał, ten, że grzech jest przestępstwem, szczególnie grzech tak paskudny jak cielesny”. Bez wątpienia w tej samej chwili z gąszczu wspomnień wyłoniło mu się coś, co kazało mu się odwrócić.

Tego samego wieczora, gdy sala już opustoszała, Ascanio Aldobrandini został sam na sam ze swoją przyszłością - twarz skierowana w stronę lewantu, jak to się mówi, choć wydaje się bardziej rozsądne umieścić przyszłość na zachodzie. Trzymając zamknięte oczy przez dłuższy czas, jak człowiek poszukujący światła w głębi samego siebie, jął spisywać na nieskalanych stronach zeszytu - nie teksty praw, to byłoby przedwczesne, choćby może notatki, służące mu później jako podstawa - „W jaki sposób pogodzić prawo rzymskie z właściwie rozumianymi Ewangeliami”. Pokreślił to zdanie, jakby było (i pewnie było) tytułem.

III

1.

- Dzisiejszy poranek był bardzo ruchliwy, Ariadno, i nie dlatego, żebym przedłużył sobie lekcje, bo skończyłem je o odpowiedniej godzinie, ani z powodu prac albo zadań niespodziewanych i niemożliwych do uniknięcia, bo też takich nie było, tylko z powodu nieprzewidywalnych drobiazgów. Przyszłaś mnie zobaczyć, jak zwykle - była dziesiąta dziesięć, między jednymi i drugimi twoimi zajęciami - tylko po to, żeby mi powiedzieć, że nie zjemy razem obiadu, ale że porozmawiamy przez chwilę po południu - wydałaś mi się radosna i pełna nadziei; a kiedy ty wyszłaś, przyszła pewna dziewczyna ze swą historią o miłości i cierpieniu, którą musiała mi opowiedzieć, sama rozumiesz, ludzie bardzo młodzi jeszcze nie nauczyli się oddzielać jednej rzeczy od drugiej, i w ten sposób je mieszają, i nie potrafią zrozumieć, czy cierpią, czy są szczęśliwi. Zdaje się, że chłopak tej dzisiejszej nie poświęca jej dość seksualnej uwagi, przynajmniej z jej punktu widzenia, i nie wiem, w jakim stopniu to jej własny punkt widzenia, to znaczy, czy powoduje nią potrzeba czy opinia; chłopak jest poetą i przeznacza na poezję więcej czasu niż na miłość, choć skoro jego poezja jest monotonnie erotyczna, jak udało mi się stwierdzić, co traci się z jednej strony, zyskuje się z drugiej; jednak właśnie co do tego dziewczyna ma wątpliwości, Ruth ma na imię i jest Żydówką z Brooklynu, jest zresztą bardzo ładna i zdaje się inteligentna, ale brak jej jeszcze doświadczenia; jej pytanie, w sumie, można by streścić w tych kilku słowach: Czy łóżko jest jedynym miejscem, w którym mężczyzna może okazać miłość kobiecie? Czy miłosna gra to jedyne, co mogą robić kochający się mężczyzna i kobieta? Musiałem przebadać jej duszę, wydobyć z niej zestaw idei i przy odrobinie wysiłku rozrysować je w schemat, a nawet pogrupować, mając na uwadze to, że niewiele z nich należało do niej, bo otrzymała je jak anonimowe rozkazy o pozornym wyglądzie przekonań pokoleniowych, a przecież nikt kto je ma, nie wie, skąd pochodzą i dokąd go zawiodą. W ten sposób mogłem jasno wyłożyć, że ona ma ochotę na coś więcej niż spędzanie dnia w łóżku ze swoim chłopakiem, coś tak podstawowego, jak żyć z nim bez przygotowanego programu, bez żadnych oczekiwań - na kocią łapę, jak to się mówi, choć bez kota - na miłość stworzoną z wolności i przypadku. Wyszła z gabinetu bardzo zadowolona i zostawiła mi kwiat w prezencie, a ja pomyślałem, że przeznaczeniem młodych jest cierpienie - kiedyś, bo wzbraniano im miłości; teraz, bo nie wiedzą, co z nią zrobić. W każdym razie Ruth jest tak piękna i mówiła do mnie z tak uroczą szczerością, że bardziej niż kwiat zostawiła mi aromat młodości i wdzięku w moich wspomnieniach. Oby była szczęśliwa! Początek taki jak ten zdaje się porządkować myśli, zdaje się pomagać im wypływać, łatwym i spokojnym jak dobrze sterowane statki; lecz na chwilę przed wyjściem Ruth weszła bez pukania profesor Ansúrez, ta Urugwajka, specjalistka od Delmiry Agustini, z papierosem w ustach i w nowych spodniach, bardziej obcisłych niż te fioletowe, z których się śmialiśmy - ponieważ zakreślały, nie uchybiając żadnemu szczegółowi, orografię jej środkowych części, zarówno przednich, jak i tylnych, pękatych na wzgórzach, głębokich w dolinach, które zdają się cieniste i pełne rozśpiewanych ptaków. I przyszła mi powiedzieć, że zarówno ona, jak i pani Kramer zdecydowały, że razem zjemy obiad, i nie w patroon, jak to mamy w zwyczaju, ale w restauracji włoskiej, którą ktoś tam wynalazł któregoś dnia w okolicy czegoś tam, chociaż niedaleko stąd, w pobliżu Troyi i zdaje się, że makaron jest tam tani i smaczny - wiadomo, że zarówno jedna, jak i druga, Ansúrez i Kramer, starają się powiększyć, przy użyciu spaghetti i canneloni, obrzmiałość i masywność wspomnianej orografii, należy się spodziewać, że dla wzajemnej korzyści i przyjemności; a jakby propozycja była niewystarczającym haczykiem z przynętą, dodała od drzwi, że są nowe wiadomości na temat Claire'a, co w sposób oczywisty dostarczyło mi koniecznej energii, aby przechylić szalę mojego niezdecydowania na korzyść uczty. „Jasne, że pójdę! - zawołałem - przyjdź później po mnie”. Zrobiła to już z nałożoną kurtką i w czapce z pomponem, która według tego, co mi wyjaśniła, czyni ją bardziej dziewczęcą. Grazziella Kramer czekała na nas przed drzwiami windy i była z nią, jako dodatek do zjadania ravioli, ta Kalifornijka wyglądająca mniej więcej jak mister Bernacie, która wyjaśnia historię Środkowego Wschodu, kiedy jeszcze tak się nie nazywał - Shubiluliuma i cała reszta. Miała absolutne prawo dołączyć do grupy, jak się później okazało, bo to ona przyniosła wiadomości dotyczące Claire'a. Nie potrafię sobie jednak wyjaśnić przyczyn, dla których mi to opowiedziały, bo wedle tego, czego też mogłem się domyślić podczas spotkania, droga, jaką odbyły rzeczone wiadomości, była wyłącznie kobieca - prodziekan Schultz opowiedziała sekret Danielle, tej pięknej o czarnych oczach, pochodzącej z Luizjany, a od niej otrzymała je ta specjalistka od Mittani, Lulubis i Gutis, czyli ta, o której mówi się, że przygotowuje książkę, w której dowodzi, że Nefretete, jak to już ktoś kiedyś podejrzewał, była, jak jej mąż, homoseksualna. Czyli że robi się zacna kompania! Mogę cię zapewnić, że przez pierwszą godzinę w tym towarzystwie świetnie się bawiłem, ale po kawie tyle było umizgów, pieszczot, zazdrości i czułych deklaracji pomiędzy moimi trzema gospodyniami, że w pewnej chwili poczułem się zawstydzony oraz wykluczony, rzecz jasna, z zabawy, więc poprosiłem, żeby wreszcie mi opowiedziały, co się dzieje z Claire'em. Wtedy biografka Nefretete wyciągnęła z torby kserokopię wycinka z gazety, powiedziała której, ale nie pamiętam - w każdym razie jakiejś bardzo ważnej z jakiegoś tam uniwersytetu z Nowej Anglii i przeczytała nam bardzo trzeźwy tekst, z tych, co to nie zawierają ani jednego słowa ponad miarę, bez żadnego żartu, bez anegdoty, przy której można by odpocząć, podpisany przez kogoś, o kim nigdy nic nie słyszałem, ale kto też jest bardzo ważny, w którym mówi się mniej więcej, z tego, co mogłem zrozumieć, i w tej kolejności: całe badanie profesora Alaina Sidneya opiera się, co wydaje się oczywiste, jak on sam oświadcza, na teoriach językoznawczych i hermeneutycznych Casiusa Blaya, którego nazwisko rzeczywiście wraz z nazwą szkoły w Darmstadt zyskało sobie powszechne uznanie oraz entuzjastycznych zwolenników w ciągu ostatnich dziesięciu lat i którego system wstrząsnął podwalinami kilku nauk teoretycznych i spekulatywnych, szczególnie zaś metafizyką i teologią (nie mówimy, że historią); dobrze, Norman Leeds z Wisconsin właśnie dowiódł, że wszystkie hipotezy Blaya są fałszywe, jak również jego doktryny, choć nie całkowicie - są fałszywe w pewnym stopniu, także w pewnym stopniu, ale w określonych niuansach, co, jak twierdzi Norman Leeds, czyni je niemożliwymi do przyjęcia jako bazy epistemologicznej i, rzecz jasna, metodologicznej. Nie ogranicza się profesor Leeds do tego stwierdzenia (o oczywistych konsekwencjach negatywnych), lecz poprawia Blaya w stopniu, sposobie, niuansach, w których tamten się pomylił, i zastępuje je innymi, których istota czyni niepotrzebnym i, przede wszystkim, niespójnym to, co mogłoby przetrwać z systemu Blaya po takiej analizie - co sprawia, że stają się absolutnie bezużyteczne. Kontynuując, autor artykułu, który nazywa się właśnie Spencer, teraz sobie przypomniałem, i jest też autorem artykułu o zwyczajach seksualnych Napoleona, rozumianych raczej jako zwyczaje niezbyt godne przywódcy narodów, autor artykułu, powtarzam, śledzi drogę przebytą przez Claire'a od Vigny'ego, tej sceny cesarza z papieżem, a przestudiowawszy ją według metody Leedsa, oddziela ją od tego, co wszyscy mieliśmy za element poetycki, wydobywa coś z Niczego i pojmuje ją jako wydarzenie absolutnie historyczne, przy którym z całą pewnością obecny był Vigny i spisał je dzięki idealnej pamięci - baza rozumowania Claire'a zatem rozpada się, ale Spencer nie zatrzymuje się w tym miejscu, lecz studiuje także wybrane przez Claire'a teksty Chateaubrianda i Metternicha i w ten sam sposób dowodzi ich bezdyskusyjnej historyczności. I w końcu mówi: „Nie wątpię, że profesor Sidney działał powodowany absolutną szczerością; lecz mój znakomity kolega powinien zdać sobie sprawę, że szczerość jest niebezpiecznym narzędziem, albo przynajmniej podejrzanym, kiedy nie jest poparta wyczerpującą informacją na temat najnowszych osiągnięć. Należał, być może w dalszym ciągu należy, do tej grupy niezliczonych uczonych oczarowanych przez Blaya i jego olśniewające fajerwerki. Lecz ogień zgasł, a jego własne popioły stopniowo będą dołączać do tak wielu przejawów ludzkiego wysiłku, które znalazły oświecenie w tym ogniu. Czy należy przypisać sławnemu lingwiście odpowiedzialność za prawie całkowite zniweczenie dziesięciu lat działalności naukowej? Przynajmniej jest pewne, że posiada niemal całkowitą odpowiedzialność za to, iż reputacja i dzieło Alaina Sidneya się rozsypały”. Popatrz zatem, dziewczyno - w miarę jak ta Nefretete w okularach i z lekkim szarym wąsikiem czytała, mnie ogarniała melancholia, czułem się wciśnięty w złowrogi świat mgły i zgrzytów wozu wleczonego przez Claire a w stronę okrutnej otchłani klęski, bo o ile jest pewne, że nie przywiązuję wielkiej wagi do frustracji, a ty to wiesz (dowiodłem ci kiedyś, że w pewien sposób wszyscy jesteśmy dość i w sposób nieunikniony sfrustrowani), przyjemność skoncentrowana i intelektualnie bez zarzutu, którą te skrupulatne cenzorki, pełne chwały lesbijki, choć w transie menopauzy, niszczyły Claire'a, jedna czytając, pozostałe przerywając z wyszukanym sarkazmem lekturę, zasmucały mnie; błąd sentymentalny, nie ma wątpliwości, kogoś, kto od jakiegoś czasu wie, że nic tak nie cieszy innych jak klęska kogoś innego - w ten sposób czują się zrealizowani, jak to się teraz mówi; autentyczni, jak to się kiedyś mówiło; szczęśliwi, jak zawsze będzie się mówiło! Może Claire'owi wybaczą pomysł i usprawiedliwią jego talent; mogę nawet, w przypływie optymizmu, w którym z rzadka bierze udział moje serce, pomyśleć, że któregoś dnia zapomną o tym fakcie, dziś zbyt widocznym, że Claire ma w sobie krew jednego z największych poetów świata; traktują go łagodnie przez wzgląd na jego nazwisko, jego talent i jego wdzięk; jednakże po odebraniu nazwisku brzmienia, talentowi skuteczności, a geniuszowi wagi - w samej bieliźnie Claire jawi się jako osoba godna litości. I nie wiesz, Ariadno, jak bardzo się tobą martwiły te sfrustrowane matki, te serca przelewające się sentymentalną materią! „Biedna dziewczyna, co z nią będzie!” „Bo nie ma wątpliwości, że go kocha, na swój sposób, rzecz jasna, jak można kochać Alaina Sidneya!”, i poczynając od tego, rozmowa głównie przepełniona miłosierdziem została skierowana na nasze osobiste relacje. „Bo pan, profesorze, pewnie doskonale wszystko wie”; „Bo Ariadna jest pana bliską przyjaciółką”; „Bo jeśli nawet z panem nie mieszka, to niewiele brakuje”, i w końcu podsumowanie ich niepokoju, powiedzmy historiograficznego, wyrażonego tymi słowami doktor Ansúrez: „Mówi się, że jest pan swego rodzaju zastępstwem Alaina Sidneya, obciążonym funkcjami, których on nie jest w stanie wypełnić!”, co natychmiast poprawiła Nefretete: „Nie, kobieto, zastępstwem nie. Chodzi o to, albo raczej zdaje się, że chodzi o to, że Ariadna rozdziela się na dwóch, jednemu daje ciało, a drugiemu duszę”. Sama widzisz, co się o nas myśli! I nie brak im powodów, Ariadno, trzeba mieć głowę na swoim miejscu i trzeźwo oceniać - od ponad roku nie spędzasz ze mną większości swoich wolnych godzin - spędzasz je niemal wszystkie, a gdyby tego było mało, teraz sypiamy pod jednym dachem i choć w oddzielnych łóżkach, nie wiedzą o tym Nefretete i jej damy dworu. Ale istnieje jeszcze to wszystko, o czym my wiemy - stopień naszego współżycia, naszej intymności; to, co każde ma z drugiego i wzajemne zaufanie, które nam to daje - w końcu, chociaż nie rozmawiamy o miłości, cały czas o niej mówimy. Jeśli z boku wydajesz się moją kochanką, od środka każdego zaskoczyłby trudny do wyjaśnienia fakt, że nią nie jesteś.

Cóż, niechcący zboczyłem na tematy, o których nie miałem zamiaru pisać. Bo ostatnią rzeczą, o której była mowa przy obiedzie (albo dokładniej, przy kawie, którą we trójkę wypiliśmy na sposób europejski, czarną i mocną - tę, od której zaczyna się niemoralność, według bostończyków), było to, żebym zachował milczenie na temat Normana Leedsa - powinienem o tym wiedzieć, ale ty nie. Jeszcze się dowiesz (mówiła doktor Ansúrez), bo choćby nie wiem jak strzec tajemnic, zawsze w końcu stają się wiadomościami prasowymi (dalej mówiła), a coś, co odnosi się do sprawy tak głośnej jak książka Claire'a, w końcu wychodzi ze środowiska naukowego (które one wraz z innymi tworzą), aby wskoczyć na strony „Time'a”, z wywiadem i fotografią. Moje rozumowanie jednakże nie jest zbieżne z ich wywodami. Ukryję przed tobą istnienie tego artykułu Spencera, a nawet samego Spencera, ale nie tylko po to, żeby ciebie nie skrzywdzić, lecz po to, by choć odrobinę przedłużyć nadzieję i radość pomiędzy nami, albo przynajmniej tę sytuację niepewności, kiedy człowiek jeszcze nie wie, czy jest prawdą to, w co wierzy, i czy można oczekiwać na to, na co oczekuje. W każdym razie spróbuję cię przekonać, w ramach przygotowywania cię, że Claire drogą intuicyjną osiągnął prawdę, której historia jako nauka nie jest jeszcze w stanie dowieść: nieistnienie Napoleona, co więcej, społeczeństwo nie jest przygotowane na przyjęcie z obojętnością albo przynajmniej ze spokojem prawdy takiej jak ta. Bo jestem przekonany, że wielu z krytyków Claire'a wie, że jest prawdą to, co mówi, ale jednocześnie rozumieją, że należy do takiego porządku rzeczywistości, których nie należy rozpowszechniać - jakby ktoś teraz chciał dowieść, że istnieje Bóg. Nie sądzisz, że uciszono by go na wszelkie możliwe sposoby, także poprzez śmierć? Zobaczymy, czy będę w stanie przygotować twoją duszę na to, żebyś mogła być świadkiem, nie rozpadając się ty także, klęski Claire'a; a jeśli jednocześnie zdołam przekonać cię swoimi własnymi sposobami, że on ma rację, że chwilowo jest fujarką, którą gram na koncercie, tym lepiej.

2.

- Zatem przedstawiłem ci szczegóły mojej metody, tak wyszukanie antynaukowej, tak bezwzględnie poetyckiej, dociekania faktów poprzez wpatrywanie się w ogień, procedury tyleż niejasnej, co archaicznej reputacji, właściwej czasom samozwańczych królów i szamanów zwanych mędrcami, wszechwładnych. A ty mnie słuchałaś z półuśmiechem, w którym mieszałaś rozbawienie i niedowierzanie, coś jakbyś mówiła: „Szkoda, że nie jest prawdziwe to tak piękne opowiadanie”. Kiedy jednak ci powiedziałem, że moglibyśmy razem zrobić doświadczenie, nie tylko zobaczyć historię, ale też przelecieć nad nią, odmówiłaś... Dobrze, nie powiedziałaś otwarcie, że nie, ale że uważałaś to za odrobinę przedwczesne, że duchowo nie jesteś przygotowana i że musiałaś powoli przyzwyczaić się do idei i zabezpieczeń innego rodzaju, mniej więcej takich samych, jakie przyjmuje wobec siebie zwolennik realnego socjalizmu, kiedy oddaje się lekturze powieści przygodowej. Jednakże od chwili, w której zacząłem opowiadać ci swoje odkrycia na temat rewolucji na Gorgonie, zaczęłaś mnie słuchać i nawet wydaje mi się, że nie mrugałaś, podczas gdy moje słowa rozbrzmiewały w tym półmroku - ty na podłodze pokoju, ja leżący na kanapie, oboje paliliśmy papierosy, a ogień kominka to oświetlał nas, to przyciemniał nam twarze. Zdaje mi się, że cisza i odpowiednia okazja, i moje pragnienie zainteresowania ciebie, inspirowały moje słowa, i że obrazy mojej opowieści były płynne i lśniące. Kiedy skończyłem, przez chwilę siedzieliśmy w milczeniu, dłużej, niż się spodziewaliśmy, do tego stopnia, że aż przestraszyłem się, że zasnęłaś; lecz ukradkowe spojrzenie pozwoliło mi stwierdzić, że wpatrujesz się w płomienie z szeroko otwartymi oczyma, jakbyś je czytała. Chwilę potem zapytałaś mnie: „I nie uważasz za szokujące, jak to się mówi, za sprzeczne, że arystokracja z Gorgony była zwolennikiem idei rewolucji francuskiej, była, jak to się dzisiaj mówi liberalna, podczas gdy burżuazja, wszędzie liberalna, zrobiła na Gorgonie rewolucję reakcjonistyczną, czy raczej zamach stanu?” „Ja nie wiem - odpowiedziałem ci - czy pochodzenie jednych i drugich ma coś wspólnego z tym podziałem idei i funkcji, bo bankierzy i marynarze pochodzili z rodzin weneckich i florenckich, podczas gdy importerzy i kupcy pochodzili z Genuy i Mediolanu”. „Żadnemu z tych miast nie można przypisać konkretnej ideologii, a tym mniej zawodom, a jasne jest, że pośród nich wszystkich byli progresiści i reakcjoniści, zwolennicy Francji i zwolennicy Imperium”. Pomyślmy o tej sprawie w inny sposób - handel morski, bank, faworyzują rozwój liberalnego ducha - miejmy zawsze przed oczyma przykład Anglii”. „To jednak nie usprawiedliwia przypuszczenia, że handel zaopatrzeniem okrętów sprzyja obskurantyzmowi”. Z mojego punktu widzenia kwestia nie miała żadnego znaczenia, ale nie powinienem zapominać, że byłem z wybitną scholar historii, obdarzoną duchem racjonalnie wymagającym, chyba że jest właśnie na wakacjach sentymentalnych albo magicznych. W każdym razie, jeśli chciałem udzielić jakiejś satysfakcjonującej odpowiedzi, musiałem dojść do niej swoim rozumowaniem, może wymyślaniem, nie twoim. Odpowiedziałem ci wtedy mniej więcej tak: „Nie powinniśmy tracić z oczu sytuacji początkowej dwóch klas, które podczas długiego procesu, nie przestając współpracować, powoli stają się odmienne, i nie tyle mężczyźni, którzy zawsze spotkają się w interesach albo w kawiarni, ale przede wszystkim kobiety, które już się wzajemnie nie odwiedzają, które widują się na ulicy, patrzą na siebie i pozdrawiają się, które na siebie patrzą i zazdroszczą sobie, które przestają siebie pozdrawiać, ale jedne patrzą i zazdroszczą, a drugie gardzą i udają, że siebie nie widzą. Jeśli doszli do takich różnic, to dlatego, że bankierzy potrzebowali marynarzy jako narzędzia, a innych tylko jako służących. Funkcje stworzyły różnice, nie pieniądze. Reputacja marynarzy, żeglujących po dalekich morzach, bohaterów nieprawdopodobnych bitew, osiągnęła ekstremum, którego nie jesteśmy w stanie określić, a wszystko sprowadzało się do munduru. Ach, tamta galeria na zamku, gdzie przechowywano, w witrynach, mundury wszystkich wielkich komodorów, od czasu, kiedy ustanowiono tę funkcję! Słyszałem Ascania Aldobrandiniego, nie pamiętam teraz dokładnie, przy jakiej okazji, jak mówi mniej więcej coś takiego: „Galvano della Porta i ja byliśmy kolegami z klasy, kochaliśmy się, pragnęliśmy tego samego, być marynarzami, choć mnie nie pozwoliła na to noga, a obu nam urodzenie. Ale pamiętam, że w dniu Święta Morza, tego fałszywie chwalebnego święta, które obchodzono od czasów galer, razem oglądaliśmy spektakl floty zebranej na zatoce, statki pod galą, salwy pod jakimkolwiek pretekstem, bandery, chorągiewki, proporce - potem wielka parada przed Wielkim Komodorem i jego Sztabem - następne wiwaty, następne salwy, więcej kolorów, i chociaż tego dnia wszyscy wychodzili na ulice w swych najlepszych ubraniach, każdy bogaty ubiór, każda ozdoba bledły w obliczu gali marynarzy, kiedy przechodzili w procesji wielką aleję Świątyni, od Pałacu do Katedry i z powrotem. Galvano i ja patrzyliśmy jak matoły, nasz niewysoki wzrost pozwalał nam stawać w pierwszym rzędzie i patrzyliśmy zauroczeni, jak przechodzą peleryny, surduty i trójgraniaste kapelusze, złoto i pióra. Któregoś razu powiedział Galvano: „Największe, czym można być na tym świecie, to komodorem”, i sam pan widzi, co musiało się wydarzyć, żebyśmy zrozumieli błąd, jaki wtedy popełniliśmy: „Największe, czym można być na tym świecie, to tym, czym jest Galvano”. Ze swej strony kobiety od dwóch wieków naśladują jedne drugie i pragną być tymi drugimi albo przynajmniej takie jak one. Wielkie wydarzenia prywatnej historii Gorgony, la pétite historie, to cztery czy pięć małżeństw marynarzy z córkami kupców i sześć czy siedem kupców z córkami marynarzy, skandal i przykład, jedne i drugie, przykład na to, jak zakochanie się i inne kaprysy tego rodzaju jeszcze tworzą, jak tworzyły do wtedy, największe niebezpieczeństwo dla stabilności społecznej i wiarygodny dowód, że każda warstwa społeczna hoduje na swojej piersi, jak się hoduje kruka, swych własnych wrogów; i należy mieć na uwadze ponadto, że we wszystkich tych przypadkach to kobieta pociągała mężczyznę do swojej klasy, w górę lub w dół, a nie przeciwnie, jakby wydawało się logiczne w społeczeństwie rządzonym wartościami męskimi, ni mniej, ni więcej, tylko dokładnie jak u byków, gdzie także jałówki przenoszą gatunek - komodor de Risi miał pośród swych przodków kupca bławatnego z Florencji; Ascanio Aldobrandini pochodził, dla odmiany, od prapradziadka kapitana okrętu, co być może było jego pocieszeniem w bezsenne noce adwokata bez nadziei. Kiedy Flaviarosa della Croce zapraszała Nicolasa pięknego na obiad w oszałamiającej jadalni starego lisa (tak mówiono), importera wyposażenia okrętów, robiła to przede wszystkim dlatego, że chłopak jej się podobał; później dlatego, że był synem kapitana o nieskalanym pedigree; ale nigdy nie przyszło jej do głowy wyjść za niego, będąc przekonaną, że dzieci z tego związku nigdy nie mogłyby aspirować do stanowiska kapitana. W tej chwili mojego wyjaśniania przerwałaś mi, Ariadno, żeby mi powiedzieć, że zarówno historia Flaviarosy, jak i Ascania były niekompletne, jak to się mawia, zawieszone w powietrzu, i niełatwo było wyjaśnić, dodałaś, dlaczego zarówno jedno, jak i drugie wzięło udział w konspiracji, niemal jakby byli jej panami - jeden dobrze na widoku, druga podejrzana. Wy, historycy, odpowiedziałem ci, przedstawiacie postacie historyczne ex-abrupto, zatem twoje pytanie bardziej niż historyka jest pytaniem czytelniczki powieści, miłośniczki Stendhala, który bez wątpienia poświęciłby szescsetstronicowy tom, z całą pewnością zachwycający, na zbadanie duszy Nicolasa, Ascania, starego lisa i, rzecz jasna, Flaviarosy. Och, jakże cudowną kobietę by nam odmalował, któż może w to wątpić! Ale okoliczności nie są takie same - Stendhal wymyślał; ja opowiadam ci to, co widziałem w płomieniach ognia. Stendhal nie śpieszył się; ja muszę się pospieszyć, jeśli chcę dotrzeć na czas z odkryciem, na które mam nadzieję (na czas, żeby pocieszyć Claire'a w jego porażce); Stendhal w końcu inaugurował sposób opowiadania, którego już niestety się nie uprawia - gdyby się go jeszcze uprawiało, z jakąż radością przebiegalibyśmy tajne komnaty, korytarze duszy Flaviarosy, gdzie z całą pewnością znaleźlibyśmy materię entuzjazmu i rozkoszy! Było nie było, odrzuciwszy metody Stendhala, zabranie się do pisania powieści byłoby odrobinę bardziej nużące. Opowiedziałbym ci wtedy na przykład, że Flaviarosę wykształcono, wedle tego, co mówiły zazdrośnice (oczywiście córki marynarzy), na królewską kochanicę, bo jeśli nie, nie sposób wyjaśnić, po co było tyle podróży do Wiednia i Paryża, tylu nauczycieli języków, tyle lekcji historii i polityki, a żadnego odmawiania różańca albo uczenia się prowadzenia domu; a kiedy pan della Croce oświadczał, że po jego śmierci córka przejmie jego imperium, ludzie bez ogródek przyznawali, pod warunkiem rzecz jasna, że będzie jej towarzyszył odpowiedni król albo przynajmniej morganatyczny mąż, który weźmie w swoje ręce, otwarcie albo w ukryciu, wodze i na siebie odpowiedzialność za tę kupę interesów, która karmiła tylu ludzi; i wszyscy czekali na to, że w końcu i według kosmicznego porządku, z dawna ustanowionego, rządzenie prawnie przejdzie na małżonka - po którym spodziewano się, że będzie wykształconym obcokrajowcem, może markizem albo marynarzem w średnim wieku i o wielkim doświadczeniu (nawet myślano, że wybrańcem zostanie sam komandor Cardona, który pochodził z katalońskiego rodu i nie miał silnych uprzedzeń), tak więc całe miasto zdumiało się i jego warstwy społeczne wzruszyły się tyleż ze zdumienia, co z niezrozumienia, kiedy ogłoszono, że Flaviarosa wyjdzie za Ascania Aldobrandiniego - przystojnego adwokacinę i o porządnym wyglądzie, choć trochę kulawego, wykształconego w Bolonii, z rodziny o pochodzeniu neapolitańskim, którego ojciec dostarczał drewno do stoczni. Poruszenie warstw społecznych albo raczej jego przyczyna są łatwe do domniemania: jedni z żalem patrzyli, jak wymyka im się z nieznanej woli fortuna signoriny della Croce, która jeszcze do tego była piękna, choć trochę zbuntowana; inni cieszyli się, że fortuna zostanie w domu, to znaczy, że nie będzie się nią cieszył żaden dystyngowany i ciemny członek klasy, którą darzono zawiścią, albo jakiś nieznajomy z importu. Póki co, od chwili ogłoszenia ślubu, Ascanio z godnego pogardy adwokaciny przeszedł do kategorii najbardziej obiecujących prawników; wyszła na światło dzienne błyskotliwość jego studiów w Bolonii, gdzie wróżono mu wielką przyszłość, i rozpowszechniono, jakby w sekrecie, wiadomość, że stary lis della Croce zdecydował się wydać córkę za niego, kiedy odkrył nie jego przymioty człowieka handlu, ale polityki, do czego należałoby dodać jego obnaszaną i bezdyskusyjną moralność, jego wyraźną i przykładną moralność. Burżuje byli watykanistami, a Ascanio utrzymywał relacje epistolarne z bardzo ważnymi osobistościami z kurii. Zyskano przekonanie, że Ascanio mógł być, w odpowiednim momencie, Odpowiednią Osobą, aby poprowadzić Esperanzę, i jako takiego zaczęto go uważać, choć brano pod uwagę kulawość naprawdę niedostrzegalną, lecz w końcu dostrzegalną, która nie wydawała się odpowiednia dla postaci kierowniczej, chociaż nie wydawała się tak nieodpowiednia dla postaci trybuna. Ludzie nie dowiedzieli się jednak w odpowiednim czasie (kiedy zaczęto to podejrzewać, sprawy nie miały już odwrotu), że wszystkie te opinie tworzono w gabinecie Flaviarosy, że stamtąd je rozpowszechniano i że stary lis zwykle nadawał im ostateczną formę słowną. Co się tyczy Flaviarosy, kobiety, jedne i drugie, bolały, ale nie przestawały jej chwalić, jej ogromnej zdolności do poświęceń, jej poczucia obowiązku, któremu dała dowód, porównywalny tylko ze zdolnością do poświęceń księżnej krwi, zawsze gotowej puścić w niepamięć osobiste uczucia na rzecz potrzeb albo korzyści dynastycznych, jeśli nie samego ludu - czym wywyższało się Flaviarosę. Myślano o jej delikatnym ciele jako o pulsującej rękojmi nadzwyczajnego traktatu kupna-sprzedaży (wypracowano, nie wiem, czy symbol, czy metaforę, choć może obie te rzeczy, pogodzenia lisa z wężem, ale nie ma wątpliwości, że chodzi o przesadzony trop), i w noc jej ślubu nie było kobiecej fantazji, nawet w klauzurze, która by nie wyobrażała sobie, mniej lub bardziej celnie, co się wydarzyło w alkowie państwa młodych, i jest bardzo ciekawe, że klasyfikacja rzeczonych wyobrażeń zgadza się co do swej struktury z organizacją warstw społecznych, w tym znaczeniu, że kobiety zamężne z klasy burżuazji przypuszczały, że od tej chwili przeznaczeniem Flaviarosy, pięknej, niebywale bogatej, będzie zaspokoić chuć Ascania, tak jak one zaspokajały swoich mężów w ich nieposkromionym, monotonnym i nudnym pałaniu, ale dumne, że są takie, jakie są, a nie jak te nienasycone, jak niektóre żony marynarzy, których praktyki małżeńskie zawierały pewne wariacje partenaire w rozkoszy - tak niebezpieczne, to prawda, wedle spowiedników i otrzymanych wiadomości, nie tylko dla stabilności moralnej kobiet, ale także dla całkowitej poprawności ich mężów, szczególnie tych, którzy wyjeżdżali na długie, nie kończące się podróże handlowe w niektórych przypadkach; podróże morskie w większości przypadków; nieobecność i samotność, którym zaradzały pewne kobiety (ach, grzesznice! ach, potępione!) przezornym, choć podejrzanym zastępowaniem osób - wszak te pomyślały tej nocy z radością o przeznaczeniu czekającym ciało Flaviarosy, oddanym w zarządzanie Ascania, niezgrabnego, gdyż niedoświadczonego, i bardziej niż ktokolwiek bojącego się diabła zamkniętego w ciałach kobiet (nie wiedział, czy jeden diabeł w każdym ciele, czy jeden rozdzielony i powtórzony w nich wszystkich, w każdym jednak razie także w ciele własnej żony). Wszystko byłoby inaczej, gdyby mężem Flaviarosy został Nicolás piękny; ale dobrze się nad tym zastanowiwszy, rzeczony poeta o smagłej cerze i oczach jak migoczące szafiry (co nadzwyczaj rzadkie, lecz czasem się zdarza), nie wydawał się, nie można było dopuścić, by był, osobą odpowiednią dla kierowania i zarządzania Imperium della Croce, choć prawdopodobnie tak, dla rozbudzenia burzliwej krwi do miłości, przyszłej królowej podejrzewanej o niecierpliwość i nienasycenie. Która to, swoją drogą, następnego dnia po ślubie nie wydawała się nieszczęśliwa ani godna politowania, lecz spokojna, jakby nic się nie wydarzyło, a byli tacy, którzy mówili, że rzeczywiście nic się nie wydarzyło, a pobożny Ascanio, na wzór Tobiasza, o tydzień odwlókł zaspokojenie chuci, bez żadnego innego wyraźnego albo możliwego do podejrzenia powodu niż poskromienie, niż przegnanie i skazanie na Pustynię Libijską demona rozpusty, tego, który zagnieżdża się ostrożnie w sercach ludzkich, każe im pragnąć nieprzeliczonych orgazmów i towarzyszy swoim ofiarom na ścieżce rozkoszy aż do samych piekieł. Nowością była jednak obecność w gabinecie Flaviarosy, z własnym biurkiem i rozmową na ty. Jeśli trzeba było zasięgnąć rady starego cwaniaka, to ona, a nie on, wchodziła bez pukania. A ponieważ powierzono Ascaniowi prowadzenie stosunków z Anglią, a on nie znał angielskiego, co krok mąż musiał prosić żonę o pomoc w tłumaczeniu. Ascanio postanowił nauczyć się angielskiego, ale nie miał na to czasu ani nie było pod ręką nikogo, kto mógłby dostosować się do godzin tak bardzo odmiennych od jakiejkolwiek normalności.

Zapytałaś mnie też, Ariadno, czy nie byłoby możliwe dowiedzieć się więcej szczegółów na temat małżeńskiej intymności Flaviarosy, czy myśli się przede wszystkim, że cudzołóstwo było jednym z jej etapów i czy nie byłoby słuszne dowiedzieć się o większej liczbie aspektów odnoszących się do małżeńskich więzów, dlaczego dokonano takiego wyboru i dlaczego się zgodziła, i czy jest pewne, że nie zabawiałem się szperaniem w sekretach alkowy, przynajmniej w całej ich monotonnej rozciągłości, przede wszystkim uważając za wystarczające wyjaśnienie, jakiego Flaviarosa udzieliła Nicolasowi pięknemu, kiedy zabrała go do łóżka, a prawda też jest taka, że co do tego drugiego procesu jestem lepiej poinformowany i mogę powiedzieć ci w skrócie, że jedną z wielu rzeczy zasianych przez starego della Croce w duszy córki była jego własna ambicja, jego pragnienie posiadania pewnego dnia pod swoimi rządami wszystkich na Gorgonie; odkładał to rok za rokiem, czekając na okazję, a teraz rewolucja francuska i ideologia liberalna marynarzy stawiały ją w zasięgu ręki, i nie dlatego, że ojciec albo córka drżeli z przerażenia, jak Ascanio, na wspomnienie wolności, równości albo braterstwa, bytów, które zawsze były im obojętne, propagowanych czy bronionych przez kogokolwiek, ale dlatego, że według nich nadarzyła się sposobność; zrozumiawszy, zarówno jedno, jak i drugie, że Ascanio jest odpowiednim narzędziem, jedno i drugie przyjęło go bez wahania - kwestie szczęścia małżeńskiego, zaspokojenia cielesnego i pozostałych prywatnych drobiazgów nie zaprzątały im głowy - cokolwiek by powiedzieć, byli jeszcze inni mężczyźni. Pewnego dnia, jakby właśnie przyszło mu to do głowy, della Croce zapytał Flaviarosę: „A jak tam się układają sprawy z twoim mężem? Nie będziesz miała dziecka? „Gdyby nie nadzieja na dziecko, już dawno bym z nim nie spała. Nie da się z nim wytrzymać”. Od tego dnia stary della Croce zrozumiał natrętność, z jaką księżyc prezentował na horyzoncie nocy swe srebrne rogi, choć kalendarz zapowiadał nów. I jest bardzo możliwe, że podobne myśli przekazała mu córka albo że mu je dała do zrozumienia uśmiechem lub grymasem. Tej samej nocy, albo raczej o świcie, w której Flaviarosa zaciągnęła do łoża dość opornego Nicolasa, kiedy już się zmęczyli nowością, nadeszła chwila zwierzeń i ona opowiedziała mu, jak niebawem po ślubie i przekonana, że Ascanio już nie przedsięweźmie działań, które mogłyby ją doprowadzić choćby na granicę rozkoszy, do tej nieokreślonej i pożądanej strefy, która czasem warta jest tyle samo, co sama rozkosz, zaczęła wymyślać żarty zakłócające szczytowanie Ascania albo odwlekające je, kiedy zdawało się już nieuniknione, w takiej sytuacji krzyczała zatem z przerażenia, że pod łóżkiem jest mężczyzna uzbrojony w sztylet, albo przygotowywała kilka przedmiotów, które w odpowiedniej chwili spadały po pociągnięciu przez Flaviarosę zwykłego sznurka, oraz inne zabawy tego rodzaju, wprowadzające element zaskoczenia i przygody w odpłacaniu się pięknym za nadobne, skoro już nie mogło być mowy o zaspokojeniu; zatem Ascanio, odwiedzający ją na zmianę - tej nocy tak, we dwie następne nie - kładł się do łóżka, drżąc przed diabelstwem, jakie przyszło do głowy jego psotnej, nieodpowiedzialnej żonie, która pewnego razu powiedziała, ze śmiechem, ale na poważnie: „Kiedy zmęczę się przyprawianiem ci rogów ze swoją ręką, poszukam sobie przystojnego mężczyzny”. A opowiedziawszy to Nicolasowi, znowu go pocałowała.

„Wydaje mi się - powiedziałaś, Ariadno - że o ile już jest pewne, że mamy dość koniecznych danych, żeby zrozumieć historię, prawda też jest taka, że opowiedziałeś ją z frywolnością słów, która daje wrażenie, że jest farsą to, co bez wątpienia było tragedią”. „Chodzi o to - odpowiedziałem - że ja nie mam wrażliwości na tragedię, a prawdę powiedziawszy, w obecnym przypadku nie widzę, żeby pokazywała się w którymkolwiek miejscu”. Tragedia, z tego co rozumiem i potrafię ogarnąć, to coś, co nosi się w sobie, w rodzaju przeznaczenia, wbrew woli i pomimo jej, choć w niektórych przypadkach także wymaga pewnych warunków zewnętrznych. Rozumiem jednakowoż, że w tym przypadku warunki zewnętrzne mają mniej więcej takie znaczenie, co moja niepełna wrażliwość, to znaczy, niemal żadnego, i że wszystko pochodzi z wnętrza. Dobrze by było, abyś przypomniała sobie lady Makbet, mordującą sen albo drżącą w obliczu upiorów pomordowanych, aby poprzez kontrast otrzymać to, co chcę ci przekazać; bo Ascanio, nie przez miłość, którą darzył Flaviarosę, ale z powodu jakiegoś skrupułu swojej świadomości, która być może była zagmatwana, a może jedynie jako odpowiedź na jakąś insynuację spowiednika i następującą po nim poradę, palnął Flaviarosie - zaspokoiwszy w jej boskim ciele wszystko to, czego domagało się jego ciało, i bez zabawiania się z jej strony zwyczajowym przerywaniem - kazanie dość niesamowite jako dzieło oracji, istny model łańcuchów wyszukanych racji, którym usiłował przekonać ją do pokuty i, nade wszystko, do zdyscyplinowania swego umysłu i woli w celu wyzbycia się wyobrażeń płodzących szatańskie pragnienia. Jakie były jego prawdziwe intencje, co nim powodowało, mogę jedynie się domyślać, nigdy nie dowiem się tego z niezachwianą pewnością, gdyż ja mogę słuchać, i słuchałem, słów Ascania, lecz nie było mi dane zajrzeć w jego wnętrze; choć znając jego osobowość i wiedząc to, co usłyszałem jak dotąd z jego ust i dowiedziałem się z jego czynów, uprawnione są pewne domniemania - uprawnione z racji koherencji z tą osobowością; a są następujące: Ascanio został przekonany, że owe pragnienia żony, które spowiednik uznał za niebezpieczne, lecz nie grzeszne, stawiały ją w pozycji niemal pewnego potępienia, o czym on wiedział z całą pewnością, wszak słyszał, co mówi, przecież musiał jej słuchać; a kobiecie mającej tego rodzaju pragnienia pomóc mogło tylko swego rodzaju więzienie oraz dodatkowo łańcuchy na ręce i nogi, choć tylko w pewnym stopniu i przede wszystkim do pewnego stopnia, gdyż wyobraźni i myśli nie sposób ani zamknąć, ani zakuć w łańcuchy. Tak, on nie był w stanie ochronić w ten sposób, poprzez zastosowanie tych tradycyjnych i ekstremalnych metod, wątlejącej cnoty swojej małżonki, między innymi z powodu niemożności fizycznej (ona bardziej rządziła; ona mogła, gdyby przyszła jej taka chętka, wsadzić do więzienia jego), a chociaż zmiany były przewidywalne, nie miały nastąpić w bliskim czasie, lecz w czasie nieokreślonym, i dlatego postanowił uciec się do oracji, bo chociaż nie miał cienia wątpliwości co do tego, czy Flaviarosa go posłucha, nie wątpił, że w chwili stanięcia przed Boskim Trybunałem zawsze będzie mógł odpowiedzieć na zapytanie Najwyższego: „Ja, Panie, zrobiłem dla niej tyle, ile mogłem, lecz Szatan już ją był opętał, ten Szatan, który opętać potrafi, a siły nie nazbyt liche były, aby ją odebrać”. Stąd to kazanie, którego Flaviarosa wysłuchała, jak wcześniej słuchała pewnych lekcji rzymskiego prawa: rozum w napięciu, wrażliwość uśpiona. A kiedy Ascanio skończył, odparła mu w ten sposób, dobrze posłuchaj, co ci powiem, a jeśli cię to interesuje, mogę dodać, że znajdowali się w sypialni Flaviarosy, tej samej, której używała jako panienka, obitej zielonym jedwabiem, na którym smukli perscy cesarze z włóczniami ścigali rozszalałe tygrysy; a przyległy salon miał otwarte okna i balkony, otwarte na ciepłą lipcową noc: ciemną i przepełnioną dźwiękami mandolin, bo rewolucja jeszcze nie zwyciężyła i chłopcy śpiewali serenady swoim ukochanym: „Słuchaj, mężu: to niebo, do którego z taką czułością chcesz mnie wysłać, jest puste i nie ma w nim nikogo, kto by określał, co jest dobre, a co złe, zatem tak bardzo obojętne jest to, czy pojadę do Rzymu i prześpię się z Ojcem Świętym, jak i to, czy może wsunę ci sztylet w tkanki serca: obie te rzeczy, miłość i śmierć, są tym samym co deszcz i cała reszta takoż. Dobre jest to, co mi się podoba; złe, to czego nie lubię. Kiedy mąż i żona osiągają zgodność w tym, co im się podoba i czego nie lubią, to się nazywa szczęście. Kiedy dzieje się tak jak z nami, każdy idzie w swoją stronę - ty z tym twoim strachem przed Piekłem, ja z pragnieniem jak najlepszej zabawy i robienia tego, co mi się podoba. Nie trać więc czasu na słowa”. Ascanio wtedy zapytał ją, czy przynajmniej będzie mu fizycznie wierna, choćby miało to się odbywać w sposób taki, jak do tej pory, bez udziału kogoś trzeciego. Ona odpowiedziała mu, ziewając, jakimiś starymi wersami, w których wyrażało się niepewność przyszłości, i dodała, że skoro on już zrobił to, po co tu przyszedł, niech jak najszybciej zostawi ją w spokoju, gdyż ogarnęła ją senność. Od tamtej nocy Ascanio często obsesyjnie medytował i konsultował się ze spowiednikiem na temat sposobności i celowości uskutecznienia jej, kwestii, którą z punktu widzenia prawnego w te pędy rozwiązał przy zastosowaniu własnej wiedzy, lecz na polu moralności spowiednik nie potrafił uporać się z nią tak szparko, wszak nie do końca było jasne, czy mąż powinien czy nie dyskretnie ukatrupić swą żonę, nie z powodu dokonanego cudzołóstwa, bo nie taka była przyczyna, lecz kierując się jedynie osobistym przeczuciem - stało się zatem konieczne wysłanie do Rzymu umyślnego, z wyuczonym na pamięć łacińskim tekstem zapytania, który to wyłożył je przed obliczem wysokiego trybunału moralistów, a ci poprosili o czas na wydanie wyroku, jako że dominikanie skłaniali się do „Nie, choć w niektórych przypadkach...”, podczas gdy jezuici wybrali opcję „W żadnym razie, jednakowoż...”, i na roztrząsaniu lub też dochodzeniu do porozumienia nad tym, czy „choć w niektórych przypadkach” czy „jednakowoż”, szacowano jakieś pięć lat dysput, podczas których przestrzegano pytającego przed stosowaniem jakiejkolwiek ingerencji w życie małżonki, wyłączając jednakże sytuację, że nabędzie pewności co do dokonania cudzołóstwa poprzez zastosowanie kochanka płci męskiej, co zmieniłoby postać rzeczy, choć nie wyjaśniano w jakim stopniu. Niemniej nasienie takiego rozwiązania zostało zasiane.

W tych warunkach, kochana Ariadno, gdzie jest tragedia? Lady Makbet zabiła z ambicji, lecz nie powzięła odpowiednich środków ostrożności, aby ustrzec się przed wyrzutami sumienia, które wyłoniwszy się ze swej kryjówki, niczym płatny morderca, sprawiły, że miała koszmary, i w końcu doprowadziły ją do śmierci. Flaviarosa nie wierzy ani w dobro, ani w zło, zatem nie należy się spodziewać, że jeśli kiedyś zabije swojego małżonka, zaraz potem popełni samobójstwo, ścigana przez zakrwawionego upiora, między innymi dlatego, że wpojono jej przekonanie, że pewne trucizny nie zniekształcają ciała do granic obrzydliwości i melodramatyzmu. Co się tyczy Ascania, jako człowiek zajmujący się prawem, znajduje usprawiedliwienie w kodeksie karnym, choćby sam go wymyślił, jest zatem przekonany, że cudzołóstwo Flaviarosy, jeśli się wydarzy (on, rzecz jasna, nie ma pojęcia, że żona przespała się z Nicolasem pięknym), skoro to on rządzi, choć jeszcze nie dość, może zostać uznane za przestępstwo wobec bezpieczeństwa narodowego i podlegać najsurowszej karze. Prawo zaproponowane przez generała della Portę i obwieszczone przez ciała legislacyjne stosuje wobec zdrady małżeńskiej karę szubienicy, co wiecznie się powtarza; gdy do tego dojdzie, biorąc pod uwagę pozycję społeczną Flaviarosy, zostanie ona stracona w tajemnicy, zgodnie z najpoważniejszą kazuistyką - uskutecznienia, o którym wcześniej mówiłem. Wszystko to, przełożone na język poezji, staje się najbardziej znanym i powszechnie stosowanym dramatem; ten, o którym mowa, przez Calderona zostałby zredukowany do długich rozważań, a rozważania, jak wiesz, obniżają jakość poezji.

Zdawałaś się w jakiś sposób wyczerpana i senna, ale ja wiedziałem, że pilnie słuchasz i że porządkujesz sobie postacie i wydarzenia, o których ci opowiadałem. Następne pytanie traktowało o roli, jaka przypadła Flaviarosie w procesie politycznym. Odpowiedziałem ci, że przede wszystkim była to rola źródła i wiatru, choć stary della Croce działał jako twórca wiatrów i źródeł. Rewolucja wynikła z rozmowy, którą Flaviarosa prowadziła w jego salonie, na sposób francuskich dam, zaproponowana przez nią, popychana przez nią, lecz oddana, gdyż Dziewczyna i Stary uznali to za korzystne, do natychmiastowej realizacji przez Ascania, tak dbałego o szczegóły, tak dobrego buchaltera, i przede wszystkim cieszącego się tak wielkim poważaniem pośród potencjalnych stronników. Nie odważyłbym się zapewnić, że obecność Flaviarosy wprowadziła w proces rewolucyjny choćby odrobinę erotycznego drżenia - nikt nie przyłączył się do rewolucji z miłości do niej czy coś podobnego. Jednakże mogę cię poinformować (może już to zrobiłem), że na potajemnych spotkaniach, w ulicznych zamieszkach, na zgromadzeniach i posiedzeniach zgrabna postać chłopca w cylindrze przydawała zgromadzeniom, dość przyciężkawym, dość poważnym, smukłości jego obecności, radości jego uśmiechniętych ust. Flaviarosa pojawiała się tak właśnie, w takim przebraniu i z przymrużeniem oka, we wszystkich miejscach i przy wszystkich okazjach, w których działał jej małżonek, i nie z przyczyn czysto dekoracyjnych, mniej jeszcze z zamiłowania do przygód, lecz tylko z powodu przezorności i nieufności. Robienie tego w takim stroju w pewien sposób zgodne było z zamiłowaniem do sensacyjności, ale także z figlarnością jej fantazji.

3.

- Mówiliśmy już zatem o Ascaniu i Flaviarosie jako o osobach rzeczywistych, postaciach mniej więcej ważnych wydarzeń, które nie zdołały poruszyć świata ani zbytnio zainteresować zawodowców. Nie wiesz jeszcze, jak niewielka, jak nieznacząca jest bibliografia dotycząca Gorgony i jej rewolucji! Gdyby przez kilka miesięcy, być może przez rok, nie żył tam sir Ronald Sidney, nikt nie mówiłby o niej więcej, niż jest to w zwyczaju w przypadku innych niewielkich wysp tego morza, choć w odmiennych sytuacjach. My jednak teraz znienacka zaczynamy krążyć wokół wyspy i jej postaci, a ty, także niespodziewanie, albo może niespodziewanie tak wcześnie, powiedziałaś mi, że bardziej niż kilka godzin temu czujesz się gotowa towarzyszyć mi we wpatrywaniu się w ogień, na wypadek, jeszcze niepewny dla ciebie, gdyby płomienie okazały nam jakieś przekonujące obrazy. To w tej samej chwili podskoczyłem, podszedłem do ciebie i poprosiłem, abyś wygodnie się usadowiła w odpowiedni sposób dla podróży, która być może miała się rozpocząć, a ty ograniczyłaś się do uśmiechu (potakując głową), podkulając nogi i siadając na nich, przy mocno zarysowanych udach, a w moją stronę zostały zwrócone twoje szczupłe kolana; w taki sposób, że ja, siedząc na podłodze, mogłem wesprzeć na nich głowę, choć oczywiście karkiem albo potylicą. I gdy tak się usadowiliśmy, z kominkiem naprzeciw nas, zaprosiłem cię do spoglądania weń szczerze i bez uprzedzeń, z otwartymi oczyma i uszami uważnymi na moje słowa - bo ja sam jeszcze nie wiem, czy to one wydobywają obrazy z ognia, czy to ogień wzbudza we mnie słowa - jakkolwiek by było, i jak pewnie zauważyłaś, pomiędzy płomieniami i moimi słowami istnieje związek natury raczej nieznanej, która przywodzi mi na myśl, i w konsekwencji tak myślę, że względnie spokojnie realizujemy, albo przynajmniej bez obaw i drżenia, religijny rytuał, który w dawniejszych czasach wymagałby obecności druidów i złotych sierpów, tajemniczości groty albo przynajmniej bliskości nieba, i której świadkiem mogli być jedynie wtajemniczeni albo członkowie królewskiego rodu, wszyscy inni ryzykowali śmiercią. Kilka obecnych szczegółów (na przykład nasze porozrzucane po pokoju książki) pewnie uczyniłoby ten akt trywialnym, gdybym nie wysilał się, aby wynieść go ponad poziom pospolitości poprzez poezję.

Przyznaję jednak, że moje słowa rozbrzmiały i głową wyczułem drżenie twoich nóg, kiedy ogień się rozsunął jak żywa kurtyna i mogłaś ujrzeć mleczną mgłę świtu, i że to ruchome u twoich stóp to było morze, twoje własne morze, morze, w którym się urodziłaś, choć nie z muszli, i wcale nie było gorsze. Spójrz na nie, Ariadno, szare o poranku, choć z odbłyskami różowawej masy perłowej - spójrz na ten płynący stateczek, wszystkie szmaty na masztach, aby jak najlepiej wykorzystać podmuchy porannej bryzy! Nie rozpoznajesz jeszcze tego morskiego obrazka? Podczas gdy powietrze staje się coraz bardziej przejrzyste, poszperajmy po pokładzie, kiedy przysypiają marynarze na wachcie, gdzie drzemie także, przytulony do kotwicznej liny, jakiś fircyk, który zamierza - widzisz, jaki zbieg okoliczności? - zakończyć dramat życia Agnesse swoją ofiarą wiecznej miłości i aby dowieść jej prawdziwości swoich uczuć i swą wielką zdolność do poświęceń, staje na warcie przed jej kajutą, to ta naprzeciwko, dobrze zamknięta, rzecz jasna, zgodnie z sugestią kapitana Triantafilu, który nie wiemy dlaczego, stał się protektorem Agnesse, i nie tylko obserwuje i każe obserwować namiętność fircyka, ale nawet powiedział podróżnej, w chwili zwierzeń niepewności: „Jeśli kiedyś, signorina, zrozumie pani, że powinna wyjechać z Wyspy bez niczyjej wiedzy, proszę nie zwlekać z przyjściem do kapitana Triantafilu, który nie będzie się obawiał pani stamtąd wyciągnąć”. I zaraz wymienił nazwisko kogoś zaufanego, do kogo można się udać w sytuacji ekstremalnej - jeden z mieszkańców greckiej dzielnicy, także Grek, jak on. Jednak ta sprawa fircyka nie powinna nas rozpraszać - jest jedynie zdarzeniem epizodycznym, któremu zostało jeszcze tylko kilka godzin życia, bo gdy tylko Agnesse zejdzie na ląd, więcej go nie zobaczy; i nie trzeba nad tym ubolewać, wszak z twarzy, jeszcze zaspanej, fircyk wydaje się trochę głupkowaty. A ponieważ okręt czeka jeszcze kilka mil żeglugi, lepiej będzie, abyś była świadkiem tego, co teraz dzieje się na Gorgonie, którą później ujrzymy z daleka, ale do której teraz zbliżamy się szybko i nie rozsmakowując się każdą chwilą jak turyści. Oto ulice, dawne pałace o szerokich okapach i kratach w oknach, domy skromniejsze, chatki - wszystkie białe albo szare, z kamienia albo wapna. Na ich ścianach, nigdy nie wiadomo, na czyim domu, jakaś nieznana ręka pisze co noc:

Ascanio morderca

i co rano, ci ludzie, których widzisz, po dwóch, ze szczotką i wiadrem, przeszukują zaułki, zmazują albo pokrywają napis, gdy go znajdują. Gdybyśmy przybyli wcześniej, w mroku albo w świetle księżyca, ujrzałabyś pary tajniaków, jeden latarnia, drugi pistolet, w poszukiwaniu tych, którzy ośmielają się nocną porą, niemal jak duchy, w taki sposób obrażać wszechwładnego Ascania, ministra absolutnego i uniwersalnego generała della Portę, „wielkiego samotnika” („zakopanego ścierwa” według innych). Tych trzydziestu czy czterdziestu policjantów przemierzających ulice czasem zatrzymuje jakiegoś spóźnionego przechodnia przed świtem, starającego się ukryć i prześliznąć w mroku; prowadzą go na odwach i w końcu wyduszają z niego przyznanie, że jest autorem obrazy; po czym sądzi się go i skazuje na szubienicę za ciężką zbrodnię przeciw Państwu. Powinnaś jednakże zdawać sobie sprawę, że przed policją latarni i pistoletu wyszła na ulicę policja ciszy i garoty - tamta podlega Ascaniowi, ta Flaviarosie. Nie brak takich, którzy uważają, że ci od garoty są autorami napisów, trzeba by wtedy jednak zadać sobie pytanie, dlaczego Flaviarosę interesuje obrażanie jej męża, zwłaszcza jeśli wiadomo, że obraza zostanie zmazana na długo przed tym, jak przeczytają ją obywatele. Jedyną rzeczą pewną co do tej kwestii jest to, że skoro nie noszą pędzla ani wiadra, lecz tylko garotę i ciszę, policjanci Flaviarosy ograniczają się do przeczytania napisów i ruszają dalej.

Statek przepłynął dalszych kilka mil, ale do Wyspy brak mu jeszcze około godziny. Na nowo mamy czas, aby pooglądać ulice, nagle zatłoczone o tej wczesnej porze. Bo dzisiaj jest piątek, wiesz, a tego dnia, wraz ze świtaniem, z Katedry wychodzi procesja dyscyplinowanych, przechodzi przez aleję Templariuszy, do Pałacu, i wchodzi do pobliskiej kaplicy Nazareńczyka. Powolne skrzypienie należy do wielkich wrót katedralnych, złocony brąz, płaskorzeźby o powszechnej sławie. Już jest otwarta, pokutnicy, podwójny szereg drżących gromnic. Ciągną się od wejścia do głównego ołtarza. Teraz możemy ich zobaczyć w kapturach i tunikach, ten na biało, tamten na fioletowo. Karylion wybija szóstą. Wychodzi celebrant z krucyfiksem, czarnym, z welonem, a za nim pokutnicy, po jednej i drugiej stronie, milczący i tajemniczy. Gdy przechodzą przez portyk, unoszą tuniki i obnażają plecy; plecy przerażające, pełne smagnięć i sińców, jak wybatożone plecy angielskiego marynarza. Zadziwiająca rzecz, rzecz ważna, wszyscy utykają na tę samą nogę, na lewą: nie za bardzo, nieznaczna kulawość, niemal elegancka, i do rytmu, jako że uderzenia w bęben naznaczają rytm chromania, zatem cała grupa przechyla się na tę samą stronę, jak na balu, bo tym by się wydawał, gdyby nie wychodzący teraz siepacze chłoszczący plecy silnymi smagnięciami: ciach! Broczy krew, drętwieje skóra, pasy skóry przylepiają się do rzemieni - niemniej pokutnicy, utrzymują niezakłócony rytm bez skargi, bam-bam-bararam, twardy krok, kulawa noga, pochylenie ramienia, kaptura, płomienia gromnicy. I wiesz dlaczego, Ariadno, ten bal krwi i świtania? Aby ciała małżonków ostudziły pokutnym chłostaniem swój cielesny żar, a więcej myśli poświęcały Bogu i interesom. A to jednorodne utykanie, wiesz dlaczego? Po to przecież, żeby nie można było odróżnić w tłumie Ascania Aldobrandiniego, wmieszanego w grupę pokutników. Niektórzy jednak twierdzą, że to jeden z chłoszczących, ten, który najsilniej bije, który wyżywa się na plecach najmłodszych, podejrzewanych nie tylko o to, że w łóżku zaznają rozkoszy, ale że dają rozkosz swoim żonom (przez ten ich nie schodzący z twarzy uśmiech, przez ich radość). Kto wie, czy nie sypiają z Flaviarosą (niewielu, bardzo niewielu) myślą, lecz milczą, bo minister przychodzi na procesję zamaskowany, aby ludzie myśleli, że nic się nie stało i że dalej składa ofiary (cotygodniowe) na pulsującym ołtarzu swej żony. Jednak to, Ariadno, mogą być kalumnie. Ludzie zawsze są niewdzięczni wobec swych rządzących. Jakkolwiek by było, ten kulawy o eleganckiej posturze bije najmocniej, z największą ochotą, jakby się mścił, jakby wymierzał sprawiedliwość. Nie staraj się dociekać, kto to taki, historia tego nie wie, my nie mamy prawa tego dochodzić. Niech ci wystarczy przyglądanie się spektaklowi - żeby potem biedacy nie mówili, że bogaci nie cierpią (choć szepcze się też, że niektórzy opłacają zmienników, żeby dostawali chłostę. Ascanio chciałby się tego dowiedzieć, o tak, chciałby...). I oto idą, w rytm bębna, noga sztywna, noga kulawa, bat w powietrzu, zduszone „aj!”. Co wyczyniałeś dzisiaj w nocy ze swoim grzesznym ciałem? Ciach na lewo, ciach na prawo! Kul się, kretynie, i cierp! Światło poranka, coraz mocniejsze, nadaje konkretnych kształtów temu, co do tej pory mogło wydawać się pochodem upiorów: czterdzieści, pięćdziesiąt kapturów jakby w jasnej mgle po obu stronach ulicy, tyle samo gromnic, tyle samo bólu. Nikogo nie budzi już bararam.

Jednakże ponieważ zobaczyłem, Ariadno, że krzywiłaś się na widok pokiereszowanych pleców, chcę wynagrodzić ci ten spektakl. Wróćmy na „Artemizę”, znajdującą się już w pobliżu wyspy. Przyjemnie by było, wiem o tym, zaglądnąć do kajuty Agnesse i przyjrzeć się jej, kiedy śpi, albo może będziemy mieli okazję towarzyszyć jej przy niespokojnym przebudzeniu, kiedy otwiera jasne oczy, jak się przeciąga, jak zeskakuje z koi na ziemię i jak staje naga, żeby ubrać się do wyjścia; jednak możesz mi wierzyć, że żadna z tych nieznacznych czynności, choć posiadających znaczenie osobiste i biograficzne (nic nie jest bardziej autentyczne i życiowe niż to, co rutynowe, co codzienne, z przeproszeniem), nie uzyskało znaczenia historycznego, nie zmieniło biegu spraw. Osobiście w żadnym razie nie przeszkadza mi towarzyszenie uporządkowanemu rozwojowi jej codziennych ablucji, nawet tych najbardziej intymnych, które ciebie, rzecz jasna, zaskakują. Rozumiem, że gdyby chodziło o powieść, musielibyśmy na dłużej powściągnąć spojrzenie i słowa, i prześledzić drogę jej rąk, aby przekazać zmysłowe doznanie; lecz ponieważ to jest historia prawdziwa, wystarczą mi, jako ostrzeżenie alarmowe, obie nagie stopy, kiedy się pojawiają, białe gołąbki w locie, pośród koronek pościeli, i w ten sposób zostają na krawędzi łóżka, pełne obietnic, tylko przez chwilę. Zostawmy ją więc z jej miednicami, lecz zaniepokojoną, niespokojną, odrobinę niemrawą, i wróćmy na zewnątrz. Ponieważ nigdy nie podróżowałaś na pokładzie, przeczuwam, że podobałoby ci się stanąć na najdalszym miejscu tego dziobu, tam, gdzie zaczyna się bukszpryt, i wystawić twarz na bryzę, tę samą, która wstrząsa żaglami fokmasztu i wydobywa z nich dźwięki smagnięć bicza. Błagam cię, byś porzuciła to doświadczenie i zwróciła uwagę na pannę wychylającą się za reling mostka, tam w górze, tę, której ciemna peleryna także jest szarpana bryzą. Nazywa się Demonica de Risi i zapewniam cię, że nie jest mile widziane wypowiadanie tego imienia na Gorgonie - albo udają, że ciebie nie słyszą, albo mówią: „Cicho!”, albo nic ci nie mówią i biegną na ciebie donieść. Podróż Demoniki jest raczej powrotna. Nikt się jej nie spodziewa; my sami nie spodziewaliśmy się ujrzeć jej w tym miejscu, kapitan obok niej, oschły, ale usłużny. Nie śmieszy cię jej imię? Nie sądzę, żeby miało cokolwiek wspólnego z demonami, może to po prostu zniekształcona „Domónica”. Jej w każdym razie nikt nie bierze za diaboliczną, chyba że generał, ale jego opinii nie znamy.

A teraz możesz popatrzeć w dal, na horyzont, gdzie wyłoni się słońce. Jeśli się pośpieszy, stracimy widowisko, o którym poinformował nas Homer niemal trzy tysiące lat temu. Jednak zdaje się, że nie, bo pasażerowie wychodzą, z pewnością powiadomieni, i szukają miejsca na dziobie albo gdzie indziej na nawietrznej, gdzie mogą stanąć i skąd mogą patrzeć. Zwróć uwagę, że kapitan podszedł do Demoniki. Wskazuje na punkt, jeszcze przez nas niewidziany, będący tylko plamką, w której rozdziela się horyzont. W innym miejscu tego zeszytu nazwałem go lśniącą skałą - jeszcze nie błyszczy, ale stopniowo się zarysowuje. Ludziom, którzy po raz pierwszy zbliżają się do Wyspy, zwykle cytuje się ten fragment z Odysei, w którym opowiada się, jak to marynarze Odysa, także nad ranem, odkryli ją, a ponieważ zbliżali się do niej, o mały włos umarliby ze strachu - jeszcze ci o tym nie mówiłem? No to popatrz już i słuchaj pozostałych, zwłaszcza kobiet! Niektóre piszczą - nie sądzę, aby robiła to Demónica ani że ty to zrobisz - z tego miejsca wyspa rzeczywiście wygląda jak przerażająca głowa Gorgony, straszliwe oblicze, wężowe włosy, a teraz, w promieniach słońca wydaje się poruszać jeszcze straszniejszym ciałem, które zaraz wyłoni się z wody. Wizja trwa przez kilka minut, tyle, ile statek potrzebuje, aby trochę się przybliżyć, zmienić kurs - przerażające oblicze znika i można dostrzec nagie skały wybrzeża, ogołocone wzgórza, w końcu wyspę. Żeglarze Odysa, pozbywszy się strachu, ośmielili się wysiąść na brzeg w miejscu, gdzie dzisiaj jest port - znaleźli to niewyczerpalne źródło, które także zwabiło Napoleona, co może zobaczymy.

Statek nie śpieszy się. My tak. Chcę, abyś zobaczyła przebudzenie miasta, różne chwile jego porannego życia. Zwróć uwagę, że jest zbudowane na wzgórzu i część z jego ulic jest stromych - schodzą po nich, to możesz zobaczyć, stoczniowcy, budujący dla Anglików te pięć okrętów, które widzisz na pochylniach. Tych ludzi, o tej porze codziennie wchodzących do miasta i schodzących po ulicach ze stukotem podkutych butów, zwie się Mistrzami, i są doskonałymi robotnikami, szkutnikami, kowalami, odlewnikami, bo słyną z tego, że ich ręce budują najlepsze okręty liniowe na świecie - dlatego zamawia je Anglia i zazdrości ich Francja, która nie może za nie zapłacić.

Ten huk, który właśnie rozbrzmiał i ciebie zaskoczył, to wystrzał oznajmujący wschód słońca. Towarzyszą mu trąbki, które słyszysz i które brzmią w okolicy, podczas gdy wciąga się na maszt banderę. Jednak to nie ta ceremonia powinna zaprzątać twoją uwagę, powtarzana z nieznacznymi różnicami we wszystkich krajach, lecz to, co dzieje się na tarasie zamku, przyjrzyj się uważnie, dokładnie naprzeciw tej zwieńczonej blankami wieży, której kamienie nabierają czerwonawego poblasku w pierwszych promieniach słońca - nie widzisz sylwetki mężczyzny, podchodzącego do samego parapetu, spoglądającego w morze, a następnie powoli się oddalającego? Przez chwilę bezruchu promienie rzuciły jego cień na morskie fale, rozciągnęły go, aż niemal dotknął nieskończoności. Mieszkańcy Gorgony wiedzą o tym, ale nigdy tego nie widzą. Jeśli jednak teraz przyspieszymy czas i sprawimy, że będą biegły godziny dnia (później wrócimy), jeśli poczekamy, aż słońce pojawi się po drugiej stronie, na zachodzie, a niebo stanie się sine, wystrzał się powtórzy - ponownie rozbrzmiewają trąbki, choć inną muzyką, jest powolna i uroczysta, wszak grają na modlitwę; generał della Porta ponownie wychodzi na taras i stamtąd wsłuchuje się w melodię, jak możesz zobaczyć, zawsze ta sama postać: ciemny kapelusz, szary surdut, jedna ręka na piersi, druga na plecach. Ale zwróć uwagę, że tym razem jego sylwetka pada na miasto, przeszywa je niczym nóż cienia, dominuje nad nim, i obywatel Gorgony, dostrzegając tam w górze ten suchy i sztywny zarys, czuje się jednocześnie uciemiężony i chroniony - generał della Porta jest prawdziwym ojcem ludzi mu posłusznych; pomiędzy jego porannym pojawieniem się oraz tym, bardziej uroczystym, wieczornym, wydaje polecenia, które Ascanio Aldobrandini odbiera, interpretuje i każe wypełniać. Poprzez tę ceremonię, generał utrzymuje ze swymi podwładnymi widoczny związek. Przyszło to do głowy Ascaniowi, pamiętasz? Wydaje mi się, że ci o tym opowiadałem - że wydało mu się trochę majestatyczne, a trochę złowieszcze pierwsze pojawienie się generała, w dniu tryumfu. W jakim kraju można dwa razy w ciągu dnia zobaczyć Szefa Państwa? Kiedy krążą plotki o jego śmierci, tak już jest przegniły, czeka się na wieczór, żeby zobaczyć, czy jeszcze się pojawi, czy też na wysokich tarasach pojawi się wakat cienia. Ascanio Aldobrandini wychodzi wtedy na balkon Pałacu i przez lunetę przygląda się tarasom zamku - niektórzy mawiają, że tylko w takiej sytuacji może zobaczyć generała, ale pewne jest, że co wieczór, na tym samym balkonie, dziękuje Bogu, że Podestá dalej żyje, bo skłania głowę, żegna się, po czym odmawia modlitwę. Komunikują się głosem - szepcze się, mówi się - przez dziwny otwór, della Porta po jednej stronie, minister po drugiej: w ten sposób docierają rozkazy o karze śmierci, czasem do wtóru smrodu trądu, kiedy trzeba zabić. „Ja nic tu nie znaczę - podobno powiedział Ascanio wdowie de Risi - to on jest zwycięzcą, to on rządzi i to on rozkazał, że pani mąż musi umrzeć. Jakże mi przykro, Margherito!”

Teraz możemy już wrócić do poranka - chcę, żebyś zobaczyła obywatela Cavicciulego, wychodzącego z domu i wymachującego cejlońską trzcinką ze srebrną gałką - należy do policji Ascania i ma za zadanie słuchać, co się mówi na rynkach i spisywać raporty, które otrzymuje jego szef i co wieczór przekazuje ministrowi. Ale ten, który idzie za nim, z laską, nie trzcinową, ale z hebanu, i to z tych, co mają w sobie szpadę, to obywatel Altoviti, z osobistej policji Flaviarosy, którego zadaniem jest pilnowanie Cavicciulego i spisywanie raportu o wszystkim, co zrobił i czego się dowiedział. I wreszcie ten trzeci obywatel, który nie ma laski, zwie się Benedetto Scali, należy do policji państwowej i ma za zadanie obserwować tamtych obu i co wieczór informować Naczelnika Policji, który ze swej strony podlega Ascaniowi i zataja, co uważa za stosowne, z tego, co się dzieje. Najciekawsze jest, że Altoviti, Scali i Cavicciuli spotykają się, jak widzisz, co rano, w tawernie Annunzzia, antałek; razem piją pierwszą wódkę, uzgadniają zadanie, a pod wieczór ponownie się spotykają i uzgadniają odpowiednie dokumenty. Altovitiemu płaci też konsul angielski, któremu mówi prawdę; Cavicciuli otrzymuje subwencje z biskupstwa i polecenia niemal bezpośrednio z Watykanu - kłamie zatem w ten sposób; co zaś się tyczy Scalego, informuje Republikę Francuską i Imperium Austriackie, w zależności od tego, kto da więcej.

W tej chwili „Artemiza”, która już wpływa w zatokę, przygotowuje się do przejścia pomiędzy bateriami główek. Na widok żagli, jeszcze rozwiniętych, w porcie, w głębi, wszczął się ruch, kręcą się ludzie na nabrzeżu, wchodzą i wychodzą z doków łodzie pomocnicze. Może cię zainteresuje, Ariadno, to poruszenie, ale po chwili rozproszenia uwagi pokażę ci ten dom, który z jednej strony zamyka ogromną aleję Templariuszy - teraz nazywają ją aleją „generała”. Na jej końcu znajduje się Pałac, ten o szerokich okapach i wielkich balkonach, a dom, o którym ci mówię, tworzy z nim narożnik, z kilkoma ogrodami pośrodku. Przy tym domu słuszne jest, żebyś zwróciła uwagę na piękną i rzeźbioną werandę po prawej stronie, ni mniej, ni więcej, tylko kwiecisty gotyk, dzieło jakiegoś francuskiego architekta, który spędził na Wyspie jakiś czas - od frontu stawia czoło alei, z boku obejmuje się całą rozciągłość portu, a odrobinę dalej, same zamki, strzegące główek - poza tymi szybami połączonymi ołowiem, w których, gdy spojrzeć z bliska, człowiek ciekawski odkryje prawdziwe punkty obserwacyjne, czuwają lunety i oczy Trzech Gracji, Talei, Aglai i Eufrozyny, nie wiadomo, czy dalekich ciotek generała czy Ascania Aldobrandiniego - co do tego ludzie nie są zgodni, w każdym razie są to czyjeś ciotki. Grecy ze stoczni nazywają je jednak mojrami: Kloto, odpowiadająca Talei; Lachesis, odpowiadająca Aglai; i Atropos Eufrozynie - rzecz jasna imiona greckie nie docierają do dzielnicy łacinników ani nie wspomina się ich w plotkach, zatem nie ma znaczenia, jeśli je zapomnimy. W tej właśnie chwili luneta Eufrozyny odkryła na pokładzie „Artemizy” i jakby gotową do zejścia na ląd postać smutną, choć elegancką Demoniki. Eufrozyna mówi swoim siostrom: „Twarz tej kobiety przypomina mi nie wiem kogo i nie z tych czasów!” Eufrozyna może grzebać we wspomnieniach godzinami, bo przechowuje w nich imiona i zdarzenia z kilku tysięcy lat. Łacinnicy mówią o niej, choć szeptem, że pewnie tyle ma lat, pięć w tę, pięć we w tę, i z tej starości wyrosły jej w cipie sucze kły, i że ma cycki wypełnione śrubami. Jakże wredni są ludzie! Eufrozyna tymczasem nie musiała grzebać się w odległej przeszłości, tej, w której rozpala jej się ciało, gdy słyszy muzykę imion takich jak Wawrzyniec Medyceusz, Can Grande della Scala, Septymiusz Sewer, najznamienitsi z jej nieskończonej liczby kochanków, lecz wystarczyło jej przejrzeć kilka ostatnich lat. „Już ją mam! To córka komodora de Risiego! Czego tu szuka ta rewolucjonistka?” Żadna z sióstr jej nie odpowiada. Taleję ludzie zawsze nazywają Martwą - ma porcelanową twarz, szklane oczy, ciało ze zgrzebnego płótna i pakuł, a spomiędzy jej zębów zwieszają się nici prastarej pajęczyny. Aglaja jest znana pod imieniem Głupiej, może dlatego, że nigdy nie mówi za siebie, nawet monosylab „tak” lub „nie”, lecz ogranicza się do powtarzania stłumionym głosem i z opóźnieniem, jakby się nad tym zastanawiała, tego, co mówi Eufrozyna: „Już ją mam! To córka komodora de Risiego! Czego tu szuka ta rewolucjonistka?” Soczewka lunety zatrzymuje się na chwilę na osobie Agnesse, poszukuje jednak tego owalnego i smagłego oblicza podobnego do oblicza dowodzącego mężczyzny, którego powieszono na rei przed kilku laty. Eufrozyna zostawia lunetę i klaszcze w dłonie. Przywołanemu służącemu rozkazuje przygotować palankiny z laki. „Idziemy, Aglajo!” Biorą Taleję pomiędzy siebie na zrobione z rąk krzesełko, raz dwa, raz dwa, i niosą ją do sieni, gdzie już czekają trzy lśniące rupiecie z tragarzami. Martwą wsadzają do środkowej, Eufrozyna jedzie na przedzie, Głupia zamyka marsz. Zaledwie przechodzą przez ulicę: żołnierze na warcie otwierają wrota pałacu, przez które wchodzą znamienite osoby. „Wy, nie ruszać się stąd!” - rozkazuje Stara i zostawia je u podnóża schodów - sama wspina się aż do gabinetu Ascania, wstającego wcześniej niż ktokolwiek inny, wiecznie z głową zwieszoną nad stosem papierów. „Wiesz, że właśnie przyjechała córka de Risiego?” - krzyczy do niego od drzwi Eufrozyna; a Ascanio jest trochę zaskoczony, puste spojrzenie przez kilka chwil. „Co mówisz?” „Demónica, córka de Risiego, ta, którą wysłaliśmy do Francji z matką i później wplątała się w rewolucję”. „Jesteś pewna?” „Nie ma twarzy, która by mi umknęła, wiesz o tym! I mogę dodać, że przyjechała też, o ile się nie mylę, ta Wenecjanka, którą sprowadzasz, żeby uczyła cię angielskiego. To nie może być nikt inny, rudawe włosy, zbyt wysoka”. Ascanio zapisuje coś na kartce. „Dziękuję ci, ciociu. Co by się stało z Państwem, gdyby nie ty?” „Gdyby nie my, nie zapominaj o moich siostrach. A przy okazji, wczoraj w nocy policja twojej żony o mały włos dopadłaby na gorącym uczynku tego twojego pracownika, który maluje na ścianach te Ascanio morderca. Możesz mu powiedzieć, żeby uważał”. Palankiny ponownie przemierzają ulicę i wchodzą do sieni, z której wyszły - Trzy Nieszczęsne Siostry powracają do swojej zwyczajowej dziennej misji: szpiegować wszystko wzdłuż całej alei, wszystko wszerz całego nabrzeża. Ludzie z miasta przypisują szyld temu balkonowi, który jest złowróżbny; wszyscy by go napisali na tych murach, nikt nie ma na to odwagi - powtórzenie tego, który widnieje na arsenale, na drzwiach wejściowych od strony doków, nad schodami, i nakazuje:

Zacumować do rozpoznania

4.

- Zamilkliśmy - ja zmęczony mówieniem, ze spojrzeniem znużonym od tego wiru obrazów. Ty pewnie zmęczona słuchaniem? Możliwe, że tak było, ale nie chcę w to wierzyć ani nawet tak myśleć. Wyznaję ci, że chcę cię zafascynować, oczarować cię, uzależnić cię od siebie, ale ty się opierasz, jakby to, co do ciebie mówię, przechodziło przez filtr, który wszystko zatrzymuje, oprócz samej historii - niech pochwyci to, co innymi razy ciebie przyciągało i przytrzymywało, głos, fantazję. Wiem też, że boisz się nocy takich jak ta - wyglądał księżyc ponad lasem i rozjaśniały się wody jeziora, ale ty wymykasz się urokowi, usiłujesz zniszczyć, poprzez rozumowanie, ten ładunek erotyki, który jak elektryczność krzesze iskry z naszych spojrzeń, gdy się ze sobą zderzają. Przypuszczam też, że czułabyś się winna grzechu zdrady - przez te godziny przeszłaś ze świata Claire'a do mojego, od jego rozumowania do moich wyobrażeń, a teraz, kiedy kończymy, swego rodzaju wyrzut sumienia, pragnienie rewanżu zdołało uczynić więcej niż twój spontaniczny zamiar powiedzenia przynajmniej: „Ależ ładne!” To właśnie wnioskuję z tego, co się wydarzyło zaraz potem. Fantasmagoria Gorgony rozwiała się w powietrzu i smutna dziura rozwarła się pomiędzy nami. Zagadnąłem, czy nie miałabyś ochoty posłuchać muzyki. „Jak chcesz!” „Coś konkretnego?” „Wszystko mi jedno!” Włożyłem do magnetofonu taśmę z Joan Baez - tak cicho, że nie przerwała ciszy - ja patrzyłem na drzewa w lesie, ale myślałem o tobie; zasugerowałem, żebyś się zbliżyła, żebyś mnie wzięła za rękę, ale jeśli moja wiadomość do ciebie dotarła, nie posłuchałaś jej. Muzyki też może nie. Gdy się skończyła, zapytałaś mnie: „Czy ta nowa dziewczyna ma jakieś znaczenie w historii?” „Ta dziewczyna?” „Tak, Demónica”. „Nie wiem tego jeszcze, ale wydaje mi się, że nie”. „No to po co mi o niej opowiadałeś? Mogłeś jej pozwolić odejść w swoją stronę. I nie mówię tego dlatego, że zostawiłeś na boku Agnesse, o której wiem, co myślała, co robiła, co wydarzyło się, kiedy statek zacumował przy nabrzeżu. Mogłabym to opowiedzieć od a do zet i to dość dokładnie. To, czego ty możesz się dowiedzieć, dzięki twoim magicznym działaniom, i z tego, co przeczytałeś, z pewnością razem nie sięga tego, czego ja się dowiaduję, co ja wiem. Zycie Agnesse dociera do mnie jakby falami, niemal ją widzę i słyszę - nie rozumiesz, że to, co zrobił Claire, to, co nazywa bukiem zaszczepionym w dębie, zaczyna rodzić żołędzie? W tej samej chwili Agnesse przybyła do domu, w którym ma żyć... nie pamiętam teraz imienia właścicielki...” Nie odważyłem się uśmiechnąć, ale zrozumiałem twój wysiłek przy wymyślaniu tego, co było oczywiste i dość mało istotne, choć może, jak tego się zaraz dowiodło, byłaś zdolna do przedstawienia hipotez celniejszych i ważniejszych. Natychmiast postarałem się pośpieszyć ci z pomocą: „Wdowa Fulcanelli - przerwałem ci - wdowa po komodorze, który zginął w bitwie na Cykladach. Została jej państwowa pensja, którą uszanowali obecnie rządzący, żeby nie mówiono, że są tacy czy owacy, że to czy tamto”. Zaśmiałaś się tym twoim półuśmiechem, do którego mnie przyzwyczaiłaś, może tym razem bardziej jeszcze był to półuśmiech, bo wyrażałaś nim swego rodzaju zwycięstwo. „Przede wszystkim jest jasne - powiedziałaś - kiedy tłumaczysz z hiszpańskiego na angielski, tak dosłownie, jak to robiłeś teraz, tworzysz najbardziej niejasne i najbardziej niezwykłe struktury, a nade wszystko najbardziej puste, jakie udało mi się usłyszeć w życiu. Nie zrozumiałam nic z twojej odpowiedzi, bo nic nie mówi, poza tym, że wdowa Fulcanelli ma państwową pensję”. „To najważniejsze”, i gestem zachęciłem cię, żebyś mówiła dalej. Zrobiłaś to bez dalszego krygowania się. „Agnesse wydała się sympatyczna; wydała mi się miła i matczyna. Przez cały czas mówi jej, że jest małą dziewczynką, że jest sama na świecie, że tam jej będzie dobrze, że sama zobaczy... I pokazała jej mieszkanie. Mieszkanie wdowy Fulcanelli nie jest takie jak u kobiety, która aby przeżyć, przyjmuje kilku lokatorów”. Zaznaczyłaś wtedy krótką pauzę, niezamierzenie pytającą, którą wykorzystałem, aby ci wykazać, że choćby potężna była twoja inwencja, całej historii nie będziesz w stanie poznać beze mnie. W mojej rozmowie nie było jednak próżności ani oznak tryumfu, lecz zamierzona (upragniona) naturalność: „Komodor Fulcanelli, rzecz jasna, nie potrzebował kilku lokatorów, aby żyć bardzo dobrze. Zarabiał dużo pieniędzy, odbywał dalekie podróże, tak jak jego koledzy, przywoził na statku egzotyczne meble, rzadkie i cenne przedmioty. Agnesse zobaczy kość słoniową i muszle, będzie mogła dotykać haftowanych jedwabi, gładzić skóry dzikich zwierząt. Wdowa Fulcanelli z pewnością poprowadziła ją do zakątka, gdzie stoi fotel z czarnej laki, ze złotymi malunkami i inkrustacjami z kości słoniowej. Przywiózł go nie komodor, tylko jej ojciec, który też był komodorem i także opłynął kawał świata i wziął udział w czterech czy pięciu bitwach. I pewnie pokazała jej ogromną skórę z tygrysa, o którego polowaniu na pewno opowie jej legendę, jeśli nie teraz, to kiedy nabiorą większej zażyłości. Też nie jest to prezent od męża, lecz rzecz odziedziczona. Mogę cię zapewnić, że też została nabyta w Indiach przez dziadka o innym nazwisku, ale także marynarza, w noc swego powrotu do domu zamknął żonę w salonie, rozebrał ją, położył na tygrysiej skórze i dosiadł jej z gwałtownością bardziej łowiecką niż erotyczną - mimo to mówi się, że tamtej nocy tygrysy bengalskie rozczuliły się nad swoimi ofiarami, skłaniam się jednak do uważania tego za przesadę”. „I tego wszystkiego dowiedziała się Agnesse?” „Prawdopodobnie, dlaczego nie? Przychodzi mi też do głowy, że nawet pewnego razu, wykorzystując nieobecność wdowy albo ciemność nocy, naga przemknęła się do tygrysiej skóry i pozwoliła się otulić jej pieszczotami”. „To przyznanie jej zwyczajów wyszukanej zmysłowości to jest zemsta?” „Staram się - odpowiedziałem - żeby była to historyczna precyzja. Ale w tej chwili właśnie zdaję sobie sprawę, że wyprzedziłaś czas, że pominęłaś ważne wydarzenia. Na przykład, Agnesse, zanim poszła do domu wdowy Fulcanelli, została przyjęta przez Ascania”. I tym samym ofiarowałem ci na tacy następny wątek opowieści. „Och, spotkanie z Ascaniem! Było to coś najbardziej uroczystego, najbardziej imponującego, więc na Agnesse zrobiło to spore wrażenie i nawet zaczęła się bać i żałować swojej przygody, ale przez krótki czas - zwykły blask słońca odrzuca jej smutki. Był bowiem na nabrzeżu powóz z jakimś sierżantem, który miał dostarczyć ją do Pałacu. Tam pozostawiono ją w ogromnym hallu do przesady obwieszonym obrazami i draperiami, godzinę, dwie godziny. Przyszli jej powiedzieć, żeby się nie niecierpliwiła i czy życzy sobie kieliszek wina. Ona przyjęła go i to pozwoliło jej się nie rozpłakać albo uciec stamtąd; choć skoro była na Wyspie, dokąd miałaby uciekać. W końcu przyjął ją minister. Ona ukłoniła mu się dobrze po francusku, co zdawało się nie być niemiłe dla Ascania, sądząc po jego uśmiechu; kazał jej usiąść, zadał jej pytania na temat podróży, przypomniał, jakie są warunki jej pracy... »Znalazłem pani mieszkanie w porządnym domu, gdzie będzie pani zadowolona i chroniona. Marietta Fulcanelli jest damą dawnego typu, religijną, wychowaną i o wysokiej moralności - na Wyspie nie znajdzie pani lepszej przyjaciółki«. Powiedział też Agnesse, że codziennie będzie na nią czekać powóz u drzwi domu, ten sam, który wieczorami będzie ją odwoził po pracy; że będzie miała gabinet i że ponieważ oprócz uczenia go angielskiego zostanie jej powierzone tłumaczenie różnych papierów, lepiej by było, gdyby jadła obiad w Pałacu, a jeśli ma zwyczaj spania w czasie sjesty, rozkaże przysposobić jakąś alkowę, aby mogła robić to wygodnie”. Wtedy na mnie spojrzałaś, Ariadno, jakby mówiąc: „Wiem, dokąd zmierzasz?” A ja zapytałem ciebie, jakie wrażenie zrobił Ascanio na Agnesse - odpowiedziałaś mi, że trochę przerażała ją ta ponura twarz, przeszywający wzrok i że więcej się nie uśmiechnął; wyciągała wnioski, że została uwięziona, a do tego czuła lekką odrazę, bo w Pałacu było zbyt wielu świętych i zbyt wiele krzyży w gabinecie Ascania, i to, że odniósł się do jej moralnego prowadzenia się i do pożyteczności niezaniedbywania praktyk religijnych - bo powiedział jej coś w tym stylu: »Pani, ja jestem tutaj i rządzę Wyspą, aby jej mieszkańcy mogli spokojnie żyć i w spokoju ocalić swoje dusze, a wystarczy, że tylko będą mi posłuszni, nie dlatego, że to moje rozkazy, ale dlatego, że wyrażają wolę Boga. W tym mieście grzech śmiertelny jest zbrodnią przeciw Państwu i, rzecz jasna, zbrodnie przeciw Państwu są grzechami śmiertelnymi«. Agnesse odważyła się zapytać go, dlaczego w takiej sytuacji to nie biskup rządzi: »Biskupi, droga pani, nie znają się na budowie okrętów; poza tym nie zawsze można im ufać, a nawet są wśród nich masoni. My porozumiewamy się bezpośrednio ze Stolicą Apostolską«. „A o generale della Porta nie mówił jej?”, zapytała Ariadna. „O ile wiem, to nie”. „I nie wydaje się to dziwne?” „Mnie czy Agnesse?” „I tobie, i jej”. „Ona w życiu nic nie słyszała o generale”. „Dlatego, dlatego, właśnie dlatego...”

Oto co dała z siebie metoda zaszczepiania buków na dębach; twoje przygotowanie historyczne i twoje pragnienie trwania po stronie Claire'a - coś jakby odpowiedź na wyzwanie, zawierająca tę informację: „Bez twojej pomocy my też doszlibyśmy do prawdy”. To, co wtedy się wydarzyło, to, co zrobiłem i powiedziałem, sprawiło, że zacząłem siebie postrzegać (później, kiedy zostałem sam i wspomniałem przeszłość) jako pawia, który olśniewa samicę pięknem swoich piór, i w ten sposób, tym drżeniem, które się z nich dobywa i niemal jest słyszalne, zatyka jej dech w piersiach: „Ja mogę zebrać tak cenne informacje, kochana Ariadno. Bo Agnesse, w sumie, poczuła się przestraszona, kiedy nagle znalazła się w środku niemal zamkniętego powozu, w towarzystwie brzydkiego i milczącego sierżanta, a potem sama w ogromie Pałacu, w tych korytarzach i w tych salonach, gdzie wszyscy wydawali się księżmi po cywilnemu, ale nie tymi watykańskimi, których ona doskonale znała i wiedziała, jak się z nimi obchodzić, pysznymi, pewnymi siebie i zawsze w poszukiwaniu ofiary, lecz uległymi i nic nie znaczącymi, którzy przechodzili bezszelestnie, którzy mówili szeptem, jakby bali się obudzić z odległej śmierci komodorów na portretach zwisających ze ścian; jakby wielkie okręty z wymalowanych na obrazach bitew miały wystrzelić salwę w nieprawdopodobnym przypadku, gdyby ktoś głośniej stąpnął. Nie mówię tym więcej, niż ty powiedziałaś, choć innymi słowami; wzruszający obraz przestraszonej Agnesse, jaki możemy sobie wyobrazić, w ślad za tym brzydkim i milczącym sierżantem po tym szerokim i niekończącym się korytarzu o lśniących posadzkach, o bardzo wysokich sufitach, o ogromnych drzwiach, wszystko o takiej wielkości, że ona w porównaniu staje się malutka i bez znaczenia, a przecież jest słusznego wzrostu. Dlatego jest to tylko kinematograficzne spojrzenie na tę scenę, a staram ci się właśnie przekazać, co też takiego przywróciło Agnesse jej samej - Ascanio Aldobrandini, jak inni w jego zawodzie, ucieka się do użycia wielkich przestrzeni, aby kompensować sobie pewien defekt, do którego inni być może nie przywiązują wielkiej wagi. Czy może tu chodzić o jego przypadłość? Po tym, czego dowiedzieliśmy się z procesji dyscyplinującej, to najpewniejsze. Salon, w którym przyjmuje, jest największy z całego Pałacu; jest też najmniej udekorowany; to zatem, co Agnesse powiedziała o wielu krzyżach, odnosiło się tylko do dwóch - jednego olbrzymiego, który wisi na nagiej ścianie, drugiego malutkiego, z kości słoniowej, stojącego na rogu stołu. Drzwi, przez które się wchodzi, znajdują się po przekątnej od miejsca, w którym oczekuje Ascanio - wchodzący jest zobowiązany przemierzyć najdłuższą odległość w linii prostej, obserwowany przez dalekie oczy, bardziej przeczuwany niż widziany, i po drodze nie ma ani jednego przedmiotu, na którym można by odpocząć albo znaleźć w nim oparcie, aby zrównoważyć uczucie pustki i osamotnienia, odczuwane w miarę zbliżania się. Nie ma nawet dywanu, lecz jest posadzka z wielkich marmurowych płyt, czarnych i białych, niczym ogromne szachy. W tej samotności ten czekający człowiek, nieruchomy, zimny, jest jednak jedynym elementem ludzkim, jest zbawieniem. Zwykle dociera się do niego już pokonanym i złamanym. I oto, co zastała Agnesse, wchodząc do pomieszczenia - nieprawdopodobną samotność i oliwkowego mężczyznę w tle. Jednak Agnesse jako dziecko przebiegała ogromne przestrzenie, salony, w których doża wydawał swoje przyjęcia. Później niejeden raz przechodziła po lożach i gabinetach Watykanu, a nawet po samym placu Świętego Piotra, pustym o świcie, ona sama... Nie dostrzegła wybiegu, nie wpadła w pułapkę - z naturalnością przemierzyła przekątną, bez wahania czy potykania, dworskim kroczkiem, jakiego ją nauczono, a znalazłszy się przed Ascaniem, złożyła mu ten francuski ukłon, o którym ci mówiłem. Ascanio od małego był nauczony panować nad sobą, aby nigdy nie zdradzać tego, co myśli albo czuje. Nie okazał zaskoczenia, a mniej jeszcze zdumienia czy podziwu. Lecz staram się, kochana Ariadno, abyś zwróciła uwagę na znaczenie dla sprawy pewnych drobiażdżków: Agnesse została zawieziona do domu wdowy Fulcanelli nie tym złowieszczym powozem, który odebrał ją z nabrzeża, lecz elegancką berlinką, obitą jedwabiem, bardzo luksusową i wystawną, i zaprzężoną w bardzo dobre konie; i towarzyszył jej nie mrukliwy sierżant, lecz pełen szacunku kapitan, rozpływający się w kurtuazji. Drugi szczegół, który polecam twojej uwadze, to nagła krzątanina, pośpieszna bieganina, której oddał się Aldobrandini, gdy tylko wyszła Agnesse: przywoływanie ludzi, wydawanie rozkazów, przebiec trzy czy cztery gabinety i tyleż samo pokojów o niekreślonym przeznaczeniu i - co najbardziej szokujące, co zwróciło uwagę jakiegoś podległego obserwatora - wszystko to robił z cieniem uśmiechu na ustach, nieznanego z chwil tryumfu sprawiedliwości nad nieporządkiem, gdy trzeba było kogoś powiesić, lecz nowej natury, którą można było uznać za dobrotliwość; wszystko to po to, żeby w końcu rozkazać, że tego samego popołudnia pokój Agnesse zostanie zainstalowany w normalnym salonie, przyległym do jego, z drzwiami pomiędzy nimi, i że zostanie umeblowany nie przewidzianymi starymi rupieciami, lecz najbardziej luksusowymi meblami, które kazał zebrać stąd i zowąd, tak by wszystko wyglądało możliwie najradośniej i dość elegancko - kazał też codziennie zmieniać kwiaty. Trzecią rzeczą, na którą chcę zwrócić twoją uwagę, jest fakt, absolutnie nieprawdopodobny, że Ascanio został z zamglonym wzrokiem, jak to się mówi, olśniony, niemal przez minutę, i że natychmiast, jakby ukąsiła go tarantula, pognał i rzucił się na kolana przed wielkim krucyfiksem, aby pozostać tam przez dłuższą chwilę, ze zwieszoną głową, ze spuszczonymi powiekami, z rękoma na piersiach. Światło spływające z góry rzucało na podłogę jego klęczący cień, sprawiało wrażenie jeszcze większej pokory...” I tutaj zamilkłem, ze wzniesioną ręką i utkwionymi w nią twoimi oczyma. Kiedy ją opuściłem, twoje spojrzenie też opadło. Poczułem tryumf, Ariadno! Próżny i głupi tryumf, choć z szacunku dla ciebie postarałem się go ukryć. Ty słuchałaś mnie stopniowo coraz bardziej rozluźniona, coraz bardziej szczerze - uznałem, że zapomniałaś o swoich zamiarach, ledwie zarysowanych, przeciwstawieniu mojej metodzie metody Claire'a. Jednak twoje słowa udowodniły mi, że nie jest tak, że to coś jeszcze bardziej satysfakcjonującego. Powiedziałaś: „Przyznaję, że sama niczego takiego bym się nie doszukała”. Wtedy moje upierzenie pawia zamknęło się niczym parasol na wietrze, ustała uwodzicielska emanacja. Poczułem się brzydki i trochę głupkowaty. Wybacz mi, Ariadno.

IV

1.

- Poprosiłaś mnie o ogień, a kiedy ci go podawałem, ty ujęłaś mnie za nadgarstek i zamknęłaś oczy. A może nie było to tej nocy, o której myślę, ale innej, bardziej niż realnej, wyśnionej? Z tymi wszystkimi rzeczami wydarzającymi się jednocześnie zaczynam popadać w pomieszanie i już nie wiem, co było wcześniej ani co przyszło potem, wedle zwyczajnej rachuby. Że wyszedł księżyc, nie mam wątpliwości, bo pamiętam jasność lasu. A także to, o czym rozmawialiśmy, ostatnie nowości o Clairze: ta rewolucja, którą zamierzają wszcząć niektórzy studenci, jego stronnicy, niewielka liczba, która nie jest w stanie pociągnąć za sobą reszty, bo ludzie rozumują tak: „Będziemy się pakować w kłopoty, ledwie zaczął się rok, a do tego z powodu faceta, który twierdzi, że Napoleon nigdy nie istniał?” Większość z nich nie ma pojęcia, kim był Napoleon, może nawet nie są za bardzo pewni, kim był Abraham Lincoln - wiedzą, że jednemu i drugiemu postawiono ogromne pomniki, a nie ma zwyczaju gromadzić kamieni, a potem nadawać im uroczystą formę ku czci ducha; przynajmniej zwykle tak się nie dzieje. Ty ubolewałaś nad powierzchownością, z jaką młodzi rozwiązują dotyczące ich kwestie, na co ci odpowiedziałem, że może powierzchowność tak, ale w którym miejscu ta sprawa dotyczy młodych, nie potrafiłem zobaczyć, bo jeśli jednogłośnie uzna się, że Napoleon nigdy nie istniał, coś zmieni się w papierach i w świadomości niektórych ludzi; natychmiast zorganizuje się sympozja, kongresy i seminaria, aby zapełnić powstałą pustkę, jak to się mówi, znaleźć Napoleonowi następcę, jeśli nie zastępcę, albo stwierdzić, że nie ma już rady na tę pustkę i że wyjaśnienia historii trzeba szukać w innym miejscu - rzeczy tego rodzaju można wymyślać w nieskończoność, lecz zawsze dojdziemy do wniosku, że świat będzie dalej trwał i ludzie, wszyscy pojedynczo, takoż - oczywiste to rozumowanie nieustannie cię rozczarowuje, bo ty przypuszczałaś (na własną rękę? bez udziału Claire'a?), że po objawieniu wszystko pójdzie w drzazgi na całym szerokim świecie i że to będzie przyczyna (mniej więcej) spodziewanej mutacji gatunku, która wszystko rozwiąże albo która przynajmniej położy pierwszą cegiełkę ostatecznych rozwiązań. Kiedy wie się to, co ty wiesz, i ma się wyobraźnię, utopia znajduje się w zakamarku każdej zmarszczki (albo fałdki) duszy. I ja chciałbym wiedzieć, albo przynajmniej podejrzewać, jaka rola wam przypadnie w tym świecie zmienionym według twoich marzeń, tobie i Claire'owi - główna para przyszłej ludzkości, w których działania prokreacyjne zostały zastąpione przez techniki bardziej zaawansowane i w których jednocześnie udało się osiągnąć autonomię erotyki i przezwyciężyć pewne warunki w naszym świecie jeszcze dzisiaj niezbędne? Odnoszę się, mówiąc o autonomii erotyki, do możliwości (dalekiej) upragnionej przez niektórych od wielu wieków, ale zawsze na nowo przywoływanej przez tego czy owego, że erotyzm można stosować bez udziału ciała, co fałszywie zawiera się w zdaniu logicznym: „Kocham cię całą swoją duszą!”, czego jeszcze nie usłyszałaś, ale może któregoś dnia usłyszysz, choć przepełnione prawdą, i nie jako sublimację, ale jako ostatnią deskę ratunku. Moje ciało oczekiwało wezwania twojego ciała, tego mimowolnego głosu, do którego dążę, odkąd jestem z tobą, i który uważam za znacznie bardziej prawdziwy niż głos twojej duszy, to nieporozumienie, które zdaje się wzywać Claire'a. Wzięłaś mnie za rękę, powtarzam, choć pod słusznym pretekstem, i bardziej byliśmy razem niż kiedy indziej, nie wiem dlaczego. Następnego dnia nie pracowaliśmy, dlatego przedłużyliśmy pobyt na werandzie. Powiedziałaś coś na temat ciszy albo że las umilkł, i nagle, bez związku, zaczęłaś opowiadać, że w śniegu jelenie zbliżają się do brzegu jeziora, przychodząc ze swoich gór, i że ty je widziałaś, jak gryzą zielone liście pozostałe na wysokich zaroślach; i pamiętam, że bardzo dobrze to opowiedziałaś, bo został mi obraz jeleni unoszących głowy, wyciągających szyje i z rogami odrzuconymi do tyłu, którymi niemal ocierały się o zady. Wtedy coś, jakby wielkie ptaszyska, bardzo szybkim lotem przemknęło obok nas, furcząc, a ty zaskoczona i spóźniona zamachałaś w powietrzu rękoma, broniąc się ze strachem przed tym, co już minęło, choć zaraz pojawiło się znowu, tym razem już nie tak szybko - ciała wyciągnięte, przyciężkawe, ptaszysk w spódnicach. Ty przylgnęłaś do mnie, chcę powiedzieć, że przytuliłaś się, drżąc, i zapytałaś mnie, co to było, te trzy ciała, bez widocznych skrzydeł, prześlizgujące się niczym mewy. Po trzecim przelocie mogłem ci odpowiedzieć, i nie bez śmiechu, ale nie wypuszczając cię, raczej przyciskając cię jeszcze bardziej. „Nie pamiętasz ich? - powiedziałem. - To trzy Złowieszcze Siostry, zwane Mojrami albo Gracjami, Aglaja, Taleja i Eufrozyna, zaszczycają nas swoją wizytą”. Gwałtownie się ode mnie odsunęłaś, a twój głos, drżący, stał się twardy. „Nie żartuj sobie...”, ale w tej samej chwili ptaki pojawiły się tak blisko, że ty, znowu do mnie przytulona, mogłaś zobaczyć oczy Starej, Martwej i Głupiej wbite w nas, i usłyszałaś tak jak ja, że Stara krzyczy do nas: „Przestańcie się tak obejmować, świnie!”, co zostało powtórzone przez Głupią w kilka sekund potem, kiedy już przeleciały. Ty zacisnęłaś palce rąk, przesuwając je po moim karku, bo nogi cię nie utrzymywały. Błagałaś mnie, niemal mdlejąc, żebym zaprowadził cię do środka i dobrze zamknął drzwi i okna. Kiedy już cię położyłem do łóżka, kiedy dałem ci trochę wódki, moje ciało stanęło pomiędzy twoimi oczyma i trzema straszliwymi twarzami gapiącymi się z drugiej strony szyb. Kiedy podszedłem, żeby zamknąć okiennice, zaciągnąć zasłony, umieścić pomiędzy nimi i nami tyle, ile się dało, mogłem usłyszeć, że dalej krzyczą, może łajając nas za spodziewany grzech i za to, że zamykaliśmy się na cztery spusty, żeby nie mogły nas zobaczyć. Ty już doszłaś do siebie, nie wiedziałaś, że dalej się patrzyły, i nie przyszło ci do głowy, że te hałasy, które dalej trwały, niczym ptaków rzucających się w świetle, to były ich ciała rzucające się w poszukiwaniu jakiejś szpary, przez którą mogłyby nas podglądać, może surowo przestrzegając starszeństwa. Zapłakałaś, a ja otarłem ci łzy. „Minął mi strach, ale absurd wbił mi się o, tutaj”, i twoja ręka zakołysała się pomiędzy sercem i czołem. „Jak to możliwe?” „Nasze światy się krzyżują - odpowiedziałem - skoro my ingerowaliśmy w ich świat...” Przesunęłaś dłonią po oczach, poprosiłaś, żebym trochę odchylił lampę i żebym usiadł na krawędzi łóżka. „Ale dlaczego tutaj, dlaczego my?” Wtedy wziąłem cię za rękę: „Zapraszam cię, żebyśmy poszli za nimi, jeśli nie jesteś zmęczona. Tej nocy albo jakiejkolwiek innej na Wyspie. Stanęliśmy przed ich domem - otworzono balkon, wewnątrz panuje ciemność. Jeszcze unosi się w powietrzu rozproszona jasność, ostatnia - słońce opadło, ruch w porcie, jego hałas, umilkł już jakiś czas temu - to czas tawern i mandolin. Jeśli zwrócisz uwagę na zakątek tej ulicy, gdzie łączą się dwa cienie, i jeden z nich stara się oderwać, a ten drugi go powstrzymać; jeśli zbliżysz się i posłuchasz, rozpoznasz dialog tysiące razy powtórzony, tysiące lat powtarzają to samo te albo inne cienie: „Późno już. Idę”. „Poczekaj. Jeszcze nie jest noc”. („Nie słyszysz słowika?” „Nie. To jest skowronek”). Na Wyspie rutynę modyfikuje to, co następuje zaraz potem: „Zaraz będą tu one...!” „Jeszcze nie! Przy świetle nie mogą!” na otwartym balkonie pojawia się ziemista morda Głupiej, która węszy powietrze, która wyciąga rękę i trzyma ją nieruchomo. Głos Starej pyta ją, czy jest chłodno; Głupia odpowiada, że tak i że trzeba będzie Martwej założyć chustkę. Naprzeciwko, w Pałacu, kilku służących z pochodniami zapala lampy, kiedy płonie ostatnia - jest ich trzydzieści trzy wzdłuż fasady! - Gracje przelatują pośpiesznie przez miejskie ulice, a gdy tylko znajdują się na zewnątrz, wzlatują w powietrze, aby znaleźć się poza zasięgiem świateł. Dzisiaj leciały jedna za drugą, gęsiego, i dalej tak się trzymają, chociaż w locie przybierają różnorakie kształty, zależnie od tego, jak im się zachce albo jaka jest noc. Jeśli każdą z nich określimy inicjałem imienia, oto kształty albo sposoby ich latania:

A			A E				A			E
T	A T E		T		T				T	T
E					A E				E	A

Pewnie zauważyłaś, że to kombinacje trójkowe, jedyne możliwe. Zauważyłaś, że Taleja zawsze jest w środku, w ten sposób podtrzymują ją ręce sióstr. Niektórzy twierdzą, że różne figury nie mają praktycznych celów, że są tylko ćwiczeniem estetycznym, a może matematycznym; ale nie brak uważających, że wszystko zależy od wiatru, od jego trwania i siły. W te rzadkie dni, kiedy pada na Wyspie, siostry zostają za szybami, i takiej nocy kochankowie czują się wolni, i małżonkowie otwierają okna sypialń, i nawet ludzie samotni się cieszą - dziewięć miesięcy później zwykle rodzi się wiele dzieci. Spójrz, jak przelatują w tę i z powrotem przed tym oknem, jak przysiadają na parapecie, jak gdyby były ptakami, jak podrzucają papierek - nazajutrz mąż i żona będą mogli przeczytać coś podobnego do tego: „Świnie! Już trzy razy to robiliście w tym tygodniu!” Przebiegają po wszystkich domach w mieście, wszystkich ulicach, wszystkich zaułkach. Ludzie przylegają do chodników, skrywają się w cieniu; obudzeni w łożu udają sny o śmierci, podczas gdy ukryte ręce ściskają się i składają obietnice. Kiedy oddalają się Mojry, nieśmiały ruch poprzedza pośpieszny żar, którym chce się nadrobić stracony czas. Stara dyktuje Głupiej to, co przewąchują, imiona ludzi, co robili, kiedy zostali zaskoczeni, a Głupia zapisuje, nie przestając latać, na długim papierze, który niesie w rękach - kiedy pisze, Martwa, trzymana jedynie przez Starą, chwieje się, ale nie spada, bo Głupia szybko pisze, i szybko odzyskują równowagę. Są jak drapieżne ptaki: wzlatują, wnikliwie badają i spadają na nieostrożnego królika: „Świnie!” „A jeśli wrócą?” „Źle by było, gdyby wróciły!” Czasem tak, Siostry powtarzają rundę, jednak było nie było, przed świtaniem porzucają przestworza i wchodzą do pokoiku w Pałacu, gdzie funkcjonariusz na służbie przyjmuje donosy i zapisuje je w wielkim zeszycie o czarnych okładkach: imiona grzeszników, przestępstwa, wysokość mandatu, aby przekazać sędziom dane o winie.

Jeśli dokładnie śledziłaś lot Sióstr, pewnie zobaczyłaś, jak na chwilę zatrzymały się na tarasie wdowy Fulcanelli; że Martwa i Głupia zostały w oknie, i jak Stara zaglądnęła do środka domu, jak zatrzymała się przy łóżku Agnesse i szpiegowała jej sen, a potem skrzywiła się - co na jej twarzy było grymasem niezrozumienia i obojętności. Wracając do domu, przelatując obok Pałacu, zauważają, że Ascanio Aldobrandini, otworzywszy okno, wpatruje się w gwiazdy. Stara pyta Głupią: „Dlaczegóż to nasz bratanek nie śpi o tej porze? Nie sądzisz, że to dziwne?” Głupia pewnie powtórzyła to nazbyt głośno, bo Ascanio usłyszał ją i zamknął okno. Przy trzeciej rundzie Ascania już nie było.

„Poezja - powiedziałaś wtedy - to zbiorowisko chmur, które maluje się na szaro i purpurowo i które nie pozwalają ci zobaczyć słońca opadającego na horyzoncie. Ja potrzebuję racjonalnego wytłumaczenia, dlaczego duchy przybyły, żeby nas szpiegować, patrzyły na mnie tymi martwymi oczyma, zelżyły mnie”. Musiałem ci odpowiedzieć: „Bardzo prawdopodobne, że wyjaśnienie, którego potrzebujesz, można wydobyć od Claire'a - on na wszystkim się zna”. Wtedy odwróciłaś się do ściany: „Idź już, proszę, sprawdź, czy okna i drzwi są zamknięte”.

W ten sposób zepsuło się noc, która mogła być bardzo przyjemna, być może decydująca dla tej naszej historii; albo przynajmniej tak mi się wtedy wydawało, sądząc po objawach. Jednakże nie jest niemożliwe, że miałem halucynacje, a może nawet nie to, tylko był to zwykły, tradycyjny wpływ księżyca. Byłem wystawiony na światło księżyca i zrobiłem sobie nadzieję - ot, i wszystko. Mimo to, i w obliczu oczywistej wizyty Trzech Latających Mojr, nie pozostaje mi nic innego niż dowieść realności czegoś, mimo że w tym przypadku, paradoksalnie, chodzi o nierealność. Mam potwierdzenie w postaci twojego świadectwa, bo też widziałaś i przeżyłaś inkwizytorską i przyprawiającą o ciarki wizytę tych Strażniczek Powszechnej Czystości. Jednak wstydzę się swojej umysłowej niemożności, jako jedynego powodu, przez który poszłaś spać bez dostatecznego wyjaśnienia. Skąd mogłem je wziąć? W jakich teologiach, w jakich matematykach, w jakich parapsychologiach je odnaleźć? Jednakże od ciebie do mnie i vice versa, jedynych świadków i ofiar pojawienia się, jedynych poszkodowanych przez tę interferencję dwóch światów, dlaczego nie zostać przy zwykłej pewności, po co upierać się przy wyjaśnianiu niewyjaśnialnego? Nie nabierają w ten sposób fizycznych kształtów śnione obrazy, mniej jeszcze wymyślone, a słowa to za mało, aby nadać im masę i kształty. Skoro przybyły na Wyspę, na naszą Wyspę, to dlatego, że istniały i jeszcze istnieją, w taki sposób, w jaki istnieje przeszłość - co do tego nie oszukał mnie Cagliostro. Nie jest jednak niemożliwe, żeby postaci z jakiejś historii wtargnęły do innej, która do nich nie należy. Zdarzenia tego rodzaju czasem zachodzą, może częściej, niżby należało. Pewne ciemności, pewne absurdy rzeczywistości nie powinny mieć innego pochodzenia. By nie szukać daleko, nasza sprawa... Każde szło swoją drogą, ze swym przeznaczeniem na karku, dobrym albo złym, postaci z naszych własnych historii, i jedno, co mieliśmy wspólne, to przyjaźń z Claire'em. A pewnego dnia, nie myśląc o tym, weszłaś przez moje drzwi, co znaczyło tyle samo, co wejście w moje życie i zagnieżdżenie się w nim, kto wie, może na zawsze. Pewną część naszego przeznaczenia przeżyliśmy razem, czy jeszcze ją przeżywamy. Dlaczego? Ja nie należałem do twojej historii, nie miałem w niej roli, tym bardziej tej człowieka bez nadziei, który wzrokiem wyczekuje miłości.

Dobrze. Niech to dalej trwa. Teraz śpisz, a może nie śpisz, może twoje oczy poszukują jakiegoś punktu w ciemności - to znaczy rozwiązania dla twojego życia. Pragnąłem, kusiło mnie, żeby podejść i delikatnie zapukać, ale nie odważyłem się. Siedząc w twoim fotelu, paląc papieros za papierosem, patrzyłem na płomienie, słodko malutkie, sięgające ledwie ponad żar, a patrząc na nie, pozwoliłem się nieść ciekawości kontemplowania Agnesse, nie śpiącej, jak ją zostawiliśmy, kiedy Eufrozyna odważyła się szperać w jej sypialni, lecz kilka godzin wcześniej, kiedy została sama i mogła pomyśleć o sobie. Widziałem, jak żegna ją wdowa Fulcanelli, pocałunek w czoło i już traktowała ją na ty; jak ona zamyka drzwi i zakłada łańcuch... Wtedy się odwróciła. Nie spodziewając się tego, znalazła się przed lustrem, w którym mogła się przejrzeć niemal w całości - wielkie lustro, głębokie, o szerokiej ramie wyrzeźbionej w ciemnym drewnie. Spojrzała, ale nie patrzyła na siebie, tylko starała się zobaczyć dalej niż własna postać, tło jeszcze mętne, ale już dźwięczne - to, co do niej dotarło, co wbrew jej woli zwróciło jej uwagę (bo była zmęczona, bo była śpiąca i z największą przyjemnością odłożyłaby ciekawość luster na inny dzień), było właśnie szmerem jakby głosów, którego nie mogła uniknąć, który już się wzmagał i spowijał ją - nie wiedziała jednak, co mówi, bo mówiono dwoma pomieszanymi językami i bez żadnego uporządkowania - aż zamilkł najdziwniejszy (swego rodzaju szept z muzyką skrzypiec, kobiecy kontralt), a drugi, angielski, mężczyzny, zaczął recytować wersy, z których początkowo dotarła do niej tylko melodia, ale jego słowa zaczęła po trochu rozumieć - stanęła, opierając się o drzwi, zamknęła oczy - niczym pieszczota wiatru, a mówiły o miłości i ich słowa, falami, były tak wyraźne, ich obrazy tak silne, że burzyły krew... Podbiegła do lustra, oboma rękoma chwyciła ramę, zatopiła spojrzenie w dalekim tle - ujrzała postaci zamglone i przemieszane; każdemu z nas wydałoby się to kilka razy odbitym kinematograficznym negatywem. Było to coś takiego, jak ciała i działania przejrzyste, które pozwalają na widok ciał i działań podobnych - co dla Agnesse nie było nowe, przydarzyło się jej po wielokroć, wiedziała, że po kilku dniach przyzwyczajenia będzie potrafiła je rozróżnić, uporządkować i zrozumieć (a może najpierw zrozumieć, a potem uporządkować. W każdym razie zawsze istniała zależność pomiędzy porządkiem i zrozumieniem). Jednak ciekawość dowiedzenia się, kim są i dlaczego się tam znajdują, nie dawała jej spokoju, zatem otworzyła drzwi i zawołała wdowę Fulcanelli - raz, dwa, nawet trzy. Dom był wielki; głosy przebiegły go i obudziły uśpione echo zakamarków, aż imię „Marietta” zostało zwielokrotnione; aż z daleka dobiegła ją odpowiedź. Przyszła wdowa w negliżu i z lampką w ręku; poprzedzał ją blask rozpraszający ciemność wzdłuż korytarza: „Co się z tobą dzieje, dziewczyno? Boisz się? A może zobaczyłaś, jak przelatywały wielkie ptaszyska?”

Obawiam się, kochana Ariadno, że przy tej okazji, tylko przy tej, nie pozostanie mi inne wyjście, jak poprawić cię - nie ciebie, rzecz jasna, ale obraz Agnesse, jaki mi przekazałaś, bo według ciebie ona zadrżała i wydała się przelękniona w pewnej chwili, już nie pamiętam której. Patrzyłem na nią, kiedy przychodziła wdowa; kilka minut wcześniej opanowało ją pragnienie, które wzbudziły te usłyszane wersy; teraz, w tej chwili, wydaje się kimś innym, a zmiana jest tak ewidentna, że wydaje mi się słuszne poświęcić jej kilka słów. Ta dzisiejsza Agnesse, czekająca na to zbliżające się kołyszące światło, doszła do siebie; z jej twarzy, z jej piersi znikło erotyczne drżenie i sprawia wrażenie wielce godnej i pewnej siebie: do tego stopnia, że mnie zdumiewa, że szukam w pamięci kogoś, do kogo mógłbym ją porównać, i odnajduję tylko kilka księżniczek Sachsen-Coburg-Gotha, brzydkich i staroświeckich, ale majestatycznych, oraz pewnej hiszpańskiej aktorki komediowej, którą pewnej nocy widziałem w roli cesarzowej. Sama Marietta, unosząc lampkę i oświetlając jej oblicze, zdumiała się, że nie wyraża strachu, a zaskakuje elegancją, spokojem białej postaci wspierającej się na framudze. „Nie, nie boję się i nie widziałam żadnego ptaka. Ale chcę, żeby mi pani coś wyjaśniła i coś opowiedziała”. Popycha ją w stronę kanapy, sadza ją. „Proszę mi powiedzieć, Marietto, kto mieszkał w tych pokojach przede mną? Kobieta, mężczyzna, może oboje?”

Pokoje Marietty składają się z salonu i alkowy. W salonie świeca oświetla biało-złote krzesła, stolik z lustrem, z którego wydobywają się głosy i rytmy; obrazy statków, angielskie grawiury i kilka perskich dywanów przykrywających marmury; bardziej w głębi, w półcieniu, widać coś jakby komodę, jakby parę foteli, jakby witrynę, ale nie w szczegółach. W alkowie jest łoże z baldachimem, prawdziwe cukiereczki, łoże i baldachim, koronki i mahoń, białe i czerwone jedwabie, i wielkie zwieńczenie podtrzymujące świetny rupieć. Kilka krzeseł, dwie szafy, a na wszystkich powierzchniach, które mogły je pomieścić, mnóstwo drobiazgów dawnego pochodzenia: z jadeitu, kości słoniowej, lakowanych czerwienią i złotem.

„Dlaczego mnie pytasz?”. Marietta nie pamięta, żeby odnosiła się do wcześniejszego gościa, i zaskakuje ją, że teraz zadaje jej się to pytanie, o takiej porze, kiedy już była w łóżku. „Czy ktoś ci opowiadał o sir Ronaldzie?” „Och, nie, nie, nikt mi nie mówił, bo z nikim nie rozmawiałam, tylko z panem ministrem, który oczywiście...” „No lepiej on niż ktokolwiek inny”. Knot świecy wydłużał się i płomień tańczył - Marietta skróciła go palcami. „...to z jego powodu wyjechał”. „Jest poetą, ten sir Ronald?” „Znasz go?” „Tylko o nim słyszałam i to niewiele. Sir Ronald... jak?” „Sidney. Sir Ronald Sidney, szlachcic, jakimi potrafią być tylko Anglicy, kiedy są szlachtą”. „Żonaty?” „Prawdę mówiąc, nie wiem... może w swoim kraju. Tutaj mieszkał sam. Jeden długi rok”. Agnesse westchnęła i wniosła ramiona. „Była pewna kobieta, ponadto, i to nie jeden raz, tylko wiele razy. Oboje się kochali”. Marietta zwiesiła głowę i odpowiedziała westchnieniem: „Tak, Inés”. „Inés?” „On nazywał ją Agnes, bo tak się mówi w Anglii, jak sądzę, ale nie była Angielką ani Włoszką. Przywieźli ją z bardzo daleka, zdaje się, że z Brazylii. Jeszcze nie wiemy, nikt się już tego nie dowie, czy została porwana, czy ożeniona. To historia, którą już zaczyna się zapominać. Przy tym, co się dzieje!”

Marietta wstała; wyjrzała przez okno, wsłuchała się w noc - dobiegł ją głos, który być może był krzykiem, i od strony nabrzeża powolne uderzenia w dzwon zapowiedziały wyjście w morze statku. Marietta zamknęła okno i wyjaśniła: „One mogą przylecieć i podsłuchać”. „One? Kto?” „Ciotki Ascania. Teraz nie pytaj mnie o więcej; jeśli nie, ze strachu zapomnę całą historię”. Znowu zaczęła nasłuchiwać - z korytarza dobiegły szmery, nie ludzi, mniej jeszcze ptaszysk; te zagubione szmery każdej nocy, kroki zmarłych, którzy nie chcą odejść, deski skrzypiące i uwalniające subtelne duchy, wspomnienia słów, które zostały wypowiedziane, wykrzyczanych krzyków, jęków i spazmów rozkoszy i bólu, wszystko to, co zostaje w powietrzu, co miesza się i komponuje tę bezładną muzykę, w której także biorą udział myszy, gdy tak się zdarzy. Z tej muzyki możemy wywnioskować, nocą, czy korytarze są szerokie, czy sufity są wysokie, a czasem, ile czasu upłynęło od powstania tego szmeru: krokami, westchnieniami, pojękiwaniami i skrzypieniami drewna. Jeśli chodzi o myszy, to sprawa jak najbardziej aktualna. „Inés przywiózł z podróży jeden taki, co dowodził handlową korwetą, bardzo wytworny, zbyt wielki donżuan. Płynął do Brazylii i wracał załadowany cennym drewnem. Inés zapakował na statek i musiał zabić pewnego marynarza, który chciał mu ją odebrać. Powiedział, że pojął ją za żonę, ale któregoś razu przybył na Wyspę człowiek, który go szukał; musiał salwować się ucieczką i wszelki słuch o nim zaginął - może go zabili, ale o tym pewnie byśmy się dowiedzieli. Marynarze w portach wiedzą wszystko, a o tym kapitanie korwety szepcze się, że ciągle jeszcze ucieka przed pościgiem, że to ma być brat Inés, a może jej ojciec, mąż, któż to może wiedzieć?” Tutaj Marietta przerwała i pod pretekstem przyniesienia czegoś do picia, wyszła ze świecznikiem. Agnesse podbiegła do lustra, uniosła światło, żeby je oświetlić, ale zobaczyła tylko zamazane cienie i usłyszała jedynie szelest mroku. Marietta wracała z butelką i szklankami; napełniła je winem niczym topaz, podała Agnesse: „Zatem Inés została sama, raczej porzucona w pustym domu i nikt nie miał odwagi pośpieszyć jej z pomocą, gdyż są dusze nie ulegające wzruszeniu nad ludzkim nieszczęściem, a tylko swoim własnym albo co najwyżej odnoszącym się do najbliższych. Wiedziano, że Inés zaczęła cierpieć głód; wiedziano o tym, gdyż spróbowała sprzedać mebel z tych, które wszystkie tutaj mamy, przywieziony ze Wschodu, i o które tak zazdrosne są mieszczanki. Zona komodora Ricovieri mi powiedziała, a także wdowie de Imola, i we trzy szukałyśmy sposobu, żeby pomóc dziewczynie, której groziło wielkie niebezpieczeństwo, bo była naprawdę piękna, pięknem, jakiego tutaj się nie spotyka, inna smagłość cery, jakby złota, z zielonymi oczyma, i ciało smukłe i giętkie, że nie wiem, do czego je porównać, jeśli nie do twojego, które pewnie też jest takie, pomijając kolor. Ty też jesteś smagła i masz jasne oczy, ale twoje włosy są rudawe, a jej jasne, jak włosy tych marynarzy z Północy, którzy czasem schodzą tu na ląd i wydaje się, że słońce nie pozwala im widzieć rzeczy; ale z Inés tak nie było, bo w jej kraju panuje mocne słońce, choć zdarzają się też ulewne deszcze, jak nam wyjaśniła. Zgodziłyśmy się zatem, żeby codziennie przychodziła na obiad do domu którejś z nas, jako honorowy gość, przynajmniej dopóki nie wróci Antonio, bo tak ma na imię mężczyzna, który ją porwał, albo jej mąż, i tak było, a kiedy przyszła kolej na wizytę w tym domu, powiedziałam o tym sir Ronaldowi, żeby nie czynić mu afrontu i nie zostawiać go samego przy posiłku, lecz żeby do nas dołączył, więc otworzyłam odświętną jadalnię, tę, którą pokazałam ci dzisiaj rano i która ma zasłonięte meble i lustra. No więc sir Ronald poszedł i zakochał się w niej, a ja nie wiem, do jakiego doszli porozumienia, bo on chodził do jej domu i spędzał tam wiele nocy, a w inne to ona przychodziła tu ostrożnie i po kryjomu, nie wiem, czy przez kaprys i zachciankę albo figlarną swawolę. Sir Ronald poprosił mnie o pozwolenie przyprowadzania jej, bo nie weszli tu do domu ot, tak sobie; już ci mówiłam, że to był szlachcic, a ja, cóż miałam robić wobec miłości takiej jak ta, miłości prawdziwych szaleńców? Wyrzucić go? Nie zdajesz sobie sprawy, jaka była miła, ta Inés, i jaka dobra. Każda surowość byłaby grzechem, a poza tym od tego, że dwoje ludzi się kocha, świat się nie zawali, prawda? Jednak pewnej nocy odkryły ich, dokładnie tutaj, na tarasie, ciotki Ascania i poleciały do ministra, bo już nim był, przecież to wszystko wydarzyło się zaraz po wygranej rewolucji. Sir Ronalda wygnał z Wyspy. Tak dobrze wychowanego mężczyznę i tak mądrego, którego wszyscy kochali! A słyszałam, że jego wiersze były takie piękne...” Przerwała. Trzymała ręce złączone na podołku, a teraz je otworzyła, gest wyjaśnienia albo podsumowania, nie wiadomo. Agnesse niecierpliwie czekała. Potem zapytała: „A ona? Co się z nią stało?” Marietta zamknęła ramiona, aż złączyła dłonie, jak do modlitwy. „Kto to wie? Więcej jej nie widziano. Mówi się... Ale nie, nie, to nie możliwe. Osoba tak piękna i tak wrażliwa, że aż strach było ją dotykać, jakby była mlecznym kryształem...!” „Co jest niemożliwe?” Marietta jeszcze raz wsłuchała się w powietrze, uporczywie; zauważyła wszystkie szelesty... I głosem bardzo cichym rzekła: „Mówi się, że Ascanio zamknął ją w zamku sam na sam z Galvanem. Generał nie ma kobiety i ma trąd, rozumiesz? Mówią, że czasem słychać go, jak jęczy, za kamiennymi murami, i krzykiem błaga o kobiece ciało, choćby było martwe”. Agnesse ukryła twarz w dłoniach. „I jeszcze to samo mówi się o niektórych zaginionych dziewczętach. I że tak są przerażone po spędzeniu z nim nocy, że targają się na własne życie. W zamku są studnie, które nie wiadomo dokąd prowadzą, czy do morza, czy do piekła”. Agnesse patrzyła w głąb salonu, w mroczną część. „A te ciotki Ascania, kto to jest?”. Marietta jednym dmuchnięciem zgasiła lampę, i zgasiła też tę drugą świeczkę Agnesse. Kiedy salon pogrążył się w ciemności, otworzyła wychodzące na taras drzwi. Ujęła Agnesse za rękę i poprowadziła ją w ciszy. „Tutaj, w tym zakątku. I nic nie mów”. Czekały. Czasem Agnesse drżała. Noc była srebrzysta i na tle jasnego nieba widać było sylwetki wież i dzwonnic. Marietta przysunęła usta do ucha Agnesse. „Popatrz tam, ponad tymi tarasami”. „Nic nie widzę. „Przyjrzyj się uważnie. Wieża Podestá. Na prawo. Te latające kształty”. „Czy to czarownice?” „Ach, na czarownice są zaklęcia i inne sposoby! Ale te są prawdziwymi demonami”. Zaprowadziła ją z powrotem do salonu, ponownie zamknęła drzwi, a szukając krzesiwa, opowiadała Agnesse historie Trzech Gracji, zwanych też Mojrami, Złowieszczymi Siostrami, Harpiami i innymi ślicznościami, które Marietta sprowadziła do Trzech Starych Kurew. Agnesse najbardziej obrzydliwa wydała się Martwa i to, że zamiast śliny zwieszała jej się z ust, w lewym kąciku, nitka pajęczyny (jak powszechnie wiadomo). Przedwiecznej.

„A z wierszy sir Ronalda nic nie zostało?” „Zostawił kilka papierów, które przechowuję z sympatii, same brudnopisy i skreślenia”. „Gdybym je mogła zobaczyć...” Marietta przyniosła je, plik szkiców; a później w łóżku, dopóki płonęła świeca, Agnesse je czytała, czasem odcyfrowując, a kiedy zaległy ciemności, po wypaleniu się świecy, miała ciało rozpalone, jakby nosiła w sobie światło, a w pamięci tańczył jej rytm nieznany i piękny. Musiała odrobinę uchylić okno, tak było jej gorąco, a potem zasnęła - nie zdawała sobie sprawy, że Stara na nią patrzyła, spozierała na nią oczyma niczym lampy strachu, i wzruszyła ramionami, zanim ponownie rzuciła się do lotu. „Phi, jeszcze jedna piękna kobieta!”; co natychmiast powtórzyła Głupia.

2.

- Wyszliśmy wcześnie, niewiele jeszcze było światła. Świt zaczyna się opóźniać i kiedy wstajemy, noc jeszcze kołysze się nad stawem. Być może byłaś nadąsana - ledwie co się odzywałaś (Odezwałaś się do mnie? Nie wydawało mi się, że opowiadam za dużo, ale dla ciebie był to jeden z moich błędów), kiedy powiedziałaś, że musisz polecieć do Pittsburgha w weekend, bo masz wizytę u lekarza, który wyjątkowo miał przyjąć cię w sobotę. Nie zapytałem cię, dlaczego albo czy jesteś chora - przyszło mi wtedy do głowy, że byłaś posłuszna, następna, temu rozkazowi, krzyczącemu kobietom z dachu autobusów, żebyście odwiedziły ginekologa przynajmniej raz na pół roku. I odpowiedziałem, że dobrze, że postaram się wykorzystać samotność i na twój powrót mieć już jakąś historię. „Jeszcze dzisiaj, jeśli będziemy mieli czas... Dziś wieczorem...”, odpowiedziałaś: „Nie pytasz mnie, dlaczego jadę do lekarza?” „Wierzę, że masz powody. Kobietom, z tego, co wiem, nie wypada zaniedbywać pewnych spraw”. Uśmiechnęłaś się. „Doktor Wagner, którą odwiedzę, jest psychiatrą”. Niemal podskoczyłem na fotelu i palnąłem ci długą pogadankę na temat tej amerykańskiej manii odwiedzania psychiatry, jakby był dentystą. „Tak chodzą wszyscy, dręcząc się kompleksami, które lepiej byłoby zapomnieć. To tak, jak grzebać w ranach, żeby się nie zabliźniły”. Chciałem ciągnąć dalej, ale mi przerwałaś: „Ja nie jestem chora”, i podkreśliłaś to. Wtedy, dopiero wtedy pojąłem, że celem wizyty jest Claire, i uznałem twoje wyznanie (człowiek może się też spowiadać aluzjami) jako ciche przyzwolenie na otwarte zajęcie się tym tematem, który sam sobie wcześniej zakazałem w sposób świadomy i przemyślany, choć czasem dość jasno leżał u podstaw naszych wariacji na temat zbolałej miłości - w tym zeszycie znajdziesz, od samego początku, odniesienia konkretne dla kogoś, kto tak jak ty jest w tym dokładnie zorientowany. Zanim jednak ci odpowiedziałem, zastanowiłem się nad tym, nie dałem się ponieść radości rozbitego muru, i kiedy się zdecydowałem, poszukałem delikatnych słów. Tak, jestem świadom, że wasze pokolenie mówi w sposób otwarty, i ja też tak robię; jednak zakazuję sobie każdej rzeczy, która mogłaby cię zranić, każdego pytania, które w sposób konieczny implikuje wtargnięcie w twoją intymność, tam, gdzie boli. Opowiedziałaś mi, może odrobinę przedwcześnie, swoje rozterki erotyczne nastolatki, doświadczenia i rozczarowania - ograniczyłem się do słuchania, i jeśli kiedyś udzieliłem ci jakiejś porady, to dlatego, że mnie o nią prosiłaś. A jeśli rozmawiając o Clairze, mówiliśmy bardziej otwarcie (paradoksalnie, prawda?), do takiej rozmowy jak ta poranna nigdy nie doszliśmy, choć każde z nas wiedziało, że drugie wie... I nie z braku ochoty, przynajmniej z mojej strony, możesz mi wierzyć. Tyle razy widziałem, jak cierpisz, słuchałem twoich zwierzeń o momentach tak niezrozumiałych i nie do przyjęcia u normalnej dziewczyny, a ty taką jesteś, że miałem ochotę nakrzyczeć na ciebie, chwycić cię za ramiona i potrząsnąć tobą: „Ale czy ty nie widzisz, że jest nienormalne kochać impotenta tak, jak ty kochasz? Czy ty nie widzisz, że gra, którą to ze sobą przynosi, bardziej niż grą miłości jest grą drwiny? Powinien był ci to wyznać - wtedy zasłużyłby na mój szacunek. Niezrobienie tego, ciągłe to szamotanie się z tobą, wykorzystywanie ciebie jako kobiety do wszystkiego oprócz tego, do czego używa się kobiety, uważam za bardziej obraźliwe niż obelga, bo tym jest w istocie, nie słowami, a jeśli kiedyś mówiłem o nim w sposób raniący i pogardliwy, to z tego powodu. Gdybyś była inną kobietą, bolałoby mnie tak samo patrzenie na mężczyznę, posiadającego wszystkie przymioty mężczyzny oprócz podstawowego, który potrafi fascynować i fascynuje, i tam zostaje, na granicy, i zadowala się jak narcyz tym, że otaczają go dziewczyny, które go uwielbiają, ale którego największą przyjemnością, którego najgłębszą satysfakcją jest wiedza, że pośród nich wszystkich jest jedna, kochająca go naprawdę. Ach, Ariadno, oto źródło jego umysłowych orgazmów! A ponieważ nie może zostać sam ze swoją satysfakcją, niczym wioskowy donżuan, wybrał sobie zaufanego przyjaciela, żeby mu powiedzieć, że pocałowałaś go w usta... To w tej samej chwili zrozumiałem, co się z nim dzieje! Dlatego nie zapomniałem opowiadania, ani jego okoliczności, ani specyficznej miny łotrowskiego uwodziciela. Normalny facet nie potrzebuje informować innych, że pocałowała go jakaś dzieweczka. No to mamy rozwiązany problem! Pomyślałem nawet o pewnym infantylizmie, ale nie, to nie przypadek Claire'a, czterdzieści długich lat, raz ożeniony i rozwiedziony, teraz już wiemy dlaczego. Ja wtedy o tym nie wiedziałem, ale nie mogłem uwierzyć, że tak przystojnemu facetowi, którego uczennice słuchają jak oczadziałe, któremu z radością oddałaby się większość z nich, brak doświadczenia... Zgadłem, przypuszczając, że dla impotenta fakt, że kobieta taka jak ty całuje go w usta, jest wielkim zwycięstwem, które trzeba obwieścić światu. Zataił, że tym pocałunkiem zostałaś oszukana... Ty też tego nie wyznałaś, ale wiem o tym, tak samo jak o innych okazjach, których pozwoliłaś mi się domyślić”.

Nigdy nie wygłosiłem ci podobnie bezpośredniego przemówienia. Nawet tego poranka, choć były powody i pretekst. Miałem zamiar je rozpocząć, ale pomyślałem, i chyba się nie pomyliłem, że jego zawartość uznaliśmy za oczywistą już przed kilkoma miesiącami, dokładnie w chwili, kiedy mi opowiedziałaś o poprzednim lecie w Paryżu, kiedy miałaś grypę, a on cię ochoczo doglądał i przez ciebie tracił godziny w archiwach i bibliotekach; że cię prowadzał na kolacje do przytulnych, intymnych restauracyjek, gdzie przychodzili zakochani, i sprawił, że chciałaś być obejmowana w talii jak tamte pary i nie mieć stołu pomiędzy wami, kiedy mówił ci o swoich badaniach... Chociaż to, popatrz, miało swój sens - zawsze chciał cię uwieść mocą swego rozumu, wszak nie zdolnościami innego rodzaju. I nie chodzi o to, żebym nie akceptował tego, że mężczyzna taki jak Claire roztacza przed kobietą taką jak ty cuda swego umysłu, pod warunkiem, rzecz jasna, że po powrocie do miasteczka uniwersyteckiego pocałuje cię w parku Montsouris, żeby potem zabrać cię do łóżka w Domu Stanów Zjednoczonych, gdzie oboje mieszkaliście. Z pewną melancholią mi opowiedziałaś, że w tym parku, w tę czy inną noc, księżycową, z jeziorem, ciepłym powietrzem i samotnością, wyjaśnił ci w szczegółach zdarzenia z niemieckiego oblężenia wojny roku siedemdziesiątego, które miały związek z tą dzielnicą. Doskonale zna szczegóły.

Odpowiedziałem ci zatem tak: „I spodziewasz się od tej lekarki satysfakcjonującej diagnozy, bez badania pacjenta?” „Jest opis i możliwe pytania. Wiesz mniej więcej, co jej opowiem. Później zapytam ją, czy jest możliwe, żeby kobieta, cierpliwa, poświęcając się, potrafiła go wyleczyć z tego, co według mnie z całą pewnością jest możliwe do wyleczenia. Claire i jego matka mieli nienormalne relacje: ona była tym, co się nazywa kastrującą matką. Pragnę, sądzę, że potrafię naprawić zło, które uczyniła Claire'owi”. I odwróciłaś się w moją stronę z wściekłością, jakbyś odrzucała jakiś zarzut z mojej strony, o którym nawet nie pomyślałem: „Po to istniejemy, my kobiety, nie? Po to jesteśmy takie, jakie jesteśmy, i mamy to, co mamy!”

Tym razem zwlekałem z odpowiedzią i przejechaliśmy jeszcze kilka mil; widać już było wieżowce uniwersytetu, kiedy ci powiedziałem: „W każdym razie, i mam nadzieję, że z tym zgodzi się twoja lekarka, będzie konieczne, będzie absolutnie nieuniknione, aby osiągnąć to, czego pragniesz, żeby Claire wyznał...” Wzięłaś mnie za rękę. Dlaczego? „Tego się bardzo obawiam, że nie będzie w stanie...! Ale ja go zmuszę. To też chcę skonsultować, czy widząc, że on się wywija, powinnam przejąć inicjatywę”. Znienacka naszedł mnie smutek, nagłe przekonanie (niewyjaśnialne: nie jestem psychologiem, nie znam Claire'a tak jak ty), że poniesiesz klęskę. „No to więcej o tym nie myśl - powiedziałem ci - nie popadaj w obsesję. Twój stan pobudzenia nie jest najlepszy do tego, co zamierzasz zrobić. Poleciłbym ci już nie tyle wolność, ale nawet chłód... Chłód metodyczny - dodałem ze śmiechem - i, jakbyśmy to powiedzieli, czysto powierzchniowy. Bo tego, co jest pod skórą, nie sposób ochłodzić...” Przyjechaliśmy już do kampusu. Siedzieliśmy w milczeniu, aż podjechaliśmy do bramy. Tam ci powiedziałem: „Jeśli chcesz, jeśli jesteś w odpowiednim nastroju, tej nocy opowiem ci, co się wydarzyło z Agnesse w domu wdowy, z pierwszym pojawieniem się w historii sir Ronalda Sidneya, a także podam ci kilka wiadomości o pewnej niespodziewanej kobiecie, o imieniu Inés, Brazylijce. Sir Ronald nazywał ją Agnes”. „Jeszcze jedna Inés? Czy już ich nie jest za dużo?” Zaśmiałaś się. „Historia, Ariadno, jest historią, i nie zapominaj, że pierwsze wydanie Melodii erotycznych jest zadedykowane Agnes, nie Agnesse, jak pozostałe. Aż do dzisiaj uważano to za zwykłą modyfikację samego imienia przy tłumaczeniu go z angielskiego na włoski. Czy nie jesteśmy w błędzie? I czy nie odkryjemy literackiego sekretu?” Rozeszliśmy się - musiałaś jechać dalej, musiałaś kupić bilet na jutrzejszy samolot.

W drzwiach znalazłem wiadomość od Janine Baker, żebyśmy razem zjedli obiad, jeśli będzie to możliwe. Nie wiem, czy ją znasz - młoda Żydówka, o której mówi się, że jeśli jakieś dziecko wejdzie jej do laboratorium i pomiesza mikstury w kolbach i probówkach, w zamieszaniu mogłaby jej wyjść rasa potworów, które wyrzuciłyby ludzi z Ziemi, żeby potem odebrać sobie życie, potwory rzecz jasna. Czasem spotykamy się na przyjęciach, na których kobiety otaczają jej męża i zabierają go do kąta, i tam zatrzymują go chronionego murem zachwytów, uśmiechów, usłużności, bo mówią, że Conrad Baker jest najprzystojniejszym profesorem na całym uniwersytecie, i on o tym wie; w niewyjaśniony sposób ożeniony z tą genialną Żydówką, która pewnie nią jest, to znaczy genialną, ale też Żydówką; i mężczyźni na przyjęciach zostawiają ją samą, bo obawiają się jej inteligencji i czują się zakłopotani pod jej spojrzeniem - nawet najbardziej tolerancyjni z humanistów, sam Claire, nie wiedzą, w jaki sposób zachować się w jej obecności. Claire'a usłyszałem kiedyś, jak mówił, może wtedy żartował: „Facet, który pójdzie do łóżka z doktor Baker, ryzykuje, że wyjdą mu spod łóżka miriady człowieczków, jak krasnale, z tych, co to ona je produkuje seriami; ale ja, prawdę powiedziawszy, wolę te z mojego lasu, które nie urodziły się w probówkach i wzbudzają u mnie większe zaufanie”. Janine i ja zostaliśmy przyjaciółmi, prawdopodobnie dlatego, że ja siadam obok niej, kiedy inni tego nie robią, bo czasem na siebie patrzymy i potwierdzamy zgodę z czymś w chwili, kiedy inni rezygnują, bo okazałem jej współczucie z powodu jej samotności, do której ona nie chce się przyznać. Przede wszystkim kocham jej oczy, nigdy nie widziałem nic podobnego co do siły i piękna, o czułym fioletowoniebieskim odcieniu i jednocześnie przeszywających, w których skupia się i wciska ci się w duszę inteligencja, zdająca się płonąć jak miłość, a może, rzeczywiście płonąca; dwa błękitne pchnięcia wbijające w ciszę tego, kto słucha rozwiniętych skrzydeł. Janine Baker nie jest szczęśliwa, i czasem ze mną rozmawia.

3.

- „Nie przyjadę po ciebie. Pojadę prosto na Wyspę”. Po raz pierwszy sam przebyłem tę drogę: najpierw Western Road w górę i przed siebie; potem dróżki pomiędzy laskami, niemal puste i ciemne, noc już brała wszystko w posiadanie. Kilka razy się zgubiłem, taki byłem rozkojarzony, na tych pustkowiach i głębiach, w które się pakowałem, drzewa i drzewa, przygaszony kolor, szmer tysięcy języków; starałem się siebie przekonać, że to tylko iglaste i im podobne gatunki, rezerwat leśny przeznaczony na papier do drukowania reklam - one mówiły coraz wyraźniej, coraz spokojniej - zatrzymywałem samochód i nasłuchiwałem - wtedy słyszałem ciszę; ale jeśli słuchałem trochę dłużej, docierały do mnie i spowijały mnie le słowa, których się boję, które nie chcą nic powiedzieć, ale mnie porywają jak spirala wiatru i unoszą... dokąd mogą mnie zabrać? Przeobrażenia strachu zawsze są nieodgadnione. Dotarłem zatem do jeziora już na skraju delirium, roztrzęsiony i niepewny, czy prowadzę samochód po słusznej drodze, nęcony innymi ścieżkami o niepewnym przeznaczeniu. Wiesz, że nasze światełko nad drzwiami, tak niewielkie i poetyckie, spowite aureolą mgiełki, przywróciło mnie do rzeczywistości, pozwoliło mi zostawić samochód w dobrym miejscu, wybrać najlepszą z łódek i powiosłować z dziobem nakierowanym na to, co wydawało mi się miejscem zbawienia? Zapaliłem wszystkie światła, przypuszczam, że to było jak zaklinanie, i rzecz jasna zrobiłem sobie herbatę. Dopiero wtedy mogłem rozpalić w kominku i jak gdyby nigdy nic usiadłem przed ogniem - początkowo zanęcony rozpalającymi się płomieniami. Potem, kiedy już urosły, przyszło mi do głowy, że mogłem przecież dokończyć wczorajszą historię. Jestem pewien, że Agnesse zrobiła to, bo przecież zżerała ją ciekawość: że pytała i domyślała się faktów z życia sir Ronalda i śmierci Inés. To zdarzenia, które też powinniśmy poznać, ale działania znajdujące się w zasięgu każdego z nas nie są identyczne ani nie zobowiązują do takich samych posunięć: chwilowo jednak zostawmy to. Ponadto naszło mnie, jak nachodzi człowieka opętanie, świerzbienie, aby poznać poetę, posłuchać go, a kiedy jeszcze się na to nie zdecydowałem, nie wiem skąd, pojawił mi się pomysł, aby postawić go w obliczu jego własnych wierszy, tych, których fragmenty usłyszała Agnesse i może dalej ich słuchała, a kiedy niemal się zdecydowałem, pewna instynktowna potrzeba zabawy podsunęła mi możliwość pokazania mu jego własnych wierszy zanim je napisał - ja, wchodząc w czasy sir Ronalda, nie porzucam swoich czasów, a w moich czasach posiadam egzemplarz Melodii erotycznych. Nie wiem, czy pamiętasz warunki, które przekazał mi Cagliostro na tego typu spotkania: wejść w sen, stać się jego częścią. Osoba w taki sposób odwiedzana zapomni o tym, zdarzenie nie będzie miało żadnych konsekwencji, bo nie jest nam dane (podkreślał Cagliostro) zmienić biegu historii naszą interwencją. (Wiem, że nie podoba ci się ta metoda, że uważasz ją za mało przekonującą). Ze mną dzieje się podobnie. Ale sądzisz, że ktoś ze znajomych albo z osób jeszcze nawet niewymyślonych nada się, żeby udać się w przeszłość i wejść w czyjąś świadomość? Wszyscy są konwencjonalni, ci moi, jak i prorocy. Wierzyć czy nie wierzyć w nich to kwestia woli. Tej, którą pokładasz w pracy Claire'a, dlaczego nie wykorzystasz do mojej gry? Wydaje ci się, że wynik byłby bardzo różny? Nauka z jednej strony, magia z drugiej, doprowadzą nas do tego samego wniosku. Jednak nauka jeszcze nie odkryła tej kobiety, Inés, która może, z całą pewnością, zainspirowała Melodie erotyczne. Zaczynam dopuszczać myśl, że Agnesse była uzurpatorką. Nie uważasz, że już tylko to wystarczy za moje usprawiedliwienie? Dobra, przestań marszczyć czoło i chodź się ze mną pobawić!

Było to nęcące jak grzech, było to przyjemne kuszenie, było to jednocześnie atrakcyjne doświadczenie intelektualne, któremu poddałem się z pobudzonymi zmysłami, czułymi na niuanse i na drobne szczegóły. Niewiele czasu zajęło mi odnalezienie w tumulcie historii poranka dnia, w którym wdowa Fulcanelli zaprosiła na obiad Inés: była mgła i sir Ronald spał nad ranem. Przez kilka minut poszperałem po pokoju, był to ten pokój od baldachimu: jego rzeczy, papiery, na których pisał, niewiele książek. Mogłem przeczytać początek jednej z fantastycznych powieści, które Ronald zatytułował Skradzione diabłu, a które planował wydać w angielskich czasopismach i z których żył od czasu swej ucieczki. Tej, zatytułowanej Pod spódnicą Martiny, pewnie nie skończył, bo nie pojawia się w żadnym ze znanych zbiorów, lecz obrazy, w tej chwili zajmujące jego sen, dowiodły mi, że o niej myślał, nawet przez sen - rzecz jasna we śnie takie obrazy nie pojawiały się w sposób uporządkowany, ale w zamieszaniu ciągle przypływały i odpływały, pomieszane z innymi, ale tworząc zbiór, niejako świat, zamknięty i zwarty, przez którego powierzchnię nie sposób się było prześliznąć - aż śpiący zmienił pozycję w łóżku; w tym strumieniu obrazów powstała swego rodzaju przerwa i mogłem wśliznąć się aż do głębi nieskończonej duszy, lśniącej złotym światłem, lecz pustej, gdyż moje wtargnięcie przegnało lub zniszczyło albo rozproszyło ulotne atomy, wir, który przed chwilą oglądałem. Jednak nie zniknął; było tak jak wtedy, gdy jakiś zabijaka wpada w gromadę dzieci, więc uciekają, ale nie znikają z pola widzenia, lecz w oddali oczekują na możliwość ponownego połączenia się, ponownego stworzenia grupy. Te obrazy ze snu sir Ronalda powróciły do światła i do pustki, choć układając się w odmienny sposób, gdyż stworzyły ulicę, która nie potrafię powiedzieć dlaczego, natychmiast okazała się ulicą z Edynburga; na niej była tawerna. Pozwoliłem się przyciągnąć i oszołomić zapachem starej whisky, barwą starej grawiury. Usiadłem i czekałem na sir Ronalda; pojawił się niemal natychmiast i zdecydowanie zainstalował się we własnym śnie. Obrzucił mnie spojrzeniem albo zyskał świadomość mojej obecności w sposób najbardziej naturalny na świecie. Nie wydaje ci się to zastanawiające? Coś tak niespodziewanego, a jednocześnie tak absurdalnego jak moja obecność w cudzym śnie, zostało natychmiast usprawiedliwione, przyjęte jako własny obraz, wytwór śpiącego umysłu; zatem patrzyłem na siebie i nie widziałem siebie, choć wiedziałem, że tam jestem; może tylko jako głos. A może nawet nie to. (Zatem co?) Wyobrażam sobie, że nie podlegająca kwestionowaniu rzeczywistość mojego wtargnięcia przystosowała się do ogólnego schematu działania sir Ronalda przy wymyślaniu tajemniczych historii. Nie uważaj tego za żart, Ariadno; przez cały czas trwania tego snu nie potrafiłem pozbyć się wrażenia uważania siebie za lekkiego ducha, choć względnie dobrze poinformowanego na temat pewnych szczytów poezji. Tom, który przyniosłem ze sobą, Erotic Melodies, to jedno z tych cudownych wydań oznaczonych trzema koronami, bogatych w przypisy i bibliografię; położyłem go na stole, zanim sir Ronald usiadł, a on, choć go zobaczył, najpierw odpowiedział kelnerowi, który go pytał, trochę rutynowo, co ma zamiar wypić. Powiedział, że herbatę. „Do wczoraj, proszę pana, zwykle zamawiał pan pewną whisky, którą specjalnie dla pana trzymamy. Zawsze śmiał się pan z herbaty i z Anglików, którzy ją piją”. „Tak, tak było do wczoraj, ale teraz uspokoi moje wnętrzności odrobina herbaty”. „Zatem, tak wiele się zmieniło przez te kilka godzin?” „Tak, Martinie, od wczoraj przeszło kilka lat i wiele bólu przez to moje skołatane serce. Ty, tawerna, whisky, jesteście tylko wspomnieniami”. Podczas gdy kelner się oddalał, podsunąłem w stronę poety tomik wierszy, tak delikatnych i wytwornych, w kolorze kości, litery zielone i niebieskie romantycznej kaligrafii, i na dodatek skomplikowane zawijasy. Wziął go do rąk i rzucił okiem, uśmiechnął się, zrobił zaskoczoną minę i zaczął wertować książkę, nie zatrzymując się zbytnio, jak człowiek czytający zaledwie dwie czy trzy linijki na chybił trafił; potem zwrócił się w moją stronę. „Po co mi pan to przynosi? To nie moje wiersze, nie rozpoznaję ich”. „A czy przynajmniej mogłyby się stać pańskie?” „No, nie wiem... Teraz wszystko jest możliwe... Zdaję sobie sprawę, że śpię, i że śnię i może te wiersze odpowiadają sekretnemu pragnieniu powrotu do poezji, może też do miłości. Sekretnego, bardzo sekretnego. Ale, jak pan wie, zawsze śnią się nonsensy i to jest jeden z nich, ktoś, kogo nie widzę, ale mówi i pokazuje mi wiersze, które jeszcze nie zostały napisane”. Założył okulary i zaczął czytać, tym razem pierwszy wiersz, powoli, czasem rzucając na mnie okiem z pewnym zainteresowaniem. Odważyłem się zapytać, czy mu się podobają. „Tak. To dobre wiersze, to doskonałe wiersze i słucham ich jak muzyki, której chciałbym słuchać, ale nie z zewnątrz, jak teraz, ale z głębi własnego serca. Gdybym pozostał wierny poezji, osiągnąłbym ten poziom perfekcji, która, przyznaję to, czekała na końcu drogi jako cel mojego przeznaczenia. Bo doskonałość, jak pewnie pan wie, o czym wie niewielu ludzi, nie jest taka sama dla wszystkich, lecz każdemu przynależy jego własna, Szekspirowi, Donne'owi albo mnie. Ja jednak zatrzymałem się przed czasem”. Znowu przeczytał wiersz. „Ponadto - ciągnął - to nie ma nic wspólnego ze mną, poza stylem. Odnosi się, to prawda, do ostatniego z moich wierszy; nawet cytuje jeden wers, ale mówi o miłości, a ja nie jestem zakochany”. „A gdyby znajdował się pan o krok od zakochania...?” „Zakochania? Brak mi tej skłonności ducha, która gdy ma się taką ochotę, ułatwia miłość, a z drugiej strony miłość nie zostawiła mi zbyt dobrych wspomnień, choć początkowo źle mnie nie traktowała - a ostatnia mi dopiekła, zna pan historię, i wrzuciła mnie do rynsztoka, dlatego jestem tutaj, na Wyspie, jako człowiek chory i pokonany. Jednak jest czymś innym to, co było wcześniej, i to, co mogłoby hyc teraz albo, bardziej dokładnie, to, co już nie może być. Kiedy jest się młodszym, seks pociąga i olśniewa, i w końcu kocha się upragniony przedmiot: bo chce się go posiąść, bo się go już posiadło i wspomnienie podtrzymuje nadzieję. Teraz pragnienie nie wzywa mojego pozbawionego złudzeń serca; codziennie dość obojętnie przyglądam się pięknym dziewczynom, bo jest ich wiele, wystarczy tylko udać się na rynek albo przejść się traktem królewskim, gdzieś koło południa; nigdy nie przyszło mi do głowy pokochać którąś z nich, a już na pewno nie pragnąć jej. Co by nie mówić, w mojej sytuacji miłość poprzedzałaby pragnienie, a nawet mógłbym żyć bez niego, a ten rodzaj miłości już jest mi obojętny. Może zakochany znowu zacząłbym pragnąć; i tylko tak...” Jeszcze raz przejrzał książkę, tym razem szybko. „Są wiersze jak błyskawice”, powiedział w pewnej chwili, niemal do siebie. Zasugerowałem mu, żeby zatrzymał się na wierszu III i żeby przeczytał go na głos. Zrobił to, a mnie się wydawało, że słucham Claire'a, głosu Claire'a, jego intonacji; następnie ściągnął okulary i popatrzył na mnie szczerze, jakby mnie pytał. Wyjaśniłem mu, że jest uważany za bardzo piękny wiersz, ale niewielu zgadza się z jego myślą. „Ja też się zgadzam - odpowiedział mi - nie wierzę w Boga, ale nie jestem przesądny. Wiersz, w sumie, proponuje zastąpienie teologii demonologią. Mówi, że gdyby Bóg istniał, wszystko na świecie i w Kosmosie byłoby uporządkowane, zarówno ciała niebieskie, jak i sumienia; ale z braku Boga powstaje zamęt. Nie mówi, czy Boga nie ma, bo sobie poszedł, czy dlatego, że nigdy go nie było, ale możemy pominąć to niedopatrzenie, bo póki co wynik się nie zmienia. Skoro Boga nie ma, siły kosmiczne są wolne, kotłują się, plączą, przerzucają wynik swojego działania poza własną sferę, zniekształcają rzeczywistość. Jeśli istnieje jakaś misja dla gwiazd, to jest to misja ozdabiania nieba, a jednocześnie utrzymywania równowagi wszechświata. Dlaczego zatem wpływają na przeznaczenie? I dlaczego nasze szczęście musi być zapisane w liniach na dłoni? Ktoś, kto znał te siły i potrafił je wykorzystać, pokazał Marii Antoninie jej egzekucję na gilotynie i sprawił, że umarła dwa razy. Reasumując: poeta cytuje kilka przesądów i zapewnia, że we wszystkie wierzy, gdyż są oczywiste, a Bóg nigdy taki nie był, choć powinien był być”. Siedział zamyślony. „To bardzo ładny wiersz. Poeta napisał go, bo nagle coś zabrzmiało w jego życiu, nie jak Wolność, lecz jak Przeznaczenie. Tak się go wyjaśnia”. „Myśli pan, że w podobnej sytuacji napisałby go pan?” „Już panu mówiłem, że nie. W mojej duszy zabrakło miejsca na wiarę, i nie wierzę też w nic z tego, co wymyślili ludzie w imię Boga albo żeby go zastąpić: od Sprawiedliwości w dół, wszystko to puste słowa. Co do Przeznaczenia, moje przynosi mi dni tak do siebie podobne, że ich monotonia nie może mnie wzruszyć do tego stopnia, aby mnie zmusiła do przyjęcia jakiejś nowej metafizyki. Nie wierzę, w końcu, w demony, choćbym o nich pisał, bo tak naprawdę sam je wymyślam”. Poprosiłem go, aby zatrzymał się przy wierszu XXII, tyle razy recytowanym przez Claire'a w mojej obecności: mówi o miniaturze żaglowca zamkniętej w butelce i zadaje sobie pytanie o to, że skoro dano mu dziób do rozbijania fal, żagle, aby wypełniał je impet wiatru, dlaczego zamknięto go w szklanych ścianach, unieruchamiających go na falach z malowanego gipsu. „Ten wiersz, powiedział sir Ronald, mógłby mi przyjść do głowy, gdybym dowiedział się w porę, że istnieją te statki zamknięte w butelkach: ale przysięgam panu, że nigdy takiego nie widziałem ani nie zdarzyło mi się usłyszeć nic o tym, że coś takiego wymyślono, a pewnie jest to ładna rzecz. Ale ja, podkreślam, nie znam czegoś takiego. A oświadczam panu, że tu, na Gorgonie, w greckiej dzielnicy są najlepsi budowniczowie okrętów na świecie, a jest też kilku, którzy robią je miniaturowe, choć nie tak małe, żeby mogły się zmieścić w butelce. Jakkolwiek by było, chodzi o uczucie młodzieńcze, kiedy to impuls popycha do przodu, a prawo powstrzymuje. Wiele razy zadawałem sobie to samo pytanie, co ten poeta, i w końcu nie zwracałem żadnej uwagi na prawo. Wie pan? Ja pojąłem za żonę piękną kobietę, której opinia o używaniu ciał nie zgadzała się z moimi pragnieniami; ja chciałem, żeby nasze ciała przeżywały uniesienie miłości, ona nie odkrywała swojego, uznając je jedynie za legalny zbiornik nadmiaru mojej witalności, z której, być może urodzi się nam syn - który zresztą się urodził, ale to inna sprawa. Ja w wyżej wymienionej poszukiwałem afirmacji Boga; ona widziała ją w możliwym, upragnionym wzbogaceniu. Ja wzywałem na pomoc życie, ona przedstawicieli Reformowanego Kościoła Szkockiego, którzy narzucali jej swe smutne prawa. Nie zostałem jak ten statek, ale stłukłem szklane ściany i pozwoliłem, żeby wiatry mnie pognały przed siebie. To już jednak minęło. Teraz nie ma już prawa, które stawiałoby przede mną przeszkody, bo o ile jest pewne, że jak dotąd nie pozwalają zabijać bliźniego, chyba że ma się na to pozwolenie państwa albo czyni się to w imię jakiejś wielkiej sprawy, prawda jest taka, że nie pragnę nikogo zabić, czyli że jest tak, jakby nie było butelki”. Kiedy napisał pan ten wiersz, był pan zakochany”, powiedziałem mu. Zaśmiał się. „Mam rozumieć, że szklana ściana oznacza tu to prawo naturalne, które mi odmawia miłości, tej pełni i tego pałania sprzed niemal roku? Skoro tak, uczucia, o którym mówi ten wiersz, nie pojmuję jako swoje. Można protestować przeciw tyranii, nie przeciw rzeczywistości własnego ciała. Tak czynią osoby pospolite; poeta powinien przyjąć swoją istotę i wszystko, co w niej znajduje źródło”. „Myśli pan, że byłoby poetyckie skarżyć się, że ukochana odmówiła rozkoszy?” Wydało mi się, że sir Ronalda trochę wprawiła w zakłopotanie ta nagła i niespodziewana zmiana tematu na inny, przejście od jednego uczucia do drugiego, całkowicie odmiennego. Skoro mnie tam nie było, skoro byłem tylko głosem, nie mógł na mnie patrzeć; dlatego popatrzył na książkę - jakby patrzył na człowieka. „Czy to jest poetyckie, czy nie, tego nie potrafię w tej chwili zdecydować, ponieważ kiedy moje ręce bezskutecznie poszukiwały lady Karolinę, byłem zaledwie rozkwitającym poetą, z tych, co to tylko widzą powierzchnię; rymowałem wedle mody, ale nigdy nie przyszłoby mi do głowy ubrać w wiersze swoje rozczarowanie. Które, rzecz jasna, istniało, to inna śpiewka, i było jednym z powodów, dla których opuściłem (westchnął) lady Karolinę, piękną i absolutną idiotkę...” „Zechce pan przeczytać - powiedziałem do niego - wiersz XXI?” Zrobił to; sądzę, że przeczytał go dwa razy. To ten wiersz, w którym poeta, odczuwając odmowę kochanego ciała, zadaje sobie pytanie, dlaczego nie chcą zabrzmieć struny gitary, dlaczego nie chcą zaśpiewać swej pieśni gwiazdy, dlaczego milknie ciało; i w pewnej chwili, pod koniec wiersza, jest kilka wersów, w których ciało, gitara i gwiazdy zdają się tym samym, tymi samymi wrażeniami i ich muzyką - ten passus uchodzi za niejasny i rzecz jasna panteistyczny. Nie wydał się jednak taki sir Ronaldowi. I za najbardziej interesującą uznał właśnie tę niepewność albo stopienie w jedną jedyną istotę gwiazdy, gitary i ciała. „To, co panu powiem, może pan połączyć, jeśli tak się panu podoba, z tymi drugimi wersami o przesądzie i Bogu: wszak gdyby rzeczywiście nie istniał Bóg, nie podlegałaby wątpliwości jednia kosmosu i w jakiś sposób wszyscy bylibyśmy wszystkim i we wszystkich. W każdym razie tendencja miłości do komplikowania wszechświata, wikłania go w jego ruch i życie, wydałaby się tendencją naturalną, co samo w sobie też jest kosmiczne i okrutne. Nie wiem, czy zna pan słowa pewnego hiszpańskiego poety, mówiące o Bogu, który właśnie przeszedł przez ogród: że samą swoją obecnością ubrał rzecz w boskie piękno. Wszyscy to odczuliśmy, a ten poeta, o którym śnię, to samo nieznane ja, najwyraźniej w to wierzy i jeszcze to czuje: mężczyzna, dla którego ciało ukochanej jest mostem, po którym łączy się ze wszystkim, i pojawienie się gitary, jeśli w którymś momencie wiersza wydaje się, że będzie służyć za pośrednika, później jasno widać, że wprowadza ją, bo poeta też jest miłosną muzyką. Widzi pan to? Muzyka, która może być pitagorejska; zagmatwany kosmos, uniwersalny rytm... W każdym razie transcendencja. Podobałoby się Donne'owi, a ja sam przyznaję, że to rozumienie miłości jako nieskończonej muzyki jest dobrym pomysłem, choć pociąga za sobą ryzyko spędzenia życia na dyrygowaniu monotonnym koncertem na cipę i orkiestrę^∗. Nieokiełznany, zawsze nieokiełznany. Oskarżam siebie o to, że taki byłem, oskarżam siebie o to, że nie przeszkadza mi, że znowu taki mogę być. Musieli przyjść Francuzi, żeby zrobić porządek i, przede wszystkim, nałożyć ograniczenia. Francuzi, drogi przyjacielu, podcięli skrzydła tej miłości przeznaczonej do zbyt wysokich lotów i sprowadzili ją do kwestii sypialni, której ścian nigdy nie opuszcza. Ciało jest czymś, co zaznaje rozkoszy, co brudzi się i nudzi. Nie ma gwiazd, nawet gitar! Łóżko i zmęczenie na koniec. Nie rozczarowuje pana to, co myślą Francuzi?” Milczał przez chwilę, może odrobinę smutny, jakby jakieś wspomnienia wdarły się w rozmyślania. Wtedy wykorzystałem jego milczenie, aby poprosić go, by jako ostatnią próbę przeczytał wiersz XXVII, ten zaczynający się słowami „Idioci!”, łajający nie wiadomo kogo (krytyka nie zdołała tego ustalić). A potem powiedział mniej więcej to, co streszczam tutaj: „Rozkoszowałem się najpiękniejszym orgazmem mojego życia i moja mała też go miała. Kto mówi, że jedno ciało jest murem drugiego? Bo ja czułem to, co czuła ona, ona to, co ja, i oboje pulsowanie całego świata, rozkosz przepływającą po ciałach i po gwiazdach jak krew powszechna i dzielona. Teraz opowiadam to najpiękniejszymi wierszami mojego języka: musiałbym przeżyć jeszcze jedno życie, aby ta rozkosz została odpowiednio zapamiętana, żeby te wiersze zostały wystarczająco wypowiedziane. Czy śmierć posiada pamięć? Czy ma usta?” Zamilkł, a następnie powiedział po francusku: „Que c'est beau le poème!”, ale wybuchnął śmiechem. „Bezsensowna utopia, próżność, ogromne pragnienie, jakie odczuwa ten wspaniały poeta, aby uważano go za olimpijskiego biegacza. I odczuwa pragnienie, żeby wiersze dalej się recytowały, bo są wspaniałe; ale czy naprawdę orgazm może być tak wielki, żeby zasługiwał na uwiecznianie tego, kto go doznał? Skoro wszystkie są takie same! My, mężczyźni, doświadczamy nieznośnego powtarzania tej rozkoszy, która nami kieruje i nas rozczarowuje. Być może kobiety...!” Niemniej przeczytał wiersz i zatrzymał się na ostatnich wersach: powtórzył je, nie jeden raz, lecz pięć, dziesięć, i nie z entuzjazmem albo lekceważeniem, lecz mechanicznie, podczas gdy tawerna jęła wypełniać się nie powiązanymi ze sobą postaciami, szalonymi przedmiotami: w wozie gilotyny widać było czterdzieści manekinów obu płci ze związanymi rękoma, dobrze były widoczne ślady po ostrzu na gardłach, niepotrzebnie później naprawione. Anioł przebrany za klowna i jego sprzęt w królewskim płaszczu i koronie, ciało z pozlepianych pestek melona, popijali szklanki piwa jak wielcy przyjaciele na rogu, podczas gdy na ulicy dwór czekał na króla, a trupa komediantów na klowna. Byli wojownicy dziwnego rodzaju, którzy mieli ponabijanych na włócznie wojowników zwykłego rodzaju; zgubione dziecko dopytywało się o drogę prowadzącą do Ogrodu Śmiertelnych Jabłek, a także o wielkie korytarze, które stopniowo zajmowały miejsce ścian tawerny, jakby te się zawaliły i zostawiły na publicznym widoku wnętrzności wszystkich sekretów: nieba, piekła i pałacu tureckich sułtanów - chociaż okazuje się, że odaliski tysiącami zastępują janczarów, uzbrojone w swoją broń, i żyją w nieustającej konspiracji w seraju, aby umieścić na tronie każda swojego syna, zanim przyjdą go oślepić, czyli że nigdy nie podrzynają gardeł sułtaniątkom. Zwierząt nie było wiele, a te, które były, z istniejących albo potwierdzonych przez tradycje ustną i przez ikonografię, jak jednorożec, i z tych szczególnych odkrytych przez sir Ronalda na jego safari po własnej głowie, jak słynna wańka-wstańka, słoń bez nóg ni trąby, z głową siewki, który ciągle się toczy, bo nie potrafi utrzymać pozycji wyprostowanej, stąd jego nazwa. Gadający miecz przemawiał na zgromadzeniu, nie udało mi się ustalić, czy politycznym, czy religijnym, stojąc na pierwszym stopniu schodów, a latający flet sam na sobie grał, krążąc po powietrznych zakamarkach. Było jeszcze wiele innych rzeczy: niejednorodnych, lśniących, a niektórych okropnych, na przykład pożerające i połykające wszystko wielkie usta z zębami, czy było to jadalne, czy nie; ale nie pamiętam ich zbyt dobrze, a sama zobacz, jak pięknie byłoby zapisać cały ich katalog i zaproponować go ludziom, żeby zobaczyli, czego świat potrzebuje, a nie te bezużyteczne głupoty, które ofiarowują nam sklepowe wystawy. W środku tego zamętu sir Ronald siedzi spokojnie, powtarzając wiersze, ale zamyślony. „Zadaję sobie pytanie - powiedział w końcu - dlaczego pojawił się pan w moim śnie, dlaczego przyniósł mi pan te wiersze, których już nie pamiętam. Czy coś w moim wnętrzu nie jest z czegoś zadowolone, że teraz wymyśla potwory i tajemnice? Nie mogę sobie odpowiedzieć, nie wiem tego... W każdym razie, nie jestem idiotą”. Ciało sir Ronalda przewróciło się w łóżku na bok, a ja wyszedłem z jego snu, nagle opuszczonego, jakby silny wiatr zwiał jego postaci - ten sam wiatr, z pewnością, który trząsł oknami chatki i ciskał w szyby suche liście.

Chciałbym kontynuować; posłuchać sir Ronalda jeszcze tego samego dnia, kiedy wyszła Inés, ale w tej chwili usłyszałem klakson twojego samochodu.

4.

- Została mi po tej rozmowie, po tym doświadczeniu, tyleż niesamowitym, co nieprawdopodobnym, a jednak pewnym, wewnętrzna satysfakcja, jakby poczucie pełni i tryumfu jednakowoż porównywalne do alpinisty, któremu udaje się wdrapać po trudnym odcinku niemożliwego szczytu i z góry podziwia trudności i bezcelowość swego wyczynu: „Przede wszystkim bezcelowy, doskonale poetycki, jak wiersz, w którym mówi się słowa wyszukane i rozognione, choć można powiedzieć to samo prozą, a w ostatecznym rozrachunku w ogóle nie jest konieczne, by to mówić! Przyglądałem się twojej twarzy, kiedy ci o tym opowiadałem, i odkrywałem w niej przeciwstawne sobie: zainteresowanie i niechęć. I w twoim komentarzu, który za chwilę wygłosiłaś, niemal całkowicie pominęłaś ten temat, aby zająć się jakimś moim zdaniem drugorzędnym i o znaczeniu melodramatycznym: dziewczynami oddanymi, zgodnie z tym, co mówiła wdowa Fulcanelli, ogromnej pustce zamku, aby odnalazła je Żywa Padlina i wykorzystała jako chwilowe kochanki, a pośród nich Inés. Czy mogły przeżyć pierwsze spotkanie? Wyobrażałaś sobie toczoną twarz, na którą patrzą przerażone oczy i śmierć Inés, będącą już tylko krzykiem, bezużytecznym wierzganiem, kiedy ręka, z której palców po drodze odrywały się kawałki, zadzierała jej spódnice. Powiedziałaś mi już, że chciałabyś wejść do zamku i zobaczyć twarz Bohatera, chroniona niewidzialnością i ponad wiekiem odległości. „Na twoim miejscu bym uważał. Czy Złowieszcze Siostry nas nie odwiedziły? Miłosny żar może dać oczom Galvana moc odkrycia ciebie, niewidzialnej i przyszłej”. Wzięłaś to za żart; dobrze zrobiłaś.

Trzeba było dorzucić drew do kominka; kiedy się weń wpatrywałem, przygasł. I kiedy płomienie wzrastały, opowiedziałaś mi nie pamiętam co ze swojego życia tego popołudnia i rozmowę telefoniczną z Claire'em, który polecił ci zrobić fotokopie artykułu Spencera i mówił ci o swojej przyszłej podróży, któregoś dnia, do Wisconsin, żeby spotkać się z Normanem Leedsem. Zapytałaś mnie, kim są ci Leeds i Spencer; odpowiedziałem ci, że nie mam pojęcia i że prawdopodobnie chodzi o niezbyt istotnych intelektualistów, dzięki czemu na kilka godzin udało mi się przedłużyć twoją niewiedzę co do prawdziwej sytuacji Claire'a, bo następnego dnia, wracając do domu, już będziesz znać artykuł Spencera, już będziesz wiedziała, czego się trzymać. Ach! Mimo to udało mi się, że tej nocy znalazłaś rozrywkę w moich fantasmagoriach, jak się jej szuka w kinie. I że na koniec powiedziałaś do mnie zadowolona: „Do jutra!”

W takiej sytuacji wszystko było proste; i zapomniawszy krytykę, dałem ci do wyboru pomiędzy kontemplacją i lotem. Zapytałaś mnie, czy możemy konkurować ze Ślicznymi Siostrami; odpowiedziałem ci, że na nasz sposób jesteśmy nie do podrobienia, tak jak one, ale jednocześnie nikogo nie naśladujemy, ani ptaków, ani czarownic, i możemy latać swoim własnym stylem, nic szczególnego, po prostu łatwo i praktycznie: skok, trzymając się za ręce, i przed siebie... a kiedy ci to mówiłem, już przeskoczyliśmy płomienie, gnaliśmy po przejrzystym niebie w poszukiwaniu Wyspy, którą wskazywałem w oddali, niemal na skraju wschodu słońca, w najciemniejszej jego części - co oczywiste, skoro przybywaliśmy z zachodu. Żałowałem, że godzina nie pozwoliła nam na oglądanie Galvana w jednej ze swych porannych apoteoz, bo rzeczywiście na nasz widok ludzie rozbiegli się na placu i na tarasie zamku nie było jego mieszkańca - więc musieliśmy go odszukać. „Znajdziemy go w jakimś zakątku, zażywającego cienia po południu, bo jest bardzo duszno”. I w ten sposób zaczęło się przebieganie po tarasach i węszenie we wszelkich zakątkach, szpiegowanie w wieżyczkach i tajnych wyjściach, tutaj, nie; tam, też nie - pewnie zamknął się w środku. I niechcący znaleźliśmy się w wielkim korytarzu z gotyckimi zdobieniami, który doprowadził nas do ogromnego salonu, ze wspaniałymi sklepieniami, i do innych odrobinę mniejszych, z oknami i bez nich, czworokątnych, okrągłych, przedłużonych, prostych, skomplikowanych, jasnych, tajemniczych, wszystkich gołych, wszystkich z kamieni tak wyraźnych, że można je było policzyć; bez jednego mebla, bez kupy gruzu w kącie, jakby dopiero co go zamieciono. Widoczne schody albo ukryte, monumentalne, albo małe, czasem w górze, jak struktury zuchwałe i bezużyteczne (dokąd mogły prowadzić podobne manieryzmy?) i galeria łuków otwartych na morze, czerwieniejących teraz w promieniach zachodzącego słońca. Pusto, bez śladu człowieka, bez żadnego szmeru. Gdzie też może być generał? Bez żadnego szmeru, który wskazałby drogę, nosy węszyły w poszukiwaniu najmniejszego śladu smrodu, lecz powietrze pachniało morską solą. Krzyków kobiet, oczywiście, też nie było słychać. A znalazłszy się już, niezdecydowani i zdezorientowani, przed schodami prowadzącymi do lochów i sal tortur, popatrzyliśmy na siebie. „Tam nie może być”, powiedziałaś, Ariadno, po raz kolejny dowodząc swego zdrowego rozsądku. A ja, jak zawsze skłonny do szaleństwa, odpowiedziałem pytaniem: „A sądzisz, że gdzieś w ogóle jest?” Bałam się znaleźć w lochach martwe ciała przerażonych kobiet - powiedziałaś; a ja ci odpowiedziałem, że właśnie tego szukaliśmy, chociaż też przyczyny tego przerażenia. „Nie odważę się, nie chcę”. I zwróciłaś spojrzenie na morze, wtedy pięknej fioletowej barwy, jakbyś chciała, żeby jego sole wygładziły ci oczy z samego przeczucia padliny. I tak staliśmy, dopóki nagle nie zwróciło naszej uwagi światło w jakichś oknach; weszliśmy do długiego salonu, przy którego głównej ścianie stał długi rząd oświetlonych witryn, dwadzieścia, a może trzydzieści - gdy się do nich zbliżyliśmy, zobaczyliśmy, że w każdej pysznił się manekin w uniformie, jak te, które można zobaczyć w muzeum wojska, twarze z wąsami, głowy w perukach, wedle mody. Były to, zrozumieliśmy to od razu, mundury Wielkich Komodorów, którzy rządzili Wyspą jako Podestá i morzami jako Admirałowie; karteczka przy każdej witrynie informowała o imieniu i o odpowiednich datach: nominacja na admirała i data śmierci. Ostatnią witrynę, te przeznaczoną de Risiemu, pozostawiono bez tytułu i stroju. I cóż za zalew złota i szkarłatu, cóż za odblaski medali i szarf, cóż za piękno rękojeści szabli, cóż za różnorodność piór przy kapeluszach! Metodyczne badanie od pierwszego do ostatniego pozwoliłoby poznać ewolucje spodni i marynarek, aż do ostatniego, najpiękniejszego ze wszystkich, będącego już tylko frakiem z galonami, złoto i czerwień na błękicie, opinającym smukły manekin w postawie bojowej, ciało pochylone do przodu, prawa ręka w górze, ściskająca błyskawiczne żelazo; a karteczka głosiła: „Admirał Botafogo w bitwie o wyspy Esporadas (Kos), siódmy września 1796 r.” Niebywały wdzięk tego manekina! Dali mu spojrzenie tak dzikie, że ty niemal usłyszałaś huk armatnich salw.

Komentowałaś elegancję tych ubiorów; zapomniałem dokładne słowa, ale jest oczywiste, że ci się spodobały, a także bolałaś nad pospolitością kroju, ubogością tych naszych współczesnych. Jak by na tobie leżały te krynoliny zamiast dżinsów, które miałaś na sobie? A na mnie, zgrabnym mężczyźnie, jedna z tych marynarek, choć jaskrawozielonych? Tym się zajmowaliśmy, tu żarcik, tam żarcik, wyobrażając sobie siebie w Paryżu epoki Konsulatu, a ja w stanie Nowy Jork, w dowolnym roku po dotarciu na Księżyc, kiedy usłyszeliśmy hałas, pierwszy, odkąd pogwałciliśmy sekret zamku, odkąd go przemierzyliśmy w poszukiwaniu kogoś, może mężczyzny, może tylko ducha, w każdym razie postaci historycznej! (Można przeczytać w podręcznikach: Rządy generała della Porty, od tego do tamtego roku). Usłyszeliśmy hałas zawiasów, skarżących się przeciągle, o jęku tak cienkim, że mógł też być „aj!” orgazmu. Ludzie wyrażają się na tak dziwaczne sposoby! I tam, w głębi pomieszczenia, na tle przestrzeni w ogromnych otwartych drzwiach, zarysował się cień, nagła zwykła postać, w której ruchach można było znienacka dostrzec pewien brak równowagi, skłaniający ją na prawą stronę: utykanie Ascania, mogliśmy potwierdzić, kiedy podszedł do witryn. My nieruchomi; ciebie, Ariadno, zamurowało, któż mógł się spodziewać takiej wizyty, dalekiej od naszych zamiarów tak bardzo jak od naszej woli? Byliśmy świadkami oglądania mundurów, ten dłużej niż tamten, bez pośpiechu przy każdym z nich, całe życie przy ostatnim, aż w końcu Ascanio zdjął swoją cywilną marynarkę, wcisnął się w marynarkę admirała Botafogo, a dopełniwszy tego przekształcenia kapeluszem i szablą, spokojnie podszedł do dużego lustra, które wcześniej nie zaprzątnęło naszych myśli; rama ze statku, maszty, reje, żagle, i dokładnie naprzeciw szafka na busole, ratowały je przed lustrzaną pospolitością, pochylił tułów, wzniósł szablę i gromkim, silnym głosem, przeciągając, zawołał: „Do abordażu!”

„Do a bor da żu!”

cała wyniosłość świata naciskająca jako akcent na ostatnią sylabę, która przez to była o pół tonu wyższa, wznosiła się w powietrze zawijasami parabol i z całego dźwięcznego materiału, z którego składał się ten porządek, była jedynym, co zostawało po nieskończonym przeciągnięciu się po salonach, po kuluarach, po szerokich korytarzach, aż wychodziło przez ostrołuki i falując, gubiło się na morzu: ryk wiatru w wantach, pokład zasypany gradem kul. Zauważyłaś, Ariadno: „Obudzi generała!” Bo oboje myśleliśmy, że della Porta śpi.

5.

- Z tego leżącego na uboczu fortu o gwiaździstych osiach, żeby niegdysiejsze działa (dzisiejsze są bardziej subtelne) mogły zagrozić wszystkim punktom wachlarza horyzontu, widać było kawałek morza w dole i kawałek księżyca w górze, i raczej przeczuwało się daleki krąg, w którym niebo i morze łączyły swą materię. Podobała ci się kryjówka, schowana przed wiatrem i w niej się usadowiłaś (to takie powiedzenie), a ja u twoich stóp, mniej więcej tak, jak to mamy we zwyczaju w dalekiej chatce, do której chwilowo nie chciałaś wracać, bo miejsce i widoki być może przywiodły ci na myśl wspomnienia szczęśliwych dni. (Czy dni twojego dzieciństwa kiedyś takie były? Czy nie popełniam grzechu retorycznego komunału?) Jakkolwiek by było, z tego czy owego powodu zostaliśmy tam, duchem i głosem, i powiedziałaś mi, że nie do końca rozumiesz to, co właśnie zobaczyłaś, te operacje przebierania się Ascania za admirała, bez przyczyny i powodu od razu zrozumiałych; ta metamorfoza, którą wyjaśniało jedynie szaleństwo albo swego rodzaju utajona (powiedzielibyśmy: skrywana) głupota, jeśli nie infantylizm, wszak nikomu przy zdrowych zmysłach nie przyszłoby do głowy inne, równie satysfakcjonujące wyjaśnienie, chyba żeby połączyć w tym samym galimatiasie, to znaczy w osobie głupiego dziecka, wskazane przyczyny. Odpowiedziałem ci, że znaleźliśmy się w obliczu wydarzenia rzeczywistego i nie podlegającego kwestionowaniu, zobaczonego i potwierdzonego przez nas oboje, które trwało przez dłuższy czas, tyle, ile go potrzeba na abordaż na pełnym morzu, ze swymi fazami przygotowania, kulminacji i zwycięstwa, odmalowanymi w postawach, w ruchach, w okrzykach Aldobrandiniego, „Ognia z lewej burty! Piechota naprzód!”, i które po zakończeniu pozwoliło swemu bohaterowi porzucić zawodowe odzienie, zebrać cywilne i powrócić, nieco kulejąc, do swego zwyczajowego miejsca zamieszkania; nie w zamku, rzecz jasna, bo usłyszeliśmy wyraźnie stukot kół kolasy zmierzającej w dół ulicy. Było to zatem rzeczą ewidentną, a sprawom ewidentnym nie należy wiercić dziury w brzuchu, a tym bardziej poszukiwać w nich wiadomości, lecz trzeba pozostawić je same sobie, i tyle. Ascanio Aldobrandini przebiera się za admirała i dowodzi bitwami; ponadto robi to często, wszak to, co widzieliśmy, wymaga regularnych ćwiczeń. Może przypadkiem to niespodziewane odkrycie powinno wzbudzić w nas większą sympatię wobec zainteresowanego, do którego jak dotychczas nie odczuwaliśmy absolutnie żadnej sympatii, przynajmniej ja, przyznaję to - przecież facet o tak żywej wyobraźni nie może ograniczyć się do znanych granic lokalnego małego tyrana z seksualnymi obsesjami. Nie uważasz, że należałoby poszperać w jego wnętrzu, ciągle z nadzieją, że odkryjemy coś więcej, co ocali go od tak radykalnej opinii jak nasza? Jego sumienie nie może należeć do płaskich, lecz gwałtownych, i jestem pewien, że pojawi się nam żywy rozum i przeciętna fantazja, które więcej by z siebie dały, gdyby nie ten blok ustawiony w samym środku, gdzie zamyka się to, co bezdyskusyjne i nieugięte - trzeba by wrócić do czasów szkolnych, w Neapolu, kiedy ojciec jezuita budził go nocą na jutrznię, nie po to, żeby się modlić, ale żeby przypomnieć chłopcom, że kiedyś umrą i żeby nie spali beztrosko. Nauczyli się też tam, że wiodąca do piekła prosta droga zaczyna się przy siusiaku, a jeśli chcesz znaleźć ocalenie, rób, co ci każę. „Ale to nie ma nic wspólnego z przebraniem i abordażem!”, niemal na mnie krzyknęłaś. „Rzeczywiście, nie mają związku, ale współistnieją, a sam fakt współistnienia już jest znaczący”. Ta ostatnia część mojego rozumowania, o ile można to tak nazwać, pewnie nie wydała ci się godna uwagi, bo jakbyśmy nic nie powiedzieli, zaoponowałaś, że gdyby mężczyźni ograniczyli się do zwykłego i bezinteresownego przyglądania się rzeczom oczywistym, jak to proponowałem, znajdowalibyśmy się jeszcze w najdalszej prahistorii, na co ja dodałem, że prawdopodobnie byłem nieuważny i że jeśli interesuje cię takie doświadczenie, możemy się cofnąć o kilka milionów lat, tak samo, jak udało nam się to zrobić o kilka wieków i nie porzucając miejsca, w którym się znajdowaliśmy (Wyspy, rzecz jasna, nie zamku), zobaczyć, co się działo i do jakiego stopnia będzie to zadowalające. Ale jeśli taka podróż ci się nie podobała, skoro i tak pewnie nie doszlibyśmy do porozumienia na temat tego, co widzieliśmy i co wiedzieliśmy, ja dość daleki byłem od uważania Ascania za głupca, a już na pewno nie za dziecko, a ty odrzucałaś każdy rodzaj kłótni, która mogłaby składać się z czegoś więcej niż z systematycznego i monotonnego powtarzania tych samych argumentów (bo do tego sprowadzają się prawdziwe kłótnie, w których porozumienie z definicji jest wykluczone), zarówno z twojej strony, jak i z mojej, zaprosiłem cię na wizytę u Agnesse Contarini, której mieszkanie znajdowało się nieopodal, tarasy i balkony w cieniu wież, żeby zobaczyć, czy uda nam się dowiedzieć czegoś ciekawego; aby jeszcze bardziej cię zachęcić, dodałem, że jako dzień odwiedzin mogliśmy wybrać następny dzień po jej przyjeździe, a co do chwili, to ten moment, kiedy została sama albo dokładniej, sam na sam ze swoimi lustrami. Wyglądało na to, że nie jest ci to niemiłe. Polecieliśmy więc jeszcze raz, nie jak Francesca i Paolo, albo tak przynajmniej zwykle ich malują, nagich i objętych, lecz trzymając się za ręce i oddaleni od siebie, ty trochę z przodu. (Wspomniałem parę kochanków potępionych wyłącznie za lot; pozostałe okoliczności zmieniały się i jakiekolwiek odniesienie do żurawi albo szpaków byłoby nie na miejscu. Jednak tutaj, w tym zeszycie moich wyznań, w którym nie chcąc tego, portretuję siebie, czy nie pasowałoby przy okazji kilka wersów, potwierdzających tekst i niejako wzmacniających go czymś tak nieprzemijającym i o powszechnej reputacji jak wspomniana Piąta Pieśń? Ja wybrałbym tę tercynę:

Intesi, che a cosi fatto tormento
enno dannati i peccator carnali
che la ragion sommettono al talento^∗.

Co też takiego ja robię, Ariadno, w niepokojącym stopniu, a ty takoż, zdecydowana kochać alchemika słów i wypaczającego historie mistrza sztucznych ogni, a do tego jeszcze podobno eunucha).

Przyglądaliśmy się Agnesse przez szyby. Nie wiem, dlaczego wydaje mi się nagle, że bardziej cię olśniły meble w salonie i to, co półmrok pozwalał dostrzec z sypialni, niż piękno Agnesse, włosy już rozpuszczone, istny ogień spływający jej na ramiona i plecy, i nie dziwi mnie twoje rozkojarzenie, wszak pięknych kobiet wciąż nie brak (ty jesteś tak samo piękna jak Agnesse, twoje włosy kruczoczarne, nie rudawe); lecz dla odmiany jakże biedne kolory, linie i materiały mają te nasze meble! Przecież salonów takich jak ten, z Wyspy, na kopy. Należy jednak wspomnieć, że dobry zestaw w zasadzie nie jest w stanie stać się głównym bohaterem historii takiej jak ta, którą ścigamy, i że naprawdę interesuje nas Agnesse. Miała krzesło naprzeciw lustra, ale sama jeszcze się kręciła, jak człowiek robiący ostatnie poprawki na scenie. Nadeszła chwila zgaszenia świec, oprócz jednej, kiedy weszliśmy i ustawiliśmy się dokładnie za fotelem, chcąc widzieć ją i jednocześnie lustro, może wierząc, że będzie nam dane jako widzom oglądać to, co ona miała zamiar zobaczyć, i w jednej chwili okazało się, że tak będzie, bo gdy ona usiadła, lustro w okamgnieniu rozjaśniło się we wnętrzu, i przypomniałem sobie sesję czarownictwa Cagliostra, tę, o której ci opowiadałem, i tę samą operację; lecz tak jak Cagliostro pozwolił mi zobaczyć (pamiętasz?) moje własne urodziny, tak z tego, na co patrzyła Agnesse, do nas nic nie docierało; więc powiedziałem ci, że albo pójdziemy, albo spróbujemy wejść w jej świadomość i zagnieździć się tam, mniej więcej tak, jak ja zrobiłem tego samego poranka z sir Ronaldem. Jakżeż wtedy na mnie spojrzałaś, Ariadno, jakżeż niewielka wiara w moje moce i w moją wiedzę, skoro tak ich doświadczałaś! Nie rozumiesz, powiedziałem ci, że tak samo, jak jesteśmy tutaj, jak weszliśmy do zamku, który już nie istnieje, możemy wejść w człowieka i zbadać jego wnętrze? Tym bardziej jeśli chodzi wyłącznie o patrzenie i słuchanie! „Nie wątpię (brzmiały twoje słowa) i właśnie dlatego, że nie wątpię, zostanę na zewnątrz, podczas gdy ty będziesz przeprowadzał badanie. Kiedy indziej zaplanowaliśmy, liczyliśmy na to - pamiętaj o dębie i buku - że ta kobieta będzie wzrastać w moim wnętrzu i gdyby to było możliwe, miałam się na to zgodzić, bo byłam gotowa to zrobić; ale ty mi proponujesz coś przeciwnego, żebym to ja była bukiem, i to mnie przeraża. Kto może dać ci pewność, że jeśli wejdę, będę mogła wyjść? Nasze zabawy, twoje zabawy muszą być niebezpieczne, i nie wiem dlaczego, obawiam się, że gwałcimy jakieś dawne, okropne prawa, że znieważamy jakiegoś nieznanego boga, który w końcu się zemści. Wejdź więc, jeśli taką masz ochotę; ja zostaję na zewnątrz, i to nie w domu wdowy Fulcanelli, gdzie sądzimy, że jesteśmy, ale w naszej własnej chatce, gdzie naprawdę jesteśmy, skąd nie powinniśmy wychodzić”. I rozpłynęłaś się, Ariadno, jak wyśniony obraz. Kto wie, czy nim nie byłaś! Nie mogłem więc ci odpowiedzieć, ale zapisuję tu teraz to, co bym ci wtedy powiedział: na początek o twoim strachu. Zabawa z ogniem zawsze powoduje strach, a my to robiliśmy jak strzelcy wyborowi; ale powinnaś wiedzieć, że badania takie jak nasze prowadzi się w laboratoriach, gdzie już udało się doprowadzić do tego, żeby człowiek powtórzył słowa innego, zmarłego przed wiekami, i nie odnotowane przez historię - na przykład sama miłosna rozmowa pomiędzy Alcybiadesem i Sokratesem, o której nie wiedział, rzecz jasna, Platon. Jest jednak nieuniknione, żeby po naszych pozytywistycznych metodach nie nastąpiły inne, które będą polegać na istnym nurkowaniu w przeszłości, choć przy zastosowaniu instrumentarium, o którym w tej chwili nie mam pojęcia: z pewnością, systemy wychwytywania i systemy ochrony i możemy przypuszczać, że będą w zasięgu nielicznych specjalistów, a ci będą ludźmi o nieposzlakowanej moralności; bo wyobrażasz sobie tych szaleńczo poszukujących, niczym skarbów w głębinach czasu, orgii z Wieży Nesle albo tych Katarzyny II? Rozumiem jednakże, że boisz się wchodzić w duszę Agnesse, ty, która niemal zgodziłaś się, żeby zamieszkała w twojej; rozumiem, bo nie jesteś chroniona. Ja sam obawiałem się, że coś, co jest tam w środku, zamknie się nad tobą, jak liście tych mięsożernych roślin nad nierozważnym owadem, już wiesz, o których mówię. Pozwoliłem ci iść. Kiedy otworzyłaś oczy w chatce, ja już wszedłem w świadomość Agnesse, i choć ledwie tam wszedłem, zdałem sobie sprawę z ogromnego bogactwa tego, co mnie otaczało, i że znajdowałem się jakby w ogromnym magazynie, gdzie rzeczy nie były spokojne ani uporządkowane, ale poruszały się i mieszały ze sobą (zresztą jak w jakiejkolwiek innej świadomości), zwróciłem uwagę na to, co do niej docierało przez uszy i przez oczy, to, co Agnesse widziała ze świata poza lustrem, i to, co słyszała. Chwilowo niezbyt jasno, niezbyt wyraźnie i raczej fragmentarycznie, ale wystarczająco trwale, żeby ujrzeć młodą Brazylijkę jedzącą wstrzemięźliwie, podczas gdy rozmawiała z Mariettą Fulcanelli, a sir Ronald Sidney pożerał ją oczyma. Kolor skóry pokazywał, że pośród przodków i w proporcji niezbyt zauważalnej pojawiło się trochę czarnej krwi, dzięki czemu ton cery nabrał doskonałości, której bez tego dalekiego udziału nigdy by nie osiągnięto. Ponadto jej maniery zdradzały doskonałe wychowanie, i szeptała po angielsku ze słodkim tropikalnym krygowaniem, nie z bezpośredniością wdowy Fulcanelli, która wydawała się końskim galopem. Marietta zwracała się do Inés per panienka Braganca. Czy należała może do jakiejś pobocznej linii królewskiej, czy też ukryła swoje prawdziwe nazwisko? Chwilowo nie to wydało mi się ważne, ale to, że sir Ronald zwracał się do niej: Agnes.

Przyznaję, że nie zainteresowało mnie to, co widziałem i słyszałem - sytuacja towarzyska, to, co Anglicy nazywają okazją, w której powtarzała się trójka aż nadto znajoma, opisana i relacjonowana, choć postacie z nowymi przebraniami: Celestyna, wysoko stojąca w hierarchii Wyspy, choć jej klasa, chwilowo, pogrążyła się w upadku; lecz serwis, zwierciadła, srebra i te lśniące lampy mówiły o świetnej przeszłości, z której pozostały kurtuazja i tolerancja. Kalikst, oczarowany czterdziestolatek, zachowywał się tak, jakby Inés była pierwszą kobietą w jego życiu, wahał się i popadał w zmieszanie, jak to jest w zwyczaju w podobnych okolicznościach. Panienka Inés de Braganca, w której naturze leżało kokietowanie, a miłość była jej jedynym przeznaczeniem, jedynym zajęciem, poruszała się jak ryba w wodzie, to było jej środowisko. A ponieważ starania nie wychodziły ani trochę poza to, co znajome, pomyślałem, że pomyliłem noce i że dla tak niewielkich zysków nie warto było zabierać się do tak barokowego procesu jak ten, trzeciego już, aby zdobyć wiedzę o tak odległej rzeczywistości; i zaskoczyło mnie, że ty, Ariadno, tak przenikliwa, nie dostrzegłaś tego i nie rzuciłaś mi tego w twarz - przecież nie miałbym innego wyjścia, jak przyznać się do tego, chociaż, kto wie, czy metody badania przeszłości, które się knuje, te, o których już ci mówiłem, będą równie skomplikowane co niejasne? Człowiek nigdy nie wie, co przyniesie motek czasu, kiedy go rozwiniemy. Tak więc kolacja minęła bez niespodzianek, poza tym, że na koniec, stojąc i nie rozmawiając, tylko patrząc na siebie, cała trójka wybuchnęła śmiechem, a ja nie wiem, czy nie był to sposób na powiedzenie sobie: „Wszyscy się ze sobą zgadzamy!” czy czegoś w tym rodzaju; a to, co nastąpiło potem, też nie przyniosło niespodzianek, lecz to co zwykle i po skończeniu wieczoru sir Ronald zaofiarował się odprowadzić panienkę do domu - która z pewnością zaśpiewała dobrym głosem kilka piosenek ze swojego kraju - a ona zgodziła się, zatem wychodząc, znaleźli się poza tym, co zostało w lustrze, wymknęli się z jego rejestru, i Agnesse udała się do łóżka, zdecydowawszy, że następnej nocy dalej będzie szukać resztek albo świadectw, choćby były częściowe, etapów tej miłości, która zdawała się już rozpocząć, chyba że składała się jedynie z kurewstwa wspomaganego przez wdowę i bez innego celu niż wyciągnięcie Inés z kłopotów, w których się znalazła - jak to się mówi, żeby mogła sobie poradzić, choć za cenę angielskiej literatury. Osobowość Inés nie zainteresowała mnie, nie wiem dlaczego, cóż człowiek ma swoje ograniczenia, a w kwestii kobiet szczególnie. Może się pomyliłem, ale zwracam twoją uwagę, dla odmiany, że jako człowiek zawodowo zajmujący się historią literatury, uważam za osobisty sukces to odkrycie, że Agnes-Agnesse to w rzeczywistości dwie osoby, a nie jedna, jak nam się wydawało, jak to się mówi od ponad wieku; ale to nie zobowiązuje mnie do badania biografii Inés, docierania do niewątpliwych wniosków, co do jej zniknięcia, czy trafiła w ramiona trędowatego generała, czy została odesłana do swojego kraju przez purytański gniew Aldobrandiniego - to sprawa specjalistów! Do Agnesse, dla odmiany, czuję większy pociąg, teraz, kiedy jestem przekonany, że jest uzurpatorką (właśnie, mam nadzieję otrzymać w ciągu kilku dni ostatnie wydanie jej korespondencji, z nowymi odkryciami, które wedle tego, co podają w zapowiedziach, rzucają nowe światło na stosunki z sir Ronaldem - jeszcze ci o nich opowiem). Pozwoliłem jej więc położyć się do łóżka i zapewniam cię, że zrobiłem to w sposób czysty, bez podglądania jej nagości, i wyszedłem na taras, choć z pragnieniem, by zrobić to jakiś czas wcześniej, konkretnie w noc, w przygotowaniach do której właśnie uczestniczyłem, a której finał, samotność sir Ronalda, zdarzyło mi się oglądać w tej samej chwili. Sir Ronald był tam, rzeczywiście sam, i coś latało w pobliżu.

Zapewniam cię, że Zafajdane Siostry, żeglujące we trójkę po niebie Wyspy tworzą spektakl, który warto zobaczyć, i aby je opisać, wszystko, co powiedziano o orłach i kondorach, a nawet o skromnych czaplach królewskich, razem, to za mało, gdyż łączy się w nich majestatyczność i skuteczność, pewność siebie i elegancja. Przyznaję, że z bliska tracą całą atrakcyjność, gdyż są okropne; bo gdy zmniejszają szybkość, ich spódnice opadają i wiszą jak szmaty, ale trzeba by zobaczyć je w powietrzu, gdy mkną, jakim ewolucjom się oddają, jak wzlatują i zlatują, jak niebezpiecznie ocierają się o wieże, kominy, ściany tarasów! W porcie stało czterdzieści statków, może więcej, zwinięte żagle, maszty kołysały się na fali; a Trzy Gracje krążyły pomiędzy rejami, wantami, linami, jak trzy mewy, i śledziły żartobliwymi docinkami i nagłymi przekleństwami erotyczne swawole, na które jasnowłosi marynarze pozwalali sobie z ciemnowłosymi dziewczynami: nie mogąc na nich donieść, to prawda, bo jeszcze znajdowaliśmy się w czasach ancien regime. Raz i drugi przeleciały ponad sir Ronaldem, jedna z nich warknęła na niego, a za którymś razem Stara powiedziała albo przynajmniej tak powtórzyła Głupia: „Co może robić ten Anglik o tej porze w noc taką jak ta? Bo światło księżyca może mu zaszkodzić i narobi kłopotów Marietcie”. Nawet się zatrzymały, usiadły na murku jak gołębie na daszku i przyglądały się w ciszy milczeniu poety, który w końcu je przepłoszył, jak się przegania muchy, sio, sio, tyle że dodał: „Zjeżdżajcie mi z oczu, kurwy!”, co siostrom się nie spodobało, bo choć nie ma wątpliwości co do tego, że wzbiły się do lotu, pewne jest też, że poleciały, zrzędząc, uznając go za heretyka, i za kogo on się ma, żeby je tak traktować, bo Stara poszła do łóżka z najpiękniejszymi mężczyznami Zachodu ab urbe condita, rok w tę, rok we w tę, a żaden nie odważył się powiedzieć czegoś podobnego. Tylko tego brakowało! Widziane na parapecie, Ariadno, niczym sowy na grzędzie, były jeszcze brzydsze niż przez szybę: oblicze Starej to coś pomiędzy pyskiem suchotniczej chabety i zgrzybiałego charta; twarz Głupiej to mieszanka nieludzkiej bieli wapna i twardości, i sztywności szylkretu. Martwa z kolei ma porcelanową twarz, tak, ale jakby małej dziewczynki, która postarzała się, nie tracąc młodości albo przynajmniej jej oznak, czyściutkich zmarszczek; a we włosach z pakuł roiło się od biedronek:

Biedroneczko, leć do nieba,
Przynieś mi kawałek chleba.

Hop! i wszystkie odlatywały.

Była piękna noc, błękitna i ciepła, nieduży księżyc i opary mgły na horyzoncie. Na tle nieba odcinał się zarys zamku - w jego stronę zdawał się patrzeć sir Ronald. Poczułem pokusę zapytania go, jak to zrobiłem tego ranka, prawdziwa druga część naszej rozmowy, o której już wiesz, i chociaż co do metody nie zostałem pouczony, przemówiłem do niego w myślach, co wydawało się odpowiednie, bo on mnie nie widział; żebyś wiedziała, jak dobrze mi wychodzą te telepatie!; podsunąłem mu pytanie, jakby to on sam je sobie zadawał, a on na nie odpowiedział - trochę nienaturalnie, to prawda, ale nie mógł zrobić tego w inny sposób. Zapytałem go, czy czuje się nęcony przez tajemnicę. „Tam jej nie ma” - odpowiedział; i odczekałem chwilę, żeby odniósł się w jakiś sposób do trędowatego generała, nie zdając sobie sprawy, że w tym momencie historii generał jeszcze się nie pojawił. „Po co więc pan na niego patrzy?” „Bo jeszcze przed chwilą oblicze pewnej kobiety zdawało się zawieszone na mgle. Wiatr je rozgonił, a światło księżyca pozbawiło mnie jej obecności”. „Kobiety dawniej kochanej i teraz wspomnianej? Tej, której nienawiści poświęca się Łacińskie melodie?” „To oblicze dziewczyny, której nie chcę kochać, bo przeraża mnie ta myśl, ale którą niewątpliwie już kocham”. „Jeszcze dziś rano odrzucał pan wszelką myśl o następnej miłości”. „Tego poranka nie widziałem Agnes, nawet jej nie przeczuwałem: nie ostrzegł mnie żaden z tych znaków, o których mawiają wierzący w Przeznaczenie, choć nie jest niemożliwe, że pojawiły mi się na drodze, a ja nie potrafiłem ich odczytać. Lot ptaków? Zakrwawione wnętrzności zwierzęcia? Czy ptaki latały złowróżbnie, czy z wnętrzności zwierzęcia wydostały się krzyki zapowiedzi, nie widziałem ich, nie słyszałem. Choćby do mnie krzyczały, choćby ptaki latały wokół mojej głowy, choćby na mnie patrzyły jak te czarownice, które właśnie przepłoszyłem i które teraz latają wokół księżyca, ja wierzyłbym, że wskazują na coś innego, że ktoś gotuje mi śmierć albo że przyjdzie śmierć, nagła. A gdyby zamiast znaków było oznajmienie, słowa aniołów, którzy nie przemawiają znakami, i powiedzieliby mi: „Uważaj, bo się zakochasz!”, ja wyśmiałbym anioły. Kiedy Marietta oznajmiła mi, że pojawi się zaproszona dziewczyna z zagranicy, przyszło mi do głowy, że to będzie szpieg z Foreign Office, nie wiem, z zadaniem zbadania mojego znudzenia albo podstępnego wywiedzenia się, czy pokumałem się z Francuzami, czy nie, co bardzo martwi Gabinet. Dziś w południe Marietta powiedziała mi: „To zachwycające dziewczę! Zobaczy pan, że się panu spodoba!” Uśmiechnąłem się do Marietty, ale najchętniej powiedziałbym jej, żeby brazylijska księżniczka poszła do wszystkich diabłów. „Proszę pana, aby uhonorować ją jak należy, przygotowałam kolację w gościnnej jadalni. Wie pan, że nie otwieram jej od śmierci męża!”; chciałem już jej powiedzieć, że boli mnie głowa i że tej nocy wolałem nie jeść kolacji. Żadne przeczucie nie zatrzymało mnie, kiedy Marietta przyszła powiedzieć, że podano do stołu i że na mnie czekają. Kilka chwil wcześniej skończyłem historię z pisanej przeze mnie książki, w której pewien mężczyzna kpi z Losu, jak hiszpański toreador z rogatej śmierci, choć na koniec dowiaduje się, że jego nielitościwe przeznaczenie polega właśnie na tym, na wykpieniu jego; po dzisiejszym dniu nie wiem, jaki bieg nadać mojemu opowiadaniu, czy zostawić je tak, jak jest, i przyznać, że rozpoznaję w nim siebie... czy to nie było właśnie ostrzeżenie? czy zostać wiernym samemu sobie i sprawić, że jego bohater zatryumfuje. Wszedłem do jadalni, lśniącej od świec i sreber. Zwróciło moją uwagę przede wszystkim stare weneckie lustro, podłużne, błyszczące ponad kredensem, naprzeciw drugiego takiego samego, po drugiej stronie; matowego i przygaszonego, jednakże głębokiego. Kiedy wszedłem, wydało mi się, że jakieś zwierzę, które się w nim pojawiło, uciekło jak ryba głębinowa, umykająca w otchłań. Ze zwierzęcia dostrzegłem sylwetkę i spojrzenie, trwające na powierzchni lustra po jego odejściu, lecz natychmiast pomyślałem, że nie wyplątałem się jeszcze ze swej wyobraźni i że ryba oraz jej wzrok pochodzą z mojego wnętrza, że są czymś więcej. Przywoływały mnie bardziej rzeczywiste rzeczy. „Och, sir Ronaldzie, proszę dobrze się przyjrzeć, oto nasza młoda przyjaciółka!” A rzeczona, w sukience najnowszej paryskiej mody, z rozcięciem z boku, robiła w moją stronę niezbyt głęboki ukłon, z tych, jakie pozostały z dawnych ukłonów po rewolucji. No to zobacz, nie uwierzysz! Też jestem kawalerem i pozdrowienia nie wprawiają mnie w zakłopotanie, chociaż moje, w swym stylu, jest z epoki trochę wcześniejszej niż gilotyna! I robię jej ukłon, i nie wyjaśniam dlaczego, nagle, cała nasza trójka wybucha śmiechem, choć ja zamilkłem nieco wcześniej niż one, bo śmiech Agnes był jak drzwi otwarte na wyspę koralową, w którą uderzają wściekłe i delikatne, fale. I zdarzyło się też, że fale i cała osoba wydały mi się znajome, nie żebym ją gdzieś spotkał albo z nią rozmawiał, ale dlatego, że czekałem na nie, nie wiedząc o tym. I coś jeszcze mnie zaskoczyło, poczułem w tej chwili, że odkrywam w swej świadomości, jakby w miejscu dobrze ukrytym i zamkniętym, z którego jednak wychodzą, wspomnienia nadziei i rytmu nowej pieśni. Właśnie napisałem wiersz. Od dawna nie napisałem nawet jednego wersu: ten właśnie zaczął się kołysać w moim wnętrzu od chwili, kiedy z tego miejsca albo z rzeczy, albo niejasnej idei, albo sam już nie wiem z czego, wyłoniła się falami muzyka, do której dopasowywały się moje słowa, które ze swej strony wydały mi się dyktowane albo wysłuchane, nie wydobywane ze mnie. A jednak są moje, wyrażają moje emocje i mój strach! Ruchy, uśmiechy, słowa Agnes były niczym program realizowany z jednym celem, zaczarowania mnie; a jednak nie było w nich nic sztucznego, przeciwnie, naturalność, spontaniczność tych fiołków, które czasem znajduje w szczelinach skał, kiedy spaceruje nad morzem. Czułem jednak na karku spojrzenie tego zwierzęcia, które powróciło na powierzchnię lustra i lekko odbijało się w lustrze naprzeciwko, w tym które mogłem zobaczyć tylko wtedy, gdy unosiłem wzrok; jednak nie robiłem tego, bo zniewalały mnie oczy Agnes; chciałbym się dowiedzieć, co robiło tam to zwierzę i dlaczego tak na mnie patrzyło. Czy wie pani o jego istnieniu, Marietto? Och, jak bardzo gmatwam dwa światy, które nie mają ze sobą związku! To lustro z pewnością nie ma w sobie potworów, nie ma nawet śladów much, bo Marietta przez cały rok trzyma je przykryte zielonkawoniebieskim tiulem. Jestem trochę skołowany i muszę dojść do siebie - jakbym poczuł się inny, nagle zmieniony. Kiedyś, we Florencji, pewna piękna i bardzo inteligentna kobieta opowiedziała mi, że jej kilkumiesięczne dziecko płakało nocami i że uspokajało się, kiedy wyciągała je z kołyski i przytulała; aż do dnia, kiedy dziecko ją odrzuciło, i potem już tak zostało. W kilka dni później ta kobieta dowiedziała się, że jest brzemienna. Zauważyło to kilkumiesięczne dziecko, niemal w minutę po zaistnieniu tego faktu! Więc coś tak szybkiego i radykalnego przytrafiło się mnie. Już po kolacji, kiedy wdowa Fulcanelli wyszła przygotować kawę, w jakiś sposób Agnes przysiadła u mego boku, podkuliła nogi na kanapie, osłoniła kolana sukienką! Spojrzała na mnie, lekko się uśmiechając, nagle spoważniała i odezwała się do mnie słabym głosem: „Podoba mi się pan!” I wybuchnęła śmiechem, znowu, głośno, jakby chwycenie mego serca w garść i ściśnięcie go wzbudzało w niej wesołość. Wejście Marietty z kawą zakłóciło naturalny rozwój tej sceny, poprowadziło ją w stronę kurtuazyjnej trywialności zwykłej rozmowy. Musiałem podzielić swoją uwagę pomiędzy to, co słyszałem, i to, co widziałem, pomiędzy odpowiedzi na jakieś słowa i podziwianie ciała, które samo z siebie przemawiało, przekazywało mi wiadomość, którą Agnes chciała mi wysłać, być może bez własnej woli, a na którą ja ze swej strony powinienem i pragnąłem odpowiedzieć. Mogłem liczyć wyłącznie na spojrzenia i ręce, im powierzyłem swoją odpowiedź, której nie mogę sprowadzić do słów, nawet słowo „miłość” jej dokładnie nie określa, bo w nim zawiera się moje oszołomienie wobec odkrycia, że to nagłe napięcie w stosunku do niespodziewanej dziewczyny jest tylko wynikiem dłuższego oczekiwania na miłość, oczekiwania dawniejszego niż sam mogę pamiętać - może sięgać aż do mojej młodości, może niektóre z pragnień są tymi samymi, które pojawiały się, gdy po raz pierwszy patrzyłem na Karolinę - które towarzyszyło mi od zawsze i być może ze mną się zestarzeje. Z bólem pomyślałem o tym, że Agnes pojawia się odrobinę późno i że tej nocy rozpoczęła się nowa historia, której monotonne, choć płomienne rozdziały być może będą się składać z pragnienia cichego, ale chciwego, mężczyzny przyglądającego się kobiecie, która żyje”.

V

1.

- Było gdzieś wpół do dziewiątej tego samotnego wieczora - ty w Pensylwanii - kiedy usłyszałem, że stukają drzwi twojego pokoju, otwarte pewnie przeze mnie, przy jednej z tych okazji, kiedy pozwalam się nieść swoim uświadomionym i przyjemnym fetyszyzmem i poszukuję widoku twoich rzeczy albo kontaktu z nimi, albo zajmuję twoje zwyczajowe miejsca, siedzenia albo zakątki, i stamtąd przyglądam się temu, czemu zwykle ty się przyglądasz, z oczywistym pragnieniem przeżywania tego, co ty przeżywasz. Jakże zmaltretowany wyszedłbym z jednej z tych analiz, którym poddaje się spora rzesza naszych przyjaciół, za każdym razem, gdy odnajdują w sobie coś, co nie jest trywialne, pospolite albo spodziewane! Mówiłem zatem, że zamknąłem twoje drzwi, i natychmiast zaczęło trzaskać okno, znacznie głośniej, a kiedy je zamykałem, usłyszałem już świszczący wiatr w kominie, gwizd raczej wysoki, śmiałe piruety w najwyższych rejonach skali, ale także opadał, nagle i niespodziewanie, do tonów niskich i przelęknionych. Wyszedłem na taras i niemal porwał mnie ze sobą ten wiatr, o którym mówię, niemal rzucił mnie w wody jeziora albo zawiesił na szczycie brzozy. Stoczył się w dolinę jeden z tych huraganów, które powstają w dalekich śniegach, stamtąd zbiegają i dmą, a po drodze wzbudzają muzykę w lesie i w szparach chatki, niczym nie zestrojona orkiestra harmonijek i fletów - aż się przestraszyłem jego impetu, wzbudzanego łoskotu, mocy jego niesfornych podmuchów, po drodze ogałacających z liści drzewa, a niektóre z nich łamały - dwa czy trzy widziałaś po powrocie, mniej więcej obok ścieżki; jedno z nich leżało w poprzek - nie wiem, dzięki jakiemu przypływowi sił zdołałem usunąć je z twojej drogi tamtego poranka, kiedy już było po wszystkim, kiedy opadłe liście przykrywały naszą ścieżkę i lustro wody. Nocą nie zapaliłem więc kominka ani świec - przyświecałem sobie tą antypatyczną lampą naftową, osłoniętą od wszelkich przeciągów, której używamy w kuchni, i siedziałem przed kominkiem, z wymiecionymi płomieniami, patrząc się na czyste kamienie, po których spływały cienie i wciskał się wyjący huragan. Może dopadł cię w samolocie, może uderzył cię w twarz na trapie, po solidnym wytrzęsieniu maszyny. Och, Ariadno! Wiesz, że nie potrafię pohamować wyobraźni i że sytuacja niebezpieczeństwa prowadzi mnie zawsze do najczarniejszych domysłów. Zadzwoniłem do ciebie, zadzwoniłbym też i do tej twojej przyjaciółki, sąsiadki, gdybym znał jej numer, chociaż imię: Lita, jak możesz się domyślić, to zbyt mało danych, a nic więcej o niej nie wiem - to i że pracuje nad Raymondem Radiguetem.

Sen dopadł mnie właśnie tam, przy kominku, w fotelu po lewej. Rano lampa jeszcze się paliła, a książka, którą czytałem, spadła na niedźwiedzią skórę i tam leżała, stracona strona. To wtedy zadzwoniłem do instytutu i zostawiłem dla ciebie wiadomość. O wpół do dziesiątej zadzwoniłaś; podziękowałaś za to, że się o ciebie martwiłem. Ja ze swej strony poprosiłem, żebyś mi przywiozła tom Pamiętników Metternicha, do którego odsyłało mnie to, co przeczytałem podczas wichury, wspomnienia Chateaubrianda. Wiesz, że ten człowiek jeździł po tej okolicy, po tych ziemiach, na których jesteśmy i na których cierpimy, i że może właśnie w tym lesie naszego wypoczynku spotkał pewnego Francuza nauczającego Irokezów kontredansa? Niemniej, nie czytałem tych wspomnień z tego powodu, lecz dlatego, że imię Chateaubrianda pojawiło się na ustach Agnesse, wedle jej własnej deklaracji, a w tej sprawie być może można jej wierzyć. Kiedy dowiesz się, do czego zmierzam (a dowiesz się, naturalnie, zanim przeczytasz te strony), dostrzeżesz ewidentną prawdziwość zdarzenia, które dopełnia prawdziwość szczegółu, że szkocki wieszcz trzymał ją za kibić i że oboje spotkali się we florenckim salonie z wieloma bardzo ważnymi ludźmi. Autentyczność listu, w którym się znajduje ta informacja, nigdy nie została podana w wątpliwość. Ale nie ma już znaczenia żadna z tych rzeczy, lecz odniesienie do Napoleona i to „jak wie monsieur de Chateaubriand”, co Agnesse wkłada w jego własne usta. Nie poszukiwałem w Pamiętnikach zza grobu potwierdzenia tego zdania, lecz wspomnienia, jakiejś aluzji do jakichś okoliczności, które mogłyby połączyć autora Vie de Rancé z autorem Melodii erotycznych. Przejrzałem rozdziały odnoszące się do pobytu Chateaubrianda we Włoszech i nie znalazłem żadnego śladu naszego poety, którego imię z pewnością nie było już mu obce, skoro spędził w Anglii lata bezpośrednio następujące po publikacji pierwszych Melodii, tych łacińskich, lat skandalu i chwały. Posiadane przeze mnie wydanie jest zaopatrzone w indeks nazwisk: sir Ronald się nie pojawia, a na przykład Byron tak. Szczęśliwie przyszło mi do głowy przejrzeć indeks miejsc i znalazłem Gorgonę. Skarbiec stron, skarbiec krótki, lecz wystarczający! Opowiada, w jaki sposób spędził kilka dni na Wyspie, nie sam, rzecz jasna; jak pojechali, on i jego towarzyszka, do Raguzy, żeby wziąć statek, i jak tam się spotkał z hrabią Metternichem, który z panią de Lieven, tej o łabędziej szyi, obrał taki sam kurs. Spotkali się w hotelu, razem odbyli podróż, zajmowali sąsiadujące ze sobą pokoje w Albergo di Firenze na Gorgonie, gdzie znajdował się także admirał Nelson, również nie sam. Że ten się tam kiedyś znalazł, to wiedziałem, wszak we wszystkich przewodnikach turystycznych po mieście (a przeczytałem ich ze dwa albo trzy) wymienia się Albergo i pokazuje się pokoje zajmowane przez lady Hamilton i zwycięzcę spod Trafalgaru, lecz w żadnym nie mówi się, że Chateaubriand i Metternich też tam byli, w tym samym czasie, w tym samym miejscu i w tym samym celu. Kuszące byłoby zostawienie Agnesse w spokoju, puścić trochę w niepamięć sir Ronalda i posłuchać, o czym rozmawiali ci trzej, a nie mówię o przyglądaniu się, co robili, wszak biorąc pod uwagę czas wolny i naturę swych towarzyszek, nietrudno się tego domyślić. Jednak przede wszystkim spotkania, rozmowy pomiędzy romantycznym wicehrabią i przebiegłym dyplomatą... przynajmniej dla mnie, są bardziej interesujące niż cała reszta! Niemniej, specjalnie dla ciebie, rezygnuję. Nie wydaje się, żeby Metternich albo Nelson, mieli cokolwiek wspólnego z wymyśleniem Bonapartego. Co zaś się odnosi do Chateaubrianda, czy Agnesse się pomyliła? czy też klepała bez ładu i składu?

Tego poranka, kiedy uspokoił się wiatr i mój niepokój, wyszedłem do ogrodu i zebrałem porozsypywane liście: ułożyłem je w stos i podpaliłem - krążyły mi po głowie wersy i muzyka dawnej, kochanej piosenki, której końca jednak starałem się uniknąć, bardziej oddany ogniowi niż wiatrowi, i tak, najpierw patrzyłem, jak się palą; potem, w dymie, naszedł mnie natłok obrazów, niczym szalony projektor filmowy, aż w końcu zostały obrazy Gorgony, te, których poszukiwałem, te, które można było zobaczyć, bo już strach przed tym, że stało ci się coś złego, nie usuwał z mojej głowy żadnego innego niepokoju. Ciekawość pchnęła mnie do porannego wałęsania się po ulicach, swego rodzaju nadetatowy policjant, świadek handlu, tego, w jaki sposób pozdrawiają się straganiarze z przeciwnych stron alei, jak dewotki wychodzą ze mszy, te od Carmen, te od Angustias, te od klarysek, najmniej z katedry, bo jest zimna; jak - ciągnę - wyładowuje się towary na nabrzeżu i przechowuje w wielkich silosach wykutych w skale - na Wyspie produkuje się jedynie pietruszkę i czosnek, który kobiety sadzą w glinianych doniczkach, zatem wszystko przywozi się z zewnątrz; jak w końcu najdrobniejsze nawet rachunki docierają do gabinetu Aldobrandiniego, wiecznie zapracowanego, teraz zaniepokojonego, bo właśnie dostał wiadomość od konsula Anglii, że musi pilnie z nim porozmawiać - i jest to pretekst, dzięki któremu Ascanio wchodzi do gabinetu Agnesse i pyta ją, czy lepiej, żeby ona była obecna i posłużyła jako dragoman, na co Agnesse odpowiada, że tak, że jak chce, bo po to tam jest. Po kilku minutach wraca i mówi jej, że być może pan konsul woli rozmawiać z nim sam na sam i że chociaż mówi słabo po włosku, na pewno on, Ascanio, w końcu zrozumie, co takiego sprowadza go tak wcześnie i tak pilnie. Jednak jeszcze raz wchodzi i decyduje, żeby Agnesse były obecna i gotowa do pracy, zależnie od okoliczności. Potem bryza, z którą identyfikuje się moja wola, zabiera mnie do greckiej dzielnicy, gdzie ludzie się gromadzą w grupki i rozchodzą, gdy przyplątuje się jakiś podejrzany łacinnik; ludzie przekazują sobie, że Demónica de Risi jest zamknięta w lochach Pałacu i że sam minister zanosi jej jedzenie, bo nie chce, żeby z kimś rozmawiała, i że to zbrodnia, i że trzeba coś zrobić; a wszystko to powtarza się, bardziej energicznie i już nie tak po kryjomu, w stoczni i arsenałach, dokąd udam się później. Korzystam z okazji, aby z bliska przyjrzeć się tym pięciu okrętom, które buduje się dla Anglii, jeszcze bez imion, ale z numerami; to te, które lata później, niewiele, pokonają pod Trafalgarem Vellenueve'a. Na budownictwie okrętowym nie znam się, jak możesz się spodziewać, ale zamiłowanie do pięknych linii mi pomaga, a zapewniam cię, że linie tych okrętów mnie zachwyciły: subtelne aż do delikatności, uroczyste, w pewien sposób groźne. Przez luki i strzelnice mostków wystawiały swe złote dzioby armaty - ponad sto na każdej burcie. A te cudowne kasztele rufowe, na których pracują, zawieszeni na rusztowaniach, ebeniści i malarze? Wyobrażam sobie te okręty w morzu, a ja dowodzę jednym z nich, kapitan okrętu pod rozkazami Collingwooda, który zawsze był mi bardziej sympatyczny niż Nelson. Moje dziecięce marzenia, ogień z lewej i prawej burty, przed dziobem wróg, nie ma na to miejsca w tym tekście, a z nich być może wynika nie tylko, że w pewnych zamiłowaniach jestem podobny do Ascania, ale że jesteśmy jedną i tą samą postacią, romantyczny mit żaglowców - opowiem ci o tym, jeśli chcesz, kiedy skończy się to wszystko, kiedy będziemy mieli absolutną pewność, kto wymyślił Napoleona, jak i dlaczego. Teraz nęcą mnie głosy robotników. Jeden proponuje wysłać do Aldobrandiniego ultimatum: albo uwolni Demonikę i wywiezie ją z Wyspy, w nienaruszonym stanie, albo niechybnie jeden za drugim spłoną okręty. Teraz chodzi tylko o to, w jaki sposób przekazać wiadomość Ascaniowi, bez przyjmowania ryzyka, że posłaniec nie zawiśnie na rei, kołysany podmuchami wiatru.

Angielski konsul to ten gentleman, tak dobrze ubrany, choć tak bardzo bez ozdób i kolorów, który teraz w swym angielskim powoziku zaprzężonym w jednego konia wjeżdża po ulicy Szpitalnej w kierunku Pałacu. Na balkonie Trzech Gracji mieszkanki kłócą się o lunetę; albo raczej Głupia żąda jej od Starej, która lunety nie oddaje i zadaje sobie pytanie: „Po co przyjeżdża mister Smiths do pałacu?”, a Głupia zamiast powtórzyć pytanie, które Stara ponawia, żąda instrumentu, piszczy, popłakuje i w końcu grozi zrzuceniem Martwej z balkonu i że potłucze jej o chodnik porcelanową twarz. W obliczu podobnych straszności Stara oddaje lunetę, masz, nudziaro, patrz, jak wspaniale, chociaż już jest za późno, bo kolasa czy tilbury, czy jak tam się nazywa ta drynda, zatrzymała się przed głównym wejściem, straż prezentuje broń, a pan konsul, napuszony przechodzi przez próg. Podczas minut, które potrzebuje, aby wejść po wielkich, galowych schodach, nazwa Anglii przebiega po korytarzach, dostaje się do gabinetów i dociera, w jej dalekim biurze, do Flaviarosy, która tego poranka wydaje się szczególnie piękna, co prawdopodobnie jest wynikiem pomad, właśnie otrzymanych z Francji, choć via Rzym - jej mąż zabronił bezpośredniej wymiany z Republiką, chyba że tajnych raportów. Wiadomość, którą przynosi jej odźwierny - „Właśnie przyjechał pan konsul Anglii” - sprawia, że wstaje z fotela, każe jej przerwać zaszyfrowany list, który pisała, doprowadza ją do wyjścia z gabinetu i do szału - wizyta, której się nie spodziewała, o której nie poinformował jej żaden z jej systemów szpiegowskich. Mąż może o niej nie wiedzieć; ona, nigdy. Przechodzi korytarzami, przebiega przez pokoje, aż dociera do pokoju pustego, ciemnego, który otwiera kluczem, przechowywanym przez siebie osobiście. Naciska sprężynę, otwierają się tajne drzwi, wchodzi do korytarza bez światła, co jej nie powstrzymuje ani nie powoduje, że idzie po omacku, aż do miejsca, gdzie otwór umiejscawia jej spojrzenie na poziomie szyi Aldobrandiniego, twarzą w twarz z konsulem Wielkiej Brytanii, albo lepiej będzie powiedzieć, że naprzeciw jego papierosa, którego egzotyczny zapach dociera przez ten wziernik. Jakże dobrze ubiera się ten mężczyzna i jakże jest antypatyczny! Mówi ministrowi, że przyjedzie admirał Nelson, aby poddać inspekcji budowane okręty; nie z całą flotą, która będzie robić swoje na pełnym morzu, lecz na pokładzie awiza, i zostanie przez kilka dni na Wyspie - co Agnesse tłumaczy na stanowczy i plastyczny włoski. Ehem, ehem! Przyjedzie też pewna dama, na pokładzie „Artemizy”... Flaviarosa nie może zobaczyć miny swojego męża, kiedy konsul wymawia nazwisko lady Hamilton, kiedy oświadcza, że będą mieszkać razem w tym samym miejscu i że po porządnym przemyśleniu za najbardziej odpowiednie miejsce, aby dama i admirał spędzili te dni w spokoju, uznali Albergo di Firenze, tak piękne, przyklejone do murów, z piętrowym ogrodem schodzącym aż do nadmorskiego pasażu... Głos Aldobrandiniego drży; głos obecnej tam Agnesse, tłumaczącej, stara się przełożyć to drżenie: „Ależ władze, ależ Państwo, będzie chronić, będzie wspierać cudzołożną miłość? Przecież wszyscy wiedzą...” „Panie ministrze, niech admirał Nelson zajmie się swoją własną duszą, dlaczego to pan ma się nią martwić?” Agnesse, przekazując to pytanie, uśmiecha się: „Ja mogę, panie konsulu, zostawić na boku to, co mówi mi sumienie w odniesieniu do lorda Nelsona, ale nie w odniesieniu do mojego narodu, dla którego obecność tej pary będzie wielkim skandalem!” Konsul dyskretnie wzruszył ramionami: „Nie wydaje mi się niezbędne, panie ministrze, żeby herold chodził po ulicach, obwieszczając ludziom, że jakiś mężczyzna z kobietą w nielegalnym związku mieszkają i kochają się w Albergo”. Flaviarosie wydało się, że odpowiedź konsula aż kapie zdrowym rozsądkiem, i ucieszyła się, że jej małżonek zamilkł, pomijając to, co powiedział na pożegnanie do nadętego przedstawiciela Blond Albionu: „Mam nadzieję, panie konsulu, że protokół nie zmusi mnie do witania się z tą damą”. „Nie sądzę, panie ministrze. Poza inspekcją okrętów reszta zajęć admirała będzie absolutnie prywatna”. Minister odprowadził konsula aż do galowych schodów; Agnesse znikła z pola widzenia Flaviarosy. Gabinet pozostał pusty. Flaviarosa wsparła się o ścianę, zamknęła oczy i przez kilka chwil także poczuła się kochana, aż do granic skandalu. Flaviarosę czasem, przy tego rodzaju okazji nachodziła tęsknota za wielką miłością, i nie dramatyczną, a już na pewno nie tragiczną, o ile to możliwe, lecz z tych innych, składających się z miłości jedynej i na zawsze, choć ich pozycje dialektyczne pozwalały jej dopuścić także ideę miłości krótszej i trochę mniej szczęśliwej, stworzonej z przeciwności i namiętności, jak ta lorda Nelsona, o której rozprawiali wszyscy nad Morzem Śródziemnym, nie tylko w Londynie. Flaviarosa wyobrażała sobie te działania ograniczona swym nikłym doświadczeniem, wyłącznie cielesnym, i wtedy przypuszczała, że przyjemności z takim trudem osiągnięte są pewnie niezrównane - przewyższające, znacznie bardziej przewyższające to, co jej dane było poznać. I te chwile wybujałości wyobraźni, profilaktycznego katharsis, zawsze krótkie, na szczęście dla dobrego prowadzenia się Gorgony, wzruszały fundamenty jej bytu, niczym silne i krótkotrwałe trzęsienie ziemi. Poczuła, że mdleje na krawędzi łez zawiści, ale pohamowała się albo odwrócił jej uwagę dobiegający z gabinetu Ascania hałas; zobaczyła wtedy, jak ktoś, albo lepiej, jak czyjeś ramię i dłoń zostawia złożoną kartkę na stole. Korytarz, z którego szpiegowała, choć doskonały w swej budowie i użyteczny do knowań politycznych oraz dla każdego możliwego, niespodziewanego posunięcia taktycznego wobec niewygodnych rządzących, nie posiadał drzwi, które prowadziłyby do gabinetu Aldobrandiniego; aby tam dotrzeć, musiałaby zatoczyć wielkie koło. Flaviarosa pozostała dręczona ciekawością, co też zawierał ten papier, kto go przyniósł.

Natychmiast zobaczył go Ascanio, zmiął go gwałtownie, z wściekłością. Z furią zadzwonił dzwonkiem. Sekretarza, który wszedł do gabinetu, obarczył obowiązkiem powiadomienia członków Trybunału Dziesięciu o zebraniu tego samego popołudnia. Flaviarosa była członkiem tej Rady Najwyższej, tego Sądu, od którego nie było odwołania, w imieniu swego ojca, trapionego reumatyzmem - brała udział w spotkaniach tak jak inni, zamaskowana.

2.

- Musimy się cofnąć, Ariadno; nie po tej samej drodze, etap po etapie, ale raczej przeskoczyć i z powietrza wybrać chwilę, w której spadniemy na dół, chwilę będącą dokładnie w dniu, kiedy przybyły na Wyspę, na pokładzie ślicznego żaglowca, którego nazwa w tej chwili umknęła mi z głowy (chociaż nie nazwisko kapitana), Agnesse i Demónica de Risi. Pamiętasz, że kiedy zatrzymaliśmy się przez chwilę, aby przyjrzeć się tej dziewczynie, kiedy ona ze swej strony z daleka przyglądała się Wyspie, powiedziałaś coś w rodzaju, że po co marnujemy czas, skoro jesteśmy zainteresowani inną osobą? I sama widzisz, zostawiliśmy ją samą sobie, a teraz coś się dzieje na Gorgonie, co wkłada imię Demoniki w wiele ust, co było powodem, rzecz jasna, nadzwyczajnego spotkania, pośpiesznego, najwyższego trybunału, co właśnie ujrzałaś. Wydaje mi się niezbędne przewąchać, o co chodzi, bo choć bezpośrednio nas to nie dotyczy ani nie wydaje się mieć wpływu na nasz temat, kto wie, czy przy okazji coś się nie zmieni albo zniknie, albo się wyłoni? Coś, co tym razem jednak będzie się do nas odnosić. Błędem było zostawienie Demoniki na boku, a najgorsze jest to, że codziennie popełniamy inne błędy, takie jak ten. Ja rozumiem, że nawet zawężając pole naszej uwagi do tak ograniczonej scenerii, jaką jest Gorgona, nie sposób śledzić wszystkiego, co się dzieje, trudno jest nawet ustalić hierarchię zdarzeń ze względu na ich znaczenie i wagę. Wszak w tej chwili coś według nas zupełnie trywialnego może zyskać na znaczeniu przez inne tworzące się w nim rzeczy albo w jakiś sposób od niego pochodzące. Dokładność, skrupulatność, zaprowadzi nas do rejestru i pewności (to znaczy do opowiadania) tego, co w każdej chwili się dzieje: coś nieznacznego, mikroskopijnego, nic nie znaczące rzeczy nic nie znaczących ludzi. Wielkie zdarzenia są tylko sumą drobnostek. Znamy historię z teatru, ale historii brak postaci i jedności. Wymienianie po kolei wszystkiego, co wydarza się w Trzech Królestwach Rzeczywistości i na ich licznych terytoriach przyległych byłoby uprawnionym sposobem napisania historii. Nieskończonym sposobem, prawda? metodą niemożliwą. Więc wszystko, czym to nie jest, jest kreacją i sztuką.

Z drugiej strony, naszła nas mania zapominania, że rzeczywistość, oprócz tego, że jednoczesna, zawsze brnie naprzód w porządku czasu i wskazówek zegara, jak nas nauczono - jedna minuta za drugą, jeden czyn za drugim, tutaj cięcie i zaczynam, tam cięcie i kończę. A i tak dobrze, jeśli początek i koniec zbiegają się z życiem człowieka! Teraz jednak jesteśmy przyzwyczajeni do poruszania się w kierunkach przeciwstawnych, w tył, do przodu, oddzielając to od tego, w zależności od kaprysu albo zachcianki, o ile nie powodowani jakimś nieugiętym założeniem konstrukcji, nakazującym nieporządek i zabraniającym istnienie systemu, albo który każe im się kierować zupełnie nowymi prawami. My, w tym badaniu, które prowadzimy, od którego z pewnością zależą moja chwała i twoje szczęście, działaliśmy względnie improwizując, wiedzeni inspiracją albo sugestią chwili, i w ten sposób wynik jest pomieszany. Dobrze, musimy się cofnąć, odszukać pominięte strony i od tego miejsca czytać na nowo. Pamiętasz tę scenę, której rozwój i której zawartość podzieliliśmy, każdy wedle swoich raportów, ten dzień przyjazdu Agnesse na Gorgonę? Ascanio Aldobrandini nie potraktował jej nieelegancko, każąc jej czekać dwie godziny, zanim ją przyjął, ale dlatego, że zajmowało go coś bardzo poważnego. Aby to przyznać, musisz przyjąć do wiadomości myśl, że Aldobrandini, którego życie i cuda figurują w katalogach naszej ciekawości jako postać z tła, na którego jednakże wpada każdy, kto przyjeżdża na Gorgonę, w tym i my, zabierze nam więcej czasu, niż przewidywaliśmy. Początkowo sądziliśmy, że na Wyspie wszystko, co nie jest związkiem pomiędzy Agnesse i sir Ronaldem, nie jest dla nas interesujące; co najwyżej zgodziliśmy się na ewentualność wizyty u Cagliostra, i nie z innego powodu niż ten, że mu to przyrzekłem niemal w dwa wieki później. Stwierdzenie, potwierdzone, że o tej samej godzinie w dwie różne noce spojrzenia Ascania i sir Ronalda zwróciły się ku tej samej gwieździe, albo strzępom jednej chmury, i że obaj myśleli o kobietach o takim samym imieniu, które przez wiele czasu były uważane za jedną i tę samą, mogło wzbudzić w nas podejrzenie, że Ascanio odgrywa niejaką rolę, przynajmniej determinującą, w pewnej historii miłosnej. Prawda jest taka, że cała ta preambuła, odnosząca się do Agnesse nie wprost, poprzedza opowiadanie, które nie ma z nią nic wspólnego, poza odbywaniem się w jednym czasie z jej niemal rozpaczliwym oczekiwaniem w tym wielkim salonie bez luster, za to przytłoczonym obrazami i gobelinami, przez który w tę i z powrotem przechodzą milczący i szybcy mężczyźni, wszyscy ubrani na czarno, zostawiają papiery, zostawiają wiadomości, bo także i je przynoszą. Powiedzieć ci, że głowa Agnesse kołysze się z jednej strony na drugą w rytm ich kroków: prawo, lewo, prawo, lewo, jak w przypadku człowieka przyglądającego się piłce tenisowej, nie byłoby odpowiednie, biorąc pod uwagę datę, chociaż kto wie...?

Przykro mi też, że muszę ci opowiedzieć zdarzenie, a nie pokazać ci je, na co miałbym ochotę - towarzyszyłabyś mi jeszcze raz w drodze na nabrzeże Gorgony, tego samego poranka przyjazdu Agnesse, i nie żeby ją śledzić. Skoro jednak ciebie nie ma...! Przybliżę ci w szczegółach to, co mi się zdarzyło - wszedłem do salonu, w którym ona czekała, zobaczyłem jej ruch głową, uśmiechnąłem się. Nie przyszło mi wtedy do głowy poszperać w jej świadomości, może dlatego, że uznałem to za przedwczesne. Przeszedłem zatem mimo niej i wszedłem do gabinetu Ascania. Była tam, naprzeciw niego, siedząc, ale pełna dramatyzmu, Demónica de Risi. W owej chwili nic nie mówiono. Wydawało się to ciszą, następującą po słowach, których nikt się nie spodziewa albo których nikt nie pragnie. Naszła mnie chętka, żeby dowiedzieć się, co się dzieje, i zamiast pozostać, wróciłem do chwili, kiedy Demónica de Risi zeszła z pokładu „Artemizy”, z jedną walizką z czerwonego aksamitu i żółtawej skóry; woźnicy, który zbliżył się do niej z czapką w rękach i ją zapytał, powiedziała: „Tak. Proszę zabrać mnie na ulicę Carmen, do domu signoriny de Risi”. Woźnica spojrzał na nią zaskoczony i niemal cofnął się o krok. „Tak. Signoriny de Risi. Ja też jestem następną signoriną de Risi”. Nic się panu nie stanie, jeśli zawiezie mnie pan swoim powozem”. Woźnica patrzył na jej twarz, jakby ją studiował, jakby czegoś w niej szukał; i pewnie znalazł, bo przestał się obawiać i uśmiechnął się z sympatią: „Byłem marynarzem. Byłem w bitwie pod Agriggento”. „No to pewnie zdarzyło się panu kilka razy zobaczyć mojego ojca”. „Tak, signoriną, raz. Ja byłem na pokładzie, a on na mostku”. Nie mówiąc nic więcej, podniósł z ziemi walizkę i ruszył przodem, w stronę jednego z powozów czekających na ładunek. Otwierając drzwiczki, aby Demónica wsiadła, powiedział: „Patrzy na panią przynajmniej dwóch albo trzech policjantów”. „Dziękuję, ale spodziewałam się tego”. Powóz ruszył z nabrzeża w stronę ulicy Carmen i zatrzymał się przed domem o dwóch piętrach, ani bogatym, ani biednym, ale z piękną kamienną galerią. Woźnica zsiadł z kozła, otworzył drzwiczki, wyciągnął bagaż. „Nazywam się Beppo, signorina. Proszę mi nic nie dawać. To przyjemność móc pani służyć i jeśli będzie pani czegoś potrzebować ode mnie, proszę kazać mnie wezwać. Beppo. Jestem zawsze w powozie na placu Broni”. Wtedy następny powóz wjechał na ulicę, gwałtownie zwolnił, przejechał mimo szerokim łukiem, kiedy Demónica pukała, Beppo powiedział jej, że właśnie przejechała policja. Ona wzruszyła ramionami. „Powodzenia, signorina. Beppo. Proszę nie zapomnieć”. Ktoś zapytał ze środka, kto puka. Demónica powiedziała swoje imię, choć po cichu. Otworzyły się drzwiczki zakratowanego okienka, jakieś oczy na nią spojrzały, ktoś zawołał: „Demónica!” Otworzyły się drzwi, w sieni były dwie kobiety, stare albo postarzałe; ta bliższa poczekała, aż ta druga przytuli Demonikę, a wtedy także ją przytuliła. „Panienka Demónica, panienka Demónica, wyrosła na wielką damę!” Poszły do salonu obok sieni; w nim resztki przeszłości - jak w salonie wdowy Fulcanelli, przedmioty z Japonii, przedmioty z Chin, skóry dzikich zwierząt na podłogach, drobiazgi z kości słoniowej i porcelana w witrynach, fajans, laka, wazony, parawany - samym patrzeniem na poszczególne przedmioty można było odtworzyć morskie szlaki przebyte przez mężczyzn z rodziny, kolejnych właścicieli salonu; gdzie wisiały też włoskie obrazy; gdzie grecka statua bez głowy i członków, marmur młodej dziewczyny, spoczywała na szerokiej konsoli. „A co miałam zrobić, ciociu Annunziato? Przez cały ten czas mama potrafiła tu i tam znaleźć protekcję, w miejscach u ludzi, którzy jeszcze szanują imię mojego ojca albo przynajmniej go pamiętają. Jednak po jej śmierci za jakąkolwiek pomoc żądano ode mnie zapłaty w kobiecej walucie. Wszędzie, na całym świecie. Dlatego musiałam wrócić”. „Ale tutaj? Co z tobą zrobi Aldobrandini?” „Co najwyżej może mnie powiesić!” Ciocia Annunziata ozdabiająca kameą swoją długą szyję o delikatnych zmarszczkach zaczęła mówić o przeszłości, o tym, co jeszcze pamiętała Demónica i o tym, czego już nie pamiętała; przeplatała to odniesieniami do współczesności, Ascanio rządzi wszystkim, ja żyję z rent przysyłanych z Raguzy, spadek po moim ojcu, dobrze się zachowują... Kiedy zapukano do drzwi, opowiadała coś o babci Reginie. Była to policja; z nakazem napisanym odręcznie pismem Aldobrandiniego, żeby Demónica poszła z nimi i żeby zabrała też bagaż, o ile go wcześniej nie otworzyła, w przeciwnym bowiem razie musieliby przeszukać dom - walizka jeszcze stała w sieni, z zamkniętymi kłódkami, nie trzeba było robić przeszukania. Demónica, przytuliwszy służącą, mogła szepnąć jej na ucho: „Niech się o tym dowie woźnica o imieniu Beppo. Staje na piazza degli Armi”. Potem zapakowali ją do czekającego powozu. Ciotkę Annunziatę nauczono w czasach młodzieńczych, by powstrzymywała łzy przy innych osobach, a przede wszystkim przy tych, którzy te łzy spowodowali, zatem wybuchnęła płaczem dopiero, kiedy usłyszała trzask zamykanych drzwiczek powozu; służąca jęła popłakiwać znacznie wcześniej. Zawieźli Demonikę do Pałacu, gdzie się urodziła, i wprowadzili ją po schodach i korytarzykach, które znała od dzieciństwa. W salonie, w którym kazano jej czekać, jej ojciec przyjął wysłanników Wielkiego Turka, przynoszących w rękach gałązki oliwne; ona z ukrycia, a może przez szparę w przymkniętych drzwiach do woli przyglądała się ich turbanom i szerokim kaftanom. Teraz salon nie był taki sam, pozbawili go obrazów z bitwami morskimi z Wenecjanami, z Turkami, z Hiszpanami... Jej ojciec objaśnił je wszystkie, ona siedziała mu na kolanach, i powiedział jej też, że ten, który na mostku rozkazuje wypalić z obu burt, to on. Te ogromne obrazy przypominały lata chwały Gorgony. Dlaczego je ściągnięto? Dlaczego zostawili nagie ściany? Kiedy wszedł Aldobrandini, przyjrzała mu się - nie pamiętała tego podłużnego oblicza, o kruczoczarnych włosach, może przystojnego, ale o urodzie niepokojącej. Wiedziała, że to Aldobrandini, bo on sam jej to oświadczył. Kazał jej usiąść i zaczął przeglądać grubą teczkę, którą przyniósł pod pachą. „Tutaj mamy działania wdowy de Risi przeciw bezpieczeństwu Republiki, odkąd Jego Ekscelencja generał wspaniałomyślną, lecz niepolityczną decyzją, niech Bóg mi wybaczy, że tak myślę, pozwolił jej udać się na wygnanie. Pani matka, signorina, konspirowała z Francuzami, wrogami człowieka i religii; z Wenecjanami, naszymi rywalami; ofiarowała królowi Neapolu niepodległość Wyspy, a Republice Genuy połowę naszych statków, dziś rozproszonych po bożym świecie, zdradziecko sprzedanych przez ich kapitanów i za ich dotacje, jeśli dopomogą wygnać z Wyspy generała. Wymieniam pani trochę najpoważniejszych rzeczy, ale nie jest mi obca cała reszta, którą zrobiła pani matka, zarówno w Rzymie, jak i w Piemoncie - oby Bóg jej wybaczył, choć wątpię w to, wszak należała do masonerii i od niej otrzymywała wszystko, co utrzymywało ją w walce przeciw nam, wsparcie i pieniądze. Nasi agenci poinformowali nas też o pani osobistych przygodach, signorina; chwilowo ani nie publicznych, ani nie poważnych. Ostatnio mieszkała pani w Modenie; ci z Modeny nigdy nie byli ani naszymi przyjaciółmi, ani wrogami. Ale czy to prawda, że działała pani, będąc opłacana przez Republikę Francuską? „Nie - odpowiedziała Demónica oschle - gdybym była czyimś agentem, miałabym pieniądze i nie musiałabym wracać na Gorgonę, gdzie będę żyć biednie u boku mojej ciotki”. Ascanio zaśmiał się. „Biednie! Wdowy, sieroty po dawnych komodorach żyją bardzo biednie w domach, które im zostawiliśmy, w otoczeniu rzadkich przedmiotów zbytku, za które każdy ofiarowałby fortunę. Jedzą dość słabo, to prawda, i nie ubierają się modnie. A przyjemność poruszania się pośród cennych przedmiotów, których wszyscy im zazdroszczą i tylko one posiadają? Łóżko, w którym ma zamiar pani sypiać, signorina, czy przypadkiem nie jest zrobione z kości słoniowej? Nie ośmielam się myśleć, że mogłaby pani na to nie zasługiwać, ale z pewnością jest pani jedyną osobą na Wyspie śpiącą na łożu z kości słoniowej. Generał śpi na polowej pryczy”. „W domu mojej ciotki nie ma żadnego łóżka z kości słoniowej. To wszystko legendy. Moja ciotka ma niewielką rentę i dorabia sobie tym, co wyhaftuje. Mam zamiar pracować z nią”. Ascanio wstał, przeszedł się do okna z szybami połączonymi ołowiem, przez które wpadało wielokolorowe światło. Nie patrząc na nią, niemal jakby mówił sam do siebie, powiedział: „Szkoda, żeby taka kobieta jak pani straciła młodość nad tamborkiem. Kobieta inteligentna i doświadczona - szybko się odwrócił - która potrafi sama poruszać się po świecie”. Demónica wytrzymała spojrzenie Ascania. „Gdyby tak było, nie wracałabym. Wróciłam, bo się bałam”. „Bała się pani z braku pieniędzy. A brak pieniędzy działa bardzo na pani korzyść”. Podszedł do stołu, flegmatyczny, nie przestając na nią patrzeć. Przerzucił kilka stron teczki. „Tutaj opowiadają mi kilka historii, niewiele, dwie albo trzy, nie więcej: w Modenie, już pani mówiłem; we Florencji, w ogromnym Rzymie, gdzie nikt nikogo nie zna, poza moją policją. Razem z pani imieniem pojawiają się inne - może coś pani mówią, książę Poppi, mężczyzna już starszy, ożeniony z prawdziwą czarownicą, z której winy wygnano panią z Florencji? A co się tyczy Rzymu...” Demónica uniosła rękę. „Proszę więcej nie wymieniać - widzę, że pańscy agenci są najlepsi na świecie”. „Nie tak dobrzy, żeby mogli się dowiedzieć, czy pani należy do masonerii, czy nie”. „W żadnym razie”. „W takim przypadku, jeśli jest pani skłonna to przyrzec, na pamięć tego, co dla pani najświętsze, swojego ojca, na przykład... Jakże wspominam komodora de Risi! Jakim był wielkim marynarzem! Choć nie tak dobrym przywódcą... Tak, jeśli jest pani skłonna zgodzić się, żeby władza obdarzyła panią zaufaniem, a Jego Ekscelencja generał się zgodzi...” - Demónica uniosła głowę i spojrzała na niego z niezrozumieniem w oczach, z zaskoczeniem - „...można by uniknąć tej współpracy z ciotką przy haftowaniu pościeli na eksport. Piękna pościel, to prawda, ta haftowana przez Annunziatę, której zresztą od wieków nie widziałem! Jej się wydaje, że haftuje dla kardynałów w Rzymie. Cóż za wielka pomyłka! Jej pościel ozdabia łoża, w których członkowie Dyrektoriatu polegują ze swymi kochankami; dlatego pościel jest przemycana z Rzymu do Francji. Nie uważa pani za przygnębiające, że praca tak szlachetnych, tak czystych rąk, ma tak brudne przeznaczenie?” Pozwolił, żeby minęło kilka chwil, usiadł, odchylił się w fotelu.

„Widzę, signorina, że mnie pani nie rozumie. Ofiarowuję pani wyjście z tej sytuacji, której władza nie stworzyła, ale która w żadnym razie nie jest dla niej wygodna. Muszę być z panią szczery, obecność na Gorgonie ciotki Annunziaty nie niepokoi nas ani trochę - to tylko szwagierka komodora de Risi, stara, dumna dewotka, bez środków, żeby sprawiać kłopoty, choćby językiem, bo nie należy do tych szemrających. Jednak pani przypadek jest inny. Pani jest córką tego, którego do dzisiaj jeszcze się wspomina jako złożonego w ofierze bohatera. Są ludzie, którzy boją się nowej władzy, ale jej nie szanują, i roją sobie o restauracji. Znowu marynarze do władzy, i Grecy na fali! Proszę sobie wyobrazić zamieszanie, jakie powstało na Przedmieściu, kiedy poszła pogłoska, że pani wróciła. Czczą pamięć pani ojca i nadają synom jego imię. Setki bambini nazywają się Giorgio! Komodor pływał z wieloma Grekami i jego dowództwo jest ciągle uważane za model humanitaryzmu i skuteczności: żadnej chłosty, żadnego zakuwania w dyby. Ponadto komodor de Risi zwrócił greckiej katedrze relikwię świętego Demetriusza, zwrócił ją wbrew wszelkim prawom, wszak zostało dowiedzione, że należy do katedry łacińskiej - prawo jest po naszej stronie; dla niego jednak korzystnie było to zrobić, w demagogicznym akcie, który zaskarbił mu wdzięczność tej hołoty. Nie ma jednak po co wspominać tych historii, nie ma po co mieszać w nie pani. Pani była bardzo mała, nigdy nie widziała pani świętej relikwii, a ponieważ żyła pani za granicą, nie może pani zrozumieć, jak jest dla nas ważna ta pozornie nic nie znacząca rzecz, aż do tego stopnia, że możemy iść na wojnę i sam nie wiem, co jeszcze, to znaczy na świętą wojnę, żeby ją odzyskać. Sama pani widzi, może teraz zrozumie pani choćby niektóre z przyczyn, dla których generał della Porta przeciwstawił się komodorowi de Risi!” Demónica wykorzystała ciszę, która nastąpiła po tych słowach, żeby zapytać: „Dokąd pan zmierza? Do czego pan zmierza? Bo nie wierzy pan, że stanę na czele Greków i zrobię kontrrewolucję, która zwróci im świętą relikwię, bo mnie ona naturalnie nic nie obchodzi”. „Zgoda. Dopuszczam pani dobre intencje, ale chciałbym, żeby pani zrozumiała, że nie może zostać na Wyspie. Nie może pani, to niemożliwe, spowodowałaby pani konflikt i zamieszki, a wolą generała...” Demónica przerwała mu: „Pańską wolą. Dlaczego ciągle powołuje się pan na generała? To pan rządzi”. Ascanio ledwie się uśmiechnął, ale nie był to uśmiech niezadowolenia. „Nie ma powodu, żebym ukrywał, że jestem człowiekiem władnym na Wyspie. To ja rządzę, rzeczywiście, ale generał rozkazuje. Nie dalej jak godzinę temu, kiedy dowiedziałem się, że pani przyjechała, poszedłem do zamku, żeby skonsultować się z nim. »I mówisz, że jest sama na świecie ta biedna bambina? I mówisz, że nie ma pieniędzy?« Generał jest współczujący i tkliwy; generała wzruszają nieszczęścia innych ludzi; choroba skazała go na najstraszniejszą samotność, na koniec z samym sobą. Dlatego nazywa panią bambina, jakby była pani jego córką! »Skoro jest tak inteligentna, jak mówisz, dlaczego nie zatrudnisz jej w tajnych służbach? Neapol, to by było dla niej wspaniałe miejsce«. Zdaje sobie pani z tego sprawę? Nikomu nie przyszło to do głowy, tylko jemu, tak odpowiednie rozwiązanie pani przypadku! W imieniu generała proponuję pani miejsce w naszych służbach, z rezydencją w Neapolu. Damy pani...” Demónica powoli pokręciła głową: w prawo, w lewo, w prawo, w lewo. Ascanio zapytał ją: „Dlaczego?” „Bo nie mogę sprzedać się swoim wrogom. Bo pan zabił mojego ojca”. Ascaniowi zamachały ręce, zachłysnął się językiem. „Pani nie może tak mówić, signorina! Pani wie, że ja rządzę, ale generał rozkazuje! Pani wie, że pani ojca skazała rada, której przewodniczył generał osobiście, i że wszyscy chcieliśmy go ocalić, generał pierwszy! Pani wie, że pański ojciec został skazany przez upartość!”

Demónica wstała. Wsparła na stole Ascania, lśniący mahoń z Indii, ręce o szerokich palcach, teraz trochę ściśniętych. „Jeśli jest jakaś osoba na świecie, do której nie może pan mówić w taki sposób, signore Aldobrandini, to właśnie do mnie. Moja matka wiedziała to, co wiedział mój ojciec, teraz to ja wiem to, co wiedział mój ojciec - znam historię rewolucji i jej tajemnice. Innych, cały naród, Anglików kupujących od was okręty, biskupów, przysyłanych przez Watykan, żeby prosili o niewieszanie następnych ludzi, odwiedzających, podróżnych, możecie albo może pan, jeśli tak pan woli, oszukiwać tą historyjką o Galvanie della Porta, bohaterze bitwy przy Różowym Narożniku - co za rozpacz, dwudziestu zabitych ludzi z każdej strony! - niezłomnym wodzu, który gnije w samotności zamku, bo trąd odrywa mu ciało po kawałku, ale który codziennie pokazuje się na tarasie, żeby obywatele widzieli przynajmniej jego cień. W sumie żywe ścierwo, jeszcze dyktujące prawa i wydające karę śmierci! Zapewniam pana, signore Aldobrandini, że to znakomicie pomyślana historia, wszyscy w nią wierzą, nierozsądnie byłoby ją rozbijać. Nawet pan sam zaczął w nią wierzyć? Widziałam tyle dziwnych rzeczy! Ale ja wiem, signore Aldobrandini, że generał della Porta jest fikcją, bezimienną historią, coś, co wymyśliliście, i dalej wymyślacie w mrokach Pałacu, kiedy zbiera się Trybunał Stu albo jeszcze bardziej tajny, wszechwładny i złowieszczy Trybunał Dwunastu, któremu przewodniczy pan, a nie rzekomy generał; a może samemu panu przyszło to do głowy, może tylko my dwoje znamy ten sekret, i to nas łączy...”

Sądzę, że to w tej chwili po raz pierwszy wszedłem do salonu, jak ci powiedziałem, Ariadno; kiedy zrozumiałem, że tak bardzo interesuje mnie to, co tu się dzieje, więc się cofnąłem, żeby poznać całą historię. Zdarzyło się wtedy, że Ascanio zastygł i zamilkł, również spojrzenie miał nieruchome, do chwili kiedy Demónica poruszyła się, jej palce drapały lakier na stole, dyszała ciężko, kołysały się jej piersi i w końcu zakrzyczała: „Niech pan coś powie! Proszę wysłać mnie na szubienicę!” Wtedy Ascanio wymamrotał pod nosem te słowa, a może ja tak je zrozumiałem: „Zawsze uważałem, że Antygona była biedną idiotką”. Wstał. Podszedł do jednych drzwi, przemówił do kogoś, zawołał do Demoniki: „Za mną!”, wielkie drzwi zamknęły się za nią, a wtedy Aldobrandini otarł pot z czoła, zadzwonił dzwonkiem i odźwiernemu, który się pojawił, powiedział: „Proszę kazać wejść tej pani z zagranicy”.

3.

- Wiesz, że urojenia męczą? Że nagle przestajesz się interesować Aldobrandinim i że zamiast podróżować w czasie, wolisz poruszać się w tej naszej biednej przestrzeni, leniuchować i robić to wszystko, co wydaje się śmiertelnym grzechem? Chętnie bym to zrobił w tej popołudniowej porze, niemal już o zmierzchu, gdybym wiedział, że na końcu jesteś ty, jedyna rzeczywista w tym gąszczu słów: nie czczy obraz, lecz dotykalny, z krwi i kości. Jednak twoja rzeczywistość o tej porze tego dnia jest rzeczywistością nieobecności, czystą obecnością niebycia - a wszystko przez wizytę u lekarza wariatów! Przed chwilą, może mniej niż pół godziny temu, naszła mnie furia samotności, rozpaczliwe pragnienie, żeby ciebie wołać bez odpowiedzi, Ariadno, Ariadno, po wszystkich ścieżkach, po wszystkich zakątkach - szukać i nie znaleźć, nawet już nie twojego ciała, ale nawet cienia. Jedynie w jakimś miejscu ślad twojego zapachu podobny do perfum, a może ślad perfum podobny do twojego zapachu. Kiedy czuje się pragnienie, jakie ja poczułem, zawodzą tradycyjne sposoby, nie działa żadne oszustwo, albo ciebie mam, albo ciebie nie mam. Ale skoro nie mam ciebie nigdy, chyba że na odległość, ty tutaj, a ja tam, zwykle muszę się oszukiwać nadzieją, czasem magią, ale w końcu łączą się we mnie w jedno i to samo, moją wiarę w moc słów - choć moc moich słów należy do tych skromnych, do tych, co to tylko potrafi zatrzymać, nigdy przybliżyć, a już na pewno nie przytrzymać i zniewolić. Moje słowa, na przykład, nie są w stanie przywieść cię teraz tutaj, kiedy ciebie nie ma, a ja ciebie potrzebuję. Jeśli krzyczę jeszcze raz: „Ariadno!”, mój głos gubi się w lesie, po drodze muskając zimne wody jeziora. Ach, gdybym potrafił zatoczyć magiczny krąg wszechmocy, a może trzy, jak chcą niektórzy, bo dokładnie nie wiadomo, ile ich ma być! Wtedy z ogniska, które rozpaliłem za pomocą suchych gałęzi i które odymiło chatkę, z tego niebieskawego dymku, jeszcze wznoszącego się w spokojnej okolicy, dzięki magii kręgu i słów, pojawiłabyś się ty, z uśmiechem i swoją torebką, sam widzisz, ile czasu mi to zajęło, te drogi są niemożliwe, zwłaszcza o tej porze, któregoś dnia w końcu wydarzy się katastrofa. A pocałowawszy cię (w policzek) i zapytawszy cię, czy Olga dała ci dla mnie jakąś kopertę; odczekawszy chwilę, aż się przebierzesz i włożysz dżinsy i tę kolorową bluzkę, w której tak ci do twarzy; po tym, w końcu przyjrzawszy się, jak coś jesz (ja już zjadłem, trochę z żalem), zaprosiłbym cię do posłuchania dzisiejszych historii - tych, które już są zapisane, i tych, których jeszcze nie wymyśliłem.

Zrozumiesz moje pragnienie, żebyś jak najszybciej wysłuchała opowiadania o tym, co zaszło pomiędzy Ascaniem i Demoniką. Czy będziesz zaskoczona tak jak ja, zmusisz mnie do tego, żebym cofnął się w opowiadaniu i powtórzył ci to stanowcze i bezpośrednie oświadczenie, że generał Galvano jest czystą fikcją? Wierzę, że tak będzie, nie zaskoczy mnie to, będzie to dowód, że odkryjesz użyteczność pielgrzymek po tej przeszłości, która zdawała się nigdy ciebie nie dotyczyć, dalekiej w opowieściach od tego, co naprawdę cię interesuje. No to już widzisz! Na razie nie możemy powiedzieć, że wymyślenie Galvana ma w jakiś sposób związek z Napoleonem, jego modelem albo kopią; ale skłaniam się do przekonania, że jedno i drugie nie jest od siebie dalekie, jeśli weźmiemy pod uwagę sposób, w jaki ubiera się della Porta, będący kalką tego, co najbardziej typowe dla cesarza Francuzów. Czy to zbytni zbieg okoliczności, podejrzany i niemożliwy do zaakceptowania zbieg okoliczności, proponować przypadek! Nie możemy też, bez większej liczby danych, stwierdzić radośnie, że Napoleona wymyślił Aldobrandini, bo o ile wydaje się (albo mogłoby) pewne, że jeden jest kopią drugiego, bez odpowiedzi pozostaje pytanie, które mnie się wydaje podstawowe: Dlaczego, po co robiłby to Ascanio? Czy przypisalibyśmy mu ducha zabawy szczególnie estetycznej. Ale, przede wszystkim, jak? Bo, przyjmując, że geniusz Aldobrandiniego poprowadził go do podobnej awantury wyobraźni, do podobnego czynu historycznej przenikliwości, do jakich środków uciekł się, żeby go ogłosić, żeby go rozpropagować, żeby go narzucić? Nie traćmy z oczu rzeczywistych proporcji - w porządku potęg współczesnych rewolucji francuskiej, Gorgona jest zaledwie wygodną stacją, na której floty zaopatrują się w słodką wodę; okazjonalnie i tylko dla Anglii, która ma środki, aby zapewnić jej niepodległość (względną), jest także tanią stocznią, z której jeszcze otrzymuje produkty najwyższej jakości. Co do jej klasy rządzącej, nigdy nie należała do takich, których ma się na względzie, podczas wielkich kongresów, których zaprasza się w pierwszym rzędzie i z których zgodą albo radą się liczy. Gorgona nie tworzyła historii ani nie współpracowała z tymi, którzy ją tworzą; ograniczyła się do kilkakrotnego jej wykorzystania, do ucierpienia w jej wyniku innym razem, jako statysta, ni mniej, ni więcej; z punktu widzenia postaci tego kalibru to, co wydarza się na wielkich tragicznych scenach, wydaje się czymś innym niż to, co my rozumiemy, ludzie z foteli widowni, albo co nam kazano zrozumieć - mizerniej sza i może niezbyt potężna, ale zawsze możliwa do wykorzystania i koniecznie możliwa do naśladowania, o ile nie napawająca strachem. Z drugiej strony, prezentowana nam do tej pory fizjonomia Ascania, według wiarygodnych dokumentów, należy do lokalnego tyrana, dyktatora o ograniczonych ambicjach, którego zewnętrzne instrumenty sprowadzają się do zwykłych policyjnych agentów, informatorów i szpicli, a choćbym nawet przyznał, że jako policja polityczna ta jego jest doskonała, nie służy mi za dowód szerszej wizji funkcji i przeznaczenia. Przyjmijmy go zatem, nie wyolbrzymiając jego zasięgu, ale też nie pozbawiając znaczenia; w ramach maleńkości Wyspy, która być może okazuje się trochę ciasna, nie mam najmniejszego powodu, aby nie uznać go za polityka genialnego (właśnie to powiedziałem), tak, jak się zdaje, Galvano della Porta jest jego osobistym i być może sekretnym wymysłem: Galvano i wszystko, co go otacza, Galvano i jego mit, Galvano i jego trąd, Galvano i jego poranne i wieczorne objawienia, Galvano i jego seksualny głód, Galvano... Ascanio w pewnej chwili zyskał świadomość, że nie wystarczy poparcie teścia, to znaczy pieniędzy, żeby rządzić, i wymyślił Galvana, to znaczy tego, który rozkazuje, odpowiedzialnego; zrozumiał na czas, że do pewnych operacji opresji i władzy nie potrzeba człowieka, lecz przede wszystkim imienia, chociaż koniecznie musi być (tak należy zakładać) bardzo dźwięczne. Posłuchajcie tego: Galvano. Dzyń, dzyń, dzyń, dzyń! Och, Galvano! Jak mieliśmy go znaleźć tamtego wieczora, kiedy zeszliśmy do zamku w jego poszukiwaniu? To odkrycie zmusza nas do myślenia, że przeznaczeniem Inés (Agnes) de Braganca nie była ohydna śmierć w ramionach trędowatego, przegniła warga w poszukiwaniu świeżych ust. Jednak, jak dobrze posługuje się ten facet melodramatycznymi domieszkami! Popatrz no... Co też naprawdę stało się z Inés? Czy może jest zamknięta w lochach Pałacu, jak zdaje się była Demónica, jedna i druga karmiona rękoma Aldobrandiniego, ulubione gołąbki zazdrosnego opiekuna? Minionym faktom nie sposób zaradzić - nie jest nam dane pospieszyć im z pomocą. A żal, bo raz w życiu marzyłoby mi się spełnić rolę Lancelota z Jeziora albo przynajmniej świętego Michała. Wyobrażasz sobie bitwę pomiędzy kulawym Aldobrandinim, być może biegłym w arkanach sztuki walki, i tym znużonym nauczycielem, który w życiu potrafił tylko robić słowem? Lancelot ze Słownika, a może... Dobry? Wróćmy do naszych spraw - jakiekolwiek roztrząsania moralne na temat tej sprawy są już absolutnie niewczesne. Lecz z estetycznego punktu widzenia, prawda, że to atrakcyjne, że to fascynujące? Wyobraź sobie Ascania przemierzającego samotnie, człapu-człapu-człap-człap, głębokie korytarze, w których potrafi jeszcze się dosłuchać jęku dawnych torturowanych. W jednym ręku niesie latarnię; w drugim koszyczek z jedzeniem i podstawowym serwisem. Po narożnikach, schodach, przejściach i skrzyżowaniach dociera do przestronnego pomieszczenia z dwoma parami drzwi. Podchodzi do pierwszych, wyciąga ten pęk kluczy wszystkich więzienników, stalowe koło, ogromne dźwięczące klucze: jeden z nich chrzęści; Ascanio popycha obite stalą drzwi... Zgrzyt! W kącie, ledwie oświetlonym słabym światłem - okienko jest daleko, wysoko - Inés medytuje nad swoim losem, a może nad śmiercią; może nawet nie medytuje, ogranicza się do zamknięcia oczu, które były piękne... Czy śpi, tak siedząc, tak nieruchoma? Ascanio delikatnie nią potrząsa, słodko przemawia jej na ucho, zachęca do jedzenia. Ona w końcu robi to, początkowo łapczywie, jak dziecko, a wydobywający się gdzieś z kąta smród jej w tym nie przeszkadza. Ascanio rozłożył serwetkę, łamie jej chleb, podaje wodę w szklance... A kiedy Inés odsuwa talerz goryczy (gdzie jeszcze zostaje pożywienie - nie można powiedzieć, że morzą ją głodem), on go zabiera i kładzie na małym stoliczku, który gdzieś tam stoi, i mówi do Inés, że to na wypadek, gdyby później zgłodniała. Ona otworzyła oczy, wpatruje się w półmrok ściany naprzeciwko, jak robią wszyscy więźniowie, choć nie wszyscy mieli oczy tak piękne jak Inés, ale niektórzy (albo niektóre) mogli je mieć jeszcze piękniejsze. Chi lo sà? Historia pełna jest przypadków... Wtedy Ascanio przysiada obok niej, zaczyna do niej mówić; dzisiejsze kazanie, wypowiadane głosem tak słodkim, perswazyjnym, ciągnie wczorajsze, poprzedza jutrzejsze: trzeba być czystą... Dlatego że taka nie była, cierpi teraz tę karę. Obecne cierpienia zostaną jej policzone w Czyśćcu - korzysta na tym. Dialektyka płynąca z rąk Ascania należy do przekonujących, do zmuszających do milczenia - czysta logika w palcach z kości słoniowej, niektórych pociemniałych już na opuszkach od tytoniu.

Demónica jest zdecydowanie mniej podupadła na duchu; minęło niewiele dni od jej uwięzienia, a może przez nieuwagę, przypadkiem przez krótkowzroczność, choć nie należy wykluczyć w tym przypadku celowego działania Ascania, rozkazał zabrać ją wraz z walizką, oddać instrumenty jej zalotności, zatem ona przebiera stroje; zmienia bieliznę i ta, którą ma na sobie, nie śmierdzi, jeszcze, tak jak Inés. Demónica może trzymać się wyprostowana i dumna, stać do Ascania plecami, unikać odpowiedzi. On opowiada jej, że jest piękny dzień, że dziewczyny w wieku Demoniki spacerują po bulwarze, że na Wyspę ma przyjechać admirał Nelson, reprezentujący Anglię - rzeczywistą i pozorną ochronę Gorgony oraz nią rządzących. „Francja najchętniej by temu zapobiegła, już o tym wiemy, ale francuskie okręty nie ośmielają się wydawać bitwy okrętom angielskim. Szkoda, że tego nie robią! Ta hołota zostałaby odsunięta od uzurpowanej władzy i powróciłby do Francji legalny spadkobierca tronu... A z nim wszystko byłoby w porządku”.

Prawdopodobnie do przygaszonego ducha Inés (Agnes) nie dotrze, z całą swą władczą siłą, dyskurs moralny Ascania; otwarty umysł Demoniki nie otwiera się na polityka, pozwala, żeby potknął się i upadł, niczym promień słońca zbliżający się do skóry. Tym razem jednak Ascanio nie jest swobodny, jak w inne dni - dyskurs, zwykle krótki, przeciąga się i przekształca w niejasnych gestach i ogólnikach, aby nagle zmienić ton, przejść do tragiczności gróźb i gwałtownej gestykulacji, odniesienia się do tych, którzy spiskują w cieniu, do tych, którzy rozważają katastrofę, do tych, którzy... Demonice ciężko udawać obojętność: dygocze, drżą jej ręce, kiedy Ascanio oświadcza jej (dlaczego? w imię czego?), że jeszcze tego popołudnia odbędzie się pilna sesja rady Dwunastu, tej od wielkich decyzji - nieodwołalnych, rzecz jasna. Może ugryzie się w język i pohamuje pragnienie zapytania, czy coś z tego dotyczy właśnie jej...

Tego popołudnia (tego popołudnia?) obywatele Gorgony przyglądali się pochodowi, zaskakującemu, powolnemu i metodycznemu, ośmiu lektyk, rzeźbionych w ciemnym drewnie, matowe zamknięcia, a wnętrze, z tego co mówią, wyściełane bawełną i adamaszkiem; wszyscy wiedzieli, że zawierały, że transportowały członków najwyższej rady, jednocześnie sądu i gabinetu. Z jednej strony ulicy na drugą, zaniepokojeni kupcy gestami zadawali sobie pytania ruchem głowy; odpowiadali sobie wzruszeniem ramion albo unoszeniem brwi. Jakby ptak o czarnych skrzydłach przeleciał od ulicy do ulicy i nakazał zachowanie ciszy, jakby nagła żałoba zasmuciła ludzi. Co też się wydarzy? W Pałacu ci, którzy szli pieszo jak cienie, teraz poruszali się jak lekko szepczące duchy. Pióra bezszelestnie ślizgały się po papierze. Głosy były przygaszone i nawet zamilkły dzwonki wzywające służbę.

Trybunał obradował przy przygaszonym świetle: kandelabr o trzech ramionach na stole udrapowanym na czarno; obok Chrystus na krzyżu, krwawiący. Dwunastu członków trybunału także ubranych było na czarno: kapy albo peleryny z aksamitu i złotogłowiu; czarne były także zasłaniające ich maski i kaptury. Siadali po trzech z każdej strony, wokół stołu, bez przewodniczącego, lecz głosów, rzecz jasna nie zmieniali, choć tradycja i zwyczaj nakazywały przemawianie głosami posępnymi, aby od początku brzmiały jak wyrok śmierci - coś jakby każdy jednostajnie uderzał w podwójny klawisz ksylofonu, w najniższych partiach. Głos Ascania zrelacjonował groźbę zawartą w owej kartce papieru, którą nieznana ręka położyła na jego stole: „Albo uwolni pan Demonikę de Risi, albo spłoną okręty w stoczni i nikt nie ruszy się, żeby je gasić”. „To oznacza próbę wmieszania się motłochu w politykę rządu, a rozumiem...”; tutaj jednak przerwał mu, z rogu, żarliwy głos Flaviarosy: „A kto uwięził Demonikę? Trybunał nie został poinformowany o podobnych środkach, nie wie nawet nic o tym, że Demónica jest na Wyspie, a przypuszczam, że jego członkowie, pojedynczo, też nie mają o tym pojęcia”. Nie widać było ścian pomieszczenia, albo dlatego, że były daleko, albo dlatego, że były czarne; jednak pewnie były przykryte grubą draperią, bo zamiast odbijać głos, pochłaniały go: nawet Flaviarosy, zawsze dźwięczny i harmonijny, brzmiał jak korkowy, niemal bezbarwy, ledwie z tonem! Pewnie zwykle tak było, gdyż nikt nie okazał zdziwienia; przedstawił Ascanio przebieg przybycia, kilka dni wcześniej, owej niebezpiecznej obywatelki, jego z nią spotkanie i to, że kazał ją uwięzić natychmiast z ważnych przyczyn państwowych. „Jakich?” „Za dużo wie”. „A co wie?” Ascanio nie poruszył się, siedział w ciszy. Flaviarosa nalegała, ironiczna, modulując głos: „...w przypadku, rzecz jasna, jeśli najwyższemu ciału rządowemu wolno poznać takie tajemnice”. Pozostałe głosy, do tej pory zachowujące ciszę, teraz zaszemrały. Pozostałe głowy, do tej pory nieruchome, zbliżyły się do siebie. „Ja jednak zadaję sobie pytanie - ciągnęła Flaviarosa - że skoro są tajemnice, których nie może poznać ten trybunał, to po co on istnieje i po co dalej trwa? Tylko po to, żeby popierać decyzje, podejmowane przez samego ministra i to bez uprzedniej konsultacji? Sądzę, że osoba Demoniki de Risi, z przyczyn oczywistych, zasługiwała na bardziej dyplomatyczne potraktowanie i, rzecz jasna, mniej okrutne. Jeśli jest niebezpieczna, nie przyjąć jej na Wyspie, ale zawsze po przedyskutowaniu tego tutaj i przez tych, którzy tu jesteśmy”. „Minister ma prawo do podejmowania pilnych decyzji”. „Tak, ale pod warunkiem, że zaraz potem niezwłocznie zda z nich relację”. „Opinia generała della Porty...”, zaczął Ascanio, a Flaviarosa mu przerwała, po raz drugi, ale głośnym śmiechem, poprzedzającym słowa i niemal je podsumowującym, choć nie wyjaśniały ich sensu: „Mogę się założyć - powiedziała, jeszcze się śmiejąc - że generał nic nie wie w tej sprawie! Jak ma się rozdrabniać na tak nieistotne rzeczy, będąc tak ciężko chory? Minister, który tak wielkim szacunkiem darzy naszego Podestá, nie dbającego o swoje zdrowie, z pewnością ukrył przed nim przybycie Demoniki, o której, z drugiej strony, mam dane niezbyt niepokojące. Chciałaby wyjść za mąż i przestać włóczyć się z jednego miejsca na drugie w poszukiwaniu kogoś, kto jej pomoże, a czasem zaprosi na obiad. Może jej matka spiskowała przeciw nam, przyznaję to, ale córka jest niegroźna”. „Wie różne rzeczy! - powtórzył Ascanio z naciskiem - a jeśli ich nie wie, wymyśla je. Proszę sobie wyobrazić, co powiedziała... co mi powiedziała, że generał nie istnieje! Sądzicie państwo, że jest roztropne pozwolić jej rozgłaszać po okolicy takie bzdury jak ta, które w rękach naszych wrogów mogłyby nam zaszkodzić?” Ascanio zwracał się przede wszystkim do żony; w tak ciemnej przestrzeni, mankiety togi i bladość dłoni przywodziły na myśl autonomiczne złudzenia iluzjonisty, białe plamy obdarzone własnym życiem, dynamiczne i kapryśne; niezależnie od nich, jakby należały do innego świata, ton jego słów zdawał się zawierać nuty w kluczu, który mogła pojąć tylko Flaviarosa. Czy któryś z obecnych nie pomyślał, że to ton, którym rozmawiali ze sobą w łóżku, kiedy jeszcze razem sypiali? Jeśli jednak tak pomyślał, był w błędzie, wszak my wiemy, Ariadno, jak wyglądały ich intymne relacje. Cóż, cokolwiek pomyśleli wnikliwi członkowie trybunału, odpowiedź Flaviarosy była dość nieoczekiwana: „Proponuję, aby czcigodni członkowie trybunału przeszli do Sali Źródeł Czasu i zastanowili się, czy jest korzystne dla nas czy nie uwolnić pannę de Risi. Proponuję, aby na koniec poddać to pod głosowanie. Osoby zgadzające się, proszę o podniesienie ręki”. Siedem przeciw pięciu. „Głosowanie jest wygrane”, pomyślała Flaviarosa. Czcigodni panowie wychodzili. Ona nie poruszyła się. Ascanio, tak - w jej stronę, aż usiadł obok niej. „Popełniłaś błąd polityczny”. „To raczej ty popełniłeś błąd. O co ci chodzi z tą wiarą czy niewiarą w istnienie generała Galvana? Jeśli zapytasz każdego z twoich poddanych, odkryjesz, że żaden z nich nie wierzy, nawet głupcy”. „Być może właśnie to odkryję, ale odkryję też, że żaden nie ma odwagi, by o tym mówić, przy żadnej okazji, pod żadnym pretekstem, nawet żona mężowi, gdyby interesowało go to wiedzieć. I to jest ważne, nic więcej. W ich głowy niestety nie mogę wejść, ale nadejdzie taki dzień, w którym rządzący będą mogli wiedzieć, co takiego poddani myślą i przemilczają, i wtedy światem będzie można rządzić jak należy i zapanuje pokój”. Flaviarosa wzruszyła ramionami. „Dobrze. Niech ci będzie. Ale nie masz prawa przetrzymywać w więzieniu Demoniki de Risi za zrobienie czegoś, co wszyscy robimy”. „Nie za zrobienie, tylko za mówienie o tym”. „Wszystko jedno. Praktyka dowodzi, że zamknięcie jej było błędem. Może wywołać katastrofę”. „Zebrałem trybunał, żeby zaproponować Demonice uwolnienie, ale nie jako wybaczenie jej przewiny, lecz z powodów niewątpliwej racji stanu - w ten sposób ocali się pryncypia i uniknie się zniszczenia okrętów”. „A nie wydaje ci się bardziej polityczne nie okazywać strachu? Zgoda na to, czego żądają Grecy ze strachu przed ich groźbami, to przyznanie się do swojej słabości. Zatem moja propozycja wygrywa, musisz przyznać, że właśnie wyświadczyłam ci wielką przysługę”. „Jesteś bardzo przebiegła...”

Kulki do głosowania zostały wyciągnięte z urny z kości słoniowej, białe i czarne jak los, okrągłe narzędzia Przeznaczenia, nagle pilnie przydatne; zostały ułożone na czerwonej serwecie: dwanaście i dwanaście, także tyleż dramatyczny, co niespodziewany przykład nierozwiązywalnej struktury przeciwieństw rzeczywistości: dzień i noc, słońce i księżyc, słone i słodkie, dobre i złe, skończone i wieczne. Co też można powiedzieć o czarnych i białych kuleczkach! A przecież nawet słowem jeszcze nie wspomniałem o ich wyściełanym łożu z czerwonego aksamitu, z którego powstały i do którego się obrócą, bo stąd też można by wydobyć trochę literatury. Zaoszczędzę ci jej. Jak przewidziała Flaviarosa, przy tej okazji wygrały nie i ustalono, że Demónica zostanie przewieziona na kontynent pierwszym statkiem, który wypłynie z Wyspy, i zgodzono się na dodatkową propozycję, aby wyposażyć ją w słuszny wiatyk, „który usunie wszelkie ryzyko popełnienia grzechu w zamian za jedzenie, gdy tylko wyląduje w Raguzie”, choć Ascanio, kazuista, przedłożył (niezbyt energicznie), że o ile budżet Państwa powinien partycypować w kosztach moralnych wykroczeń, nie zostało zapisane w żadnym kodeksie, że powinno się go też wykorzystywać dla ich uniknięcia.

Flaviarosa poprosiła, żeby to ona sama mogła wyciągnąć Demonikę z lochu, żeby mogła się nią zająć, przechować, dopóki nie wyjedzie z Wyspy. Potrzebowała przewodnika, który jej przyświecał w tych głębokich labiryntach, i przeszła obok drzwi Inés (Agnes), nie zatrzymując się, bo pojękiwania dziewczyny, rzadkie i wątłe, nie docierały na korytarz - były jak pojękiwania umierającej. Od drzwi powiedziała do Demoniki najsłodszym głosem: „Proszę zabrać swoje rzeczy, signorina. Jest pani wolna”.

4.

- W ten poniedziałek miałem rano dwie godziny zajęć, od dziewiątej do jedenastej, z dokładnie dwuminutową przerwą na kawę kupioną w automacie; kiedy skończyłem, sam poszedłem do jadalni, nie w promieniach słońca, które się zakryło chmurami i wiał silny wiatr, lecz tunelami; i zanim wsiadłem do windy, przez chwilę zabawiłem przy kręgielni, patrząc, jak jakaś młodziutka brunetka (jej włosy wpadały w czerń), zgrabna i pełna wdzięku, która dobrze trafiała, silnie rzuca i jednocześnie wkłada w grę najbardziej erotyczne środki swojej muskulatury, choć z pełną niewinnością, jak mi się zdaje. Najbardziej prawdopodobne jest to, że ze wszystkich obecnych, półtora tuzina dziewcząt i chłopców, tylko ja jeden odbierałem sugestię emanującą z tego układu wprawianego w napięcie przez sport. Powinienem poczuć się dumny czy zawstydzony? Czy to przypadłość dostrzec i odpowiedzieć (w wyobraźni) na niezamierzone przywoływanie gorących oczu, wysmukłych ud, piersi, które czasem pokazywały się ponad dekoltem, jędrne i zuchwałe? A może jest to właściwe? Nie mógłbym sobie odpowiedzieć, bo nigdy nie udało mi się zrozumieć istoty purytańskiej moralności i jej odgałęzień, ale upieram się przy wyznaniu, że bardzo mi się podobało przyglądanie się tej dziewczynie, będącej metyską o żydowskim imieniu, którym do niej się zwracano albo kibicowano: Deborah.

Moje zmartwienie chyba jednak nie było aż tak wielkie, bo problem moralny rozwiał się po drodze do windy, może ze względu na nagłe, zgiełkliwe wtargnięcie grupy gości mówiących moim językiem, mężczyzn i kobiet, chociaż pomieszanych, więcej tych zza Atlantyku niż tych z tej strony - sądząc po akcencie. Plotkowali o tym, jak źle się jada w Stanach Zjednoczonych i jak tania jest benzyna - dwie rzeczywistości, które muszą być głęboko ze sobą powiązane, sądząc po ich bliskości w mentalnej mapie tych krzykaczy. Usiadłem sam przy stoliku, za jakiś czas dosiadł się ktoś, rozmowa była normalna, to znaczy trywialna. Kto myśli, że profesorowie, tylko dlatego, że nimi są, zawsze są w transie, albo w porodzie, i tylko produkujemy zdania o genialnej zawartości i o ścisłej formie wysławiania się? Pamiętam, że któregoś razu, w mojej ojczyźnie, pewien chłopak zauważył, jak pospolite są rozmowy w tramwaju, przekonany, że gdyby ten transportowy artefakt był w tej chwili zajęty przez pół setki profesorów, rozmawiałoby się co najmniej o Picassie albo o rozszczepianiu atomu. Wierzę, że do tej pory mój młody przyjaciel już rozwiał swoje złudzenia i dowiedział się, że my, wybrani, jesteśmy pospolici jak każdy inny człowiek, a czasem nawet bardziej, i że nasze pogawędki nigdy nie porażają olśniewającym blaskiem. No bo spójrz na mnie - omamiają mnie cycki jakiejś brunetki i przez długie pół godziny gadam z jakimś profesorem od lingwistyki o tym, jak niepewna jest pogoda, że zapowiadają mróz, że zimowe opony podrożeją siedemnaście procent. Z tego wszystkiego tak naprawdę interesuje mnie tylko mróz. Co stanie się z naszą chatką, kiedy spadną pierwsze śniegi? Miło by mi było zobaczyć staw poprzez gwiazdki mrozu na szybach. Mój wynajem kończy się trzydziestego pierwszego grudnia; do wtedy... O trzeciej pojawiłaś w moim gabinecie. Wcześniej była tam Nancy Ray, przez długą chwilę, ze łzami i w ogóle, bo nie wyszło jej małżeństwo, którego pragnęła z tak wielkim entuzjazmem, z tak ślicznymi nadziejami; byłem na ślubie, pamiętasz? w jakimś kościele unitarystycznym, gdzie pastor ubrany w akademicką togę, ze swego rodzaju prezbiterium udekorowanym naprawdę ładnymi romantycznymi fotelami, mówił nam o czystej duszy (nie wiem, czy napisać wielką czy małą literą), podczas gdy organy pięły się po niesamowicie abstrakcyjnych skalach, a ludzie myśleli o niedzielnym meczu. Od tej ceremonii nie minęło nawet pół roku! Gdybyś zobaczyła, jak Nancy płakała... Nawet mnie obwiniła o to, że nie uprzedziłem jej w porę, czym małżeństwo jest od środka. A skąd ja mam to wiedzieć, kobieto! Nancy do małżeńskiego łoża nie dotarła jako czysta panienka, choć do ramion tego, który jeszcze jest jej mężem, absolutnie tak. Czy to brak doświadczenia jest przyczyną klęski? Człowiek nie wie już, co myśleć... Powiedziała, że jeszcze przyjdzie innego dnia. Wyglądała mizernie, ona, która wcześniej pyszniła się jak kwiat, a przed niespełna ośmioma miesiącami przychodziła, żeby mi wyznać, jaka jest szczęśliwa ze swoim narzeczonym; wyznać, bo czuła potrzebę powiedzenia tego komuś, bo promieniowała szczęściem, a natura, w tych przypadkach, zwykle nie odpowiada ani nie uśmiecha się, a już na pewno nie gratuluje.

Ty też nie pojawiłaś się z radosną miną. Usiadłaś mi naprzeciwko, moja słodka ciszo, przygnębiona, sądząc po westchnieniu. „Są dwie sprawy, od której chcesz, żebym zaczęła?”, i nie czekając na moje słowa, opowiedziałaś mi o swoim rozczarowaniu wizytą u doktor Wagner, kobiety obiektywnej jak komputer, której diagnoza polegała na zestawieniu danych odnoszących się do Claire'a z tymi odnoszącymi się do ciebie, z uwzględnieniem odpowiednich historii rodzinnych, choć o tym niewiele mogłaś powiedzieć, bo jesteś emigrantką, która zapomniała o greckiej wioseczce i o jej pokoleniach, i dlatego że o pochodzeniu Claire'a wiesz niewiele ponad to, że istniał przodek w osobie sir Ronalda - swoją drogą imię to nie zrobiło na pani doktor najmniejszego wrażenia. „To jeden z największych angielskich poetów, proszę pani!” „Tak, ale jako przodek, niezbyt polecany”. W końcu tobie chodziło o to, czy twoja mieszanka miłości i poświęcenia może być remedium na ułomności Claire'a - odparła przytaczając statystykę wyników pozytywnych i negatywnych, nie tyle w wyniku rozpaczliwej miłości, ile leczenia. „Będzie go pani musiała tutaj przyprowadzić, a potem porozmawiamy”. A kończąc, zapytałaś mnie: „Co mam robić?” A odpowiedziałem ci tylko to: że masz dwie drogi i że zanim którąś z nich wybierzesz, musisz się porządnie zastanowić. Zauważyłaś, że te same słowa można powiedzieć temu, kto przynosi na ustach słowa przygnębienia prowadzące do śmierci, i temu, kto nie wie, czy zamordować, czy nie prezydenta Stanów (w imię, zawsze szanowanej, wiekowej już tradycji)? Przemawia na moją korzyść (albo przeciwko mnie), że zrobiłem to celowo, świadom dwuznaczności; ale w tamtej chwili nie czułem się na siłach wziąć cię w ramiona, gryźć twoje usta i zabrać ze sobą. Gdybym to zrobił, prawdopodobnie poniósłbym klęskę.

Potem rzuciłaś na stół jakieś papiery. „Artykuł profesora Spencera. Już go przeczytałam”. Ja też go znałem, teraz już o tym wiesz - znałem go na pamięć, ale żeby to przed tobą ukryć, musiałem jeszcze raz go przeczytać, udając koncentrację, powracając do niektórych ustępów, a przy innych podnosząc wzrok i patrząc ci w oczy - mała farsa, która nie najgorzej mi wyszła. Kto powiedział do drugiego: co o tym myślisz? Zdaje mi się, że ja przemówiłem pierwszy: „To jest jak młot pneumatyczny, zatyka cię”. „To znaczy, sądzisz, że Claire...?” „Gdybym miał go przed sobą, pokonanego, bez wiary w siebie samego (a pewnie tak się czuje, albo poczuje się, kiedy to przeczyta), powiedziałbym mu: „Rozumiem i dopuszczam, że nauka wymaga, do wykazania prawdy, fundamentów teoretycznych o niepodważalnej ścisłości; ale zawsze podejmuje się ryzyko, że kiedy takie fundamenty zostaną podważone przez przeciwną teorię, którą uzna się za obowiązującą, gdyż dowiedzie się, że prawda, początkowo tak dobrze umocowana, zawisa w powietrzu, i trzeba czekać, aż zmienią się elementy teorii i odbuduje się to, co wcześniej zostało rozbite, żeby prawda odzyskała swoją kondycję. Oto, co dzieje się z tym, który ma Boga za podstawę, który osadza się na Nim - bo kiedy nikt nie wierzy w Boga, nie wierzy również w to, co on trzyma w ręku, i trzeba by czekać na nowy przypływ wiary”. „Sądzisz, więc, że system Normana Raya kiedyś przestanie obowiązywać?” „Gdyby tak nie było, nie byłby systemem; zatem tego dnia ktoś przypomni sobie o geniuszu, który się nazywał Alain Sidney, który cierpiał krzywdy z powodu nauki i został upodlony, ale teraz, w świetle nowych odkryć, aż olśniewa swoją głębią i historyczną przenikliwością, prawdopodobnie dzięki jakiejś magicznej intuicji; chociaż, rzecz jasna, jego teza nie utrzymuje się już w dzisiejszych czasach i trzeba by ją poprawić, nie w sensie takim, czy Napoleon rzeczywiście istniał czy nie, lecz skoro istniał, manipulowano jego istnieniem, jakby był fikcją, a nie oczywistym realnym bytem, zatem w świetle ścisłej wiedzy bardziej wydaje się wymyślony niż rzeczywisty. Dzięki czemu zawrze się pokój pomiędzy Tyryjczykami i Trojanami, i obok badaczy samej historii Napoleona (o ile jeszcze jest coś do badania), pojawią się ci, którzy będą rozbijać jego mit na czynniki pierwsze albo składowe, żeby się dowiedzieć, kto, dlaczego i po co, a nawet jest możliwe, że jak, kiedy i gdzie. Ileż operacji gramatycznych zawiera nauka! I nie byłoby dziwne, gdyby do tego wszystkiego dodano, jako dodatek, a może paralela, choć pewnie dyskutowane i, rzecz jasna, możliwe do podważenia, rozważania estetyczne zdarzenia, co może wydobyć na światło dzienne struktury przepełniające zaskoczeniem - wymysł taki jak ten Claire'a ma w sobie wiele z poezji, a w każdym razie więcej, niż podejrzewa autor. Jak zobaczysz, wystarczy to, aby pojawiła się, jak tajfun, nowa specjalność, którą być może ochrzci się imieniem Claire'a”. Nic nie odpowiedziałaś, ale nie wydaje mi się, żeby moje słowa cię uspokoiły. Wyciągnęłaś kserokopię, schowałaś ją do torebki. „Może Claire już ją przeczytał. Wysłałam mu kopię dziś rano przez koleżankę, która miała przejechać przez Schenectady; zostawiła kopertę w restauracji, w której Claire zwykle jada obiady. Ponieważ czeka na niego, pewnie dzisiaj tam poszedł”. Zapytałem, czy dziś planujesz przyjazd do chatki. „Tak, dlaczego nie? Nie byłabym w stanie znieść samotności mojego domu. Choć czasem w to nie wierzysz, twoje towarzystwo mi pomaga... Twoje towarzystwo i twoje historie”. Chwyciłem się mocno tej słabej liny, którą mi rzuciłaś” „A propos historii... Dzisiaj dokonałem odkrycia, prawdę mówiąc, prawdziwą niespodziewaną perełeczkę, nagrodę za wytrwałość. Żeby uwolnić się od nudziarza, który mi towarzyszył w restauracji i który próbował mi przeciągnąć swój wykład o bloomfeldiańskiej lingwistyce pod pretekstem wypicia kieliszka koniaku, wszedłem na chwilę do biblioteki i rutynowo przejrzałem katalogi bibliograficzne. Po raz trzeci czy czwarty natknąłem się na dziwną wzmiankę na temat Gorgony - którą przeoczyłem i na której dzisiaj się zatrzymałem - znajdującą się w książce zatytułowanej Przedstawienie i komentarz do ostatnich pogańskich teofanii, w Filadelfii, Pha. , nakładem Jonesa i Jonesa, 1876 - tę książkę, którą masz przed sobą (a ty wzięłaś ją do rąk i obrzuciłaś dość niechętnym spojrzeniem). Znalezisko nie odnosi się, oczywiście, do sir Ronalda ani nawet do Agnesse, ale w pewien sposób, nie wprost, do Ascania Aldobrandiniego. Sprowadza się do wprowadzenia i transkrypcji pewnego tekstu mister Algernona Smitha, konsula Anglii na Wyspie, napisanego na żądanie (niebezpośrednie) premiera, którym w owym czasie pewnie był William Pitt, pijak. Podaje się, że dokument został zaczerpnięty z oryginału przechowywanego w archiwach Foreign Office - tam jest sygnatura. Z tekstu wnioskuje się, że mister Algernonowi Smithowi, mimo jego zdeprawowanego życia, a może za jego przyczyną, nie brak było poczucia humoru i uważał za oczywiste istnienie w niebie i na ziemi znacznie więcej rzeczy niż te, o których śni filozofia. Oto fakty: do Londynu dociera, nie wiadomo jakimi drogami, raport o nadzwyczajnym wydarzeniu, o wydarzeniu nieprawdopodobnym, które zaszło na Gorgonie - premier zażądał od swojego kolegi z Foreign Office, aby wydobyć oficjalne sprawozdanie od przedstawiciela Anglii na Wyspie, który odpowiada mniej więcej tak: „Gdybym powodowany swoimi konsularnymi obowiązkami poinformował ten departament o rzeczonych wydarzeniach, o które występuje Wasza Ekscelencja, wzięto by mnie za szaleńca i w trybie natychmiastowym zostałbym odwołany z urzędu, choć byłoby to absolutnie niesprawiedliwe. Przezornie wolałem zatem odczekać, aż mniej lub bardziej zdeformowane wiadomości, choć zawsze o niebywale nieprawdopodobnej treści, dotrą do Londynu (w sposób nieunikniony musiały dotrzeć - w dniu zdarzenia przynajmniej dwa brytyjskie okręty stały zacumowane w porcie Gorgony), wprawią w zdumienie członków gabinetu Jego Łaskawej Wysokości z powodu jej nieprawdopodobieństwa i spowodują co najmniej pewien niepokój. Polecenie Waszej Ekscelencji jest dowodem na to, że się nie myliłem. Przejdę więc do zrelacjonowania zdarzeń, choć rzecz jasna, w żadnej chwili, ani poprzez żadne wypowiedzi bezpośrednie, ani pośrednie, nie podejmę próby wyjaśnienia ich lub zredukowania do granic zrozumiałych albo możliwych do przyjęcia przez ludzki umysł. Muszę ostrzec Waszą Ekscelencję, i wszystkich, do których rąk dostanie się mój raport, iż czuję się szczególnie wyróżniony przez los za to, że mogłem być świadkiem tego, co następuje poniżej, i móc bronić prawdziwości zdarzenia w obliczu tych, którzy je zanegują; jest to pierwsze zdarzenie i jedyne w moim niekrótkim już życiu, które uważam za niewyjaśnialne. Całą resztę zdarzeń zachodzących w świecie można zrozumieć, stawiając się w miejscu czy to Boga, czy też Diabła, lub też czasem w miejscu Przeznaczenia. Nigdy nie uważałem siebie za człowieka pokrzywdzonego przez los, ale to wydarzenie czyni mnie naprawdę szczęśliwym.

Tego samego dnia, kiedy Wasza Ekscelencja datuje swój list, około południa, strażnik na bocianim gnieździe numer dwa odkrył w morskiej dali dziwną procesję istot początkowo niezidentyfikowanych. Muszę nadmienić, co się tyczy bocianiego gniazda numer dwa, że nie należy ono do żadnego okrętu, lecz przynależy do swego rodzaju bezanmasztu, który kazano postawić na wieży Zamku Palma w podwójnych celach obserwacyjnych i symulacji: wszak można było z tej wieży prowadzić obserwację bez masztu i bez bocianiego gniazda; druga przyczyna wynika z tęsknoty za morzem i okrętami, którą okazują tutejsi ludzie od czasu, kiedy utracili swoją flotę. Cofnę się, zatem - marynarz na wachcie dojrzał z daleka dziwną procesję i, nie starając się jej zrozumieć, przekazał swoje odkrycie flagami przy zastosowaniu semafora strażnikowi z bocianiego gniazda numer jeden, które jest umieszczone na szczycie dawnych murów, tym razem na fokmaszcie, i widać z niego jedynie wnętrze zatoki. Strażnik numer jeden, to znaczy ten z bocianiego gniazda numer jeden, zapisał wiadomość na kartce i przekazał swojemu bezpośredniemu przełożonemu, będącego matem, a od którego, i z dodatkami, informacja powędrowała w górę hierarchii wojskowej i cywilnej, aż dostała się na stół ministra, który rozkazał ukarać dwudziestoma rózgami strażnika z bocianiego gniazda numer dwa za pijaństwo na służbie, a następnie aresztować go; zanim jednak ta jakże słuszna i sprawiedliwa decyzja rozpoczęła podróż w dół po szczeblach hierarchii, nadeszła następna notatka z wiadomością, że teraz widać wyraźnie, iż chodzi o liczną grupę osób w powozie i dokoła niego, ale że nie sposób było powiedzieć nic więcej z powodu odległości, w jakiej się znajdowali, oraz lekkiej mgły, która wszystko nieco rozmazywała. Ascanio miał właśnie nakazać podwojenie liczby rózeg, lecz bez wahania ani uprzedniego zastanowienia, jak to się mówi znienacka, zagadnął, z którego punktu miasta, tarasu czy wieży, można zyskać dogodną widoczność w kierunku wskazanym przez strażnika, dokładnie SSW, i powiedziano, że z wieży zamku, bo w tym kierunku wzgórza zamykające zatokę tracą wysokość i można patrzeć ponad ich zboczami i swobodnie penetrować dal - decyzja najwyraźniej należąca do tych powodowanych natchnieniem, wszak nie wydaje się, by istniał inny powód, który by ją wyjaśnił albo usprawiedliwił poza elementem nadprzyrodzonym. Ascanio zażądał powozu i najsilniejszej lunety; około dziesięciu minut zajęło mu dotarcie do zwodzonego mostu i mniej więcej tyle samo, aby wdrapać się do wyżej wzmiankowanej wieży; przejrzał stamtąd horyzont, wykazując w ruchach doświadczenie zdradzające prawdziwego admirała (choć kulawego), wedle późniejszego obgadywania towarzyszących mu osób. Nie odezwawszy się słowem, wyraźnie podenerwowany, przekazał instrument najbliżej stojącemu; ten także spojrzał we wskazanym kierunku i po powtórzeniu operacji zauważył: „To absolutnie niezrozumiałe”. „Co panowie widzą?”, zapytał wtedy minister; a jego podwładni odpowiedzieli niemal chórem: „Najwyraźniej zaprzężony w konie powóz, panie, i ludzi wokół niego”. „Jakby jechali drogą, prawda?” „Jakby jechali drogą”. „Ale jadą po morzu”. „Tak, panie, po morzu, to jest niezrozumiałe”. „Nie zauważyli panowie więcej nic dziwnego?”, nalegał Ascanio. „Tak, Monsignore, że ci ludzie, czy co to jest, mają zielonkawy kolor”. „Nie wiem, co bardziej mnie niepokoi, czy ten kolor, czy to, że płyną po morzu jak gdyby nigdy nic”. Do tego wszystkiego, okazało się, że z greckiej dzielnicy ktoś zobaczył i przetłumaczył wiadomość nadaną flagami, a miał pod ręką silną lunetę, więc także wszedł na górę i obejrzał to, co oglądał Ascanio. Ponieważ był Grekiem, łatwiej mu było zrozumieć, co widzi, zatem zszedł do Przedmieścia i w tajemnicy wszystkim to opowiedział: „Przybywa Posejdon z Amfitrytą i całym dworem. Wiadomo, że właśnie mija tysiąc lat od poprzedniego wesela i trzeba odbyć następne”. Ludzie w greckiej dzielnicy z radością przywitali ich pojawienie się, bo zawsze wierzyli, że Posejdon i Amfitrytą biorą ślub co tysiąc lat, i wiedzieli, że zgodnie z tradycją łoże tych morskich bogów znajduje się na dnie pewnej jasnej groty, gdzie wytryska źródło, z którego sławna jest ta wyspa od czasów starożytności. W tajemnym miejscu domu, który zamieszkuję, zachowała się rzymska mozaika sprzed mniej więcej tysiąca lat, na której przedstawia się dwór boga mórz wpływający z żoną do tej jaskini, której zarys można zidentyfikować i ja sam go zidentyfikowałem. A w katedrze Greków, w starym manuskrypcie sprzed około tysiąca lat, wiek więcej lub mniej, i spisanym w bizantyjskiej grece, przedstawia się tę samą scenę, choć ze znacznie mniejszą dokładnością niż na mozaice, i z pewnymi kaprysami interpretacyjnymi wykazującymi niejaką ciekawość w odniesieniu do części wstydliwych Amfitryty, jak również pewną niekompetencję, albo - któż to wie? - zaskakującą wiedzę, wszak malują je jako trójlistne lub też o trzech płatkach, zupełnie jak te lilie umieszczane na ogromnych kobiercach ze szlacheckimi herbami. Skoro obecnie mija dwa tysiące lat od pierwszego udokumentowanego ślubu i tysiąc od tego drugiego, kogóż może zaskakiwać zaistnienie boskiego zespolenia, skoro nadszedł na nie czas jak dojrzałość na sikorki? Jeśli jednak szacowni ministrowie Jego Łaskawej Wysokości pragną poznać powody, dla których Posejdon i Amfitryta muszą odnawiać śluby co tysiąc lat, to na to pytanie nie potrafią odpowiedzieć w sposób satysfakcjonujący umysły zahartowane w naukowym rygorze Oksfordu czy Cambridge. Prawa cywilne lub zwyczajowe regulujące prywatne życie bogów zostały nam przedstawione w sposób zawiły, jedynie poprzez mity i inne niejasne źródła, sądzę jednakowoż, że biorąc pod uwagę tendencje ludzi do niezawierania związków małżeńskich, ta para olimpijskich paradygmatycznych małżonków łączy się publicznie co tysiąc lat, aby świecić przykładem.

Lud z Przedmieścia wyległ na ulice i na brzeg morza. Wiadomość rozpowszechniła się też po mieście łacinników, którzy początkowo odmówili zaakceptowania rzeczy oczywistej; nie od rzeczy są Włochami, więc są skłonni jedynie do wiary w odwieczną siłę Kościoła. Niemniej, w obliczu weselnego korowodu, zbliżającego się do główek portu i po półgodzinie wpływającego na zatokę, kto żyw pognał na nabrzeże albo na balkony i wieże, z których widać było morze. Wielu po raz pierwszy miało okazję sprawdzić użyteczność lunety i korzyść płynącą z posiadania tego instrumentu na wyposażeniu gospodarstwa domowego, przede wszystkim na Wyspie, choćby - tak jak ta Wyspa, Gorgona - wyrzekła się marynarskiej chwały. Moją, Wasza Ekscelencjo, otrzymałem w prezencie od pewnego kapitana angielskiej fregaty, i pozwoliła mi obejrzeć dokładnie i z bliska wjazd powozu Posejdona, ciągniętego przez wzbijające chmury piany płetwonogie konie. Poprzedzał go szwadron delfinów, towarzyszył im niewielki dwór trytonów i nereid, będących one tak pięknymi, jak oni bezwstydnymi, wszak o ile pewne jest, że wpłynęli na zatokę, dmąc w lśniące rogi, jakby obwieszczali: „Oto jesteśmy!”, pewne jest też, że niebawem porzucili tusz i oddali się pogoni za nereidami i jawnemu z nimi spółkowaniu - najbardziej wstydliwi spośród nich w mętnej wodzie. Nie wiem, czy byli świadomi, że przygląda się im dwujęzyczny tłum, albo czy za nic mieli liczną obecność świadków. Nie pragnąc wywoływać zgorszenia Waszych Miłości, muszę zauważyć, że bogowie wiezieni w powozie także nie okazywali oznak wstrzemięźliwości - przez cały czas, dopóki znajdowali się w polu widzenia mojej lunety, pan mórz oddawał się namiętnemu kąsaniu ud Amfitryty, co choć doskonale zrozumiałe w obliczu jakości tego, co kąsane, a może także żądzy kąsającego (który to, w ostatnich latach prawdopodobnie żył z dala od swej bogini), w żadnym razie nie usprawiedliwia podobnej bezwstydności. Muszę jednakże zauważyć, że ludzie nie byli tym zaskoczeni; że większość obecnych uznała wylewność boga za uzasadnioną i że wielu przyjęło ją za prawdziwe zaproszenie do walca, choć tego wpijania zębów w udo nie zalecają rzymscy moraliści z racji niepolitycznego sąsiedztwa. Kler grecki nie zwykł aż tak bardzo mieszać się w szczegóły, a już na pewno nie jest tak wścibski. Dla łacinników działających na podobieństwo boga operacja osiągnęła emocje wielkich występków.

Czcigodny panie ministrze, nazbyt się rozwodzę, lecz nie potrafię oszczędzać słów, opowiadając to, o co mnie pan prosi, o ile obecny mieszkaniec Downing Street 10 ma zostać dostatecznie poinformowany, przynajmniej w stopniu, jakiego wymaga nasza polityka ekspansji w basenie Morza Śródziemnego. W obliczu tego, co opowiedziane, należy bezdyskusyjnie przyznać, że rzeczone morze jeszcze stanowi własność pogańskich bogów i że cała władza, która nie należy do nich, stanowi niedopuszczalną ingerencję, choć podzielam pogląd i śpieszę o tym donieść, że admirał Nelson, wyprężony w najwyższym punkcie swego okrętu, podobny jest bogom i godzien jest mierzyć się z każdym z nich. Niemniej nie wydaje się, aby statut Morza Śródziemnego narzucony przez Nelsona mógł zostać przez nich zaakceptowany (odnoszę się do bogów, rzecz jasna), dlatego karzą niektóre ingerencje z bezwzględnością i obojętnością wobec ludzkiego cierpienia. Ja wiem, że owej nocy w sekretnych miejscach wybrzeża rozpalono lampki i zanoszono modły do Ennosgaiosa, boga trzęsącego ziemią, czyli do samego Posejdona (choć pod odmiennym obliczem), który dla tych ludzi, oprócz mórz, jest także panem ruchów ziemskich, a na tej Wyspie z dawien dawna drży się o to, że jedno z tych trzęsień ziemi zatopi ją w otchłani. Łacinnicy mówią, że pewien święty wygłosił takie proroctwo, mając na uwadze pewne grzechy, których natura lub zwerbalizowanie były na tyle niejednoznaczne, że każdy kaznodzieja interpretuje je na swój sposób i w pewnych przypadkach potępia skąpstwo, w innych lubieżności wedle korzyści rządzącego; jednakowoż pewien mój znajomy humanista i rozpruwacz historii zapewnia, że już w epoce Juliusza Cezara obawiano się tego samego.

Łacinnicy żyją raczej na uboczu tych tradycji. Jeśli przyglądali się wpłynięciu bogów na zatokę, to tylko po to, żeby oburzyć się na ich brak wstydu. Biskup chciał stanąć na nabrzeżu odpowiednio przyodziany i zaopatrzony w skomplikowane, choć lśniące instrumentarium do przeprowadzania egzorcyzmów, lecz ktoś opowiada, że pewien zawsze mu towarzyszący duchowny, wielki teolog i człowiek niezbyt jasny, jako też obślizły i żeglujący po mętnych wodach, przeszkodził w dokonaniu owej ceremonii, będąc przekonany, że nie wyjdzie dobrze. „Zatopię ich w odmętach piekieł moją kropielnicą!”, podobno wykrzykiwał biskup; a ten drugi go pytał: „A jeśli dalej będą pływać?” „Jak to będą pływać, skoro pokropię ich święconą wodą?” „Są tak daleko!”, miał powiedzieć ksiądz, i dopiero to onieśmieliło biskupa, bo nie wyjaśnia się, co dalej robił, a nawet jest możliwe, że dalej by forsował swoją ceremonię, gdyby nie zbliżył się do niego umyślny samego Aldobrandiniego i wyraźnie mu powiedział, że pan minister chce z nim rozmawiać; na czym zakończył się ten incydent. Obecni, których było tysiące, po jednej i po drugiej stronie zatoki, w końcu zobaczyli, jak korowód niknie w pieczarze, oczywiście rozświetlonej na ich przyjęcie, o ile wierzyć w zeznania marynarzy, którzy wałęsali się w pobliżu ze swoimi bukłakami wina i opowiedzieli, że ci boscy ludzie zostawiali za sobą silny ślad albo zapach wodorostów, jak małże albo kawior, i że olśniewające światło emanowało z ich ciał, jak z ryb nocą, choć znacznie bardziej intensywne i o znacznie delikatniejszym odcieniu zieleni. Jakkolwiek by było, pochłonęła ich jaskinia i zakończyła się wizja. Ponieważ Grecy, mimo relikwii świętego Demetriusza, o którą ci tutejsi walczą, nigdy nie przestali całkowicie wierzyć w swych dawnych bogów, tych, których oni sami wymyślili i których zawsze mieli, albo jako w stanie spoczynku, albo nadliczbowych i w rezerwie, nie odczuli poważnych problemów sumienia. Dla odmiany łacinnicy nie potrafią sobie tego wytłumaczyć i bez przerwy tylko szukają wyjaśnienia, i szemra się pośród nich, że pomiędzy biskupem i ministrem wymieniono na ten temat ostre słowa i że do Rzymu poszedł raport po łacinie z prośbą o pilną odpowiedź na zadane pytanie”.

Reszta pisma mister Algernona Smitha jest mniej ważna, bo dotyczy wyłącznie zwierzeń ateisty, który jednakowoż zawsze podejrzewał, że bogowie nie do końca umarli, i zdaje sprawę swoim przełożonym z pewnych zmian w osobistym światopoglądzie, w zakresie odnoszącym się do boskości, choć jedynie w głębi serca, wszak zewnętrznie dalej będzie dochowywał wierności Kościołowi anglikańskiemu i Jego Łaskawej Wysokości, jako zwierzchnikowi rzeczonego Kościoła. Ja jednak chciałem dowiedzieć się odrobinę więcej na temat spotkania biskupa z ministrem i, jakbyśmy powiedzieli, przerzuciłem strony księgi historii świata, aż na nią natrafiłem; miała miejsce w gabinecie Ascania, który stojąc przed stołem, przyjął purpurata z wyraźnym gniewem i rzecz jasna wyraźnie słyszalnym, i nie prosząc, by usiadł, zażądał od niego satysfakcjonujących wyjaśnień na temat tego, co właśnie zobaczyli, „...nie tylko cały lud, ale także pan i ja”, a biskup potrafił powiedzieć tylko, że to był demon, że bez wątpienia był to demon, bo tylko demonem mógłby być. Wyglądało jednak na to, że ministrowi nie wystarczyła ta wybełkotana odpowiedź. „Wasza Eminencjo, ja uszanowałem życie osób, które szkodzą mojej polityce, bo Rzym tak mi rozkazał. Wasza Eminencjo, ja żyję w narzuconej mi uciążliwej czystości, bo Rzym mówi mi, że w przeciwnym razie pójdę do Piekła. A właśnie zobaczyłem, jak para bogów w najlepsze dokazuje sobie pod moim nosem i pod nosem Najjaśniejszej Waszej Eminencji. Wasza Eminencja właśnie zobaczył to samo co my, a pośród ludu są też osoby, które nie grzeszą ze strachu przed Piekłem. Co sobie pomyślą, co takiego zrobią po tym, co właśnie zobaczyły?” Biskup był skonsternowany. Nie miał śmiałości unieść spojrzenia z ziemi, a ziemia podsuwała mu jedynie omamiający obraz nieskończonych marmurowych kwadratów, czarnych i białych. „Rzym nie kłamie, Rzym nigdy nie oszukuje, Rzym zaspokoi i usatysfakcjonuje naszą ciekawość”. „Także pańską, Wasza Eminencjo?” „Także moją, panie ministrze, także moją!” To powtórzenie, pełne nadziei albo rozczarowania, tego nie wiadomo, cokolwiek by powiedzieć o ewidentnie żałosnej intencji, wydało się odrobinę ułagodzić Aldobrandiniego. Przynajmniej to właśnie wtedy poprosił biskupa, żeby usiadł, i zapytał, czy chce się czegoś napić”.

5.

- Tamtego popołudnia wróciliśmy do chatki moim samochodem. Nie pamiętam dlaczego - zwykle wracaliśmy twoim. Dlatego, że lepiej prowadzisz? Być może. Tamtego popołudnia ja prowadziłem, a ty siedziałaś w milczeniu, skulona na krawędzi siedzenia. Zostawialiśmy za sobą domy, szerokie asfaltowe drogi i wjechaliśmy do lasu, już żółtawego i jednorodnego, z rzadkimi, gasnącymi strzępami dawnego koloru. Ponownie naszło mnie wrażenie z tamtego popołudnia, wrażenie wejścia w świat, którego nazwanie nierealnym byłoby banałem, i do tego nieprawdziwym, bo nie wierzyłem, że taki jest, lecz innym, a może codziennym, ale skoro opadła z niego patyna i okazywał swą prawdziwą naturę, w której pulsują drzewa, w którym konary skręcają się niczym wzywające niebo nagie ramiona, w którym księżyc okazuje nowe oblicze i niebo trwa leniwie spąsowiałe. Powiedziałem kilka słów, rzuciłem liny możliwej rozmowy, których ty nie podjęłaś. Zacząłem wtedy pogwizdywać, nie przenikliwie, rzecz jasna, lecz pod nosem, i jeśli początkowo były to melodie pospolite i znane, w końcu zdałem sobie sprawę, że gwiżdżę inną muzykę, nigdy przeze mnie nie słyszaną, która nie wiem, skąd mi się wzięła, popatrz no, co za sprawa! I było tak, jakby ta muzyczka, od której ty oczywiście byłaś daleka, stała się właśnie kluczem do tego, co się zmieniało albo, konkretniej, modyfikowało, choć może to nie jest słowo opisujące tę operację rozświetlania się okolicy, po której jechaliśmy, światłem noszonym w środku przez każdą rzecz, że wszystko staje się przezroczyste i przeniknięte, i widzisz, jak płyną powolne soki drzew, i jak rosnąc, wysilają się jesienne kwiaty. Przez kilka chwil zwróciłem spojrzenie na zakątek, w którym skrywałaś swoją ciszę, i zobaczyłem ciebie też rozświetloną i - nie wiem, czy była to halucynacja - tłoczenie krwi przez twoje serce do dalekich rąk i nóg, a całą tobą zawładnął obraz Claire'a, jego wspomnienie i imię, w wymiarze absolutnym, który ja tak dobrze znam, bo czasem też się czuję tak owładnięty. W ten sposób dojechaliśmy do jeziora, tak usiadłaś na rufie łódki, jakbyś oświetlała krąg wody i lasu, tak weszłaś do chatki, jakbyś nie dotykała stopami ziemi, to znaczy, tak się wydawało albo chciałem, żeby tak wyglądało, nie wiem, uciekając od tego wrażenia, że jesteś najbardziej realną z kobiet, że zapuszczasz korzenie, kiedy stąpasz po ziemi. Dobrze, nie zwracaj na mnie uwagi, ale pewne jest, że tamto przekonanie, że poruszamy się po różnych światach - które też nie jest niczym nadzwyczajnym, wszak przytrafia się wielu ludziom - trwało przez dłuższą chwilę, przez cały czas, kiedy siedzieliśmy przy ogniu, nie wiem, ile czasu; długie milczenie i długa rozmowność, opowiedziałem ci różne historie, ty mówiłaś mi o Clairze, jakżeby inaczej, i skończyłaś przemowę, pozornie powierzchowną, ale mogłem zauważyć w swoim uważnym milczeniu przyczajone na dnie dwa tematy: że Claire ciebie potrzebuje, że ty możesz go ocalić, oraz przemieszanie problemu Napoleona z niepewnością łóżkową, którą starałaś się unieszkodliwić jako taką, ufna w swoje ciało i swoją miłość. Ach, Ariadno! Twoje słowo przychodziło i odchodziło niczym tkackie czółenko, z jednego tematu do drugiego, po osnowie twoich pragnień, a czasem zbaczało, wpadało na nieznany teren, co kazało myśleć, że może się zatracić w otchłani, z której będę musiał cię wyciągnąć; ale nie, nie, wracało ufne, że Claire się nie myli, że wokół książki powstał mur zawziętej zawiści i że seksualna impotencja, mając źródła w psychologii, niemal zawsze jest wyleczalna. Chciałbym wiedzieć, co powiedziałaś po grecku, kiedy mówiłaś o jego matce, jakie straszliwe pradawne przekleństwa rzuciłaś na jej pamięć. I na koniec: „Wszystko, co mi opowiadasz o tych ludziach z Gorgony, już ci to mówiłam, bawi mnie i odpręża, ale proszę, żebyś zostawił to wreszcie i zajął się ważnymi sprawami - tym, jak, kiedy i kto wymyślił Napoleona”. „Mam nadzieję niedługo do tego dotrzeć”. „Tak, ale ja się śpieszę. Kilka razy powiedziałeś mi, że przeszłość jest jak książka. No to proszę cię, żebyś ją wertował, a kiedy dojdziesz do rozdziału, który mnie interesuje, zatrzymasz się i pozwolisz mi go przeczytać. Wierzę, że to będzie możliwe”. „Tak z pewnością jest. Spróbuję, rzecz jasna”. I spojrzałem na ciebie. Miałaś nogi podkulone pod pośladki, ciało przechylone do tyłu, wyprostowaną głowę i drżący blask płomienia oświetlał cię od dołu, tak że twoje oczy znajdowały się w cieniu. Byłaś tak rzeczywista, a jednak rozproszona, zaledwie trzy albo cztery plamy światła, naprawdę nierealna. Nie dałem się zwieść pozorom, nie czułem się popychany, by to zrobić, bo w tej chwili nie widziałem ciebie jako ciało ani jako cień, lecz jako Przeznaczenie. Krążyła mi w pamięci pewna portugalska piosenka, piosenka pospolita, z tych, co to czasem zawierają kruszyny głębokiej wiedzy. Ta mówi: „Mam naznaczone przeznaczenie - od dnia, kiedy cię ujrzałem”. Tak po kastylijsku niewiele różni się od pisanego portugalskiego, zaśpiewana różni się o wiele bardziej. Mogłabyś zaśpiewać ją Claire'owi; ja zaśpiewałbym ją tobie - żałosne jest myśleć, że żadne z nas nie otrzymałoby odpowiedzi. Wszak to, co jest w tej chwili ukryte z twojego Przeznaczenia, podsunęło mi się jako możliwy grzech, niczym bluźniercza pokusa, choć oczywista i przekonująca - skoro wszystko zostało już powiedziane i pomyślane, skoro z góry zostało już zrobione, można to oglądać tak samo jak przeszłość, to przecież ta sama książka, tyle że czytana po prawej (mówił mi już o tym Cagliostro). Dalej miałaś ciemne spojrzenie, brodę rozjaśnioną drżącymi płomieniami. Przestałem na ciebie patrzeć, odszukałem w płomieniach twoje oblicze i twoją przyszłość, nie całą (na tyle się nie odważyłem, z obawy przed tym, że siebie w niej nie odnajdę), ale tę najbliższą, to, co się wydarzy któregoś dnia, co jeszcze się nie wydarzyło, kiedy piszę te słowa, ale wydarzy się jutro... Wyraźnie, tak samo jak w lustrze, byłaś ty i Claire, w tym jego domu nad brzegami Hudson, trochę ponad Schenectady, na łące z brzozami i z niewielkim pomostem. Jakże jest piękny! Zebrał w nim wszystko, co przywiózł z Anglii, książki, meble, drobiazgi, i stworzył salon odrobinę zagracony, to prawda, ale ze smakiem. I nadaje jego zakątkom nazwy, których nauczył się we Francji: coin repas, coin repos i także coin amour. To tam ma ciebie zatopioną w gąszczu poduszek, spokojną, powiedzmy, że zafascynowaną wszystkim, co cię otacza - przede wszystkim - jego słowami. Przed chwilą opowiedziałaś mu o naszym odkryciu, o tym, czego jeszcze nie wiemy, ale dowiemy się jutro: kto wymyślił Napoleona; i jemu wydało się to logiczne, zrozumiał, jakimi ścieżkami naszło go przeczucie, jakiemu absurdalnemu układowi przyczyn i skutków winien był to odkrycie. On mówi i mówi, także przeskakuje, choć umyślnie - niczym pszczoła z jednego kwiatu na drugi - Agnesse, Napoleon, sir Ronald, ale przeciwnie, bo nie wysysa nektaru, lecz go rozlewa. Prawda jest taka, że go nie słyszę, ale domyślam się. Tak jak tobie, przytrafia mi się, że pragnienie dotarcia do końca nie pozwala mi zatrzymać się przy przemowie i z rozkoszą zagubić się w jej labiryntach. Słowa nie są dla mnie ważne - ważne jest to, że mimo tej swego rodzaju hipnozy, która utrzymuje cię w bezruchu, od czasu do czasu odsuwasz spojrzenie w stronę ogromnego portretu, z przesadnie zdobioną metalową ramą, być może dawnego weneckiego lustra, przedstawiającego matkę Claire'a. Te spojrzenia spod oka zdradzają, że twoja uwaga jest pozorna, że w twoim wnętrzu zmagają się decyzja i wstyd, że twój instynkt właśnie ci wrzasnął: „Teraz albo nigdy!” Dla mnie czas nie istnieje. Czy to natychmiast, czy może trochę później, podniosłaś się i swoim szczupłym ciałem zasłoniłaś portret? On zamilkł, w jednej chwili, spojrzał na ciebie, bo w twoim obliczu, w twoim zachowaniu było coś niezwyczajnego, nieprzewidzianego. Bał się, pamiętaj o tym: zawahał się. I wtedy zapytałaś go: „Claire, kochasz mnie?” „Tak, oczywiście, wiesz o tym”. „No to weź mnie. Chodź”. Tak po prostu, tak bezpretensjonalnie. I zaczęłaś rozpinać guziki albo zamek błyskawiczny, nie pamiętam dobrze. On wstał, a ty już byłaś naga. Wziął cię w ramiona, podniósł cię, wydobył z siebie swego rodzaju jęk highlandera, który załamał się w połowie, zawołanie niedokończone i trochę niekonieczne, i skrył się z tobą w cieniu. Nie chciałem tam być, ograniczyłem się do czekania znęcony także wizerunkiem matki: tak delikatne oblicze, z czymś na czole, znamieniem panowania, co ją szpeci. I wtedy, nie wiem, w ile czasu potem, na pewno niewiele, usłyszałem, jak Claire krzyczy głosem zmieszanym i łamiącym się: „Skoro już o tym wiedziałaś, to dlaczego skazałaś mnie na to upokorzenie? Odejdź! Nienawidzę cię!” Nie dotarło do mnie, co mu odpowiedziałaś, pewnie dlatego, że twój żal był wyszeptany, bo był to most ciszy i miłości, po którym oboje mogliście przejść, na razie do wspólnej ziemi, lecz on powtórzył, żebyś poszła i że nie chce cię więcej widzieć. Oddaliłem się niezwłocznie. Zaraz potem ty szybko się ubrałaś, wyszłaś, wsiadłaś do samochodu i ruszyłaś ciemną drogą. Wtedy przestałem wpatrywać się w ogień i popatrzyłem na twoje rzeczywiste ciało, ciągle nieruchome i wyobraziłem je sobie jeszcze w posiadaniu Claire'a, jak było tamtego popołudnia, jak zwykle jest. I pojawiła się obawa, że twój samochód skończy, wypadając z szosy, tej przyszłej nocy, w której cię przygnębi pogarda wobec twojej miłości i twojego ciała. I wtedy naszła mnie ochota, żeby go zabić. Och, oczywiście, że tego nie zrobię! Jestem rycerski, a może nawet odrobinę gentleman. Ale nie sądzisz (nie sądzisz teraz, kiedy to czytasz, kiedy minęło już trochę czasu, minęła okazja, a nawet jest możliwe, że już trochę doszłaś do siebie), nie sądzisz, że równie dobrze mógł zachować się w inny sposób, przyjąć ze zwyczajowym humorem, ze swoją ironią, ból jego defektu i, przede wszystkim, pokochać cię jeszcze bardziej za to twoje poświęcenie, na które byłaś gotowa? Rzeczy takie jak te i inne, które być może zapomniałem albo chciałem zapomnieć, czekałem na nie, przyglądając ci się; ogień się dopalał, docierający do ciebie blask był słabszy; o ile wcześniej jedynie składałaś się z kilku plam światła, teraz plam było mniej i były mniejsze. Nie mogłaś zasnąć w tej pozycji; jestem pewien, że wyobrażałaś sobie scenę, którą ja właśnie zobaczyłem, ale inaczej się rozwijała, a przede wszystkim miała szczęśliwy koniec.

6.

- Już wiem, że szybko pominiemy niektóre wydarzenia, może nieistotne, inne bez wątpienia ważne, prawdopodobnie zabawne. Być może jednego z tych wieczorów, w które znajdę się sam, albo jednej z tych nocy, przyjdzie mi ochota na odzyskanie ich i spisanie w tym zeszycie. Są jednak dwa czy trzy z nich, które ci teraz opowiem. Jeszcze nie minął czas od chwili naszego pożegnania. Byłaś śpiąca, ja nie mogę spać. Twoje drzwi są zamknięte - przez moje, przymknięte, jeszcze widzę żar, czuję, jak mnie nęci, jak mnie przyciąga. Odpowiadając na to wezwanie, jakież to sceny by powstały z tej odległej przeszłości, w której z pewnością także był ktoś, kto kochał i nie był kochany? Ascanio, dlaczego nie? Od początku patrzeliśmy na niego z urazą, przypisaliśmy mu rolę złego w tej historii. Jednakże, sama widzisz, z biskupem zachował się poprawnie, jak człowiek zakochany i zdolny solidnie stanąć na nogach na krawędzi tragedii. „Ja kocham Agnesse, ale strach przed Piekłem wzbrania mi jej. Wasza eminencjo, co jest gorsze, cudzołóstwo czy morderstwo? Morderstwo jest szybkie, ulotne - cudzołóstwo trwa i w końcu staje się przyzwyczajeniem. Tylko człowiek, który zatwardziałe tkwi w zbrodni, w końcu uznaje ją za coś normalnego, ale to nie mój przypadek. Będę żałował, jak Pan Bóg przykazał, posypię głowę popiołem, zapłaczę jako ten Dawid. Dla odmiany, jeśli będę żył w konkubinacie z Agnesse, nadejdzie taki poranek, w którym zadam swemu sumieniu pytanie o to, jaką krzywdę wyrządzam i komu, sypiając z nią, i przestanę wierzyć, że to grzech. O grzesznych nałogach, Wasza Eminencjo, o martwych sumieniach, wiecie panowie bardzo dużo. Proszę dobrze się nad tym zastanowić, niech spokojnie rozważą to pańscy doradcy, ten tyczkowaty brunet, ksiądz, który zawsze panu towarzyszy, który zdaje się panu narzucać normy zachowania! Wasza Eminencjo, jeśli ja otruję Flaviarosę i wyślę płatnego mordercę, który odnajdzie we francuskiej armii męża Agnesse i go zlikwiduje, przyznaję, że będzie to podwójne zabójstwo, choć z okolicznościami łagodzącymi. Choćby takimi, że mąż Agnesse, ten wenecki młodzieniaszek, który zdradza swoją ojczyznę i zaciąga się do Francuzów, przed każdym sądem o słusznej sprawiedliwości zostanie skazany na śmierć: za zdradę, już to mówiłem, i za oddanie swego życia w służbę Zła. Bo, Wasza Eminencjo, rewolucja francuska to zło, złem są idee, dążące do zniszczenia pana i mnie! Rzymscy teologowie, zagrzewających do wojny Książąt przeciw Wolności, Równości i Braterstwu, jak mogą nie odpuścić drobniutkiego przypadku tak wielkiej wojny, śmierci, którą mój wysłannik zada mężowi Agnesse? A jeśli nie odważą się go ułaskawić, może przez wierność formie, przynajmniej przyznają, że odpowiedzialny zostanie przyjęty przy wrotach chwały, po krótkiej pokucie. Zgoda, należy zadośćuczynić potomkom stratę, ale tym zajmę się z przyjemnością, zapewniam pana, u boku jedynej, ślubnej, która może tego żądać. Co zaś się tyczy mojej żony, nie pamięta już pan, że zajęliśmy się tym, i o ile tymczasem nie może jej spaść włos z głowy z mojej strony, choćby przyprawiła mi rogi, a jestem pewien, że to robi, w przypadku lekko zbuntowanej podwładnej, podejrzanej o zdradę, sprawy mają się zupełnie inaczej, czy nie mam racji? Należałoby zatem przedyskutować sprawę, czy przypadkiem rzeczone cudzołóstwo nie pociąga za sobą rebelii i zdrady wobec legalnie ustanowionej władzy. Proszę dobrze się temu przyjrzeć, Wasza Eminencjo. Niech pański teolog to zbada. Były przypadki... Mógłbym ich przytoczyć nawet z pół tuzina, ale w watykańskich archiwach zapisano ich więcej: otrute królowe, kilka poćwiartowanych za cudzołóstwo... Zatem jeszcze porozmawiamy, jeśli nadarzy się okazja. Bo jeśli odpowiedź Rzymu nie usatysfakcjonuje mnie tak bardzo, jak bym sobie tego życzył w kwestii Posejdona i Amfitryty, zapewniam pana, że pozbędę się wszelkich skrupułów, wyślę Piekło do diabła i zabiorę swoją ukochaną do łóżka z honorami legalnej żony i puszczę wodze fantazji. Jak tu stoję”.

Nie chodzi o to, że usłyszałem podobne słowa z ust Ascania, ale dane mi było domyślić się ich, gdy mu się przyglądałem pewnego wieczoru o zachodzie słońca, kiedy polichromowane światło okien przygaszało się, a on został sam i sam na sam ze swą ciszą. Ostatnią widzianą osobą była Agnesse, która pożegnała się z nim jak co wieczór, kokietka do granic, choć bez konkretnego adresata, kokietka dla siebie, jak to się mówi, dla swego własnego spokoju i może satysfakcji, i która - szczyt zuchwałości - wychodząc (musiała przejść całą przekątną owego ogromnego gabinetu) uniosła nieznacznie spódnicę i odrobinę obnażyła fioletową pokusę kostki i początek nogi - a jeśli mówi się o kolorze fioletowym, to dlatego, że takie były jej pończochy. Ascanio przyglądał jej się z nieruchomymi rzęsami, nawet nie zacisnął palców, lecz nie mógł uniknąć pewnych myśli, które złagodziły jego desperację i zostawiły mu odrobinę nadziei. Jakże pragnął, żeby bogowie naprawdę byli niewyjaśnialni, nie tylko oczywiści!

W owym czasie wydarzyła się ta sprawa ze stateczkiem w butelce, ale w tej kwestii nie zdołałem uzyskać wyjaśnienia i uważam za słuszne wyłożyć ją wraz ze wszelkimi przeciwnościami, zresztą nie sądzę, aby w gruncie rzeczy nimi były, lecz okazały się zwyczajnymi zbiegami okoliczności, prawdopodobnie zwykłym trafem. Z jednej strony, zachowuję pewien obraz sir Ronalda i, rzecz jasna, wspomnienie jego wiersza do zabutelkowanego stateczka. Obraz pochodzi z okresu jego miłostek z Agnes, tych powyższych, pod jurysdykcją zamku, w domu wdowy Fulcanelli, i przyszedł do mnie, nie wiem kiedy i nie wiem jak, przypuszczalnie któregoś razu, kiedy przeglądałem historię i zostały mi luźne fragmenty jednej z sekwencji. Tak, tej, w której palce sir Ronalda, długie i białe, z hamowaną energicznością silnych inteligentów biorą butelkę, w której zamknięty jest stateczek, umiejscawiają ją przed zapalonymi świecami, sir Roland patrzy na nią pod światło. „Przychodzi mi do głowy, że ten statek jest taki sam jak człowiek wychylający się na życie, z impetem, lecz związany. Albo taki jak ja...” Agnes przytuliła się do jego pleców, gładząc go. „A dlaczego jak ty? Ciebie nikt nie wiąże bardziej niż ja, a ja robię to delikatnie”. „Myślę o tej szklanej ścianie, którą wszyscy musimy pokonać i zza której nikt nie wraca. Może moja nie jest już daleko?” „Nie chcę, żebyś tak myślał! Nie widzisz, że całując mnie, stajesz się wieczny? Agnes językiem pieści mu uszy, gryzie je, a sir Ronaldowi burzy się krew, szybko - w rytmie, po którym stateczek mknie już przemieniony w miłość, już przemieniony w wiersz. Stateczek był miniaturową kopią wojennej korwety pod hiszpańską banderą i z imieniem jakiegoś świętego na rufie. Miał postawione szmaty, żeglował pełnym wiatrem, a w jakimś miejscu kilwateru wystawiały pyszczki sardynki.

W innych obrazach pojawia się wplątana Agnesse, a zaczynają się serią okrzyków, patrzcie no, w ludowej grece, wydawanych przez chór dzieciaków z Przedmieścia, otaczających starego francuskiego marynarza, dumnego z kolorowego pomponu. Marynarz coś im pokazuje. Musiało to być coś nowego i nigdy nie widzianego, sądząc po ciekawości starszych, którzy też się przyłączali; bo to, co pokazywał Francuz, było też stateczkiem w butelce, trochę większym od poprzedniego, trochę innym. „Jeśli ktoś chce go ode mnie kupić...! Oddam go za tyle...” I nikt go nie chciał kupić, oczywiście, na tym nabrzeżu biednego osiedla, ale z racji rzadkości towaru, po wszystkich kejach szybko rozeszła się plotka o jego istnieniu i o cenie. Franco Benvoglio, agent handlowy, w szybkiej szalandzie przepłynął róg zatoki i przybył na czas, aby zastać francuskiego marynarza wspartego o ścianę - słońce spadało mu pionowo na czapkę i na nos - ze stateczkiem na ziemi, na dywaniku; jeszcze otaczały go dzieci, niektórzy podchodzili bliżej i wyciągali ręce, lecz marynarz, pozornie śpiący, uderzał ich w kark. „Patrzeć i nie dotykać, mały!”, mówił czasem po włosku z francuskim akcentem, a kiedy indziej po grecku z akcentem włoskim. Franco Benvoglio wyzwolił go ze śpiączki, potargował się z nim o piastry, skłonił go do znaczącej obniżki i wrócił do miasta w owej porze poranka, kiedy skrzy się słońce. Udał się prosto do domu pana Bengiamina Pittiego, o którym się szeptało, że ma więcej pieniędzy niż sam pan della Croce, chociaż w angielskich bankach, na wszelki wypadek. O panu Pittim mówiło się ponadto, że jest wnukiem pirata, że pożąda efebów i że tego rodzaju obrzydliwym deprawacjom poświęca swe coroczne podróże, ogłaszane oficjalnie jako pielgrzymki do Najświętszej Panienki z Loreto. Pan Pitti bardzo szeroko otworzył oczy, kiedy Benvoglio pokazał mu stateczek; oglądał go ze wszystkich stron, odstawił go na lśniący kontuar swego kantoru. „Nie będę się z tobą targował, ale spróbuj mnie nie okraść”. „Jeśli oddam ci go za dwadzieścia, ani nie zarobię, ani nie stracę. Daj mi więc dwadzieścia pięć”. Pan Pitti powtórzył oględziny przedmiotu. „Na całej Wyspie jest tylko jedna osoba, której będę mógł to sprzedać”. „O tej samej pomyślałem, ale ty masz do niej dostęp, a ja nie. Co oznacza, że tracę dziesięć piastrów”. „Nie tyle, nie tyle. Jeśli dam ci dwadzieścia pięć, będę mógł zażądać ponad trzydzieści?” „A, to już sam zobaczysz!” Pan Pitti zapłacił w milczeniu. „I nie kłap ozorem, nie?” „Opowiem wszystkim, że wziąłem od ciebie piętnaście”. „W takim razie każę obić cię kijami”. Benvoglio śmiejąc się, poszedł w swoją stronę, a pan Pitti włożył na głowę jedwabny cylinder z klamrą, który przysłano mu z Anglii i który pozwalał mu osiągać niejakie sukcesy podczas corocznych pielgrzymek. Zawinął stateczek w materiał i wyszedł na ulicę; wszedł do Pałacu nie frontowym wejściem, lecz bocznym, o niewielkim znaczeniu, gdzie stał portier, który przyjął wiadomość, przekazał ją i wracając, przyniósł odpowiedź. „Proszę za mną!” Pan Pitti doskonale znał przemierzane zaułki. Wiedział też, że należy poczekać w przedpokoju i tam się zainstalował na końcu jakiejś ławki, z cylindrem przykrywającym zawiniątko, szare na czerwonym - piękne w tym świetle. I kiedy czekał, zamknął oczy i pozwolił, by jego wyobraźnia ścigała pewnego chłopaczka, którego zobaczył tego samego poranka, gdy przechodził przez ulicę, a który go zauroczył. Miał dość czasu, żeby to sobie wyobrazić, to co dalej i jeszcze trochę, nieustannie czerpiąc inspirację z ornamentów greckich waz, które przechowywał w swojej kolekcji - w ukrytej szafie i pokazywał je nieledwie swoim najbardziej zaufanym przyjaciołom, wszak z powodu tych dóbr mógł utracić, gdyby Ascanio się zirytował, nawet życie. Wyrwano go z przyjemnych marzeń. „Pan minister czeka!” Pan Pitt, zawsze kiedy odwiedzał Ascania, spodziewał się, że będzie musiał przemierzać długie i wąskie korytarze, kto wie, czy nie tajne przejścia, w każdym razie jakiś korytarz, z którego słychać, choć dalekie, wycie więźniów torturowanych na zawilgoconych poddaszach, i zawsze przychodziło mu do głowy, że przy odrobinie pecha on sam mógł skończyć w jednym z tych lochów, gdyby przyłapano go na gorącym uczynku, to znaczy z chłopakiem pomiędzy nogami czy na czymś w tym rodzaju, i sprawiało mu to wielką przyjemność w wyobrażanych miłostkach; jednak tak jak poprzednimi razy poprowadzono go dobrze oświetlonymi korytarzami i, również jak zwykle, brak upragnionej aury melodramatycznej wprawił go w lekkie zakłopotanie i troszkę go skonfundował, gdyż jego serce nadal cierpiało, kiedy znalazł się już przed obliczem Ascania; nie utrafił z rewerencją i pozdrowienie wypadło jak pełne szacunku mamrotanie. „Dobra, dobra, człowieku, proszę się nie trapić. Co pan tam przyniósł? Mam nadzieję, że to nie jedna z tych maszyn, których się teraz używa, z tych zwanych piekielnymi, wymyślonych przez diabła przeciwko tym, którzy tracimy czas na rządowym urzędzie, wymagającym najwięcej poświęceń ze wszystkich urzędów! Sam pan widzi, panie Pitti, naszego generała, błogosławione niech będzie jego imię, naszego biednego, nieszczęsnego generała... Któż bardziej aniżeli on zasługuje na szczęście i odpoczynek? Jednakże, choć jest tak ciężko chory, troszczy się o nas wszystkich, o nasze życie i majątki, o...” Pan Pitti zbliżał się do stołu popychany przez ministra, choć delikatnie. Postawił na blacie ładunek, odwinął materiał. Ascanio zaniemówił (nagle uchyliły mu się drzwi szczęśliwych wspomnień i widział samego siebie, trzymającego za rękę ojca, prowadzonego na doroczną Wielką Paradę, tę ceremonię, którą poprzednia władza świętowała swoją miłosną umowę z morzem: okręty liniowe, okręty o kilku pokładach, fregaty, korwety, uzbrojone barki, karraki, barkentyny, lekkie awiza, wszelkie okręty wojenne, a poza nimi, tak samo smukłe i szybkie, statki handlowe. Zajmowały całą zatokę i jeszcze wychodziły poza nią, setki setek masztów i rej z galą banderową, chorągiewki na wietrze, proporce, proporczyki, surowe bandery wojenne wyhaftowane przez żony i córki komodorów, wszystkie imiona godne epopei: paradowały przed okrętem flagowym i oddawały mu salut syreną i wystrzałem armatnim. Jak wszystkie dzieci na Gorgonie (ile razy to sobie powtarzał?) Ascanio marzył o dowodzeniu okrętem wojennym. Teraz był najpotężniejszym mężczyzną, lecz Wyspa nie posiadała już własnych okrętów).

„Ale jak to możliwe? Bo żaglowiec nie wejdzie przez szyjkę butelki, wystarczy spojrzeć. To wygląda na czary!” Pan Pitti wyjaśnił mu, że wsadzali części do środka pesetami, jak bocianimi dziobami, chociaż cieńszymi, i cierpliwie je montowali. Tego wykonał pewien Francuz. „To bardzo drogi towar, proszę pana! Ale prawda, że jest wart tych pieniędzy? Przysięgam na Najświętszą Panienkę z Loreto, że zapłaciłem tylko pięć piastrów mniej niż to, co od pana zażądam. Ale czy można mniej zarobić? To ulokowany kapitał i jeśli szybko go nie odzyskam, podejmuję ryzyko, że mi go ukradną. Rzeczy rzadkie, chociaż rzeczywista cena nie jest wygórowana, zawsze są kuszące. A takie cacko jak to tym bardziej! Panie ministrze, może pan zapytać Franca Benvoglio, agenta handlowego, bo to on mi go przyniósł. Zapłaciłem mu trzydzieści piastrów. I nie czekałem, aż pojawi się klientela, bo pewnie by jej nie zabrakło. Przyszedłem do Pałacu, myśląc o panu ministrze. Na całej Wyspie nie ma nikogo, oprócz pana ministra, kto zasługiwałby na skarb taki jak ten. Trzydzieści pięć piastrów”. Nie wyciągnął ręki, żeby je dostać, ale w jego spojrzeniu sentymentalnego i trochę brzuchatego sodomity było coś, jak łopata do wyciągania chleba z pieca. Ascanio zawołał i człowiekowi, który się pojawił, rozkazał zapłacić panu Pittiemu czterdzieści piastrów ze swej osobistej szkatuły, żeby kupiec nie rozpowiadał, że jest inaczej...” Kiedy dobiegło końca bicie pokłonów przez pana Pittiego, Ascanio wszedł do gabinetu Agnesse i niósł swój ładunek z takim samym entuzjazmem jak najbardziej erotyczne orchidee. Ona spojrzała ze zdumieniem. „Brygantyna handlowa Jego Królewskiej Mości Wielkiej Brytanii, His Majesty's Ship, uzbrojony na wszelki wypadek, może na wyprawie korsarskiej i zarejestrowany. Nie zna się pani na okrętach? Więc to są bocianie gniazda, to szalupy ratunkowe, kapitan rządzi z tego miejsca, które nazywa się mostkiem, a te poprzeczne belki ze zrefowanymi żaglami, tak się mówi, zrefowane, muszą być tak mocne, żeby zniosły każdy pojawiający się wiatr”. Agnesse wyjęła stateczek z rąk Ascania, jak z rąk abdykującego króla. „Piękny, naprawdę piękny”. Patrzyła na niego pod światło witraży - na maszty padał fioletowy promień. „A ten kijek z przodu, ten, co wychodzi z nosa statku i ma na sobie tyle żagli?” „To bukszpryt. Żagle nazywają się sztakslami i rzeczywiście jest ich sporo”. „Jakież to piękne!”

Agnesse była ubrana na różowo, a Ascanio całkowicie na czarno. Agnesse lśnił ogień włosów w promieniach słońca; odblaski na Ascaniu były jakby zagruntowanej stali. Jedna cera w kolorze poranka; druga barwy oliwy. Ascanio, choć kulawy, był odrobinę korpulentny i zdawał się uzupełniać kruchość Agnesse. Wie pani, że kupiłem go dla pani?” Agnesse niemal podskoczyła ze strachu. „Nie może być! Może spodoba się pani Flaviarosie tak bardzo jak i mnie. „Pani Flaviarosie? Nie ma powodu, żeby się o nim dowiedziała! Dostanie go pani u siebie w domu, a nikt nie będzie wiedział od kogo przychodzi...”

W brulionach sir Ronalda Sidneya istniały, rzecz jasna, szkice wiersza o stateczku w butelce, XXII, o ile dobrze pamiętam, tak, XXII. Z leżącym przed nią prezentem od ministra, Agnesse jeszcze raz go przeczytała i po raz kolejny zapragnęła, aby te wiersze powstały na jej łonie, z całą resztą. Wiesz, Ariadno, że stateczek w butelce, który w Muzeum Brytyjskim towarzyszy rękopisom sir Ronalda, to brygantyna H. M. S. , a nie hiszpańska fregata, którą naprawdę sir Ronald podarował Agnes? Ktoś kłamie w tej historii, Ariadno. Czy to nie ja?

7.

- Ten dzień należy do tych, w których ja muszę czekać. Zabrałaś mój samochód, obiecałaś nie zapomnieć o listach i paczkach, z niepokojem czekam na twój powrót, ale zostało jeszcze sporo czasu. Jeśli opowiem ci, co robiłem dziś rano, zanudzę cię? Prawdopodobnie. Gdybyś mnie kochała, z niepokojem i wzburzeniem serca czytałabyś każdą banalność, która choć trochę by się do mnie odnosiła; gdyby nie była do ciebie, i spodziewałabyś się każdej niespodzianki za rogiem każdego drobiazgu, zawsze gotowa się dziwić, niepokoić, popadać w przygnębienie - tak samo jak się dzieje ze mną, kiedy słucham relacji z twoich poranków, które składasz mi zawsze po powrocie albo kiedy jemy, gdy zdarza nam się zjeść obiad razem. Gdybym ci jednak napisał tutaj, co zjadłem na śniadanie, że przypalił mi się chleb, gdy robiłem tosty, i że straciłem ponad pół godziny, szukając koszuli, prawda, że bym cię zanudził? Podobają ci się historie, które opowiadam, pod warunkiem że mnie nie dotyczą, a jeśli tak, niech należą do przeszłości tak odległej, że mogłyby należeć do kogokolwiek. Obiecałem poszukać tej chwili, która najbardziej cię interesuje, kulminację, klimaks, i tak zrobię. Lepiej powiedzieć: zrobimy to, będzie to wspólna podróż, niespodzianka, dzielona uwaga, tak że nigdy nie zapomnisz, że zrobiłaś to ze mną. Niemniej, na mój gust, poczekałbym jeszcze trochę, kilka dni to nic, żeby mieć historię trochę pełniejszą, końce dobrze ze sobą pozaplatane, a nie te niespójne fragmenty, do których sprowadza je twoja niecierpliwość. Popatrz sama, teraz, kiedy mają przyjechać, z jednej strony lord Nelson, ze swą reputacją i jego bohaterskimi ułomnościami; z drugiej strony jego przyjaciółka, ale także Chateaubriand i Metternich ze swymi kochankami. Czy to możliwe, że jest ci obojętne, co będą robić i co powiedzą, co wydarzy się na Wyspie, bo coś przecież będzie się musiało wydarzyć? Nie zdarza się co dzień okazja towarzyszenia, choć w sposób kontemplacyjny, tak różnym i dystyngowanym osobom. Przecież ty ciągle masz obsesję na punkcie rozwiązania, by tak to nazwać, o którym ja, szczerze mówiąc, zaczynam już zapominać. A może pragnąłbym, żeby tak było. Czy nie żałuję, choć nie przyznaję się do tego, że wplątałem nas w ten taniec? Choć z drugiej strony, chcę powiedzieć... cóż, ja siebie rozumiem.

Jednakowoż uważam za niezbędne - i poczynione w tym miejscu - wyjaśnienie, powiedzmy teoretyczne, którego dokonuję jednocześnie dla obojga, wszak jest nam konieczne zarówno jednemu, jak i drugiemu. Spójrz, Ariadno, że być może to, czego będziemy świadkami, wymyślenie Korsykańczyka, jest najważniejszym wydarzeniem historycznym ze swej epoki i jednym z najważniejszych we współczesnej historii, o wielkości porównywalnej ze śmiercią Robespierre'a, publikacją Kapitału, pojawieniem się w Paryżu pięknej Cleo de Merode albo paniką spowodowaną przez kometę Halleya. Ty, specjalistka od historii i interpretacji, spadkobierczyni tylu filozofii, wiesz, że tego rodzaju zdarzenia nigdy nie zachodzą w sposób niezapowiedziany i nieuzasadniony, jak zaraza czy wybuch wulkanu, ale są raczej wynikiem działania sił, albo faktów, które mogą umknąć współczesnym, ale nie historykom, którzy się im przypatrują z przyszłości i z odpowiedniej perspektywy. Historia, ty to wiesz, podobna jest do francuskiego dramatu, bo jest logicznym systemem. A teraz ja zadaję sobie pytanie: gdzież są te uprzednie zdarzenia, które w sposób konieczny poprowadziły do wymyślenia Bonapartego? Daję ci słowo honoru, że przeglądam rzeczywistość Gorgony, a przede wszystkim jej związki z Europą, Francją z jednej strony, Anglią i Cesarstwem z drugiej - i nic. Generałowie Republiki, uzbrojony lud, napadają, walczą, tryumfują, łupią. Konsulowie zabawiają się na całego, kradną ile wlezie i wygłaszają przemówienia idealne pod względem retorycznym, w które nikt nie wierzy. Ale nikt nie wzdycha do Napoleona, nikt nie myśli, że Republika zmierza ku jedynowładztwu, mniej jeszcze się spodziewa albo się pragnie, żeby naród, la France, zidentyfikował się z cesarzem, bo do tego miał już dziedzicznego króla i absolutnego, którego w zasadzie nie trzeba było koniecznie ścinać. Reasumując, wymyśli się Napoleona bezpodstawnie. Rzecz jasna... zaskoczy cię to! Pan konsul Anglii, ten od orgii i listu o bogach, ma korsykańskiego służącego zwanego Napollione. Sama widzisz... To ragazzo wysoki i trochę nieokrzesany, o nieprawdopodobnej potencji seksualnej, zatem służy mister Algernonowi Smithowi do testowania kobiet, w niektóre dni nawet po cztery czy pięć.

Zabrałem się więc do czytania jakiejś książki z tych ostatnio przybyłych, leżała na stosie i należy do tych, które zamówiłem w Nowym Jorku kilka dni temu, kiedy nasze zainteresowanie skupiało się na Ronaldzie Sidneyu. Nie wiem, kto mi o niej mówił, jako o niedawno opublikowanej, o wielkiej nowości. Nic ciekawego w niej nie znalazłem, tylko powtórzenie tego, co wszyscy wiedzą, poza dodatkiem cytatów, z których wybieram jeden, wydobyty z bezdennego kufra Fernanda Pessoy i jest podpisany Alberto Caeiro. Ostrzegam cię, że przy jego tłumaczeniu pozwoliłem sobie na trochę dowolności, nieszczególnie znaczących, bo trzymam się oryginału, ale w doborze słów, bo długo się zastanawiałem, które przypadłyby do gustu Strażnika Trzód. Oto sam tekst: „Trudno odnaleźć w całej historii poezji kogoś, kto przedłoży przykłady większych niepokojów, bardziej ewidentnego niezadowolenia z rzeczywistości niż sir Ronald Sidney. Natychmiast sprawia wrażenie, że byt rzeczy wzbudza niepokój, czyni go nieszczęśliwym albo nurza go w niezrozumiałym świecie i natychmiast chce go zastąpić innym, stanowiącym wynik jego kreacji, metaforą będącą ponad i zawsze wykraczającą znacznie dalej niż alegoria czy hiperbola. To oczywiste, że statek w butelce i doskonałe rżnięcie zawsze tym były, i tylko tym; nieuniknioną tautologią samej siebie jest każda rzecz, jest każdy człowiek, jesteśmy ty i ja, Ricardo i Alberto. Zatem, podczas gdy świat Sidneya popada w jakąkolwiek rzeczywistość, żaglowca czy stosunku płciowego, z minimalnymi możliwościami dla poezji, przestałby być tym, czym jest, i zacząłby się piąć po szczeblach metamorfozy zakończonej wspólnictwem słowa, wielkiego skrywającego, i w ten sposób żaglowiec przemienia się w Przeznaczenie nastolatka, któremu przeszkadzają więzy, a w stosunku płciowym pulsuje, ni mniej, ni więcej, tylko cały Kosmos. Czy to przypadkiem nie uda jego przyjaciółki rzeczywiście pulsowały przy uchu sir Ronalda? On być może przyznałby to, choć dodając, że to pulsowanie i pulsowanie rozszerzającego się kosmosu to jedna i ta sama rzecz, czemu żaden z nas nie mógłby przeciwstawić słusznego kontrargumentu dialektycznego”. Choć paragraf dalej biegnie i w końcu wznosi się i przekształca niczym wiersz Sidneya, sądzę, że te linijki wystarczą. Bardzo możliwe, że przepisałem ten cytat, żebyś zawiozła go Claire'owi; może go rozbawi ta opinia i potwierdzenie, po raz kolejny, do jakiego stopnia pary są do siebie podobne i różne.

Jednak książka nie dała z siebie nic więcej. Cytat z Pessoy w sumie kosztował mnie siedem dolarów! Miałem przed sobą cały wieczór i odwołałem się do płomieni, mniej więcej tak samo jak przedwczoraj - przeglądanie stron historii, jak przegląda się w kółko ilustracje nieskończonej księgi. Zatrzymałem się jakiś czas przy obrazach, które nie wiem, czy wyszły z płomieni, czy ja sam je tam umieściłem, nie szukając ich - pochód pomiędzy wielkimi górami, stojącymi naprzeciw siebie, niemal ściana w ścianę, jak korytarz gigantycznej orografii, wysokie i groźne na szczytach; głęboko w dole była chyba rzeka, a ścieżką po przeciwnej stronie szedł oddział kozaków w długich szarych kaftanach, na ustach męska i trochę monotonna pieśń, która ich poprzedzała, która im towarzyszyła i która zostawiła jeszcze w poczerwieniałym od zachodu słońca powietrzu echo, kiedy oddział już przeszedł. Nie wydaje ci się, że to już należy do jakiegoś obrazu, a może do okładki jakiejś płyty z rosyjską operą albo z piosenkami wojskowych chórów? Właśnie to starałem się sobie przypomnieć, kiedy przeglądałem płomień za płomieniem, gdy nagle coś przykuło moją uwagę i zmusiło mnie do skupienia się na nowych reprodukcjach, które ze swej strony nie miały w sobie nic zaskakującego, poza tym może, że ich pojawienie się na pierwszym planie miało względnie istotne znaczenie - jedynie sylwetka mężczyzny i kobiety, nocą, na jakimś tarasie. Stanęli przy werandzie, on objął ją w talii, przygarnął ją, pocałował, i tak stali, nieruchomo, w milczeniu, choć usta i języki nie były spokojne, ręce żwawe w poszukiwaniu ofiary; bliscy, ściśnięte ciała. Aż wszedł inny cień, bez poprzedzającego go pokaszliwania, anioł stróż czy coś takiego - krzyknął do nich i po głosie ich rozpoznałem: Agnesse, piękny Nicolás i wdowa Fulcanelli: „Nierozsądni! Miłość pod okiem nieba! W porze Złowieszczych Sióstr! Chcecie, żeby was odkryły albo na was doniosły? Bo to te czarne punkty latające tam w dole! To one, a nie kruki! Schowajcie się, idźcie do mojego pokoju! Od lat już tam nie wchodzą!” Patrząc sobie w oczy, Agnesse i Nicolás wyszli z tarasu, Marietta przeżegnała się, a Wściekłe Siostry przeleciały wartko z szumem chłostanych wiatrem spódnic (wedle innych wersji, pośród wielu, których mogę ci dostarczyć, z grzechotem kamieni wypluwanych przez wulkan). Marietta pozdrowiła je jedną ręką i dodała: „Dobrej nocy!”, krzykiem, niemal śpiewając, co oczywiście zostało powtórzone. Latające Siostry skierowały się w stronę poblasku przy zamku, gdzie światło księżyca padało z większą siłą, i zostały tam, latając wokół wieży, jakby chciały założyć jej koronę popłochu. I ja je tam zostawiłem, i zwróciłem uwagę na pytanie, które wyłaziło mi ze stref najbardziej wymagających i najbardziej skrupulatnych mojego rozumu, tych, które gdyby dobrze działały, zrobiłyby ze mnie matematyka albo może wioskowego szachistę, objeżdżającego okolicę z nadzieją zagrania w turnieju ogólnokrajowym: Dlaczego Agnesse i Nicolás? Co się wydarzyło w ukryciu albo jakim wydarzeniom pozwoliłem minąć niezauważenie, które usprawiedliwiłyby albo przynajmniej wyjaśniły tę miłość, na którą nikt nie liczył? Bo, jak pamiętasz, Ariadno, takie były założenia: z jednej strony Nicolás, poeta opłacany przez Administrację, z obowiązkiem, który stale wypełnia, publikowania w każdym numerze (dwutygodniku) „Gazeta Wyspy”, przynajmniej pięćdziesięciowersowego fragmentu poematu heroicznego Galvanoplastia, wcześniej już cytowanego; kochanek Flaviarosy albo przynajmniej pełniący tę funkcję przez kilka stron. Co się tyczy Agnesse, adorowanej przez Ascania w insynuującej, a ponadto szczodrej, ciszy (nie zwróciliśmy odpowiedniej uwagi na prezenty, które robi Agnesse; stateczek w butelce był tylko jednym z nich), wypracowywał albo, jeśli wolisz, ustalał wielką miłość przyszłości i przeznaczoną do odegrania wielkiej roli literackiej, nie mówiąc już o nieśmiertelności, z materii tak kruchej jak pragnienie, nadzieja i kilka wierszy cierpliwie odczytanych pośród wielu skreśleń, poprawek i niejasnych znaczeń, które je utrudniały. Widziałem Agnesse pochyloną nad tekstami, wyrywająca im jedno słowo za drugim, a w końcu zamykała oczy i nie wiem, czy medytowała, czy marzyła. Właśnie w tej chwili kusi mnie podwójna dygresja i nie oszczędzę jej sobie, Ariadno, bo w sumie jakież prawa rządzą tym listem, oprócz moich? Pierwsza wynika z tego zwrotu, który powtarzam, przeglądać historię, i zaczynam ją odczuwać jako istotę pęcherzykową i ściśniętą, dalię, albo coś takiego, ale ten obraz komplikuje się, jeśli wertując historię, wertuję ten ogniowy ekran, który mi się wystawia, bo wtedy pęcherzykowate są same płomienie, suma delikatnych bryłek jasności, które łącząc się, nadają kształt i spoistość czemuś delikatnemu i przyjemnemu jak płomień. Druga dygresja jest dłuższa, mniej poetycka, ale zgodna z historią, chociaż teraz dość odległa od swojego miejsca; jeśli jednak jej nie przytoczę, później mogę ją zapomnieć. Sugeruje mi ją wspomnienie Agnesse pochylonej nad tekstami wierszy, jak dopiero co ci opisałem. Sądzę, że już wtedy dopuszczała się knowań swoimi listami, tymi, o których fałszywości nikt nie wie tyle co my. Wydaje się, jakby w jakimś określonym momencie swojego życia, jedyną misją Agnesse na ziemi stało się pisanie listów do tej czy owej damy z opisem swych intymnych spraw, choć zawsze w odniesieniu do któregoś z wierszy sir Ronalda - mieszanka wyjaśnień i ścisłości historycznej. Ten odnoszący się do XXVII (zmruż oczy, Ariadno, i przypomnij go sobie - jego muzyka pojawia się w myślach przy samym jego wspomnieniu) napisała do jakiejś austriackiej księżniczki z zamkiem nad Adriatykiem i mieszkaniem w Wenecji; mam go pod ręką i przyjemnie mi go przepisać: „Spacerowaliśmy po kolacji w jakiejś malutkiej trattorii, jak to mieliśmy w zwyczaju; lubił te przechadzki spokojne i trochę na łut szczęścia, podczas których, jak inne pary zakochanych, pozwalaliśmy się nieść kanałem pomiędzy muzyką i księżycem - w spokoju, lecz wiecznie przygotowani na niespodzianki, jak tamtej nocy, kiedy nieoczekiwanie i niemal o świcie znaleźliśmy się przed pustym placem, gdzie była tylko malutka orkiestra przytulona do murów katedry i z tuzin maruderów, którzy ją otaczali. Grali waszego Bacha, a muzyka, z magią nocy, wody i księżyca, przytrzymała nas oniemiałych, dopóki wraz z brzaskiem orkiestra nie zebrała swych manatek i odprawiła publikę. Pamiętam, że przy jednej z tych okazji dobiegła kresu jego piękna przemowa i dalej przytulał mnie do swego boku, oczarowaną, nieruchomą, chociaż wspartą na jego piersi, samym tylko zachwytem nad historiami, które dla mnie wymyślał, albo opowieścią o swoim dzieciństwie w Szkocji, dziecka porzuconego w ogromnym zamku, które codziennie go badało, a mimo to nawet w wieku dziesięciu lat nie zdołał poznać wszystkich jego zakątków. W mojej fantazji prawda i fikcja wszystkiego, co od niego usłyszałam, stanowi jeszcze świetlisty i niemal dźwięczny zbiór, który zawsze nosił jego imię, który je nosi - powiedzieć Ronald, to zawsze jakby powiedzieć marzenie, to jak wejść w krainę niezliczonych form, niemożliwych i fascynujących obrazów. Któregoś razu zasnęłam na jego piersi i on zdał sobie z tego sprawę, i zamiast mnie obudzić, mógł to zrobić jakąś melodią albo szeptem, dalej mówił, zatem ja słyszałam szmer, który jeszcze bardziej mnie usypiał, ale nie jego treść; i w ten sposób przepłynęliśmy, nie wiem, czy po zwyczajowych szlakach, czy też owej nocy trasa była inna. Przybyliśmy do mojego domu, to prawda, i trzeba było wyskoczyć z gondoli na stopnie. Nie poruszyliśmy się, oczywiście; ja dalej spałam i pewnie spałabym tak do następnego dnia. Prawdopodobnie gondolier zapytał, co ma robić; Ronald odpowiedział mu, że trzeba poczekać, aż signorina się obudzi, a powiedział to głosem, który mnie gwałtownie wyrwał z najbardziej bliskiego ze snów. Poczułam się zawstydzona i upokorzona, poczułam się zdenerwowana na niego za to, że mnie wcześniej nie obudził albo że nie obudził mnie potem. To że mógł mówić dalej, kiedy ja spałam, uznałam za kpinę. Nie udawałam; widziałam, jak się gniewa, do tego stopnia, że myślałam, iż oburzony wróci do siebie - przyrzekłam mu, że spędzimy ją razem, tę noc, jak zawsze... Umówiliśmy się, że do białego rana będziemy czuwać z naszą bronią miłości; nie wycofałam się, ale moja irytacja nie ustąpiła, kiedy mnie pieścił, nie wiem, czy bardziej rękoma czy słowami, czy to też one lizały mi skórę rozpalonymi językami. Prawda jest taka, że moje ciało mu nie odpowiedziało; jak to on potem powiedział (i powiedział to pierwszy - dzisiaj powtarzają to wszyscy), struny gitary nie chciały zabrzmieć, a on zrozumiał to natychmiast, z wyraźnym przerażeniem. Wydało mi się, że jego spojrzenie posuwało się w latach, w miarę tego jak się odsuwał, ale nawet wtedy nie potrafiłam się wzruszyć. Następnego dnia, kiedy się spotkaliśmy, miał już napisany wiersz”. Co, jak zobaczysz, nie jest zaskakujące, ale raczej dziecięce i niepoważne - wystarczyło, że sir Ronald wymierzył Agnesse parę klapsów i wysłał ją za karę do kąta łóżka, a przed południem signorina miała dość czasu, żeby się uspokoić i zaproponować zawieszenie broni. Muszę ci powiedzieć, Ariadno, że to i inne wspomnienia Agnesse nie przekonują mnie nawet jako fikcja. To, co kiedyś wydarzyło się pomiędzy sir Ronaldem i Agnesse, nie wiem kiedy, musiało być znacznie głębsze, także bardziej bolesne, żeby poświęcił jej jeden z najlepszych wierszy, które wyszły z jego serca. Dlatego oszczędzę ci opisu Agnesse tej innej chwili, ponad godzinę w różnych jej fazach, według niej, która zakończyła się słynnym orgazmem metafizycznym, tym, który w katedrach i na seminariach angielskiej poezji nazywa się już „orgazmem Sidneya”, a równie dobrze mogliby powiedzieć „syndrom Sidneya”, podstawa tylu erudycyjnych i filozoficznych żartów, pożywka dla prawych i zawistnych, choć może to ci sami.

Jednak skończyła się dygresja i wypadałoby powrócić do punktu wyjścia, którym było zaskoczenie wynikające z odnalezienia przytulonych i gruchających pięknego Nicolasa i Agnesse Contarini, może w kilka godzin po ostatnim podarunku otrzymanym od Ascania! Spotkanie przypadkowe, melodramatyczny traf, który skłonił mnie do pilnego cofnięcia się, poszperania w tekstach głębiej, niż mam z zwyczaju. Ty tego nie wiesz, Ariadno, nie możesz sobie wyobrazić przykrości, jaką specjaliście od cudzych opowiadań sprawia traf wciskający się w dobrze prowadzony plan i całkowicie go niweczący. Słuchaj, sama widzisz, gdybym ja nie był zorientowany w sprawie Agnesse, gdyby ktoś inny mi o niej napisał, niech będzie, pomyślałbym; ale ta mi się podoba, jest moja i, jeśli to możliwe, zlikwiduję wszelkie jej defekty. Wyobraź sobie to, że nagle i bez odpowiednich przesłanek dwoje ludzi, którzy wcześniej się nie znali, nagle pojawia się jako para zażyłych kochanków! Bo bez wątpienia takimi byli, kiedy ja ich odkryłem; ruchy obojga zdradzały znajomość ciała drugiego i jego szczegółów. Z tego wywnioskowałem, że istniała już jakaś przeszłość, że jestem świadkiem zwykłego epizodu i że podążając śladem... Nie zatrzymałem się na nocy, w której piękny Nicolás, powołując się na swoje prawa pokrewieństwa i miłości, przyszedł do domu ciotki wdowy i wprosił się na kolację, a podczas niej powiedział Marietcie: „Słyszałem, że masz prześlicznego gościa! Dlaczego mi go nie przedstawisz?” Tam mogłem się zatrzymać, ale nie wiem dlaczego, przyszło mi do głowy dalej prowadzić badanie wstecz (przynoszą mi wiele korzyści, być może przez moje liczne lektury kryminałów) i niebawem znalazłem się u drzwi Pałacu, z pięknym Nicolasem szepczącym na ucho strażnikowi: „Zostałem wezwany przez panią”. Niemal nie musiał czekać. Zaprowadzono go do przedpokoju, który nie wyglądał jak przedpokój, ale raczej jak gabinet, będący przedsionkiem miłosnych karesów. Drugie drzwi były obite jasnozielonym jedwabiem, ze złotymi lamówkami i wymalowanymi wzorkami, i przez nie niebawem weszła Flaviarosa, trochę przygaszona i zasmucona. Weszła, uskarżając się na pracę, do jak wielkiego wysiłku zmuszają ją wiadomości z kontynentu, Francję rozsadza w jej granicach, Francja stawia stopy swych żołnierzy to tu, to tam, Francja dotarła już do czubka buta, „a ja nie wiem, co się wydarzy, dopóki nie przyjedzie Admirał, nie będzie można ustalić, co myśli Anglia, sam popatrz, nie ma nikogo, kto chciałby nas bronić, gdyby Francuzom przyszło do głowy wysłać tu kilka okrętów...” Usiadła u boku pięknego Nicolasa, pocałowała go przeciągle. Później się odsunęła. „Wiesz, że jesteś bardzo piękny?” „To ty jesteś ładna!” „Jak w tych cudownych czasach, Nicolás, dalej jesteś atrakcyjny! A ja się obawiałam, że straciłeś na wyglądzie przez te pijaństwa z konsulem Anglii...! Jakie rzeczy mi opowiadają...! Mówią, że nawet chłopców sobie sprowadzacie”. Nicolás podskoczył, lecz oblicze skruszonego grzesznika szybko odpowiedziało: „Nie! Co to, to nie! Mogę przysiąc...!” Ale ona mu przerwała następnym pocałunkiem. „Cieszę się, cieszę się, nie wiesz, jak bardzo się cieszę! Dla mnie byłby to powód do wstydu, nie uważasz? Jak by nie patrzeć, jestem twoją przeszłością, i z tego, co robisz, zawsze trochę spływa na mnie”. Nicolás niespodziewanie klęknął i zatopił kędzierzawe czoło w łonie Flaviarosy. „Jesteś zbyt wysoka, ale ja jeszcze nie upadłem tak nisko! Możesz być spokojna i bez obaw spoglądać w przeszłość”. Flaviarosa pogładziła go po włosach obiema rękami, a następnie uniosła mu głowę. „Jakie to było śliczne, prawda? Jakie śliczne, przede wszystkim we wspomnieniach! Prawda, że żal, że już się skończyło?” Nicolás powoli się wyprostował, nie przestając na nią patrzeć. „Może mnie wezwałaś...?” Ale ona mu przerwała. „Nie, nie, nie, nie obawiaj się tego! Sądzę, że możemy spoglądać na wspomnienia bez obawy powrotu. Doskonale się znamy, kochany Nico, i nasze ciała nie skrywają dla nas żadnych niespodzianek, choć trzeba przyznać, że i bez niespodzianek...” Popatrzyła na Nicolasa powłóczyście; potem jednym machnięciem ręki przepędziła impertynenckie wyobrażenia. „Siadaj. Zawołałam cię z powodu interesu wagi państwowej”. „Bałem się, że ostatnie heksametry uznałaś za słabe! Choć muszę przyznać, że mi też się nie podobają”. „Kiedy człowiekowi zostają jeszcze na skórze, zawsze pulsujące, pieszczoty Turczynek, Czerkiesek, Hiszpanek, a nawet Francuzek, bo wszystkie one przechodzą przez harem twojego kumpla Algernona, niewiele miejsca zostaje na poezję. Ostrzegam cię więc, że ten interes, który mam do ciebie, wymaga, żebyś przestał bywać we dworze Anglika, chyba że pod pewnymi warunkami”. Nicolás skinął głową z uśmiechem. „Słucham jakimi. Flaviarosa przez kilka chwil milczała, dłużej niż to konieczne. Nagle: „Słyszałeś o tej dziewczynie z Wenecji, którą sprowadziłam, żeby uczyła mojego męża angielskiego?” „Oczywiście. Nie zwróciłem na nią uwagi. To sprawy Państwa i Ascania”. „To bardzo źle. Choćby dlatego, że Agnesse Contarini należy do weneckiej arystokracji, jest trochę młodsza ode mnie i trochę ładniejsza, co zmusza mnie do brania jej pod uwagę. Muszę ci od razu wyjaśnić, że wiedziałam o tym, kiedy zdecydowałam się ją sprowadzić, bo nigdy nie przeszkadzały mi piękne kobiety, nawet ta zajmująca przy moim mężu niebezpieczne miejsce. Udziela mu lekcji angielskiego i służy mu jako tłumaczka. Wcześniej ja się tym zajmowałam, ale miałam go dosyć”. „Boisz się, że się porozumie z twoim mężem?” „Och, nie! To by mnie zaskoczyło, co naturalne, a ograniczyłoby się tylko do miłości mniej lub bardziej tragicznej. Tragizm, z moim mężem, jest zapewniony; są dwie rzeczy, nie zapominaj o tym, których on się boi: po pierwsze, Francuzów, bo przynoszą wolność; po drugie, cudzołóstwa, bo prowadzi do Piekła. Zatem teraz o to nie chodzi”. Zrobiła przerwę, z zainteresowaniem obejrzała jakiś odległy zakątek malowanych sufitów. „A także nie o zabezpieczenie jej, przypisanie do niej szpiega. Spotkałyśmy się, Agnesse i ja, na moją prośbę, i nie wydaje mi się, że należy do tych kobiet, które są w stanie zdradzić, chyba że w miłości, przynajmniej chwilowo. Boi się i czuje się opuszczona. Wiele przeszła i chciałaby żyć spokojnie. Spodziewała się znaleźć to wszystko tutaj, ale od razu wpadła na nieokrzesanego Ascania, który nie omieszkał jej poinformować na dzień dobry, że na Gorgonie cudzołóstwo jest karane śmiercią. „Droga pani - musiałam jej powiedzieć - od roku przyprawiam rogi swojemu małżonkowi i proszę, oto jestem cała i zdrowa...” „Tak, ale pani jest tym, kim jest”. „Proszę pani, jeśli będzie pani ostrożna, będzie mogła pani chodzić do łóżka, z kim się pani żywnie spodoba...” Westchnęła rozpaczliwie. „Ona jest zamężna, wiedziałeś o tym? Jej mąż porzucił ją, żeby pójść z Francuzami”.

Nagle zdarzyła się zamiana - z tych, w których wszystko, co widzialne, zmienia barwę, jak wtedy, gdy jakaś chmura przesłania słońce w jasny poranek - Flaviarosa chwyciła za bliższe ramię Nica i zapytała go tonem typowym dla najbardziej intymnych zwierzeń: „Powiedz mi, jako przyjaciel konsula Anglii, wiesz, czy on jest masonem?” Nicolás zadrżał. Na geografii jego czoła odznaczył się strach. „Na pewno tak. Nie wiem. Wszyscy Anglicy to masoni”. Flaviarosa zwolniła uścisk. „Muszę odwrócić uwagę Ascania od polityki międzynarodowej czymś porywającym, bo zaczyna wtykać nos w nie swoje sprawy. Założenie loży masońskiej w najbardziej czarnej tajemnicy, o czym może mieć jakieś wskazówki, ale nie raporty, coś, co może doprowadzić go do szału. Jest ponad dwudziestu panów, którzy z największym entuzjazmem zostaną masonami, choćby tylko dlatego, że minister uważa to za największe przestępstwo na świecie, gorsze jeszcze od cudzołóstwa. Konsul Anglii mógłby to ułatwić...” „I chcesz, żebym ja...?” Nicolás nie wydawał się spokojny - Flaviarosa pogładziła go po policzku. „Chwilowo tego nie wiem. To świeży pomysł. Nie wezwałam cię po to. „Ach! Skoro powiedziałaś, że to sprawa wagi państwowej...” „Tak, państwowej, równie tajna. Ale strasznie ciężko mi to mówić; to tak, jakbym proponowała ci zdradę”. „Państwa?” „Och, nie! W żadnym razie! To nie spowodowałoby u mnie żadnych emocji. Chodzi o zdradę... mnie”. Nicolás ponownie uklęknął, choć w sposób bardziej teatralny. „Flaviaroso, ty wiesz, że moje ciało czasem poszukuje innej rozkoszy, ale moje serce pozostaje ci wierne”. Ona gestem kazała mu wstać. „Nie martwi mnie twoje serce, lecz właśnie twoje ciało. Znowu mi się spodobałeś, Nico. Chciałabym się przespać z tobą dziś w nocy... choćby miała być ostatnia”. Nicolás objął ją i zaczął obcałowywać. „Dlaczego ostatnia? Nie mówmy o tym więcej. Masz mnie, jak zawsze, u swoich stóp”. „Tak, mój kochany, jak zawsze. Ale tej nocy, albo raczej nad ranem (nie wiem, czy wszystko będzie tak jak przed laty), kiedy się zmęczymy, poproszę cię, żebyś uwiódł Agnesse Contarini, i zrobisz z niej swoją kochankę. Nie przyjdzie ci to z trudem; mieszka w domu twojej ciotki i zauważa, że jej łoże jest nadto szerokie”.

8.

- Nie obwieściłaś swojego przybycia zwyczajowym trąbieniem, tylko raz za razem naduszałaś klakson - prawdziwa wrzawa wycia, a ja zrozumiałem wiadomość, potwierdzoną pocałunkiem i przytuleniem, gdy znalazłaś się po tej stronie, czulszym niż zwykle, trochę bardziej przyjacielskim; zatem nie musiałaś zaraz mi się zwierzać, niepotrzebnie cichym głosem, przynajmniej z mojego punktu widzenia jedynego obecnego, choć nie z twojego, serce nieposiadające się z radości z zaznaczoną tendencją do szeptania: „Zaprosił mnie, żebyśmy razem spędzili Thanksgiving!”, oznajmiły te słowa wlane w moje ucho, jeszcze nie przestałaś się do mnie przytulać. Odpowiedziałem ci, że dobrze, że gratuluję, i zobaczymy, czy wreszcie wszystko się wyjaśni. „No to jutro będę musiała zawieźć cię na uniwersytet, chociaż nie masz zajęć, żebyś zabrał swój samochód. Skoro nie będzie mnie tu przez cały weekend, nie mogę zostawić cię na tym odludziu bez możliwości kontaktu ze światem przez tyle czasu”. Naprawdę zaskakujące było doświadczanie tego, jak w tej zapowiedzi szczęścia pamiętałaś o mnie i o czymś tak banalnym, jak zostawienie mnie samego w lesie, podczas deszczu i przy zapowiadanym śniegu - zawsze miałem twoje serce za szczodre.

Ale ta radość moich słów, przyznaję, nie była szczera; i nie dlatego, że obwieściłaś koniec mojej nadziei, lecz dlatego, że nie mogłem zapomnieć tego, co wiem o twojej najbliższej przyszłości, teraz sam nie wiem, jak to nazwać, przeczucie, przewidzenie, intuicja, że czeka cię rozczarowanie, a wraz z nią, nie wiem, ból, przerażająca świadomość porażki. Albo to, co wzbudziło we mnie tyle strachu, kiedy widziałem, jak twój samochód przesuwa się pośród mroku, w pobliżu rzeki - po zerwaniu już wszystkich mostów pomiędzy Alainem Sidneyem i tobą. Teraz staje mi to przed oczyma, jest to moją silną obsesją, od chwili gdy przestałem ciebie słyszeć, kiedy umilkło to ciche pogwizdywanie, którym sobie towarzyszyłaś, podczas gdy na twoje smagłe ciało spływała woda z prysznica, kiedy szłaś spać. Dopiero kiedy dom pogrążył się w ciszy, odważyłem się zacząć pisać; i miałem przed sobą otwarty zeszyt: niezdecydowany, niezdolny, przede wszystkim, powiedzieć ci, co naprawdę czuję. Przejrzałem trochę wcześniejszych rzeczy, dokończyłem ostatnią historię (może skracając ją), a teraz, przed zgaszeniem światła, chcę zostawić tu świadectwo tego, czego się obawiam i czego oczekuję. Wysilam się, żeby przywołać obraz twojego samochodu i podążyć za nim; wysilam się, żeby potwierdzić, że przestajesz się wahać, że prowadzisz jak należy, że oddalasz się od rzeki, że w końcu wjeżdżasz na leśną drogę i że widząc zapalone światło w moim pokoju, przyzywasz mnie. Tym razem tylko jeden sygnał klaksonu, niezbyt zdecydowany.

VI

1.

- Pamiętasz, że rozmawiałem na korytarzu z profesorem Clarkiem Martinem, kiedy przechodziłaś i powiedziałaś: „Zjedz obiad beze mnie, ale później po ciebie przyjdę”? I pognałaś z tą czarnulą, która tak dobrze mówi po francusku i o której powiedziałaś, że następnego lata dostanie stypendium. Więc, kiedy biegłaś, Clark przyjrzał ci się ze sztucznym uśmiechem zawieszonym na wąsach - chwilowo nie potrafiłem go zinterpretować, ale zrozumiałem go, kiedy powiedział: „Niedługo będziecie musieli razem wydać małe przyjęcie”. „Przyjęcie? Może urodzinowe? Moje urodziny już były. A jej...” I spróbowałem mu okazać, puszczając oko, że dokładna data twoich urodzin jest mi obca. On jednak, odwiesiwszy uśmiech, wyjaśnił: „Nie chodzi o urodziny, proszę mnie zrozumieć, ale o oficjalne ogłoszenie waszego związku”. „Oficjalne ogłoszenie naszego związku?”, odparłem, naprawdę zaskoczony. A on najwyraźniej zauważył, że się tego nie spodziewałem; objął mnie ramieniem: „Proszę zrozumieć. Tutaj nikomu nie przeszkadza, jeśli dwoje ludzi mieszka razem bez kościelnej czy urzędowej ceremonii, albo czy wcześniej spróbowali siebie i sprawdzili, albo czy robią to z własnej woli. Jedno, o co prosimy, to okazanie nam w czytelny sposób i przede wszystkim towarzyski, że jesteście razem. A do tego wystarczy któregoś dnia wydać party, między ósmą a dziesiątą, jak wszystkie parties”. Kusiło mnie, żeby mu powiedzieć, że tak, że niebawem zrobimy przyjęcie; głupia pokusa, skoro wiedziałem, że nazajutrz (czyli właśnie dzisiaj, w dniu, w którym to piszę) pojedziesz na Thanksgiving do Claire'a. Dlatego rozczarowałem Clarka, co wprawiło go w lekkie zakłopotanie. „Proszę posłuchać, kochany Martinie, bez wątpienia panienka Ariadna i ja mieszkamy razem od kilku tygodni, w tym pięknym domku, który uniwersytet wynajmuje scholars na Wyspie Ściętych Hiacyntów, już pan wie, o czym mówię. Ale mogę pana zapewnić, że ona śpi w swoim łóżku, a ja w swoim i że nie ma nocnych przemieszczeń ani nic podobnego”. Clark otworzył wtedy oczy z wrażenia w sposób niegodny Anglika. „W takim razie, o co chodzi...?” „Kochany panie Martinie, wiem, że jesteście państwo skłonni szanować cudzą wolność. Jeśli jesteście zatem gotowi szanować wolność pary, która chodzi ze sobą do łóżka, uszanujcie też wolność tych, którzy do łóżka nie chodzą, choćbyście nie mogli tego zrozumieć”. „Jasne, że trudno to zrozumieć! Pan nie jest ekstrawagancki w sprawach seksu, przynajmniej tak się o panu mówi”. „Może właśnie dlatego mogę żyć w przyjaźni z koleżanką, choć nie na zawsze, rzecz jasna, co do tego mogę pana zapewnić, lecz tylko tyle, ile trwać będzie wynajmowanie domku”. Martin ponownie się uśmiechnął, choć w inny sposób, uśmiechem bardziej zdecydowanym, z tych, które można zrozumieć, tylko gdy się patrzy”. „Skoro tak jest... Ja nie będę się wtrącał i, oczywiście, nie ma powodu robić party”. Dalej rozmawialiśmy, choć nie o tym samym, aż na końcu korytarza pojawiła się dziekan Ramsey, cała wyprężona i napuszona, w żadnym razie nie informal, jak wiesz, i Clark zawołał ją i poszedł z nią. Nie wiem dlaczego, wydało mi się wtedy jasne, że pojawił się upoważniony przez comité plotkarzy, aby w możliwie dyskretny sposób, ale także najbardziej zdecydowany, przekazać nam, w takiej czy innej formie, że dwie osoby, jeśli się kochają, nie mogą mieszkać razem, jeśli społeczeństwo nie daje na to przyzwolenia, przynajmniej po upływie rozsądnego czasu, czasu próby. I nie muszę ci wyjaśniać, że ani przed przekąską, ani po, nie byłem w stanie pracować ani nawet wspominać ciebie, bo każdy obraz i wszystkie zwyczajowe myśli zostały zastąpione przez natłok niepowiązanych ze sobą medytacji na temat czegoś, co nigdy mnie nie martwiło przez więcej niż piętnaście minut, wolność narodu amerykańskiego albo przynajmniej tej jego części, która mieszka wokół kampusów (oto zanglicyzowany latynizm) i która żąda dla siebie statutu nadzwyczaj wolnych akademików. No więc, nie ma takiej wolności, Ariadno; jeśli chcemy razem spać, musi na to pozwolić doktor Ramsey. Wyobrażasz sobie, z jakim uśmiechem zabrałaby nas potem na kolację do siebie? (No właśnie, powiedziano mi, że sprowadziła sobie z Hiszpanii wspaniałe obrazy barokowe, resztki jakiegoś porżniętego ołtarza. Chętnie bym je zobaczył, a przede wszystkim chciałbym, żeby to nie ona je miała. Czego nie powinnaś odbierać jako zaproszenie do kradzieży z mojej strony, chociaż, w sumie, czemu nie?)

Wyjechaliśmy po zmierzchu, Ariadno, jedno za drugim, ty z przodu. Zgubiłem cię na dwóch kolejnych światłach, dogoniłem, a kiedy znaleźliśmy się w lesie, śledziłem czerwone światła twojego samochodu. Był to jeden z tych rzadkich nocnych przypadków, w których - mimo że jechałem z tobą - kosmos był niezmienny, a może moja fantazja nie przekształcała mroku; pewnie wynikało to z tego, że musiałem koncentrować uwagę na kierownicy. Trochę padało, niedużo wody, bez animuszu. Podobałoby mi się znaleźć jakiś symbol dla ramion wycieraczek, tych tak monotonnych muszych łapek, tak bardzo pozbawionych znaczenia, ale nie przyszło mi do głowy nic choć trochę godnego - nic się nie działo w mojej łepetynie, może nagle wyczerpało się źródełko. Kiedy wjechaliśmy na naszą dróżkę, usłyszałem łamanie się suchych gałęzi, martwych liści. Stanęliśmy przodem do jeziora, pomostu, naszej chatki. Świeciła się lampa nad wejściem i łódeczka trochę się kołysała. Uwierzysz, że wszystko to pojmowałem tym, czym jest i takim jak jest, i uznałem to za zubożone? Kochana Ariadno, rzeczywistość bez tropów okazuje się naprawdę niewystarczająca! W nocy, w chwili przyjazdu, poczułem się niezdolny do odzyskania jej choćby słowem, jedynym już możliwym ratunkiem.

Przy przeprawie (jakże szerokie określenie na tak krótką odległość!) zapytałaś mnie o to, co się wydarzyło, i nie słuchając odpowiedzi, od razu przeszłaś do opowiadania tego, co przytrafiło się tobie. Radość tryskała z twoich oczu i wydaje mi się, że zobaczyłem nadzieję w sposobie, w jaki wiosłowałaś, pewniejszym niż mój, bardziej rytmiczny. I nie przestałaś mówić, gdy weszliśmy do środka, ze swojego pokoju, kiedy się przebierałaś, przy kuchence, kiedy przygotowywałaś kolację. Ja słuchałem ciebie i rozpaliłem w kominku, ze szczególną uwagą - nigdy tak jak wtedy nie odniosłem wrażenia, niemal przekonania, że przygotowuję scenę. Nawet ułożyłem polana pod odpowiednim kątem, jakby chodziło o dekorację, może z tych dawnych, nie tych współczesnych, tak abstrakcyjnych, i udało mi się zobaczyć, jakby na kurtynach i dekoracjach o zgrzebnych malunkach, Wyspę Gorgonę i najbardziej znane i najczęściej odwiedzane zakątki naszej fantazji: morze i niebo bardziej błękitne niż kiedykolwiek, nazbyt błękitne, pobielone domy, kilka ścian w kolorze ochry i zielone okna. O ile pamiętam, rósł tam nawet cyprys, który był tylko wyobrażonym dodatkiem, bo w mieście Gorgony, jak pewnie dobrze pamiętasz, nigdy nie rosły cyprysy, nawet na dziedzińcu klasztoru, z braku tej odrobiny ziemi, której wymaga cyprys. Jednak cały pejzaż się rozpłynął w powietrzu, kiedy buchnęły płomienie i rozeszła się woń klonu, tak przyjemna. Przyszłaś z wazą zupy w rękach i oznajmiłaś mi, że pomyszkowałaś w spiżarce i chociaż zostało jeszcze trochę wiktuałów, jedzenie mogło mi się wydać monotonne, więc może lepiej, żebym któregoś z tych trzech dni wyszukał sobie jakąś restaurację na chybił trafił, albo raczej konkretną, i wymieniłaś niektóre z tych, w których dobrze zjedliśmy, chociaż ja teraz nie mogę ustalić, czy dobre wspomnienie wynikało ze znakomicie uduszonego mięsa czy z tego, że jadłem tam w twoim towarzystwie. Uznałem twoją uwagę za tak logiczną, postrzegałem ciebie tak rzeczywistą, tak prawdziwą, a jednocześnie tak szczodrą! Bo cóż innego niż ogromna dobroć pozwala, kiedy żyje się nadzieją miłości, myśleć o minimalnych potrzebach drugiej osoby, która nie koniecznie jest tym drugim? Później zapytałaś mnie, czy już wiem, czym się zajmiemy po kolacji, a ja odpowiedziałem ci, że tak. „Po raz pierwszy nie oglądałem historii, tylko jej słuchałem. Nie jest to muzyka, zapewniam cię, ale nie zwróciłem na nią szczególnej uwagi, bo poszukiwałem tylko jednego słowa, które ponownie mnie naszło - to prawda - które nawet przyszło mi wzmocnione cymbałami i armatami, ale nie interesowała mnie jego orkiestracja, lecz jego treść oraz, mniej więcej mam już zapisane, miejsce i data. Może się mylę, od tego nigdy nie można się uwolnić; ale nie wiem dlaczego, wierzę, że trafiłem. Było nie było, nie sądzę, żebyś miała się wynudzić”. Wyciągnęłaś rękę i chwyciłaś moją dłoń. „Tej nocy nie potrzebuję rozrywki, wiesz o tym”. „Wiem. Potrzebujesz prezentu, żeby jutro zawieźć go Claire'owi”. Skłoniłaś głowę spłoniona. A ja pomyślałem i omal nie krzyknąłem: „Czy jest lepszy prezent od ciebie?!”

Słuchaj, Ariadno; niesamowite było nie wszystko to, co wydarzyło się przed naszymi oczyma, ale to, co wydarzyło się w moim wnętrzu, bez świadków. Czy to możliwe, że nie zauważyłaś, do jakiego stopnia cierpiałem i do jakiego stopnia uspokoiłem się i działałem u twojego boku jako zwykły narrator teatrzyku marionetek? Ale czy nie o to właśnie mi chodziło? Kilka razy zauważyłem, jak odwracałaś spojrzenie od płomieni i przyglądałaś się, nie wiem, czy ruchom moich rąk, czy bezruchowi mojego profilu, i nawet sobie wyobrażałem, że poszukiwałaś oznak żalu, żeby mi współczuć, a może tego, co znalazłaś, udawania, żeby mnie podziwiać. Zapewniam cię jednak, że żadne z tych uczuć mnie nie uszczęśliwia, choć obojętność też by mnie nie zadowoliła.

Obierałaś pękate czerwone jabłko, a skórka w kształcie tasiemki spadała kaskadą na talerzyk. Słuchałaś mnie tak, jak dziecko słucha opowiadania. I w tej samej chwili zadałem sobie pytanie, a nie wcześniej... (dlaczego wtedy? Dlatego, że obierałaś jabłko z naturalnością? Ale czy istnieje związek pomiędzy obieraniem jabłka i wiarą w opowiadanie, jak wierzą dzieci? Bo zadałem sobie właśnie pytanie o poziom wiary, jaką mogłaś obdarzać moje opowiadanie o Gorgonie i o tym, co się tam wydarzyło; czy z jakiejś przyczyny myślałaś, że jest w nim coś pewnego albo że po prostu przyłączyłaś się do zabawy, jak dzieci, które wierzą w prawdę tego, o czym wiedzą, że to kłamstwo. Były inne wyjaśnienia, oczywiście: że znalazłaś w historii rozrywkę, która pomagała ci znieść długie wieczory i noce, jak te w chatce, jedne długie, a inne bez miłości, albo że wzruszyła cię moja gotowość do przedstawienia ci historii równoległej do historii Claire'a i jeszcze dopełniającej ją, coś, z czego można by wyciągnąć wnioski takie jak ten: „No i widzisz. Fantazja może dotrzeć tam, gdzie nie dociera nauka”. I sama widzisz, do jakiego poziomu współzawodnictwa gotowi jesteśmy my, intelektualiści - nie przystojniejszy od niego, nie bardziej męski, lecz po prostu bardziej wygadany).

2.

- Poniosłem cię najlżejszym słowem, najspokojniejszym tonem do tego dworu, który posiadał pan konsul Anglii na płaskim końcu góry Kos, która nie jest nią w znaczeniu tektonicznym, szczyty i doliny, lecz tylko dlatego, że poza tym, co zamyka mur dworu, znajdują się tylko te rzadkie zarośla, które dla przetrwania czepiają się samego piachu przynoszonego przez wiatr, kiedy wieje od pustyni. Bardzo już blisko znajdowało się Przedmieście, a dwór Algernona zawierał się w jego granicach. Dobrze mogłaś go sobie obejrzeć, bo nie było nikogo w ogrodzie, który był całkowicie sztuczny, klomby i klomby, i rzędy agaw wzdłuż muru zamykającego wszystko dookoła i nadającego mu nastrój odosobnienia, który przywodziłby na myśl klasztor, gdyby nie burzyły go różne antyczne posągi, nagie i najbardziej obsceniczne. Zostały postawione w taki sposób, że wyróżniał się marmur, w kapliczkach, pod łukami, poza tą postacią kobiety, której nie mamy powodu uważać za Wenus, a która postawiona na cokole odcinała się na tle nieba. U dołu miała sadzawkę i także się w niej przeglądała, i odbija się, rzecz jasna, każdemu, kto osiągnie odpowiedni punkt widzenia. Wszystkie kwiaty były południowe, o silnym zapachu: nardy, róże, lilie, goździki i irysy, które emanowały zmęczeniem, a należy przypuszczać, że ziemię z klombów przywiózł pan z kontynentu i że zmieniał ją przynajmniej co dwa lata, tak sądzę. Posadzka, z czerwonej cegły ułożonej na skos, z miejscami przewidzianymi na trawy, które nie wyrosły. Resztki antycznej ceramiki zostały ustawione wzdłuż murów, w porządku jednocześnie dekoracyjnym i didaskaliowym, etapy drogi, przemierzonej przez gospodarza z miłym gościem, któremu będzie pokazywał wielkie fragmenty albo zrekonstruowane całości i wyjaśniał tematy mitologiczne, wojskowe lub silnie erotyczne. Pamiętasz, jak kilka godzin później chichotały damy, wspierane, chronione i mające poręczenie niemal trzech tysięcy lat podglebia? Ty też je przebiegłaś i obejrzałaś, choć jako wprowadzona, coś podobnego do tego widziałaś w Filadelfii, coś podobnego ja widziałem w Paryżu; i zaczerwieniłaś się przy niektórych scenach, i nawet powiedziałaś, że wydawało ci się, że te praktyki były nowoczesnymi wynalazkami. „W tej materii, Ariadno, niczego nie wymyśliliśmy ani nic nie zostało do wymyślenia! Sama popatrz, Grecy z VII wieku już byli doświadczeni!” I więcej jeszcze ci powiedziałem na ten temat, już nie pamiętam co, może jakieś szybkie odniesienie do wkładu Indochin w światową erotykę. Prawda jednak jest taka, że ty bawiłaś się tymi skorupami, na których wypukłościach artyści z twojego narodu zapisywali to, co widzieli dokoła siebie. Chętnie bym się dowiedział, czy ten pedzio, który sprzedał Ascaniowi stateczek w butelce, pamiętasz go, znalazł się kiedyś w tym ogrodzie, być może z zamiarem porównania kolekcji. Ale pamiętaj, nie było już czasu na te ciekawostki, szybko pojawili się służący i zaczęli ustawiać stół w altanie; przykryli go obrusami z irlandzkiego lnu, ustawili francuską porcelanę i weneckie szkło. Srebra gospodarz prawdopodobnie przywiózł ze swego kraju, a jednocześnie będąc wielokształtne, pełne były aluzji do różnorodnych przedmiotów i praktyk seksualnych, przykład angielskiej fantazji, z odrobiną zdobień runicznych w kompozycji całości i, rzecz jasna, szczegółów. W pewnej chwili rozmowy, trochę później, wyjaśnił Smith, że pewien artysta zrobił ten zestaw na zamówienie dla Katarzyny Rosyjskiej, ale zachował go, bo zamawiająca zmarła, i po przejściu przez kilka znamienitych rąk, w tajemnicy dotarły do obecnego właściciela. Damy zbadały rzeźbione zakamarki; odkryły pośród zawijasów organy jednej, jak i drugiej strony, oddzielnie lub w ich zwartej kombinacji, lecz także niespodziewane zespolenia, choć nie tak różnorodne jak te z ceramiki, trochę bardziej wyszukane i ewidentnie mające być obsceniczne, skoro pochodziły ze środowisk purytańskich. Damy zaśmiały się. Ty oburzyłaś się na te śmiechy; pozwalam sobie przypomnieć ci, że przed nimi, z nieskrywaną ciekawością przyjrzałaś się nożom i widelcom, i że odwrotna strona łyżeczek spowodowała u ciebie rumieniec, ale nic poza nim. Ariadno, o niczym nie wiesz! I masz nadzieję swoją nikłą wiedzą przywrócić Claire'a męskości?

Pierwszy powóz pojawił się około szóstej; przywoził wicehrabiego de Chateaubriand i panią, którą kochał w owym czasie - pewnie była z tych porwanych historii, bo przedstawił ją wszystkim jako Marie, bez żadnego dodatku, choć zaraz podejrzewamy wszyscy, że równie dobrze mógłby jej dodać tytuł albo bombastyczne nazwisko, może Rodziny Panującej, bo wiele miała z osoby dystyngowanej, sądząc po ubiorze i zachowaniu, po pogardzie otwarcie okazywanej widzialnym elementom - czy to nielicznym, czy licznym - rzeczywistości. W obliczu tej pary zaczęłaś się niepokoić i nawet mi powiedziałaś, że to dokładne przyglądanie się im jest odchodzeniem od naszego tematu, i spytałaś, czy nie lepiej pozbyć się takich ludzi i przejść do sedna; odpowiedziałem ci, że byliśmy tam bardziej z racji intuicji niż pewności, choć intuicji pomogły pewne przypuszczenia; że nie tylko ten postawny służący, który wchodził i wychodził rozkazując, nazywał się Napollione, ale że wersja francuska tego imienia, Napoleon, została wypowiedziana tam tamtego wieczora, i że my je usłyszymy, powtarzając tę scenę, że trzeba być cierpliwym i mieć nadzieję i że jeśli coś nas zwiedzie, zmienimy scenerię, i gotowe. I bez przerwy ani pośrednich działań zacząłem opowiadać ci coś o fryzurze Marie, która była ostatnim krzykiem mody na emigracji jako protest wobec ostatnich trendów paryskich, bo tylko tego było trzeba, żeby ci burżuje z Dyrektoriatu narzucali modę światu i legalistom; loki spływały jej na czoło i miała odsłoniętą szyję. Mało mówiła, Marie, na pewno zostawiając miejsce wicehrabiemu, który rozprawiał za trzech, w angielskim z silnym bretońskim akcentem, ale o doskonałej gramatyce (tak powiedziałaś), który mu posłużył do wyjaśnienia gospodarzowi, że tych kilka dni pobytu na Gorgonie było jednym z etapów jego podróży do Ziemi Świętej, z której miał nadzieję wyciągnąć wielkie korzyści natury duchowej i literackiej, gdyż planował napisanie jednej z największych książek chrześcijańskich wieku, i że ta zwłoka w tym miejscu wynikała z przyczyn sentymentalnych, co usłyszawszy, Marie westchnęła i skłoniła głowę, aby spojrzeć na małą jaszczurkę, przemykającą u jej stóp; operacja ta przebiegła z wewnętrznym spokojem i bez żadnych zewnętrznych objawów przerażenia. Jaszczurka nie zrezygnowała ze swego celu, którym było ukrycie się przez chwilę za postumentem fauna z utrąconą głową, choć nie główką, a następnie pokazanie się ponad jego ramieniem, jako ciekawa świata, w którym się znajdowała i jego użytkowników, choć może tak nie było. Chateaubriand wyjaśnił gospodarzowi coś z ostatnich mód intelektualnych przybyłych z Niemiec. I może właśnie wtedy gołębie wzbiły się do lotu, stado odżywione, nie wiem, czy sto, czy dwieście, które gdzieś się skrywały, może poza murem, i zrobiły wiele hałasu przestraszonymi skrzydłami. Może wtedy albo trochę później, nie wiem dokładnie, nie pamiętam, tylko szelest i biały spektakl, ale mogło to też być marzenie. Sprawy tak się mają.

Potem przypłynęła szalupa Jego Królewskiej Mości Wielkiej Brytanii, z postawnymi marynarzami, gwizd na ustach i wiosła w powietrzu, a na ławce przykrytej błękitem z białą lamówką bohaterowie tej miłości, która poruszała Anglię; on z pustym rękawem na wietrze, równie pusty oczodół, spoglądał w stronę dziobu i przytrzymywał ją przy sobie, czułą i głupią, z lewą ręką opinającą kibić; zwycięski admirał i grzeszna dama, a więc Nelson, ni mniej, ni więcej, oraz lady Hamilton. Gwizdkami obwieścili przybycie; gospodarz pognał w stronę furtki prowadzącej do małego molo, za nim służący, a wicehrabia i Marie powściągliwe czekali, aby zobaczyć, kto przybywa, bez ruchu. Upierałaś się, żeby interpretować jako oznakę celtyckiego romantyzmu wzburzoną fryzurę wicehrabiego, szarpaną wiatrem, a stateczną postać Marie jako śmieszny przykład schyłkowego klasycyzmu. Ach, Ariadno, mój talent do tworzenia alegorii naprawdę nie jest zbyt wielki, jedno, co wtedy zdołałem zobaczyć, to jasnowłosa księżniczka o słusznym wzroście, która nachylała się odrobinę do niskiego wicehrabiego! Niemniej powiem ci, bo należy to wiedzieć, chociaż wolałaś pominąć niektóre wydarzenia, że tak samo admirał, jak i Chateaubriand i Metternich zatrzymali się ze swymi znamienitymi i przepięknymi kochankami w jedynym hotelu na Gorgonie, a fakt, że był jedyny, nie oznacza, że był też zły, wręcz przeciwnie, i przez te trzy dni, które już tam spędzili, chroniąc się za murami i z wyjściem na nie, fantazja białych brył i kaktusów, zaprzyjaźnili się, kobiety także, może dlatego, że nie mówiły żadnym wspólnym językiem i porozumiewały się na migi. Twoja trzeźwość być może pozbawiła nas nieśmiertelnych godzin polityki i miłości, kto wie, i dogodnej okazji, aby zobaczyć z bliska te osoby, co do charakteru których istnieją pewne wątpliwości u biografów, wszak mimo że dość dobrze znane są ich ideologie i wiele z ich czynów, nie wiadomo absolutnie nic o ich zwyczajach erotycznych, a ty wiesz, Ariadno, że nic tak nie określa osoby, jak preferencje w obliczu ciała bliźniego. Skoro chodzi o trzech reakcjonistów, z nich niektórzy to sama Reakcja, należałoby ich sobie wyobrażać praktykujących to, co zwyczajowe w całym wieku XVIII, który w tym aspekcie był dość bogaty w fantazję i kombinacje, wbrew temu, czego można by oczekiwać od dominującej w owym okresie neoklasycystycznej dyscypliny. Doskonale wiesz, że moje osobiste zamiłowania z rzadka skłaniają się do pornografii, ale któż odmówiłby sobie przyjemności obejrzenia w łóżku hrabiny de Lieven? Przyjmij, że nie znaliśmy postaci, ale nie to, że oni się nie znali między sobą i, kto wie, może którejś z tych minionych nocy, znalazłszy się razem przy murze ogrodu, dość mocno zbliżyli się do tego, co mamy zwyczaj nazywać okrągłym łóżkiem. Nie było więc zaskoczenia na widok przyjazdu drugiej pary, spodziewanej, tak samo jak pozostałych, również jak ta zapowiedzianych. Jako trzeci przybył hrabia Metternich, także lądem, w zamkniętym powozie, ze swą hrabiną, wdzięcznie płynącym łabędziem, zdającym się żeglować po jeziorze stojącej wody. Konsul Anglii umieszczał ich w ocienionym zakątku, a służący podawali im chłodne napoje. Pomiędzy damami wszczęła się rozmowa, najwyraźniej polegała na wzajemnym komplementowaniu sukni; tymczasem oni wymieniali ostatnie wiadomości, wszystkie dotyczące francuskiej rewolucji i jej podbojów, bez hamulców ni rozwagi: jedną prowincję można tolerować, do cholery, dzisiaj ja, jutro ty; ale te podboje we wszystkich kierunkach bez odrobiny umiaru ewidentnie dowodzą, czego można spodziewać się po ludzie spuszczonym ze smyczy, kiedy przelewa się z kanałów ambicji! Metternich stwierdzał, że okropne wychowanie rewolucjonistów, brak pryncypiów, a przede wszystkim manier owych parweniuszy wyświetlało wybuch ludowego imperializmu, przypadek w historii - wspomagany przyzwoleniem na gwałt i rabunek, zapisanych w Wielkich Pryncypiach. Chateaubrianda jednak najbardziej zdumiewała strategia podboju Włoch, która została zrealizowana przez bandy zwykłych obdartusów, a wydawała się pomyślana i przeprowadzona przez wielkiego generała. Przybyła czwarta para, którą - ku naszemu zdumieniu - była Agnesse i piękny Nicolás. On, jak zawsze wydawał się kopią Algernona, choć był trochę młodszy, a jego frak odrobinę bardziej wytarty, jakby wyolbrzymiał początki znoszenia; ona poświęciła francuskość na rzecz swej weneckiej dali, przede wszystkim w uczesaniu, i pozwoliła, żeby włosy, przeplatane czymś błyszczącym, w czym lśniło słońce, opadały jej na plecy; i zachwycały wszystkich, którzy przychodzili i gładzili je, ach, jakie piękne, ach, jakie miękkie, po francusku, po angielsku i po litewsku. Ty sama, Ariadno, byłaś olśniona i kilka razy kątem oka spojrzałaś na swoje dżinsy, powycierane na kolanach, i porównanie zawstydziło cię. Ostatnia przyszła zaproszona o sprężystej figurze, bez mężczyzny i w masce, choć trzeba przyznać, że z reszty smagłego ciała nie robiła tyle tajemnicy - ozdobiła się wiankiem ze świeżych róż. Gospodarz, przedstawiając ją, wyjaśnił, że najwyższa racja stanu nie pozwalała jej ujawnić, kim jest, lecz on ją przyjmuje jako gospodynię i, rzecz jasna, gwarantuje piękno jej oblicza, którego zapowiedzią była fascynująca broda, oszałamiające usta i uszy jak drobne morskie ślimaki. To, że Nicolás natychmiast ją rozpoznał, nie było niczym nadzwyczajnym, wszak był jej posłańcem w sprawie jej zaproszenia na to przyjęcie, a ponadto znał to ciało, jakby było posadzką w jego sypialni; poznała ją też jednakże Agnesse, z zachowania, przez coś z postury, i ledwo słyszalnym głosem podzieliła się z Nicolasem uwagą o jej zuchwałości przybycia na to przyjęcie, które Aldobrandini przeklinał przez całe przedpołudnie i gryzł palce, nie mogąc przysłać tu szwadronu policji, będąc absolutnie pewien, że dyplomatyczna kolacja na cześć admirała skończy się orgią z tych, co to każą porządnym ludziom wołać o pomstę do nieba. Flaviarosa zagadnęła po niemiecku Metternicha i jego towarzyszkę i porozmawiali o Drugiej Koalicji. Co się tyczy Agnesse, ponieważ też znała języki, szybko została dragomanem dam i odpowiednie oraz wzajemne komplementy, przemyślne frywolności, przekształcone przeszły przez jej usta. Pewnie pamiętasz, Ariadno, grupkę, którą tworzyli w owym zakątku, w tle mającym ochrę z ceramiki i figurki z terakoty w niszy, wyzłocone przez chylące się ku zachodowi słońce; więc suknia Agnesse wyglądała ogniście i złoto, w niej cała Wenecja, a zielona Flaviarosy, cała toskańska, z czarnymi dodatkami, bardzo delikatnymi; Marie i hrabina były ubrane na biało: suknia jednej wpadała w perłowy, a drugiej w pergamin, ze złotym szalem; miały podobny pas, także złoty; lady Hamilton miała na sobie prostą suknię, jasnobłękitną i nosiła nie pantofelki, lecz helleńskie sandały z lśniącymi tasiemkami. Panowie byli ubrani po cywilnemu, oprócz admirała, który miał na sobie mundur, a dobrze na nim leżał. Szkoda, że był okaleczony, tak przystojny i tak jasnowłosy! Melancholijny czterdziestolatek, śmierć bardziej już zapowiedziana niż przeczuwana - któregoś dnia.

Na pewno pamiętasz, że lady Hamilton popijała orzeźwiający napój z pucharu z wyspy Murano, kiedy rozbrzmiał armatni wystrzał, puchar upadł jej na ziemię i rozbił się w kawałki. Z uśmiechem poprosiła konsula o wybaczenie, lecz wszyscy spoglądali już na zamek, stojący do nich bokiem, więc z daleka widzieli jak generał wychodzi na salut, choć ominął ich spektakl cienia przykrywającego naród, gdyż znajdowali się pomiędzy horyzontem i zamkiem, ze słońcem od strony rufy. Była tam luneta, którą szybko wzięła jakaś dama i zaraz podała pozostałym. Nelson stał, przyglądając się dalekiej postaci, która codziennie pozdrawia miasto i świat, aby lud mógł spać spokojnie, wiedząc, że opieka nad nim nie ustaje. Potem admirał odłożył dwugraniasty kapelusz na krzesło i zauważył: „Nie udało mi się uzyskać audiencji u generała. Pod takim czy innym pretekstem...” Odpowiedział mu śmiech konsula, kurtuazyjny, choć przemyślany. „Czy nie wie pan, milordzie, że generał jest trędowaty?” „Swego rodzaju nieśmiertelny trędowaty, wspominano mi o tym. Może rząd Jego Wysokości lepiej ode mnie wie, czego się trzymać, ale mając na względzie to, że armada republikańska może w każdej chwili wyjść z Tulonu, chciałbym móc komuś przekazać poufne informacje”. Usłyszano odrobinę zawoalowany głos Flaviarosy, w angielskim, który zdawał się wydobywać z harfy, w części niskich tonów: „Te dane są odrobinę przestarzałe. Armada republikańska już wyszła z Tulonu i zdaje się kierować na Wschód”. „Otrzymała pani informacje od gołębi?”, zapytał admirał z odrobiną ironii w głosie. „Wiem to od rybaków, którym bardziej można ufać. Milord uniósł rękę i od niechcenia potarł sobie nos. „Gdyby to była prawda, w tej chwili musiałbym opuścić to tak miłe towarzystwo”. „Jeśli weźmie pan, milordzie, pod uwagę, że w tej chwili wieje wschodni wiatr...” „To prawda. Och, Tajemnicza Dama zna się na wiatrach równie dobrze co na polityce”. „Powiedziałam już panu wcześniej - ciągnęła Flaviarosa - że nasz generał nie jest bardziej dostępny niż król Anglików, któremu, o ile mi wiadomo, nie warto składać wizyt, bo rządzi premier”. „Być może ma pani rację, ale angielskiego króla można przynajmniej zobaczyć z bliższej odległości, a czasem nawet można go usłyszeć. Ma prywatne życie, nie mówiąc już o miłosnych przygodach, a my, Anglicy, wiemy, kto jest jego krawcem, i całą resztę”. Ponownie usłyszano niebywale mądry śmiech konsula: „Nie sądzę, aby ktoś z obecnych, z pominięciem naszych zaproszonych gości z zagranicy, rzecz jasna, nie był świadom, że generał della Porta byłby zwykłą plotką, gdyby nie był kukłą, i proszę o wybaczenie Tajemniczą Damę, jeśli właśnie zdradziłem tajemnicę państwową”. Flaviarosa także się zaśmiała, w sposób jeszcze bardziej rozumny - śmiech, po którym ponadto powstała pustka. „Tajemnicę państwową, owszem, ale sui generis. O ile wszyscy wiedzą, że generał della Porta jest oczywistą fikcją, o tyle wszyscy zgadzają się, że tajemnica powinna pozostać tajemnicą, bo to użyteczny sekret i na nim opiera się bezpieczeństwo wszystkich. Pan konsul Anglii prawdopodobnie może to potwierdzić”. Pan Algernon Smith pomagał Napollione'owi przygotować nowe napitki i teraz zbliżał się do grupy z kieliszkami w rękach. Była to chwila, w której postać generała, zwykły cień na turkusowym niebie, schodziła z wieży. „Otóż, zrobię to z największą przyjemnością i nawet przyznam, że jako fortel nie ma sobie równych. Ośmieliłbym się nawet zaproponować wykorzystanie go w zastępstwie Parlamentu, przynajmniej w niektórych krajach, nie w Anglii, oczywiście, bo tam mamy dość duchów. Wszyscy przeżyliśmy nieprzyjemne chwile egzekucji Ludwika XVI. Gdyby królowie Francji byli fikcyjni, albo nie trzeba by ich było skazywać, albo w przypadku dokonania tego, nie wzbudziłoby to takiej odrazy”. „Ale podobnie spowodowałoby to wysłanie wojsk wiernych porządkowi przeciw królobójczemu narodowi - wtrącił się Metternich - czy mielibyśmy ciało człowieka, czy zwykłą jego iluzję, król to zawsze król”. „Ze swej strony dodałbym - dołożył się Chateaubriand - że w pewnym sensie wszyscy królowie mają w sobie coś fantastycznego”. „Ale nie fantasmagorycznego - sprzeciwił się pan Smith, z delikatnymi rękoma wolnymi już od napojów - jakkolwiek by było, podziwiam osobę, która wymyśliła generała della Portę”. „A ja dziękuję panu w jej imieniu”, odparła Flaviarosa. Nelson śledził ruchy generała aż do jego zniknięcia w ocienionej ścianie. „Zatem, co to jest? Tylko kukła?” „Na temat konsystencji fizycznej jego ekscelencji nie mogę udzielić panu informacji - odpowiedziała mu Flaviarosa. - Ale zapewniam pana, że jest co najmniej mundurem”. „Tak, to mogłem zobaczyć. Zresztą, mundurem bardzo pospolitym”. „Powinien taki być u generała kochanego przez swoje wojsko, dzielącego z nim chłód i skwar”. „To zależy. Wojsko kocha też generałów o olśniewających mundurach”. „Generał della Porta gardzi tymi wykwintnymi świecidełkami, jako przeznaczonymi dla miernot”. „Ale czy na tej Wyspie jest w ogóle jakaś armia? „Nie, panie admirale. Jest tylko sześciu dekoracyjnych żołnierzy oraz kilka tuzinów dowódców pośredniego szczebla. Do nich się odnosiłam”. Napollione oznajmił, że nakryto do stołu, więc rozpoczęła się ceremonia podawania ramienia damom i prowadzenia ich na ich miejsca. Stoły uginały się pod ciężarem najbardziej nieprawdopodobnych półmisków, od opierzonych bażantów do homarów w galarecie, a co do win, były wszystkich kolorów, wszystkich temperatur i dość wielu narodowości, z pewnością z racji tego, że położenie Gorgony na licznych szlakach handlowych sprzyjało importowi poszukiwanych trunków. W jakimś zakątku przewidziano również butelkę Porro, kiedy mężczyźni już zostaną sami. Nastąpiły wtedy dialogi dzielone i Nicolasa wiele kosztowało wyrwanie choćby jednego słowa z lady Hamilton; dla odmiany admirał znalazł w Agnesse dobrą partnerkę do rozmowy, znacznie lepiej poinformowaną, niż można by się spodziewać po dziewczynie z tak pięknymi włosami, szczególnie dobrze zorientowaną w sprawach państwowych odnoszących się do budowy okrętów. Mógł z nią pogawędzić, podczas spożywania consomé, o terminach i jakości, jakby chodziło o brygadzistę ze stoczni, a w pewnej chwili niespodziewanej słabości przyznał Nelson, zadowolony, że jego inspekcja okrętów niemal gotowych do wodowania, była satysfakcjonująca, a Agnesse przyszło do głowy, że szkoda, iż jest na tej kolacji w tajemnicy, w przeciwnym bowiem razie mogłaby powiadomić Aldobrandiniego o opinii admirała, a minister z pewnością byłby pełen uznania dla jej talentów, mniej więcej tajnego, agenta. A pomyślała o tym nie gnana pragnieniem służenia swemu przełożonemu, lecz raczej wrażeniem wzrastania w poczuciu własnej wartości na polu zawodowym. Niemniej, pocieszyła się, zadając swemu współrozmówcy pytanie o pełną chwały sytuację, w której pozbawiono go ręki, i czy była tą samą, w której utracił oko. Lord Nelson odpowiedział jej z tradycyjną brytyjską trzeźwością, a ponieważ był Brytyjczykiem do szpiku kości, zawarł w opowiadaniu żart (żart, który nieszczęśliwie nie przeszedł do historii z racji natychmiastowego zapomnienia, jakie nawiedziło Agnesse).

Powiedziałaś mi, Ariadno, że aż do tamtej chwili, nic czystego i całkowicie nowego nie pojawiło się na kolacji, bo choć potwierdziliśmy, że generał della Porta jest fikcją, nie wydawało się, żeby ze spotkania miały wyniknąć jakieś nadzwyczajne konsekwencje w kwestiach polityczno-wojskowych, choć w kwestii zalotów i owszem, biorąc pod uwagę kierunek, w którym zmierzały sprawy, a przede wszystkim, pracę, jakiej poświęcały się ręce. „Tymczasem - powiedziałaś - nie należy tracić sensu historii, jej stylu i powagi. Znajdujemy się przed osobami, których rola zależy przede wszystkim od sposobu, w jaki będziemy rozumieli sytuację, i że zyskują znaczenie ponad przeciętną, jeśli ten sposób jest osobisty i nie anegdotyczny. Bo jest oczywiste, że czy to z Nelsonem, czy bez niego, kapitalizm angielski zwyciężyłby rewolucję francuską albo, jeśli tak wolisz, naród liberalny i morski zwyciężyłby naród kontynentalny i autorytarny, co zmienia Nelsona w instrument pewnych nieco abstrakcyjnych gremiów, choć przez to nie mniej realnych, które to naprawdę poruszają koło historii. To przynajmniej powiedziałby ci mój mistrz, doktor Wagner, gdyby był tu obecny, jakkolwiek jestem pewna, że ta anegdota także by mu się spodobała, bo Wagner jest całkiem wesoły i lubi obmacywać uda studentkom. Są obecni dwaj kawalerowie, o których nikt już nie pamięta (o ile w ogóle istnieli), i cztery damy, które z pewną łaskawością i mimo ich dostojnych nazwisk możemy uznać za dziwki. Sądzisz, że tacy ludzie mogą wykreować postać tak tragiczną i znaczącą jak ta Napoleona?” Ja jednak ograniczyłem się do trącenia cię łokciem i gestem wskazałem grupę, którą w rogu stołu stanowili: konsul i Flaviarosa w masce, Metternich, Chateaubriand i hrabina de Lieven. Marie dołączyła do pary admirał i Agnesse, a piękny Nicolás ciągle zabiegał o otrzymanie od lady Hamilton czegoś więcej niż mniej lub bardziej ekspresyjne pomrukiwania. Co się tyczy atmosfery, to coś się wydarzyło; jakby to środowisko nagle się rozciągnęło, a niebo nad głowami stało się znacznie głębsze; ale nie ma co popadać w popłoch - z pewnością chodziło o zmiany w percepcji spowodowane winem. Mówił w owej chwili Metternich: „Problem polega na tym, że nie wiemy, przeciwko komu walczymy. Czym jest naród? Co oznacza uzbrojony lud? Jesteśmy przyzwyczajeni do tego, że na czele historii stoją pewne widoczne głowy, czy to Cromwell, czy Fryderyk II, a dzisiejsza Francja albo jest bez głowy (i nie chcę robić aluzji do smutnego dla nas wszystkich epizodu), albo jej proklamowana wielogłowość jest absolutnie nieprzeliczalna. Komu wypowiedzieć wojnę? Z kim podpisywać pokój? Jeśli zrobimy to z Moreau, Hoche nie będzie się czuł zobowiązany go respektować, a ten nieznajomy, który teraz przewodzi Dyrektoriatowi, albo przynajmniej przewodził mu do wczoraj, nawet się o tym nie dowie. Mamy najlepszych generałów w Europie, żeby przeciwstawić się temu amorficznemu bytowi, którego nazwanie nie istnieje w naszym słownictwie i którego wizerunku nie potrafiłby naszkicować rysownik obdarzony najlepszą wyobraźnią na świecie”. „Dlatego - odpowiedział mu Chateaubriand - poszukujemy, w jakiś sposób, Restauracji. Potrzebujemy króla, który będzie symbolizował Francję”. „A dlaczego nie króla-ducha? - zauważył konsul - rezultat byłby ten sam”. „Król-duch nie może zaistnieć, jeśli nie będzie pochodził z jakiejś dynastii z ustalonym rodowodem, a to jest jedyna rzecz, którą mamy. Republika może zniszczyć portrety królów i rozsypać na wietrze ich popioły, ale nie ich wspomnienie”. „Należy wziąć pod uwagę - upierał się konsul - że dynastie miały swój początek i że dynastia Burbonów nie jest jedyna na świecie. Anglia, żeby daleko nie szukać, miała ich cztery czy pięć”. „Insynuuje pan, że powinniśmy usunąć z Francji jej prawowitą dynastię? Jest z nią tożsama”. „Burboni z nią tak, ale ona z Burbonami być może nie. Kraj utożsamia się z tym, kto rządzi, przynajmniej tak mówią rządzący”. „Chociaż w tym przypadku - zauważył Metternich - brak nam odpowiedniej osoby. Nie mógłby to być żaden Orleańczyk, w końcu Burbon ani też...” Konsul poszeptał przez chwilę z Flaviarosą; ona wysunęła pierś i uniosła rękę, ozdobioną tym razem kiścią winogron. „Konsulowi Anglii właśnie przyszedł do głowy pomysł, który mnie wydaje się doskonały, pomysł, którego użyteczności mogę dowieść. W tej chwili konsul wszedł jej w słowo: „Jeśli nie macie takiej osoby, wynajdźcie ją”. „Powinniśmy ją odkryć w znaczeniu etymologicznym czy raczej bardziej popularnym, powinniśmy ją począć z niczego?” „Właśnie w tym drugim, ale dobrze mnie zrozumcie - począć z niczego coś, co dalej będzie niczym, ale jednocześnie wszystkim”. Zapadło milczenie, okolica skupiła się do rozmiarów zbliżonych do rozmiarów sypialni, a do uszu wszystkich dotarł fragment weneckiej pieśni, śpiewanej przez Agnesse. Zapalono już świece i pochodnie, ale Agnesse znajdowała się na drugim planie ruchomych świateł i piosenka migotała wraz z płomieniami. Prawdopodobnie z powodu tego muzycznego incydentu nikt nie zaśmiał się z wyjaśnień konsula albo nikogo szczególnie nie zainteresowały, ale nie zostały zapomniane. Spojrzałem na ciebie; trzęsły ci się ręce i usłyszałem, jak mówisz: „Co za idiotka...! Zachciało jej się śpiewać w takiej chwili!” Tak się składa, kochana Ariadno, chyba kiedyś ci to powiedziałem, że Rzeczywistość nie jest posłuszna w swym nieprzewidywalnym biegu, a przede wszystkim niemożliwym do kontrolowania, regułom dramatycznym, a mniej jeszcze zaproponowanym przez filozofię historii, które być może są z nimi zbieżne albo od nich odmienne. Piosenka Agnesse przerwała zwykły rozwój sceny nade wszystko frywolnej, której konsekwencje być może zgubiłyby się na drodze prowadzącej od tego, co możliwe, do tego, co rzeczywiste, drodze, ach!, usianej rozbitkami i osobami ukatrupionymi na inne sposoby. Agnesse musiała odśpiewać następną piosenkę, wyższym głosem, i dopiero kiedy ją dokończyła, konsulowi przyszło do głowy odezwać się do admirała, tak aby usłyszeli go wszyscy: „Zaprosiłem tych kawalerów, żebyśmy wymyślili dla Francji cesarza albo wodza”. Nelson tym swoim aseptycznym głosem dobrze wychowanego Anglika, który był u niego tak typowy, ale którego nigdy nie stosował, rozmawiając z lady Hamilton, przynajmniej prywatnie, odpowiedział mu: „Cesarza? A nie wystarczy im już zwykły sierżant?” Wicehrabia Chateaubriand podskoczył na krześle. „Wasza ekscelencjo - powiedział - historia Francji wymaga od swych aktorów najwyższych szarż”. „Chodzi panu o Marata?”, zapytał go admirał. „Nie; chodzi mi o Wilhelma, tego spod Hastings”, odparł mu Chateaubriand i stanął zadziornie. Marynarz jednak nie okazał się wrażliwy na trąbkę kukuryku. „Ach, panie wicehrabio, to wcale dobry przykład! Pecha miał król Harold, że nie mógł wykorzystać Home Fleet, gdyż jeszcze jej wtedy nie wymyślono i, przede wszystkim dlatego, że nie miał jeszcze pod ręką admirała Collingwooda, który pewnie jeszcze się wtedy nie urodził. Zapewniam pana, że ten człowiek wyposażony w ledwie trzydzieści średnich okrętów, wystarczy do obrony kanału, a jeśli ja się postaram to i całego wybrzeża”. „Jednak mimo to, panie admirale, Wilhelm, ten spod Hastings, dalej będzie przygotowywał inwazje, przynajmniej jeszcze przez kilka wieków. Potem, nie wiadomo”. „Co by nie mówić - wtrącił się Metternich - jeśli chodzi o wymyślenie cesarza, trzeba by go wymyślić takiego, żeby mógł powtórzyć wyczyn Wilhelma spod Hastings”. Chateaubriand westchnął ostentacyjnie. „Panowie, być może królowie Francji, jakich udało nam się poznać, osobiście nie dokonali takich wyczynów, ale przynajmniej zawsze mieli kogoś, kto robił to w ich imieniu. Republika zaś patronuje tylko sierżantom, i w tym sensie przyznaję rację milordowi”. Konsul, który usiadł obok Flaviarosy i znowu rozmawiał z nią po cichu, obwieścił, że Dama w Masce zabierze głos; i Flaviarosa zrobiła to, bez teatralnych ceregieli, ze względną prostotą, wszak była Włoszką. W jej stronę zwróciły się głowy; o ile maska wzbudzała niejaki niepokój, coś jak żart bez zakończenia, miękki, melodyjny głos uspokoił wszystkich. „Panowie, mam wrażenie, niezbyt przyjemne, że oddalacie się od zasadniczego tematu, którym jest znalezienie odpowiedzialnego wykonawcy - cesarza albo króla, co za różnica? - tych czynów tłumu, a więc anonimowych, Francuskiej Republiki; chodzi, ni mniej, ni więcej, o złożenie podpisu pod doskonale zorganizowaną operacją, jaką jest zdobycie Italii, tak doskonałej, że wydaje się przygotowana i zrealizowana przez tę samą osobę, będącą zresztą geniuszem strategii. Zadaję wam zatem pytanie: Dlaczego nie zabrać się do roboty, tu i teraz, nie marnując czasu na łamigłówki? Zebrały się tutaj odpowiednie osoby, aby to, co mamy zamiar zrobić, wyszło w sposób doskonały. Ktoś mówił tu o cesarzu, dołączam się do tej osoby”. „A imię, droga pani? - zapytał Chateaubriand. - Nie rozumie pani, że pierwszą rzeczą jest imię, które wyjaśni, które usprawiedliwi? Imię i postać, rzecz jasna. Historię tworzą bohaterowie, a bohaterowie są, w sumie, tylko imieniem i fasadą, słowem i portretem”. „A pana, który jest pisarzem, trapi ta sprawa?” Flaviarosa uniosła rękę i przywołała ogromnego służącego. „Chodź tu, podejdź”. Napollione zrobił to niejako słoniowato-kocimi ruchami - przyglądał się Flaviarosie i ostatecznie uznał ją za najbardziej pociągającą ze wszystkich obecnych, jedyną, której spróbowałby, gdyby nadarzyła mu się okazja. „Tak, proszę pani”. „Jak się nazywasz?” „Napollione, pani, Napollione Buonaparte”. „Gdzie, kiedy się urodziłeś?” „W Ajaccio, pani, w roku sześćdziesiątym dziewiątym, jako syn Karola i Leticii Ramolino, dobrych ludzi, wystarczy na mnie spojrzeć”. „Dziękuję, Napollione, możesz już odejść”. Flaviarosa zwróciła się do współbiesiadników: „Mamy już akt chrztu, a to jakbyśmy mieli osobę. Dziecko znanych rodziców. Popatrzcie państwo, przeszłość, historię. Plik czystych stron dla genealogów i kronikarzy!” Chateaubriand pociągnął łyk tego schłodzonego wina, które podawano, i przerwał: „Czy to brzmi, proszę pani, to okropne imię Napollione, jak imię francuskiego cesarza? Uważam je za pospolite, plebejskie, a o ile mi wiadomo i mimo pana de Barras, Francuzi nie stracili dobrego smaku; takie imię natychmiast zostałoby odrzucone”. „Oczywiście, panie wicehrabio; ale wszystkiemu można zaradzić, tłumacząc je na francuski. Jak się panu podoba Napoleon Bonaparte?” Coś jakby porywista bryza wstrząsnęło sercami i obliczami. My, Ariadno, usłyszeliśmy odległą fanfarę, salwę armatnią, dźwięk wiolonczeli oddalającej się ponad morzem, ale z pewnością były to dodatki ewidentnie wyobrażone. „Napoleon Bonaparte!”, powiedział ktoś z namaszczeniem; i może wtedy ta sama bryza, która nimi wstrząsnęła, porwała imię i zaniosła je na krańce świata. Napoleon Bonaparte! „Przyznaję, że brzmi lepiej - powiedział wicehrabia - ale zamierza też pani nadać mu postawę tego młodzieńca. My, Francuzi, mamy wyczucie proporcji i wiemy, że ten, który przyjdzie, nigdy nie przewyższy Karola Wielkiego”. Teraz to hrabina de Lieven zapragnęła wziąć udział w dyskusji. „Przyszło mi do głowy - powiedziała, gdy w końcu oddano jej głos - że Francuzi potrzebują osoby, którą będą podziwiać i jednocześnie gardzić nią, która będzie powodem do dumy narodowej i do przeklinania jej, kogoś, kto skupi w sobie cechy ewidentnie przeciwne, i tylko dlatego, że chodzi o cesarza parweniusza. Na chwilę zostawmy na boku moralność. Skoro ma to być cesarz, dlaczego nie zrobić go niskim i trochę pospolitym? Proponuję tę sylwetkę generała-kukły, którego dopiero co widzieliśmy na zamku. Ubiera się podobnie jak pułkownik artylerii, już z lekkim brzuszkiem”. Flaviarosa zaśmiała się z radością. „Czyżbyście chcieli ukraść nam naszego niepokonanego?” „Tylko go skopiować, droga pani! Już mnie bawi sama myśl, że mój mąż będzie musiał mu przedłożyć listy uwierzytelniające”. Metternich skłonił głowę i opadły mu ramiona: „Czuję się żałośnie pominięty, Doroteo. Co wtedy stanie się ze mną?” „Och, przepraszam, ukochany! Chciałam powiedzieć: mój mąż i mój kochanek. Bo, naturalnie, co mogą zrobić dwaj prawdziwi cesarze, nasi panowie, gdy nadejdzie pora, jak wysłać ambasadorów do tego przyszywanego cesarza?” Chateaubriand zażądał uwagi poprzez uderzanie sztućcem w już opróżniony kieliszek. „Błagam, proszę sobie z tego nie żartować. Coś mi wewnętrznie mówi, że dzięki tej salonowej zabawie, i być może niechcący, znaleźliśmy właśnie to, czego Francja potrzebuje, co uczyni zrozumiałym marsz Rewolucji i co może ją wykończyć. Marie zasugerowała mi, ponieważ jestem poetą... Cóż, żebym to ja wymyślił mu biografię i odpowiedni sposób bycia Jego Cesarskiej Wysokości Napoleona I, któremu, co oczywiste, trzeba będzie wymyślić wcześniejsze etapy”. „Generała artylerii - upierała się hrabina - skoro ma nosić ten mundur”. „Artylerzysta, który zaczął od studiów w akademii. Korsykański artylerzysta”. „To trochę komplikuje sprawę. Na początek kwestia akcentu. Musi mówić po francusku z niejakimi kłopotami, z czego ludzie się śmieją”. „Ale nie w twarz, co? - replikowała hrabina. - Drobne defekty wielkiego człowieka służą do wzbudzania plotkarstwa pismaków”. Agnesse siedziała w milczeniu, zainteresowana, rozbawiona. Nagle przemówiła: „I nie byłoby dobrze, skoro jest nas tutaj tyle kobiet, ustalić między sobą, jakie będą zachowania miłosne Napoleona, w którym już niemal się zakochałam?” Zarówno Metternich, jak i Chateaubriand przyjrzeli się jej, a ona, jakby od niechcenia przygładziła włosy. „Tak, to niezbędny aspekt”, powiedział Austriak, bez wielkiego przekonania, i po francusku dodał: „Do nas należy kompletne wymyślanie mężczyzn”. Ale Flaviarosa zaprotestowała: „Nie, nie, nie, w żadnym razie! Generała della Porta wymyślili mężczyźni, zapomnieli o tym szczególe, a teraz lud przypisuje mu gwałty i śmierć wszystkich dziewcząt, które znikają albo popełniają samobójstwo. Dołączam się do propozycji, żeby obecne damy zebrały się i razem doszły do ostatecznego porozumienia, które panowie z góry zaakceptujecie”. „Żeby tylko nie było sprzeczne z jego wyglądem...! Bo jeśli ma być podobny do tego tutejszego generała, niskiego i brzuchatego, nie byłoby dobrze, gdyby obok historii jego podbojów wojennych, krążyła inna, równoległa, o podbojach miłosnych”. „Mogłaby być o porażkach. Przypadek rzeczywiście żałosny! Zwycięski i zwyciężony! Nie najgorzej”, zasugerował Metternich. „To będzie nasza sprawa”, upierała się Flaviarosa, wstając. Poszła za nią hrabina de Lieven, Marie i Agnesse, gdyż lady Hamilton, która niczego nie zauważyła, wolała pozostać u boku Nicolasa, któremu już zaczęła podszczypywać uda.

3.

- Względna nieobecność dam pozwoliła konsulowi, gospodarzowi, wprowadzić na przyjęcie muzykę. Noc pociemniała, a w całym ogrodzie płonęły pochodnie; na stołach świece, a w bramach i przejściach lampy oliwne. Nie brak też było niebu jego cyklicznego tradycyjnego światła, choć w swych najmniejszych rozmiarach. Ci, którzy weszli do ogrodu, milczący i trochę klerykalni, usadowili się w dalekiej jego części, raczej już cienie niż kształty, i zaczęli wykonywać nabożeństwo Wielkiego Tygodnia, według liturgii anglikańskiej, którą w kaplicy Chrystusa Uniwersytetu Cambridge śpiewają profesorowie i pozostali naukowcy w ten dzień Wielkiego Tygodnia; była to bardzo uroczysta niespodzianka, która skłoniła do zamilknięcia Chateaubrianda, zawsze rozgadanego, lecz wrażliwego na niespodzianki, i do śmiechu hrabiego Metternicha, wobec kontrastu, jaki tworzyły te tak subtelne melodie z dominacją w dekoracji motywów antycznych i lubieżnych; jednak konsul Anglii wykorzystywał w ten sposób przyzwolenie, jakie daje odległość. Lady Hamilton nie poczuła się wzruszona, nie poczuła nawet, że w jakiś sposób jej to dotyczy - z pewnością nigdy nie słyszała tej muzyki, a lord Nelson ograniczył się do uśmiechu i zauważył, że znacznie się ochłodziło.

Damy z dalekiego zakątka także nie poczuły się dotknięte, przynajmniej chwilowo, tym dodatkiem muzycznym do różnych cudów nocy, a nawet można było pomyśleć, że nie zwróciły na niego uwagi i że przyjęły go jako odrobinę szokujący zwyczaj z krajów północnych, być może równoważny z bandurami i sentymentalnymi mandolinami, które godzinę wcześniej rozbrzmiewały w greckiej dzielnicy, o zmierzchu po wystrzale armatnim; tak więc Jeremiasz w żadnym stopniu nie wpłynął na ich zamiary. Nie było stołu, ale światło owszem, w pewnym kącie; kucnęły w kręgu, jakby poszły razem się wysikać, i z jakiegoś powodu nieregularności geometrycznej zakreślonej figury (źle zakreślonej), hrabinie pierwszej przypadł głos. Powiedziała, uciekając się do patetycznych gestów i słów, że niespodziewanie spadł na nie obowiązek wpłynięcia na przyszłość świata, w sposób, jaki dotychczas nigdy nikomu nie przyszedł do głowy, i że ona czuła się szczęśliwa z tego powodu, mniej więcej tak jak kobieta w bólach porodowych, uczucie, którym chciała się z nimi podzielić, bo wedle jej mniemania było najbardziej odpowiednie; zatem jeśli przyjmie na siebie przewodnictwo tego gremium, to przepełniona pewnością, że z niego wyjdą ważne decyzje, które w końcu przyniosą im dumę, jak przystojni synowie ich matkom, i aby nie tracić czasu i wreszcie zacząć, oddała głos najmłodszej - zatem pozostałe trzy zaczęły mówić wszystkie w jednej chwili - bla, bla, bla, bla, bla, bla - w regularnym harmidrze i poruszeniu, powodując wzbicie się do lotu kilku pobliskich ptaków. Hrabina uznała, że należy im przerwać i po stwierdzeniu, iż nie przyszło jej do głowy, że wszystkie mogły urodzić się mniej więcej w tym samym dniu, a ponieważ nie było czasu, żeby roztrząsać dokładną godzinę, co mogłoby zakończyć problem, i ponadto nie należało zbyt długo zostawiać panów samych, zapytała, czy któraś jest panną, i okazało się, że nie. Hrabina złapała się wtedy za głowę w geście zdumienia, popartym przez najczcigodniejszych salonowych moralistów: „Ach, mój Boże! Ależ co się dzieje z mężami w naszych czasach? Bo nie sądzę, aby któraś z pań była zamężna za towarzyszącego wam dziś w nocy adoratora”. Odpowiedziały jej, że nie. „No to nie wiem, jaki porządek obrad wprowadzić ani która powinna rozpocząć. Powiedziałabym, że najbardziej niewinna, ale obawiam się, że wszystkie jesteśmy na tym samym poziomie, jakbyśmy się właśnie narodziły”. A westchnąwszy, zakończył: „Trzeba będzie losować”. Tak zrobiły, i Agnesse przypadło ustanowić fundament sentymentalnej biografii w założeniu powodujący ból głowy u przyszłych badaczy (nie u Claire'a, rzecz jasna); i Agnesse zaczęła, mówiąc, że z jej punktu widzenia, na początku należało zdecydować, czy przypisać wyobrażonemu cesarzowi Francuzów najlepsze cechy, jakie każda z nich znalazła w mężczyznach albo chciała znaleźć, coś jakby męski archetyp każdej z nich, czy wolałyby raczej coś przeciwnego. Wtedy głos zabrała Flaviarosa: „Wydaje mi się wielce celna uwaga naszej kochanej Agnesse, i jeśli chodzi o mnie, taka jest moja odpowiedź: ponieważ nasi panowie uczynią z tego Napoleona mężczyznę z rodzaju tych, co to olśniewają historię ogromną liczbą ludzi umierających ku ich chwale, może należałoby dopełnić tę widoczną wielkość zwycięzcy w bataliach, pewną liczbą drobiazgów samotniczych, w przeciwnym razie jeśli zrobimy z tego Napoleona, poza zwycięzcą bitew, także zwycięzcę w kampaniach łoża, nikt mu się nie oprze i, przede wszystkim, nikt w niego nie uwierzy. Naprawdę ludzki jest brak równowagi, nie uważacie?” Marie odpowiedziała, że ten punkt widzenia Flaviarosy zgadza się z tym, co wcześniej powiedział ktoś inny, wykazuje jej doświadczenie życiowe, w tym to dotyczące mężczyzn, i być może także łóżka, w rozumieniu rzecz jasna bezosobowym, zmierzającym ku abstrakcyjności i oczywiście filozofii, co rzucało się w oczy, i że ona, choć nie osiągnęła jeszcze takiej doskonałości w wiedzy, ze swej strony dowiedziała się tego i owego i wstępnie się zgadza, i co się jej tyczy, prosiła, żeby przypisać Napoleonowi pewną dozę pawiej próżności, zmieszanej z autentyczną skłonnością do farsy albo rozumiejąc to w inny sposób, ogólnie do gry, w tym tragedii, komedii, polityki i miłości, ale także i szczególnie swojej własnej osoby, a biorąc pod uwagę, że jej kochanek, zachwycający wicehrabia, oprócz tego, że dobry aktor zwykł stawiać się w centrum świata i, co jest jeszcze bardziej zachwycające, w najważniejszych alkowach, w których zwykł sypiać i kochać, prosiła, aby Napoleon, prawdziwe centrum świata, zgodnie ze wszystkimi przeczuciami, zajął w procesie miłosnym, czy to nocnym, czy to dziennym, niespodziewanym czy przewidzianym, rolę wyraźnie drugorzędną i w pewnym stopniu dopełniającą. „Zgadzam się - odparła na to hrabina - ale aby podobne podporządkowanie się partneaire było usprawiedliwione, należy dodać kilka szczegółów. Nie zawstydza mnie wyznanie wam, że przymioty męskie mojego męża, hrabiego Krzysztofa Adriejewicza de Lieven, są raczej mizerne i powiedzmy, krótkie, i choć jemu służą, jakby wyglądały niesamowicie i posiadały twardość skały, o niewyczerpanych możliwościach płynowych, mnie zawsze wydawały się jaszczurczym ogonkiem, wzbudzającym we mnie łaskotki. Proponuję, żeby walory naszego bohatera nie przekraczały, w swych największych możliwych wymiarach, jakości zabaweczki”. Rozbrzmiały śmieszki, jakby chrzęst tłuczonego szkła. „Tworzymy portret - zauważyła Flaviarosa - tak bardzo kuszący, że żadnej z nas nigdy nie przyjdzie do głowy szczycić się przygodą z tym kawalerem, chyba że jakieś nieprzewidziane okoliczności doradzą to lub będą tego wymagać”. „Co się tyczy mnie, uznałabym to za odrobinę kazirodcze - odpowiedziała im Marie - było nie było, czuję się w jakimś stopniu jego matką, choć w stopniu minimalnym; nie neguję jednak, że ten grzech może być jakoś tam pociągający, przynajmniej w punktu widzenia dawnych domów królewskich. Ja, na przykład - skromnie spuściła oczy - nigdy nie napotkałam kochanka na swoim poziomie, bo nie mam braci, a krew moich najbliższych kuzynów jest jak rozwodnione wino”. Zaległa krępująca cisza, jakby wszystkie zostały oskarżone o kazirodztwo. Po wielu minutach musiałyby popełnić samobójstwo, lecz hrabina potrząsnęła głową, jakby przeganiając natrętne komary, i kwestia została usunięta. „Kto teraz mówi?” - zagadnęła. „Ja przypisałabym mu niezbyt powszechne praktyki - powiedziała Flaviarosa. - Na początek, niebywałą cierpliwość przy znoszeniu rogów, choć także pragnienie ich przyprawiania. Och, to oczywiste! W tym dzisiejszym świecie przyprawianie rogów mężowi jest, jak byśmy powiedziały, prawdziwą inicjacją prawną męskości, prawdziwą próbą ognia i wody. Może to dlatego my, kobiety zamężne, jesteśmy takie łatwe, przynajmniej tak jest w moim przypadku. Jest więc niemal pewne, że w tym momencie generał Bonaparte (póki co jest jeszcze tylko generałem, o ile nam wiadomo) ma już na koncie ze dwie albo trzy przygody, choć może też rozczarowania. Słuszne byłoby szybko go ożenić, aby mu oddać sprawiedliwość. Po tym, i biorąc pod uwagę mizerność instrumentalną, jaką obdarzyła go hrabina, nie będzie nieprawdopodobne, że ten człowiek z wielką zręcznością będzie się posługiwał narzędziami zastępczymi. I tutaj się poddaję”. „A ja - rzuciła hrabina z niejakim entuzjazmem - jeśli ktoś uważa to za konieczne, czuję się zdolna wymyślić korespondencję kierowaną do którejś z jego żon, w razie gdyby miał ich więcej niż jedną, okraszoną niezbędnymi szczegółami. Zapewniam was, że piszę dość poprawną francuszczyzną, a wplatając trochę italianizmów, nadam listom oczekiwane prawdopodobieństwo”. „No to ja - wtrąciła się Marie, marzycielka - przyznam, że przed chwilą wydało mi się czuć usta generała Bonaparte przesuwające się wokół mego pępka, ale z pewnością było to złudzenie. Mówię to na wypadek, gdyby miało to być użyteczne przy którymś z tych listów, przynajmniej jako punkt wyjścia”. Ponownie zapanowała cisza, westchnienie Agnesse, i hrabina ujęła ją za rękę, jakby chciała jej pomóc, „Czy coś się pani stało, kochanie?” „Nie. Nic się nie dzieje. Wzdycham nad tym biednym Napoleonem. Jakiegoż nieszczęśnika wymyśliłyśmy! Mówicie o kochankach, mówicie o żonach, mówicie o rogach, mówicie o wyprawach do pępka; ale czy on ma przejść przez świat bez odrobiny miłości?” „Miłość jest uczuciem nieistotnym dla mężczyzn jego pokroju. To tylko cesarz parweniusz! Zasługiwałby na więcej, gdyby przynajmniej odziedziczył tytuł”. „Dobrze, niech więc nie kocha, ale pozwólcie mu chociaż raz być kochanym! Jakimkolwiek by był mężczyzną, zawsze znajdzie się jakaś kobieta, która będzie go mieć w serduszku, przynajmniej jedna. Żądam dla niego tej miłości, stawiam ją jako warunek. Kobieta, która naprawdę go pokocha”. Dorotea de Lieven dopuściła do siebie serię wspomnień, których się nie spodziewała. „Zdarzały się takie przypadki! - powiedziała. - Poznałam pewną polską hrabinę...! Kobietę bardzo piękną, zakochaną w człowieku takim jak ten, który nam tu wychodzi. Naprawdę, wiecie? Choć może to się wydawać nieprawdopodobne”. „No to przypiszmy ją Napoleonowi jako kochankę i zakochaną, tę polską hrabinę, ale już w jego okresie schyłkowym, bo wtedy najbardziej będzie jej potrzebował”. „Bardzo pani litościwa”, powiedziała Flaviarosa do Agnesse i obie się zaśmiały. „Dlaczego w okresie schyłkowym? - zagadnęła wtedy Marie. - Czy nie będzie to wieczny bohater?” „Gdybyśmy to my go wymyśliły, może zachowałybyśmy chwałę nawet po śmierci; jednak mężczyźni zawsze wolą bardziej klasyczne historie, chcę powiedzieć, że szybko upadnie. Taki przypadek, meteor, bardziej ich uspokaja”. „Nie wiem, dlaczego - zastanowiła się Flaviarosa - mężczyźni zawsze odczuwają potrzebę zemsty”. „A czy to nie z naszej winy?”, zapytała Agnesse. „Nie sądzę. Te zemsty zwykle wynikają z przyczyn ściśle zawodowych. Mężczyźni nigdy nie są zadowoleni z zajmowanego miejsca, poza królami; chodzi mi o miejsca w społeczeństwie albo państwie, podczas gdy my albo czujemy się dobrze, albo źle, ale nigdy za wysoko albo za nisko, bo w łóżku jest nasz tron”. „Pani naprawdę jest bardzo sentymentalna”. Agnesse odrobinę się zawstydziła, kiedy to mówiła, ale ta druga uspokoiła ją: „Niezupełnie. Ja po prostu zawodowo zajmuję się polityką”.

Tymczasem mężczyźni, z muzyką w tle, to znaczy w nieskończonych przestrzeniach, którym sprzyjał kontrapunkt, wypracowali obraz genialnego żołnierza, jednocześnie będącego doskonałym legislatorem i rozważnym rządzącym, choć z pewnymi werbalnymi ograniczeniami, które zastosowane w miarę ich wyrażania, sprowadzały do bardziej zrównoważonych poziomów jego wojskowy geniusz, talent legislacyjny i polityczną zręczność; z podobnych ćwiczeń wyobraźni i dialektyki wyłaniał się Napoleon atrakcyjny, choć tylko w swych ogólnych zarysach, wszak szczegóły musieli już ze swej strony stworzyć Francuzi, Anglicy i Austriacy na zebraniu przewidzianej komisji i w zgodzie z planami odpowiednio przemyślanymi przez kancelarie, przy współpracy historyków i poetów. Metternich jednakże upierał się przy tym, by człowiek z racji mieszanki złego wychowania i temperamentu, był bardziej impulsywny, niż to przystoi, i choć przypisze mu się nadzwyczajne cechy, które zrobią z niego to, co tymczasem zaczęto określać mianem „geniuszu”, ich połączenie było tak bardzo znakomite i wadliwe, żeby nie tylko można go było, w końcu, zwyciężyć przy zastosowaniu tradycyjnej broni, na polu bitwy, ale także dzięki przemyślności i kurtuazji w bitwach salonowych. (W tej chwili, Ariadno, pomyślałem o drezdeńskiej bibliotece). Chateaubriand w zaskakującym i jeszcze dzisiaj niewyjaśnionym przypływie pokory, która jednakże mogła być przejawem jego pychy, zasugerował, aby poprosić o pomoc także osoby o uznanej pomysłowości, których obarczy się anegdotami, jak szubrawca Talleyranda, który bez wątpienia przystąpi do zabawy, znając jego skłonność do igraszek i niebezpieczeństw, zwłaszcza jeśli mógł coś na tym zarobić i dobrze na tym wyjść. „Co do mnie - ciągnął - zamierzam spisać jego wspomnienia, których prawdziwym bohaterem będzie Napoleon. Uważam się za zdolnego odmalować go w najbardziej wiarygodnych barwach”. „Portret malowany w powietrzu!”, wykrzyknął konsul. Nadeszła kolej na Nelsona, który jako osobisty warunek wysunął, że ten, którego od tamtej chwili można nazywać Korsykaninem i którego w pewnym sensie uważali za korsarza rewolucji, został w końcu zniszczony pod dowództwem Anglii. „Skoro tak panu śpieszno do jej pokonania, milordzie, może nadarza się okazja. Kto broni panu obwieścić światu, i przede wszystkim Rządowi Jego Łaskawej Wysokości, że ta armada, która właśnie wyruszyła z Tulonu w kierunku Środkowego Wschodu jest dowodzona przez Bonapartego? Proszę tylko uważać, żeby nie poległ pan w bitwie”. Powiedział to Metternich. Kiedy powróciły damy i hrabina jako rzecznik wymieniła, z krótkimi pobocznymi informacjami, miłosne cechy i erotyczne preferencje, które uznały za najbardziej odpowiednie dla przewidzianego już i napawającego strachem Bonapartego, każdy z obecnych poczuł (z wyjątkiem admirała rzecz jasna i oczywiście konsula), że odrobina z nich samych przelała się na bohatera, a to, co nie należało do nich, stanowiło część znanych im ludzi; nie poczuli się zadowoleni, ale też nie uznali wszystkiego za niedobre. Szeptali na ten temat hrabia z wicehrabią, najbardziej dotknięci zwykłymi aluzjami i odniesieniami do rzekomo zamieszanych mężów, których obarczali winą za wszystkie podobieństwa. Kiedy Chateaubriand wyjaśnił kochance, że zamierza napisać wspomnienia po to tylko, żeby w nich mówić o Napoleonie, ona odpowiedziała, że człowiek może mówić o sobie samym, choć będzie się wydawało, że mówi o innym, i że to właśnie jest najbardziej zabawne we wspomnieniach. „Do mojego przypadku to się nie odnosi - odparł wicehrabia. - Mam specjalne zamiary”. Nicolás pogrążony w tym, żeby Angielka zdołała pojąć jego zdanie na temat różnic klimatologicznych pomiędzy wyspą Gorgoną i Zjednoczonym Królestwem, na niekorzyść tego drugiego, jak należy mniemać, o całej sprawie nic nie wiedział, poza może tym, że miał całkowicie wyszczypaną część zewnętrzną uda i że szczypanie nieuchronnie zbliżało się do części wewnętrznej, w okolicach coraz bardziej górnych.

4.

- Siedziałaś w milczeniu, Ariadno, i z nieruchomym spojrzeniem. Wydało mi się, że z tego lśniącego kominka emanowało swego rodzaju zauroczenie, które wzięło cię w posiadanie i nie puszczało cię. Tak mi się zdawało, ale nie zawsze to, co się wydaje, jest prawdziwe, mogłem zatem się mylić. Skoro jednak w tamtej chwili wierzyłem w to, ucieszyłem się. Powiedziałem coś o tym, czego właśnie byliśmy świadkami, ale naszedł mnie niepokój, że w ten sposób czar pryśnie i przyjdzie ci na myśl pójść do swojego pokoju, wszak podstawowe zagadnienie, to, które najbardziej cię interesowało, już zostało wyjaśnione. Muszę ci się przyznać, że poczułem się zadowolony z siebie i uznałem siebie za zdolnego zafascynować cię w stopniu wyższym niż sam Claire, ale było to odczucie chwilowe, szybko rozwiane - sama zobaczysz. Miałem jeszcze w rękach, to prawda, wodze cudu, i postanowiłem pognać dalej, przynajmniej dopóki będą płonąć błękitnymi i czerwonawymi płomieniami, przyjemnymi i drżącymi, niemal spalone polana. Zdarzyło się, że nagle temat Napoleona wyczerpał się, po kilku decyzjach na temat tego, jak go rozwijać, i przemówił konsul (po odprawieniu służby), aby obwieścić, że lady Hamilton zgodziła się przedstawić plastyczny obraz o treści mitologicznej; usadził wszystkich przed swego rodzaju sceną ograniczoną marmurowymi kolumnami i zwieńczoną pnączami, których korzenie zatapiały się w pękatych i pobielonych beczkach. Usłyszawszy zapowiedź, lady Hamilton wydała z siebie kilka powtórzonych dźwięków i w pewnym sensie wyartykułowanych, coś jakby „Och, och, och, och!”, a następnie „Yes, yes, yes, yes, yes!”, i przestała interesować się Nicolasem, którego prawe udo w końcu odpoczęło. Powiedziała coś na ucho Nelsonowi, ten Algernonowi, a ten Flaviarosie, która nie ściągając maski, ach, przeklęta maska!, obwieściła po włosku, francusku, angielsku i niemiecku, że angielska dama przedstawi narodziny Wenus (ona powiedziała: Afrodyta), w pewien majowy poranek, w pewnym odległym miejscu wschodniej części Morza Śródziemnego. Zobaczyli, jak się chowa lady Hamilton za pnączami, i trochę skryła się za jedną z kolumn, a sądząc po spadających ubraniach, obecni domyślali się stopnia jej nagości; aż jej zielona suknia zaczęła falować na ziemi i w powietrzu, niczym fale spokojnego morza, a z nich powoli i niewinnie wyłoniła się całkowicie goła postać, którą wszyscy przyjęli jako boginię miłości bez najmniejszych obiekcji, przynajmniej tych słyszalnych; dla odmiany wyraźnie aprobowaną z entuzjazmem przez Nelsona, choć ukrywał to i starał się to sprowadzić do ironicznego uśmiechu, wedle najlepszego brytyjskiego obyczaju. Nikt nie spuszczał wzroku z tego niemal świetlistego ciała, ale nie na tyle, żeby nie dostrzec, jak na niebie ciało niebieskie o tym samym imieniu współdziałało w cudzie niemal dźwięcznym drżeniem i przestrzeń teatralna zyskiwała w ten sposób trudne do określenia wymiary. „Ależ niewinną minkę przybiera ta dziwka!”, powiedziała Dorotea do Marie. „To w niej najbardziej atrakcyjne!”, odpowiedziała jej księżna i zaklaskała pierwsza. Lady Hamilton została wycałowana przez jej przyjaciółki tego wieczora, gdy już ubrana dołączyła do grupy. Wypytały ją o odczuwane emocje w chwili narodzin, ale ponieważ odpowiedź przekraczała jej możliwości umysłowe, ograniczyła się do odpowiedzi: „Proszę mi wybaczyć!” Wszyscy w sumie poczuli się zawiedzeni, ale nikt nie dał jej tego odczuć. Niemniej, po krótkich szeptach, i jakby w odpowiedzi na wyzwanie, hrabina obwieściła, że ona i Marie przedstawią znaną scenę jowiszową Ledy i łabędzia, tak bogatą w mitologiczne konsekwencje, jak wiadomo, i interpretowaną na tak wiele sposobów. Było trochę oklasków i wielkie oczekiwanie, przede wszystkim ze strony tych, którzy - jak Chateaubriand - bardzo byli zainteresowani bogami. Schowały się. Wyszła naga Leda (była to Marie) i natychmiast zasnęła w rogu sceny, która miała być ogrodem i jednocześnie, jak już zostało powiedziane, była nim. Usłyszano wtedy niejako uroczyste, choć delikatne, bicie niebiańskich skrzydeł, prawdziwą muzykę potrząsanych skrzydeł; kilka konstelacji i jakaś odległa planeta także dały znać o swojej obecności, tylko tego było brak! jeszcze bardziej rozszerzając w górę scenę, aż usłyszano muzykę i weszła hrabina de Lieven; suknia służyła jej za skrzydła, ale pod nią także była naga, a ruch jej szyi był tak odpowiedni, tak pobudzające napieranie jej nosa przerobionego na złoty dziób, że Leda słodko rozchyliła nogi i Zeus pokrył ją ipso facto swą płodną hojnością; ów orgazm rozprzestrzenił się poza miejsce i czas i rzecz jasna poza postacie; od tamtej chwili światowi poeci sławią narodziny Heleny, jak również wyższość miłości nad ekonomią jako przyczyną wojen, co na swój sposób rozszerzyło przestrzeń sceniczną, tym razem w kierunku raczej dialektycznym. Podczas gdy inni klaskali, Agnesse powiedziała pięknemu Nicolasowi, że w takiej sytuacji i biorąc pod uwagę, że ogród został opróżniony ze służby i muzyków, to wszystko skończy się tarzaniem po ziemi i najlepsze, co może się wydarzyć, to żeby pary trafiły na siebie; słowa te zapisała historia i można je przeczytać w antologiach słynnych powiedzeń. Opuściła wtedy Nicolasa i pobiegła na scenę, gdzie przedstawiła - z tradycyjnym już udziałem nieba i odpowiednim rozszerzeniem przestrzeni - obraz, w którym Danae została zmoczona złotym deszczem, pieszczona tym razem przez złoty brokatowy szal, który początkowo zawieszony na pnączach i opadający w formie potoków Agnesse przyjmowała jedną ręką i kierowała pomiędzy nogi; orgazm Danae należał do tych, które wstrząsają tajemnicą, dokładnie tak, może przez boską żądzę tak było; niemniej, i tymczasem, druga ręka Agnesse powstrzymywała nie wiadomo, czy piersi, czy oddech, aż się rozpłynęła i znikła ze sceny; wszyscy mieli wrażenie, że tym nieustannym odnoszeniem się do przygód Zeusa damy te starają się w jakiś sposób, ofiarami składanymi przeciwnemu archetypowi, usprawiedliwić swój brak szczodrości wobec projektowanego cesarza. Aplauz, gorący, nagle został przerwany, kiedy Flaviarosa zbliżyła się majestatycznie i odrobinę nonchalante i powiedziała, że przedstawi samą siebie, gdyż maska, którą ciągle miała na sobie, przeszkodziła jej w pełniejszym przedstawieniu siebie. I tak zrobiła; ograniczyła się do rozebrania przed wszystkimi - odzież spadała wokół niej niczym magiczny mur - i pokazywania siebie, najpierw nieruchoma, a następnie kręcąc się w koło. Może była najpiękniejsza, ale w sumie, gdyż lady Hamilton miała piękniejsze biodra, piękniejsze piersi Agnesse, ładniejsze plecy Marie, a hrabina dłuższe nogi, to ona także dała najdłuższy pokaz, a zaprezentowawszy swoje wdzięki z wszystkich trzydziestu sześciu rumbów róży wiatrów, jakby kontemplowała zachody lub wschody słońca, jęła powściągliwie się ubierać: zwiewne figi, halki niczym zefir; suknia tak piękna i dobrze skrojona. To wtedy Algernon, ku zaskoczeniu wszystkich, wydał z siebie przeciągły gwizd i zaklaskał w dłonie, po czym dobiegł ich dźwięk tamburyna, uderzanego palcami, w którego rytm zaraz wplątał się flet delikatny i głęboki, flet jak pieszczota; tworzyły rytm, który jawił się jak zapowiedź i zaraz rozebrzmiał jak obietnica. Wszyscy zamilkli, a nawet lord Nelson przestał pieścić lady Hamilton. Trwało to przez chwilę. Zaraz potem pojawił się nie płomień, choć tym się wydawał, lecz ciało Agnesse: spokojne, z uniesionymi rękoma, a zaraz wstrząsane rytmami ramion, piersi, bioder, z powolnością planety. Zaczęła upodabniać się do płomienia, w którego taniec my, Ariadno, wpatrywaliśmy się. Olśniewała. Patrzyły na nią nieruchome spojrzenia, ale ręce i stopy śledziły jej rytm. Czy ktoś jeszcze wstał do tańca? Lecz w tej samej chwili usłyszano mocne bicie skrzydeł, jakby w boskiej czystości nocy wściekłe służące trzepały dywany; zmusiło to wszystkich do spojrzenia w powietrze, w chwili kiedy lotem niemal koszącym przelatywały Trzy Powietrzne Staruchy, Stara, Martwa i Głupia, Raz, Dwa, Trzy, Czarownicą jesteś Ty; a przelatując, zostawiły za sobą doskonale zmieszany silny zapach piżma i starości. Ci, którzy ich nie znali, schronili się: lady Hamilton w ramiona swego admirała; Marie - wicehrabiego; Dorotea de Lieven - Metternicha. A Flaviarosa odrobinę spokojniejsza i mniej zaskoczona zadała Algernonowi pytanie, czy także je zaprosił. „Zapewniam panią, że nie, zapewniam panią”, i przyglądał się powietrznym ewolucjom tego trio, które wykonawszy kilka kółek ponad ogrodem, usiadło na szczycie muru, jak trzy ptaszyska na grzędzie: zdumione oczy, proste włosy. Oświetlał je, nie sięgając twarzy, blask pochodni i widać było, jak są ubrane: Stara na złotożółto i winno-czerwono, w tę samą suknię, w której namalował ją Tycjan, kiedy była wziętą dziwką w Wenecji i miała własny pałacyk na wyspie San Giorgio - cud krawiectwa epoki wczesnego baroku, obecnie dość złachany i postrzępiony na brzegach; Martwej włożyły wieczorową suknię, bardzo wydekoltowaną, z aksamitu obszytego złotymi gwiazdkami - tyle że przy odsłoniętych ramionach i górze cycków widać było, że jest cała z gałganów; Głupia była ubrana na kolorowo, suknia, jak to się mówi, przedwczorajsza, bo pochowano w niej Traviatę po jej zgonie i ktoś ją nabył i wykopał z przyczyn zwyczajnego czarownictwa - była na nią odrobinę za wąska, rzecz jasna, choć nie za bardzo, bo Głupia mocno schudła ostatnimi czasy w wyniku diety zaaplikowanej jej przez siostrę, jako że latanie zaczynało sprawiać jej niejakie kłopoty. Wszystkie trzy obwieszone biżuterią, do diabła, wykwintną i elegancką, wielkie klejnoty kurtyzan ze wszystkich dawnych reżimów, faworyt wielkich znakomitości, biegłych w dyskretnej sztuce zapominania; miały szmaragdy i perły, i te błękitne i szkarłatne kamienie, w koliach, diademach, bransoletach, a niektóre z tych kosztowności odznaczały się znaczną starością, z ukrytym podpisem złotnika, choć nikt nie znał ich pochodzenia, nikomu nie wyznanego przez trio, które o nim zapomniało. (Nie wydaje ci się, Ariadno, że zbyt wiele prozy marnuję na te zwykłe szklane świecidełka?) Światła, odbijane przez te kamienie, zdawały się nieco koić zaskoczone i początkowo przestraszone damy, więc przynajmniej wysunęły głowy, żeby się przyjrzeć, podczas gdy Agnesse starała się ukryć w ciemności, a Flaviarosa poprawiała tasiemki maski. Konsul zbliżył się do nich i dwornym ukłonem zaprosił Toczone Molami Siostry do zabawy i zejścia z muru. Zaskakująca rzecz, lot Sióstr na ziemię pomniejszył wcześniej niezmierzoną przestrzeń, która obejmowała najdalsze nawet galaktyki, i zredukowały ją do domowych rozmiarów pokoju pod dachem, chociaż dla takiego środowiska Ptaszyce wydawały się nieco za duże; w ten sposób nieba obwieszczały koniec spektaklu i oddawały pole Piekłu.

„Stój, heretyku! - zagrzmiała Stara z wysokości. - Nie śmiej dotykać mojego ubrania swoimi diabolicznymi rękami!” Konsul rzucił na nie okiem; potwierdził fakt niewiedzy, że są ekskomunikowane, ale upewnił się przynajmniej co do ich czystości. „Nie dotykaj nas! Same damy sobie radę!”, i wzięła Martwą za rękę, a Głupia zrobiła to samo z drugiej strony, i lotem, jak ptaszki z przyciętymi skrzydłami, spłynęły w dół i stanęły na równi ze wszystkimi, choć Głupia, spadając, zahaczyła rąbek sukienki o kolce agawy; trzeba ją było wyplątać, siostra wrzasnęła na nią, że jest głupia i że nigdzie jej nie można ze sobą zabrać, a potem, odwracając się do pozostałych i z rozjaśnionym obliczem, które wyglądało jak z przeżartego przez korniki drewna, zapytała konsula, czy przerwały orgię, czy też może jeszcze nie zaczęli. „Droga pani, zauważam, że troszkę nadużywa pani słów! To niezbyt liczna grupka, która spotkała się na kolację i posłuchać muzyki. Sami przyjaciele, ważne osobistości, hrabiowie, wicehrabiowie i przynajmniej admirałowie, czyli jak to się mówi, kolacja high life. A właśnie, jeśli chciałaby pani coś wypić... bo służba już została odprawiona”. Stara rozejrzała się dookoła. „Z wysokości niemal nieba zwietrzyłam zapach ciała...” „Na kolację mieliśmy bażanta. Jeszcze zostały pióra”. „Ciała żywego i nagiego grzesznej dziewki”. „Tu nie ma dziewek, tylko damy”. Stara ponownie się rozejrzała, przez chwilę zatrzymując spojrzenie na każdej. „Któraś z nich łaziła na golasa - poczułam wyziewy”. „Niewykluczone, że jakaś Greczynka z Przedmieścia kąpała się nago. Zwykle tak robią w noce takie jak ta, tak upalne. A rzecz jasna z tak wysoka nie sposób dostrzec imion”. „Nie wiesz, młodzieniaszku, że ja nigdy się nie mylę?” „Czy pani jest papieżem?” „Heretyk!”

Z daleka, na pierwszy rzut oka, i w tym świetle Stara stanowiła postać, że tak powiem, arogancką, a po bliższym przyjrzeniu się wielce teatralną. Blask klejnotów podkreślał starość, a krój sukni - nieregularność kośćca. Ze swej strony pan Algernon Smith, jedynie odrobinę rozczochrany, lecz zawsze uległy, wobec porad i dobrego przykładu swego dalekiego przyjaciela Brummella, od którego regularnie otrzymywał listy, będące dla niego jak prawa, udzielał Starej odpowiedzi na tym samym poziomie elegancji i wytworności, a nawet można powiedzieć, że rozczochranie (zaledwie jeden kosmyk włosów na czole) wpływało na ogólne wrażenie; a co do języka, którym mówili, język Starej brzmiał jak na naumachiach i innych przedstawieniach morskich Pałacu, a wcześniej jeszcze w salonach rzymskich, szczególnie ulubionych w Curii - niczym obój, który zaciął się na ostatnich rezonansach. Co zaś się tyczy konsula, wszyscy znali jego biegłość we włoskim i zachwycali się delikatnością, jaką potrafił wydobyć z samogłosek, nadając im oksfordzką wymowę. Zatem jako spektakl i pomijając Głupią oraz Martwą, które być może przez roztropność zatrzymały się na skraju światła, choć z tego powodu nie przestały brać udziału w wydarzeniach, jedna swoją twarzą nieruchomego Arlekina, druga śliną ciemnych pajączków; spektakl, jak mówiłem, nie wyglądał najgorzej, choć purysta pchnąłby w ciemność Głupią i Martwą. Admirał Nelson do tych właśnie należał. Jego wzrok, przywykły do morskich dali, zaraz odkrył pająki, które przy ustach lalki ćwiczyły się w akrobacjach, zawieszone na swej własnej wydzielinie i kołysały się na niej. I zrozumiał także, że ta nieruchoma twarz, z rumieńcami i pyzata, nie była z żywego ciała. Jego ręka gładziła pistolet ukryty w szarfie i musiał powstrzymywać chętkę na jego wyciągnięcie i wypalenie, chętkę podburzaną przez lady Hamilton, która mówiła: „Okropna jest ta ślina z pająków! Wyciągnij pistolet i zabij ją!”; ale on hamował ją, objąwszy w talii i trochę ją do siebie przygarniając - zatem ta jedyna jego ręka znalazła się z dala od broni i była zajęta, ale znowu uwalniała się - jakby tej nocy rękojeść z macicy perłowej rywalizowała w uwodzeniu z pośladkami damy. Flaviarosa podeszła do Agnesse i wyszeptała jej do ucha: „One przyszły tu oficjalnie na przeszpiegi”. „To mnie szukają”. „Ale znajdą mnie i co ja potem zrobię?” „Do pani nie odnoszą się prawa Wyspy i w ostateczności zawsze może pani wyjechać; ja jednak będę miała kłopoty, jeśli ktoś oskarży mnie przed Trybunałem Dwunastu. Nawet mój ojciec nie mógłby mi pomóc w godny sposób; przyjście tu było lekkomyślnością, choć dobrze się bawiłam i nie potrafię naprawdę tego pożałować. Teraz chcę szal”. „Hrabina de Lieven miała szal, ten od złotego deszczu”. „Żeby Jowisz zrobił mnie brzemienną? Wystarczy obrus. Może mi pani ściągnąć jeden ze stołu, po kryjomu?” Agnesse zrobiła to potajemnie. Flaviarosa przykryła obrusem głowę i zawinęła się aż do ust; czerwień ust i czerń maski zostały osaczone bielą; co do oczu, skrytych w mroku, nie było ich widać, choć odcinał się ich blask.

„Dlaczego nie przedstawisz mnie tym osobom? Panowie wydają się dystyngowani i panie też, chociaż jedne bardziej niż drugie. Na przykład ta na biało ma trochę za duży nos, a jej szyja jest o kilka cali za długa niż to konieczne. Nie podoba mi się”. „Dama, o której pani mówi, jest ambasadorową rosyjskiego cara w Londynie”. „A ten, co z nią jest, to ambasador?” Konsul machnął ręką. „Przypadkiem siedzi obok hrabiego Metternicha. Sama pani wie, pierwszego dyplomaty Wiednia. Sami ważni ludzie”. Z ust Martwej zwieszał się teraz bardzo duży pająk. Lady Hamilton powstrzymała krzyk. „Spójrz, please, Horacy! Spójrz na usta! Czy ona nie jest naprawdę przerażająca?” „Jeszcze nie jest, kochanie. To nieszkodliwy pająk”. „Ja krzyczałabym, gdybym poczuła go na swoim ciele, krzyczałabym, jakby spojrzał na mnie anioł!” „To nie anioł, kochanie; to zwyczajny pająk”. „A tamta?” Stara wskazała na Marie. „Księżna incognito, której strzeże wicehrabia Chateaubriand. Próbują restaurować Burbonów”. „Ach, to bardzo dobrze, oczywiście, że to bardzo dobrze; ale żeby tego dokonać, nie wydaje się konieczne, żeby ci państwo sypiali razem. A ten taki wysoki blondyn, to pewnie ten od okrętów, prawda? Ten Anglik... Śledziłam go w te noce, odkąd wprowadził się do hotelu, i to świnia, tak jak i pozostali. Cudzołożnicy, sami cudzołożnicy!” „A czemu ty się nie zamkniesz, Fulvia Espartana? Sama jesteś dziwką, którą starość zrobiła wredną. Dwa tysiące lat grzeszenia we wszystkich łożach Italii ze wszystkimi Włochami i ze wszystkimi okupantami! Ty sama, ty, mogłabyś opowiedzieć historię od czasów Juliusza Cezara, historię widzianą oczyma profesjonalistki z Subury. Zamknij się i idź ze swoimi siostrami do diabła!” Stara skamieniała, słysząc skierowaną do siebie perorę Flaviarosy, pełnym głosem i spod osłony mroku. „Kim ty jesteś, że to wiesz?”, zdołała w końcu zapytać. „Czarownicą czytającą w lustrach przeszłość i z twojej znam każdy dzień!” „Znam ten głos!”, krzyknęła Stara i wskazała w mrok złowrogim palcem, ale w tej chwili usłyszano wrzask; wydała go z siebie lady Hamilton, zobaczywszy na dekolcie Martwej, wyłażącego z rowka, gigantycznego pająka, niby mały talerzyk, włochatego i powolnego, który zmierzał do szyi, wyciągając chwiejne łapy. „Zabij go!”, krzyknęła; i krzyk przebił wyobrażony sufit tego miejsca i wbił się, niczym zagubiona strzała w jakiś odległy cel. Tym razem admirał wydobył pistolet zza szarfy i wystrzelił; kula trafiła Martwą w miejsce pomiędzy brwiami, mniej więcej trochę po lewej, i roztrzaskała jej twarz na kawałki, odsłaniając to, co było poza twarzą, a było to ciemne gniazdo stawonogów - tam się kłębiły, malutkie i ogromne, wszelkiej wielkości, średnie też, tysiące pająków. Czaszka, bez podpory porcelany, przechyliła się na bok i włosy Martwej, ciągle zaczesane, rozplątały się i rozsypały, jak włosy panienki na wietrze; to jednak, Ariadno, są szczegóły, które opowiadam z powodu pewnych okoliczności, do których nawiążę później. Stara także zapiszczała, zdawszy sobie sprawę ze zbrodni i wrzasnęła: „Morderca!”, podbiegła do siostry, która - źle podtrzymywana przez Głupią, umierającą ze strachu - ledwie trzymała się na nogach, podczas gdy pozostali zmieniali miejsce, rozdzieleni i skupieni w grupę, według nowych zasad kombinacji, takich jak niezrozumienie, strach albo nieodparte pragnienie powiedzenia czegoś. „Morderca! Musisz być Anglikiem!”, czym Stara próbowała wyrazić, za jednym razem, ogólne poczucie podziwu, niemal ideę, wobec Brytyjczyków i ich wyjątkowych cech. Uklękła obok Martwej, która powoli osunęła się na ziemię, i nie bacząc na pająki, wdrapujące się jej na sukienkę, pogładziła zburzoną fryzurę siostry. Zaczęła wydawać z siebie jęki. Powtarzała imię Martwej. Głupia robiła to samo. W powietrzu, uprzednio czystym, unosił się zapach prochu. („Zapewniam pana, milordzie, że tego nie przewidzieliśmy”).

Kobiety opanowało przerażenie pająkami, przede wszystkim tym największym, tym jak talerz, który pewnie był ich matką, babką i wspólnym przodkiem pozostałych, a który zniknął, kiedy kula utrafiła w cel - może skoczył, może skrył się gdzieś w mroku i stamtąd czaił się na soczyste ciała dam, ramiona, piersi, dekolty i początek jakichś pośladków; może po skoku zatopił w wybrane ciało swe jadowite zęby. Bojąc się tego, już to czuły; hrabina de Lieven bez ustanku unosiła ręce do szyi, jakby drapały ją włochate łapy; Marie, bardziej powściągliwa, ograniczyła się do drżenia i ukrywania drżenia, ale mówiła do swojego wicehrabiego: „Lepiej będzie, jeśli pójdziemy”, obawiała się przede wszystkim małych pajączków. „Pewnie tak trzeba będzie zrobić”; jednak konsul, który miał klucz do ogrodu, rozmawiał z admirałem, bardziej niż zwykle machał rękoma. „Ja wejdę na ten cokół”, przyszło do głowy Agnesse; i stanęła obok jakiejś statuy; w jednej chwili reszta pań poszła w jej ślady, więc chwilowo boginie zostały podwojone w tym wstrząśniętym ogrodzie. „Nie ma co się obawiać zaskoczenia, bo kiedy wejdą na nogi, poczujemy łaskotki”. Powiedziała to Flaviarosa, która jednakże uniosła sukienkę i obnażyła łydki, aby lepiej poczuć łaskotki. „Morderca!” Stara podniosła się z ziemi i stanęła twarzą w twarz z admirałem; ból, czy co tam to było, przeniósł ją w dawne czasy jej narodzin, rok iks przed Chrystusem, kiedy jeszcze przedstawiano tragedię jako taką, racja człowieka przeciw bogom, i odmalowała w wykrzywionej twarzy minę swej osobistej racji przeciw bogu Nelsonowi, potężniejszemu niż Posejdon, panu okrętów o trzech pokładach, bohaterowi mórz, jednakże sługi tej drżącej Amfitryty, która wydawała się postarzeć na widok rozchodzących się pająków. „Masz śmierć na twarzy, ty zginiesz od kuli!” Wydeklamowała to w sposób doskonały. Konsul wyjaśnił Nelsonowi, że ta czarownica robiła mu profetyczne groźby, a Nelson odpowiedział, że odgadł to z jej gestów. „A ty, szatański konsulu, słuchaj! Koniec już z hulanką. Tutaj rządzą pająki. Wszystko opanują, pójdą za wami do łóżka, wejdą tym kobietom we wszystkie dziury, zabiją je”. Głupia kucnęła, a jej przepiękne ręce, pokryte jedwabiem i różem, jej niemal przezroczyste dłonie zbierały z ziemi, zmieszane z pająkami, drobniutkie skorupy porcelany; i składała twarz na kolanach, jak niekompletną układankę - cały czas łkając - tutaj kawałeczek nosa, powyżej skroń, prawy policzek, modre oko, błękitne powieki... „A co do tych ździr...!” Agnesse i Flaviarosa aż przylgnęły do ściany. „Ta cwaniara, co uczy angielskiego mojego siostrzeńca! Oskarżę ją o sprzedaż obcym tajemnicy państwowej i skażą ją na bycie kochanką trędowatego generała!” Konsul prześliznął się do ciemnej części ogrodu i otworzył furtkę. Pary zaczęły się wycofywać, lord i lady, hrabia i hrabina, księżna (może) i wicehrabia. „A ty, zamaskowana! Zanim odejdę, zedrę ci tę maskę!” Wtedy Flaviarosa ruszyła do niej z rękoma jak szpony, groźna. „Tylko podejdź, a rzucę cię na ziemię i pokażę wszystkim te sucze kły, które masz między nogami!” Wtedy wrzask Starej zrobił się taki, jak te wydobywane z głębi, jak trzęsienia ziemi: bardzo przedłużone „A”, a po nim przeszywająca seria „CH” i zakończone wyjącymi „U”. W ciszy, która potem nastąpiła, usłyszano stukot kół pierwszego oddalającego się powozu, po nim nastąpił gwizd i rozkazy odbijania wydawane przez admirała i powtarzane przez bosmana. „Cała wstecz!” „Cała wstecz!” „Cumę rzuć!” „Cumę rzuć!” „Naprzód!” „Naprzód!” Boginie z ogrodu zostały bez swoich par i pająki plamiły nieskalane marmury. Agnesse poprosiła pięknego Nicolasa, trochę przygaszonego w tej chwili, żeby natychmiast zabrał ją do Przedmieścia, do domu pewnego Greka, którego imię nie za bardzo pamiętała, Atanasios albo Anastasios, w każdym razie przyjaciel kapitana Triantafillu, a Nicolás, żegnając się z konsulem, wyszeptał mu: „No to teraz Ascanio rozkaże mnie powiesić, na pewno”; ale konsul poklepał go po plecach i odpowiedział, że jego dom jest chroniony immunitetem dyplomatycznym i że będzie na niego czekał. Odjechały wszystkie powozy, oddalała się szalupa po księżycu. „Kazać wezwać pani powóz?”, zapytał konsul Flaviarosy. Wtedy ona powoli ściągnęła maskę i odrzuciła ją na ziemię. Mister Algernon Smith ukłonił się jej i pocałował w usta. Byli w ciemności, i jeszcze bardziej w nią weszli, aż się zagubili.

Zapłonął ostatni płomyk w naszym kominku; pięknie błękitny, ale bez sił; zgasł i wydał z siebie dymek. Pozostał żar otoczony popiołem. Odwróciłem się i spojrzałem na ciebie, Ariadno - spałaś. No, wcześniej mnie już dziwiło, że pająki nie zmusiły cię do wydania z siebie pisków, jak czyniły pozostałe kobiety!

Epilog listu
i koniec interpolacji

1.

- Dziś spędziłem dzień, pakując walizkę i układając książki. Zapakowałem też porządną paczkę garnków, które ze mną przyjechały, i gdzieś po dwunastej bagaż był gotowy. Na zewnątrz padał śnieg i w salonie przed naszymi fotelami jaśniał ogień, być może po raz ostatni, nie wiem, czy nazwać go teraz kurtyną naszego teatrzyku, choć nazwałem go tak bez entuzjazmu, z animuszem pozbawionym już animuszu. Co do śniegu, to już wiesz, nie zaczął padać dzisiaj, ale w sam dzień Thanksgiving, kiedy ty wyjeżdżałaś, wielce zadowolona, Boże, jak się śpieszyłaś i z jakże wielkim pośpiechem odwlekałaś wszystko i musiałaś wszystko robić jeszcze raz - a to rzeczy w torbie, a to tajemnicza paczuszka, którą wiozłaś dla Claire'a, a to ostatnie spojrzenie w lustro i ostatnie poprawki; a właśnie tamtego dnia nie powiedziałem ci tego, ale nie podobało mi się to, co na siebie włożyłaś, te amerykańskie jaskrawe kolory. Przekonywałbym cię, że taka śniada cera jak twoja, cera śródziemnomorska, nie domaga się właśnie takich błękitów i różowości, które zachwycają te tutejsze kobiety. Ileż razy śmialiśmy się, przypomnij sobie, z doktor Rice i jej odświętnych kreacji! Ale zamilkłem i trochę się cieszyłem, myśląc, że podobny zestaw spódniczki, swetra i fulard (na szczęście płaszcz był ciemny) jest tylko hołdem złożonym pamięci i nieśmiertelnej obecności matki Claire'a, która pewnie też ubrałaby się w taki sposób. Och, dałbym sobie rękę uciąć, że matka Claire'a w Niedzielę Wielkanocną ubierała się w te same kolory, a na głowę wkładała liliowy albo fioletowy kapelusz, żeby wziąć udział we mszy w normandzkim kościółku w jego wiosce! Nie wiem, czy myśleć, że podobne poświęcenie twojej prostoty było decyzją świadomą czy niezamierzoną, ale nie ma wątpliwości, że wpłynęło na to twoje pragnienie, żeby się podobać, prawda? Claire'owi, rzecz jasna, w żadnym razie nie mnie.

Walizki były już więc spakowane, i paczki też, kiedy ktoś głośno zagwizdał z drugiego brzegu jeziora, głośno i to kilka razy; był to jeden z tych przeciągłych gwizdów, niemożliwych do pomylenia, poganiania i pośpiesz się pan, wyszedłem zatem zobaczyć, kto to taki, i zobaczyłem na pomoście parę młodych ludzi z samochodem, chłopaka i dziewczynę, którzy zawołali do mnie, sylabizując, że są nowymi mieszkańcami chatki i żebym im przewiózł łódkę. Musiałem to zrobić. Przedstawili się, nie wiem jakimi imionami. Ona, jedna z tych dziewcząt zewnętrznie ślicznych jak pomarańcze z Kalifornii; on odrobinę popędliwy. Wskoczyli do łódki. Nie czekając na mnie, podczas gdy ja ją przywiązywałem, przejrzeli wszystkie zakątki, a rozejrzawszy się, zapytali, czy już wyjeżdżam. „Mój wynajem kończy się o dwunastej w nocy, a jest trzecia po południu”. Wtedy on mi wyznał, a może tylko mnie poinformował, kiedy ona poprawiała firanki swojego pokoju i przestawiała meble, że postanowili spędzić tu intymne popołudnie miłości i blantów i że skoro jeszcze nie wyjeżdżam, to żebym przynajmniej pozwolił im zająć jeden z pokojów. Odpowiedziałem mu, że nie. Miałem zamiar spędzić resztę godzin na dokończeniu tego zeszytu, a nie mógłbym tego zrobić niepokojony przytłumionymi odgłosami skromnej orgii. Kawalerowi nie spodobało się to. „Będziemy tu punktualnie o dwunastej”. „A ja wyjdę minutę przed”. Był punktualny; kiedy dopływałem do pomostu wypakowaną łódką, oboje tam czekali, z przyprószonymi śniegiem wełnianymi czapkami; ona z wielkimi rumieńcami. Nawet mnie nie pozdrowili, a i ja, rzecz jasna, nie życzyłem im szczęścia. Wyciągnąłem swoje rzeczy z łódeczki; oni wskoczyli do niej i odpłynęli. Może usłyszałem śmiech. Noc należała do nich na ich sposób; a na mój sposób należała do mnie. (Ponieważ opowiadam ci to teraz, z wyprzedzeniem, możesz wywnioskować, że wtedy nie zapisałem nawet jednego słowa na tych stronach. Przeszkodziło mi tych dwoje; nawet jeśli zostawili mnie samego przez te popołudniowe godziny, ich wizyta i ich słowa zniszczyły moją intymność, zastąpiły ją godziny zmieszania. Uderzyła mnie, przede wszystkim, wulgarność tej pary - ponieważ on doszedł do tego, że powiedział do mnie niezbyt cichym głosem: „Bo moja dziewczyna i ja chcemy się pieprzyć”).

Teraz jestem w swoim starym pokoju, w domu Claire'a, w którym byłaś tyle razy, w którym tyle mówiłaś, i płakałaś. Ponieważ szybko wyjadę, już patrzę na niego z przedwczesną nostalgią, już przeżywam smutek pożegnania z nim. Przerywam, unoszę głowę, w powietrzu zastyga ręka z piórem i pozwalam, żeby spojrzenie przesuwało się po miejscach i rzeczach: twoje miejsce obok mojego i kąt, w którym się chroniłaś, kiedy przychodziłaś milcząca i trochę zachmurzona - usadowiona na podłodze, ze skrzyżowanymi rękoma, obejmowałaś nogi pod kolanami i siedziałaś tak może z godzinę z zamkniętymi oczyma, ale myśli malowały ci się na twarzy, czasem uśmiechniętej, czasem zmartwionej. Gdybym nie był intelektualistą, mógłbym oddać się uczuciom bez refleksji i bez krytyki; ale ponieważ nim jestem, przypomina mi się, że temu, co odczuwam, nadaje się nazwę fetyszyzmu, wielbieniu przedmiotów, których używała inna osoba, nabożności wobec miejsc, w których mieszkała - niemal połowa miłości! To tak, jakby człowiek nagle został zdyskwalifikowany, prawda? Fetyszyzm. Jak to źle brzmi! Ale to tylko słowo - uczucie jest słodkie i kojące, a do tego dojmujące. Jesteś w tych rzeczach i w tych miejscach i nie mogę pozostać obojętny, choćbym tak myślał, choćbym potem się nad tym zastanawiał. Fetyszyzm czy nie, co to ma za znaczenie?

I zazdrosny, zazdrosny już o ducha, wspomnienie, okazję, błąd. Tamtego dnia w Thanksgiving, po twoim wyjeździe, chciałem być obojętny, jakbyś pojechała udzielać lekcji jednego z tych dni, kiedy ja nie mam zajęć, kiedy potrafiłem urozmaicać sobie czekanie pracą albo po prostu badaniem Wyspy. Może zaczął padać śnieg, biały proszek, niespodziewany, a jednak logiczny, i przez jakiś czas stałem w oknie, patrząc, jak pada, i mając nadzieję, że już tego dnia, pierwszego, przyjdą jelonki o malutkich różkach w poszukiwaniu soczystych listeczków, zapomnianych przez zimę. Jednakże podobna nadzieja, i następne, które po niej nastąpiły, były tylko pretekstem do odgonienia natrętnych niepokojów, powracających obrazów, przynoszonych do mojej samotności z salonu Claire'a i robiących ze mnie niemal naocznego świadka. Widziałem, słyszałem wszystko. Za każdym razem było inaczej, ale z jedynym zakończeniem, w którym Claire zanosił cię w ramionach przed portret matki, jak przed idola, i podnosił cię jak nagą ofiarę. A mnie wydawało się, że słyszę, jak mówi tym swoim doskonałym angielskim: „Nią zwyciężyłem ciebie”, ale też „Tobie ją poświęcam”.

Myślę, że gdzieś w połowie popołudnia przypomniałem sobie tę drugą Wyspę i jej niedokończone historie; ale natychmiast wyleciały mi z pamięci, pogrążyły się w swej tradycyjnej mgle, w przekonaniu, że już ich nie potrzebujesz (ani też ja), że wzięłaś z nich i ze mnie tyle, ile ci było trzeba. Opowiedziałaś Claire'owi scenę we dworze konsula, podczas której wymyślono Napoleona, a Claire, najpierw się uśmiechnął, a potem powiedział coś takiego jak to: „Popatrz, jak miło! Chociaż, oczywiście, ten pomysł nie ma żadnej wartości naukowej i nawet nie jest ciekawy. Ja też wymyślałem rzeczy takie jak te, ale odrzuciłem je, bo były niewystarczające. Nie rozumiesz, Ariadno, że tylko scena w stylu Szekspira może wdzięcznie zastąpić to, czego jeszcze nie znamy? To oczywiste, że wymysły naszego przyjaciela dalekie są od szekspirowskich”. A nie przedstawiłaś mu przecież końcowej interwencji Świętych Sióstr, bo spałaś, kiedy przyleciały! Skłaniam się do tego, by uznać to za odrobinę lekceważące. (Ale to, co właśnie ci opowiedziałem, nie wiem, czy jest pewne; stanowi element moich domysłów. I pomyśleć, że nigdy nie dowiem się, co naprawdę powiedział ci Claire ani czy w ogóle był łaskaw powiedzieć cokolwiek! Może kiedy ty zaczynałaś swoje opowiadanie, zrobił gest lekkiego znudzenia i zasugerował, żebyś zostawiła tę sprawę na później).

Jednakże, i tylko jako sposób na własne schronienie albo ucieczkę, pomyślałem o opowiadaniu, poszukałem w płomieniach jego dalszego ciągu, i nie dlatego, żebym uważał je za niezbędne, ognisty wybieg, ale przez wierność temu, co było rytuałem i ceremonią. I pierwszą rzeczą, która mi się pojawiła, był cień Starej, stojącej przed Ascaniem, w tym wielkim gabinecie w Pałacu, pełnym czworokątów i majestatycznych duchów; prosiła siostrzeńca, ni mniej, ni więcej, tylko o dekret albo rozporządzenie, w którym obwieści się, że Martwa zostanie pochowana z honorami wielkiego komodora i że podwiozą ją do katedry na artyleryjskiej lawecie przez szpaler uzbrojonych marynarzy i z dwudziestoma jeden salwami artyleryjskimi. „Ale czyś ty oszalała?! Przecież nie mamy marynarzy. Jak mają zrobić szpaler, a do tego jeszcze uzbrojeni? Poza tym to byłby skandal dla wszystkich kancelarii, skandal, przede wszystkim w gabinetach imperium, zawsze tak uważnego na sprawy protokołu, tak wymagającego; nie mówiąc już o Anglikach. Istnieją prawa rządzące ceremoniałem, a twoja siostra nie jest księżniczką krwi, co usprawiedliwiłoby lawetę i honory. Będziesz musiała zadowolić się prywatnym pogrzebem”. Stara o mało nie rozdarła szat. „Prywatny pogrzeb! Moja siostra prywatny pogrzeb! Ona, która była bardziej niż księżną i bardziej niż królową, bardziej niż cesarzową i papieżycą, bo była nimi wszystkimi! Co ty sobie myślisz, Ascanio! Czy straciłeś sens rodzinnej godności?” Ale Ascanio ograniczył się tylko do poproszenia jej, żeby się nie wygłupiała, bo jest bardzo zajęty; niech wymyśli inny rodzaj pogrzebu, tak wystawny, jak jej się będzie podobało, nawet z rakietami i ogniami bengalskimi, jeśli tak woli, ale żeby w żadnym razie nie mieszała w to czynników oficjalnych. Tego poranka Ascanio był w złym humorze, był w podłym nastroju, bo Stara zanim poprosiła go o honory rządzącej księżnej dla Martwej, opowiedziała mu o przeczutej orgii we dworze konsula i zadenuncjowała Agnesse jako uczestniczkę ceremonii zupełnie na golasa. „Zapewniam cię, że były nagie! Mój węch na kilometr wyczuwa kobiece ciało! Nagie, podłe ździry! A jednej nie widziałam twarzy, ale musisz zapytać swoją żonę, gdzie była dziś w nocy!” A ciekawe było to, że Ascania niewiele zaniepokoiło to, co robiła jego żona tej nocy ani gdzie czy z kim była; ale wiedza o tym, że Agnesse była obecna na kolacji u konsula, rozpłatała mu serce na dwie połowy, dokładnie z góry na dół, i wcisnęła mu w mózg coś jakby ciemną chmurę, która nie pozwalała mu zrozumieć, ale doprowadzała go do furii. Niemniej w środku udręki zadawał sobie pytanie i nie znajdował odpowiedzi. Jaki związek miała Agnesse z konsulem? Czy może należała do jego haremu? Czy nie była po prostu agentką Foreign Office wprowadzoną do jego gabinetu, żeby go szpiegować? Kiedy Stara sobie poszła, lamentując, Ascanio wszedł do pustego gabinetu Agnesse i jej ewidentna nieobecność wstrząsnęła mu duszę, i z pewnością to w tamtej chwili jego ból przemieszał się z planetami i gwiazdami, aż zmienił go w ból kosmiczny, tak że ukłucia w środku serca bez żadnej wątpliwości były odczuwalne na Kasjopei i zmieniały kierunek wiatru. Jednocześnie jego westchnienia, przemieszane z rozkazami, rozbrzmiewały pod sklepieniem pomalowanym przez najlepszych mistrzów XVIII wieku: „Niech natychmiast pojedzie powóz do domu wdowy Fulcanelli i przywiezie panienkę!” Powóz powrócił pusty, z informacją, że panienka nie wróciła do domu na noc. „Niech przywiozą wdowę Fulcanelli!” Kiedy Marietta stanęła przed nim, przestraszona, lecz godna, opowiedziała mu tylko, że na chwilę przed świtem, niebo już różowiało na wschodzie, przed drzwiami zatrzymał się powóz i jakiś mężczyzna, którego nie znała, przywiózł jej liścik od Agnesse, podpisany przez nią, z błaganiem, żeby wręczyła oddawcy jej rzeczy zapakowane w kufer, nie zapominając o papierach i szpilkach do włosów. I to było wszystko. „Bez żadnego wyjaśnienia, panie ministrze, i nie dlatego, żebym o nie prosiła! Ten mężczyzna był niemową”. „Wiesz, Marietto, że mogę kazać cię torturować, aż wyznasz wszystko, co wiesz?” „Możesz wysłać mnie na męki, gdzie z pewnością umrę, ale nie wydobędą ze mnie żadnego słowa więcej, bo ich nie ma!” Ascaniowi wydało się, że Marietta nie kłamie, więc odprawił ją, mówiąc, że chwilowo skończyli, a następnie wezwał dowódców poszczególnych policji, tej państwowej, tajnej i swojej, i nakazał im szukać Agnesse, dom po domu, nie wyłączając, rzecz jasna, rezydencji angielskiego konsula, godnego szacunku pana i przyjaciela, którego oczywiście prosił o wybaczenie za kłopoty; a wszystko to robił, wykrzykując, wchodząc, wychodząc i stając w miejscu, z ewidentnymi i łatwymi do zinterpretowania oznakami utraty umiaru, a może nawet spokoju, czym zbił z tropu personel Pałacu, co się z nim stanie, co mogło się z nim stać, i wiadomość o zamieszaniu dotarła do Flaviarosy, kiedy - dość późno - pojawiła się w swoim gabinecie, z oczyma zdradzającymi, że niewiele spała, ale spokojna i pewna siebie jak nieco rozwiązła królowa. Pierwszy donosiciel pod ręką powiadomił ją, że Jego Ekscelencja o tej porze chodzi wzburzony, że tylko krzyczy i że żadne biuro nie działa, bo po rozkazach przychodziły rozkazy przeciwne, a po „tak” przychodziło „nie”. Flaviarosa załatwiła kilka nieistotnych spraw, skreśliła kilka słów do mister Algernona Smitha, prosząc go o wybaczenie z powodu kłopotów, które z pewnością sprawi mu policja, o ile ona nie zdąży im zapobiec, i ze spokojem skierowała się do wielkiego salonu męża, gdzie Ascanio, po atakach i wzywaniu nieba, wpadł w swego rodzaju cichą i czasem jękliwą melancholię. Zobaczył Flaviarosę i nie poruszył się, dopóki ona nie powiedziała: „Nie szukaj więcej tej dziewczyny, bo uciekła”. Wtedy Ascanio podskoczył i silnie chwycił żonę za ramiona. „Kto jej pomógł uciec? Ty?” „Nie, to nie ja, bo nie miałam takiej okazji, ale gdybym miała, to bym tak zrobiła. Moja policja poinformowała mnie o jej wyjeździe dziś rano, na jakiejś greckiej łodzi, nie wiem, w którym kierunku. Zabrała ze sobą wszystkie rzeczy”. Ascanio w jednej chwili opadł na fotel i zaczął się nad sobą użalać: „Agnesse, Agnesse, uciekła mi moja miłość, zostawiła mnie bez życia!” i więcej rzeczy w tym guście, chaotycznych, aż Flaviarosa, dość wzruszonym głosem, wyjaśniła mu, że to on jest temu winien, że Agnesse uciekła z czystego strachu, po tym jak czarownice odkryły ją we dworze konsula. „A ty skąd to wiesz?” „Wie o tym całe miasto i o niczym innym się nie mówi!” „Ale co ona mogła robić we dworze konsula?” „Bawić się, tylko się bawiła! No dobrze, i jeszcze przespać się z kimś, jak sądzę. Nigdy nie przyszło ci do głowy, że młoda dziewczyna potrzebuje odrobiny rozrywki. Ludzie mają swoje serce”. Wtedy Ascanio wstał i wyznał żonie łamiącym się głosem i z oczyma utkwionymi w najwyższy punkt sufitu: „Ja ją kochałem, rozumiesz? Kochałem ją całą duszą, kochałem ją tak, jak nigdy nie kochałem ciebie, kochałem ją bardziej niż własne życie i bardziej niż cokolwiek na świecie”. „Tak, ale zapomniałeś pójść z nią do łóżka”. „Ona jest zamężna, a ja żonaty, Flaviaroso! I moje sumienie nie pozwalało mi...!” „Sumienie Agnesse nie zgadzało się z twoim, oto wyjaśnienie”. „Ja wielbiłbym ją w ciszy, aż do końca swoich dni. Dałbym jej władzę, pieniądze”. Flaviarosa wzruszyła ramionami. „Agnesse wolała odrobinę szczęścia”. „Chodzi ci o rozkosz?” „Naturalnie, o tę rozkosz, która jak na razie jest niezbędna, żeby być szczęśliwym”. „Gdybym o tym wiedział, też bym jej to dał”. Wszechmocnego Aldobrandiniego naszło w tej chwili coś, jakby czkawka. Ponownie usiadł, ukrył głowę w dłoniach. Z drżenia Flaviarosa wywnioskowała, że płacze. Pogładziła go po włosach i powiedziała: „Tego już się nie naprawi. Jeśli będziesz czegoś ode mnie chciał, będę w swoim gabinecie”.

Dotarłszy do tego momentu sceny, dym z polana, które źle się paliło, przesłonił mi salon w Pałacu, gdzie Ascanio skrywał swoją słabość, a kiedy dym się rozwiał, zobaczyłem procesję Trzech Lektyk, środkowa była pusta i z czarną krepą, wychodzących z domu i minąwszy Pałac, skręcających w wąski zaułek i wchodzących w ciemne zaułki dawnego getta. Dotarły do domu z wielkim dziedzińcem, na którym było widać duże i małe statuy, czy to pogańskich bogów, czy to chrześcijańskich świętych, z białego marmuru i drewna. Na zewnątrz nie było nikogo, ale Stara, nie wysiadając z lektyki, zagwizdała, wsuwając sobie dwa palce do ust, zagwizdała, jakby była dowódcą okrętu, i ktoś usłuchał tego rozkazu, bo najpierw pojawił się mężczyzna, wyglądający na służącego i był nim w istocie, a potem następny mężczyzna, który też wyglądał na służącego, ale nim nie był, i u tego ostatniego zamówiła maskę Martwej, przód twarzy odlany w gipsie, z kolorami na policzkach i ustach, te bardziej jabłkowe, tamte krwiste, jakie były za porcelanowego życia, i takie brwi, takie rzęsy, a w tym głębokim błękicie otwarte oczy. Rzeźbiarz wysłuchał jej w milczeniu, a kiedy Stara skończyła swój opis żądanej twarzy, rzeźbiarz poinformował ją, że dobrze, że zaraz to zrobi, ale że te barwy twarzy nie wydają mu się odpowiednie na maskę dla kogoś, kto zostanie pogrzebany, bo każdy, kto je zobaczy, uzna ją za żywą, i nikt nie będzie czuł współczucia, a już na pewno nie oburzenia; jeśli jednak odmaluje ją ze śmiertelną bladością, to całkiem inna sprawa, będzie poruszająca, dramatyczna, patetyczna. Stara zapytała siostrę, co o tym sądzi, i zanim Głupia mogła wyrazić opinię, podziękowała rzeźbiarzowi za uwagę i ustnie udzieliła mu carte blanche na przygotowanie oblicza możliwie najbardziej przekonywającego, nie przejmując się estetyką, do której skłonny byłby rzeźbiarz, i że chce ją dostać szybko, bo tego samego popołudnia planowała otworzyć kaplicę, do czego potrzebowała rzeczonego oblicza, bez którego reszta twarzy, z tyloma pająkami w środku, wyglądała brzydko. Rzeźbiarz zapewnił, że praca zajmie mu niewiele godzin, bo w upale gips i farba szybko schną, i że może się go spodziewać około zachodu słońca. „Ach, jeśli tak będzie, zapłacimy ci złotem! Przynajmniej jedną monetę, a może nawet dwie, jeszcze zobaczymy”. Potem Trzy Lektyki odeszły. Głupia, bardzo zadowolona z tego, że jej siostra będzie miała twarz.

2.

- Jeśli cofniesz się o kilka stron, na końcu któregoś rozdziału znajdziesz obraz, może tylko wspomnienie, albo - nie wiem - aluzję, w której zapowiadam twój powrót; czy było trafione, czy nie, to przewidywanie twojej przyszłości, ta zuchwałość wobec Przeznaczenia, z którego starałem się wydobyć pewność, a otrzymałem jedynie bezradność, bo to właśnie czyni przepowiednia, potęguje niepokój. W tamto popołudnie Thanksgiving, raczej w tamten wieczór, podczas gdy w mojej głowie krążyło to, co mogło się wydarzyć i to co się wydarzało, spowił mnie wiatr strachu; wiesz o tym, to uczucie jest tak niestałe jak pogoda za oknem, więc odnalazłem odrobinę spokoju, zakamarek nadziei, we wspomnieniu tego, czego wcześniej się dowiedziałem, tej sceny całkowicie wymyślonej przez moje pragnienie, na końcu której twoja miłość doznaje porażki, bezpłodna wobec oczywistej i niezmiennej niemocy Claire'a. Zabawiałem się, znużony; przyglądałem się wam, w duecie kulminacyjnym melodramatu, ze śniegiem padającym jako tło, obrazy przelotne, ledwie dostrzegalne, i we wspomnieniach zostały mi z tych fantazji twoje ręce niezamierzenie błagające i pogardliwe spojrzenie nazbyt inteligentnego niby-maczo. Uważałem to wyśnione rozwiązanie za tak logiczne, że zaakceptowałem je bez oburzenia, jak akceptuje się nieuchronne rozwiązanie równania. Ale zrozum to dobrze, nie myśl, nie sądź, że doszedłem do podobnego przekonania po mniej lub bardziej rygorystycznym rozumowaniu, lecz pozwalając tylko, żeby obrazy, wcześniej zasmucające, przyszły same, jakby one same były Claire'em i tobą. Jakbyście Claire i ty przeżywali to, a ja byłbym zwykłym świadkiem. Ale dobrze to zrozum, wcześniej i później były kierowane jakimś moim uczuciem, popychane nim, aż do upragnionego i uspokajającego końca - i nie należy się dziwić - po cierpieniu moje serce łaknęło uspokojenia.

Dlatego byłem zaskoczony, początkowo, kiedy się pojawiłaś przed drzwiami, nie obwieszczając swojego przybycia klaksonem z drugiego brzegu, kiedy zastukałaś do drzwi i powiedziałaś: „To ja, otwórz”; a potem, kiedy otworzywszy drzwi, zobaczyłem twoją twarz bez wyrazu, spokojną, która na mnie patrzyła, i usłyszałem twój głos: „O nic nie pytaj, zostaw mnie” i delikatnie, lecz zdecydowanie mnie odsunęłaś i poszłaś do swojego pokoju. Zamknęłaś drzwi, nie na zamek (przynajmniej nie usłyszałem go), i padłaś na łóżko (jego dźwięk można usłyszeć). Ja, stojąc, oparty o coś, może o drzwi albo o ścianę, nie wiedziałem, co zrobić wobec takiego twojego przybycia, którego nie przewidziałem, na którego przyjęcie nie byłem przygotowany. A po wszystkim, teraz tak myślę, jest dla mnie jasne - kim ja dla ciebie jestem? Człowiekiem, którego spotkałaś, dalekiego od swoich korzeni, ty od twoich, oboje czysta teraźniejszość, mniej więcej; człowiekiem, który żyje w niedzielonych wspomnieniach i w dali, i z którego - gdy go spotykasz i wprowadzasz, dociera do ciebie - ledwo muskający cię obraz być może dociera do twojego, ale nie może go dosięgnąć, tak po prostu, tego gasnącego żaru, choć może otoczonego popiołem, w którym istnieje i który określa, czym jesteś. Ludzie tacy jak my, przypadkiem połączeni ze sobą emigranci, mogą pójść ze sobą do łóżka w jakąś noc orgii albo znudzenia, może także samotności; mogą, tak jak my, rozmawiać w nieskończoność i opowiadać sobie różne rzeczy prawdziwe albo po prostu wyśnione. Na przykład te, które ty mi opowiedziałaś; ale co mogę wydobyć z tego na twój temat, jeśli nie te dalekie przebłyski, które wymknęły ci się przy jakiejś rozmowie? Tak samo jak ty o mnie. Tak, rozumiem to - żebyś usiadła u mego boku, żebyś płakała mi w mankiet, żeby uspokoiło cię i pomogło ci opowiadanie o tym, co się dzieje pomiędzy Claire'em i tobą, musielibyśmy wiedzieć znacznie więcej o sobie wzajemnie, wiedzieć wszystko, być dla tego drugiego bez tajemnic - ale prawdę mówiąc taka przyjaźń, raczej idealizowana, nie wiem, czy istnieje poza światem powieści, taka przyjaźń, która pchnęłaby cię do opowiedzenia mi tego bez uprzedniego wyjaśnienia, jako coś naturalnego, jako coś koniecznego, tego epizodu z twojej historii. I myślę teraz, wiele dni potem, kiedy zaczynam się uspokajać, że gdyby sprawa Claire'a nie zakończyła się fiaskiem, że gdybyś została z nim, w podobny sposób bylibyście dwojgiem obcych sobie ludzi, którzy dzielą ze sobą życie, a nawet wierzą, że się kochają, ale nie znają się i dalej pozostaną nieznajomymi! Co gorsza, Claire odgrywał przed tobą, przez ponad dwa lata, rolę, pod przykryciem której ukrywał nie wiem co, może ty także, poza znanym nam jego niedomaganiem. Chciał na zawsze połączyć ciebie z jakimś artystycznym kłamstwem, z piękną maską, z postacią literacko nienaganną. Ale nie męczyło cię, że zawsze mówi: „Kocham cię!” wersami swego dziadka czy jakiegoś innego poety? Myślę, że jego niemoc dotyczy czegoś więcej niż tylko miłości; że nie może też wyrazić swoich uczuć własnymi słowami, bo nie czuje - dość już, że mówi ci, co myśli.

To wszystko, Ariadno, teraz przychodzi mi do głowy. Tamtej nocy nie mogłem myśleć. Czułem cię tak blisko, zbolałą, nieszczęśliwą, i tylko zadawałem sobie pytanie o to, dlaczego nie przyjdziesz do mnie, skoro ja jestem twoim lekarstwem. Posłuchaj dobrze, Ariadno, oczekiwałem czegoś takiego: ty otworzysz drzwi, staniesz w nich podświetlona od tyłu, obraz potarganego porzucenia; wezwiesz mnie po imieniu i poprosisz, żebym wszedł. A kiedy będziemy razem, nie odezwiemy się do siebie słowem (wszystko zostaje w domysłach); ale sposób, w jaki będziesz płakać na moim ramieniu, wyjaśni mi, że w końcu zrozumiałaś. Po tamtej nocy doszedłem do tego, że powinno było się wydarzyć dokładnie coś przeciwnego; ja powinienem był otworzyć drzwi, stanąć w nich (i nie pod światło, bo w salonie było ciemno) i powiedzieć ci, żebyś więcej nie płakała. Jedno rozwiązanie i drugie, nie wiem, które z nich jest bardziej nietrafione, bazowały na założeniu, na moim niezłomnym przekonaniu, ale szybko złamanym, że popełniłaś błąd, zakochując się w Clairze, i że zrozumiawszy swój błąd, wrócisz do mnie, albo konkretniej, przyjdziesz, kiedy zrozumiesz, tak nagle, jak objawienie albo wybuch, moją przeogromną miłość itd. Widzisz, ile czasu minęło; więc przyznaję, że nigdy mnie nie kochałaś i nie mogłaś mnie pokochać, i że jeśli w którymś momencie prawie się pocałowaliśmy, to tylko w wyniku pewnych okoliczności, nie uwzględniających twojego serca. Błędem byłby ten pocałunek tamtej nocy, gdybyśmy pozwolili mu się ponieść... Przeszkodziły mu, pamiętasz?, Złowieszcze Siostry.

Spędziłem noc, stojąc albo siedząc przed twoimi drzwiami. Nigdy ich nie otworzyłem, bo zawsze potrafiłem uszanować cudzą wolę, i to kazało mi zachować spokój i ciszę. Nie wiem, czy gdzieś nad ranem nastąpiła chwila, kiedy zmieniłem miejsce. Usłyszałem hałas w twoim pokoju, znowu zacząłem czekać, domyśliłem się, że pakujesz walizkę, i ukryłem się. Wyszłaś później, nie robiąc hałasu; widziałem cię z mojego ciemnego okna, jak idziesz do pomostu, wchodzisz do łódki i wiosłujesz na drugi brzeg. Usłyszałem też silnik twojego samochodu, który długo nie mógł zapalić, tak zimno było w tę śnieżną noc. I usiadłem ze wzrokiem zagubionym w białych drzewach, w mrocznej głębi drzew. W tamtej chwili zrozumiałem, że nasza historia dobiegła kresu.

Historie o miłości, Ariadno, powinny być opowiadane tylko przez kobiety, bo to w ich sercu zawsze jest klucz, a w naszym namiętność, która nie rozumie i wyobraża sobie. Co też ty byś mogła napisać po przeczytaniu tego zeszytu i jakże jasne stałoby się to, co teraz takie nie jest! Dodałabyś tylko kilka suchych stron, ale dosadnych, z których można by wywnioskować, że jedyną przyczyną, dla której mnie nie pokochałaś, jest ta, że mnie nie kochałaś, tak po prostu, a ja to komplikuję i mieszam z odległymi galaktykami i niepoznawalnym sekretem istnienia. Świat odzyskuje zburzony porządek, kiedy miłość mężczyzny znajduje wzajemność; w obliczu „nie” świat się rozstraja, wszystko stoi nie na swoim miejscu i powszechne niezrozumienie towarzyszy zawiedzionemu uczuciu. Mamy skłonność (powinnaś o tym wiedzieć, ty, która czytałaś sporo poezji) do wikłania wszechświata i bogów w uczuciowe niepowodzenia, nadawania wymiaru kosmicznego temu, co nie wychodzi poza ściany sypialni (przypomnij sobie, co kiedyś powiedział sir Ronald Sidney). Przyznaję, że ten brak wyczucia proporcji, że to przesuwanie rzeczywistości w kierunku wymyślonych światów stworzyło wspaniałą poezję; ale czy nie należałoby mieć na względzie tego drugiego punktu widzenia, tego, który sprowadza miłość do swoich granic i wyraża ją słowami prostymi i dosadnymi? Odniosłem się przed chwilą do kilku stron. Nie wystarczyłoby jedno krótkie zdanie, żeby nasza relacja została kompletnie wyjaśniona, w kwestii odnoszącej się do ciebie? „Dlaczego miałabym pana kochać, skoro mi się pan nie podoba?”

Nie przypominam sobie, żebym (a jeśli nie zrobię tego teraz, nie zrobię nigdy. Chociaż czy naprawdę muszę to kiedyś zrobić?), nie przypominam sobie, żebym kiedyś ci powiedział, że często w naszych nazbyt intelektualnych rozmowach - zobaczymy, kto kogo pokona - w których nawet coś tak podstawowego jak kobiece pośladki mniej lub bardziej zauważone, podawaliśmy jednemu z tych wysoko naukowych procesów, w których fizyka zamienia się w poezję, a ta w słowa, zapewniłem Claire'a, powołując się na prawdę wynikającą z doświadczenia, a nie ze zwykłych spekulacji, że mężczyzna jedynie poprzez kobiece ciało może dotrzeć do esencji rzeczywistości. Nie rzuciłem mu tego w twarz, tak jak się rzuca obelgę, lecz mówiąc, na przykład, o tym słynnym pisarzu, o którym wiemy z plotek i możemy to też wywnioskować z treści jego prozy, że w życiu nie spróbował kobiety, ani w sposób bezpośredni, ani nawet w jakiś sposób nie wprost, i że nie wdychał, biedaczek, tej kwaśnej woni dojrzewającej dziewczyny. I aby pogrążyć Claire'a, żeby nie był w stanie udzielić mi repliki, zwykłem cytować na swoją korzyść niektóre wiersze jego prapradziadka, bo on dosięgnął rzeczywistości aż do przesytu, i to na wszystkie sposoby. Jednak teraz, w tej chwili niespodziewanej iluminacji w odniesieniu do miłości, zaczynam powątpiewać w swoje dawne przekonania, te najgłębsze, i zaczynam myśleć, że tymi metafizykami zwykle maskujemy nieuleczalny romantyzm, my, wcale nie romantyczni z nadmiaru rozumu, i że to, co się poznaje poprzez kochane ciało, jest jedynie samym ciałem, a nigdy poprzez to, w czym jest albo co posiada, ale w zwykłych niewystarczających zbliżeniach, bo każdy tak jest zajęty sobą, że nie dostrzega, co pulsuje pod spodem. Co przyszło mi do głowy, ot, tak sobie, nagle i bez zastanawiania się z mojej strony, czy to prawda, czy nie, jak człowiek, który zgadza się, że nagle jednym uderzeniem połamie mu się wszystkie gałęzie drzewa; w ten sposób moje uczucie wobec ciebie zostało obnażone i pozbawione wszelkich dodatków; potrzeba rozmowy i towarzystwa, nic więcej - czyli to, co człowiek może dostać od drugiego, jeśli nie prosi o gruszki na wierzbie, co też trudno byłoby otrzymać od innego drzewa. Ale to zadanie dla dwóch osób, to rozmawianie i towarzyszenie sobie, a ja jestem sam. Choć nie uważam tego za straszne (człowiek po czterdziestce zaczyna na chłodno przyjmować myśli o samobójstwie), nie jest mi obce, że pod tą gorączkową pracą, której mam zamiar się oddać, ale której może się nie oddam, pod tymi honorami, zawodowymi tryumfami, które planuję osiągnąć, ale których może nie osiągnę i których może nie będę poszukiwał, samotność i znudzenie będą codziennie zdobywać kawałeczki duszy, jak podstępny rak komórki. Będę się zabawiał innymi dziewczynami, może spodoba mi się któraś z tych, co to z całych sił starają się zostać kochankami nauczyciela. Nie odrzucam możliwości, że się pomyliłem i wyobraziłem sobie w tobie to, czego tak naprawdę nie było. Och, wyobraźnia bardzo mocno wpływa na miłość! Jednak w ten czy inny sposób nie zdołam odnaleźć tego, co już wydawało mi się mieć.

I to koniec. Mógłby dalej do ciebie pisać, zwyczajne powtarzanie z wariantami. Zostawmy to.

A jeśli któregoś dnia będziesz chciała zrekonstruować sen, który dla ciebie wymyśliłem albo który pomogłem ci wyśnić, wymysły, którymi chciałem cię wyrwać samej sobie i odebrać temu, który cię posiadał, opowiem ci koniec. Chciałbym poczynić kilka wstępnych uwag, albo raczej naprowadzić cię na trop tajemnicy, która przede wszystkim dotyczy ciebie. Jak mogłaś nie zauważyć, że ta historia zawiera anachronizmy? Bo hrabina de Lieven spotkała Metternicha, nie pamiętam teraz, czy w Carlsbadzie, czy w Akwizgranie, poznali się w Carslbadzie i poszli do łóżka w Akwizgranie czy na odwrót, w każdym jednak razie podczas wielkich Kongresów, to znaczy dwanaście albo czternaście lat po okresie, w którym rozgrywa się moja historia; a także w pewnej chwili mówi się, że Głupia miała na sobie suknię pogrzebową Traviaty, kiedy ta dama kolorowych kamelii żyła co najmniej pół wieku później. Nie dyskutowaliśmy o tym, już nie będziemy mieli po temu okazji, ale to powinien być mój punkt wyjścia, to znaczy, że historia rozgrywa się jednocześnie i wszystko jest ze sobą przemieszane, i wszystko się od siebie zaraża i brak jej jednoznaczności, którą daje historia chronologiczna, tak uporządkowana co do lat, dekad i wieków. Gdyby tak nie było, jakie znaczenie miałaby obecność Dorotei na Gorgonie albo to, że Stara ma ponad dwa tysiące lat? Rok, czas, przeszłość są zwykłą konwencją - odwołaj się do luster Agnesse.

Teraz jednak ty siadasz wygodnie obok mnie po raz ostatni i patrząc nie w lustra, lecz w płomienie rozpalonego kominka, w którym znowu zobaczysz naszą wyspę Gorgonę, teraz w całości, nieregularną i wyraźną, pośrodku lśniącego morza. Kilka żagli, jakaś fregata w dali, ten szkuner wchodzący na zatokę. To prawda, że nic z tego nas nie interesuje, zakładając (przypadkiem), że cokolwiek nas interesuje. Jednak na wszelki wypadek zapraszam cię na krótkie przeszpiegi w pałacu Trzech Gracji, zwanych też przez niektórych Trzema Dziewicami, którego fasada jest przyozdobiona żałobą. Nie pytaj mnie o datę, bo jej nie znam. Oczywiście nie jest to następny dzień po strzale Nelsona. Minęło trochę czasu, niezbędnego do wypełnienia nieskończonych szczegółów i warunków, których Stara wymagała w celu pogrzebania siostry. Trzeba było sprowadzić, jeszcze zobaczysz po co, żebraków z Kalabrii i skrzypków z Neapolu. Trzeba było wysłać do Florencji wyspecjalizowaną ekipę włamywaczy, żeby wydobyć z pałacu, którego nazwy się nie podaje, adamaszkową suknię, użytą w dniu ślubu przez pewną nieszczęśliwą księżną. Trzeba było przywieźć pachnące drewno z Orientu na trumnę. Trzeba było... w końcu zorganizowano czuwanie według upodobania Starej, z wyraźną aprobatą Głupiej, która nawet stwierdziła: „Nasza siostra jest bardzo piękna, aż przyjemnie tak umierać. Chcę, żebyś ją wyciągnęła i położyła mnie na jej miejscu”, a ponieważ Stara powiedziała jej, że nie i żeby przestała wymyślać głupoty, płakała przez trzy dni.

Katafalk, który widzisz, to tylko przykryte skrzynki, jak wszystkie katafalki; ale czarny aksamit z wyhaftowanym herbem, który go przykrywa, był już użyty na pogrzebie papieża Aleksandra VI i został odziedziczony przez Starą za oddane usługi, na dodatek z kilkoma dawkami trucizny. Aksamit trochę się poprzecierał przez te wieki na zgięciach, ale dzięki szczotkowaniu całkiem nieźle wyglądał, a poza tym, jak mówiła Stara, i słusznie, jego podniszczenie uwiarygodniało wiekowy rodowód. Kandelabry były trochę młodsze, z ciężkiego brązu, z amorkami wspinającymi się po krzewach róż i po winnej latorośli i przesyłające sobie pocałunki o bezwstydnym mistycyzmie, dzieła przypisywane Berniniemu w chwilach upojenia. Co do dywanu, przyjechał z Persji kilka wieków wcześniej. Ale to nie ma znaczenia w zestawie; nie rzuca się w oczy, co zaraz się zauważa. Przykuwa za to wzrok, wymaga uwagi od chwili wejścia do tak smutnego i luksusowego salonu, twarz Martwej (Talei, nie zapominaj o tym). Jak na razie rzeźbiarz się sprawił, włożył w maskę sporo talentu. Ponieważ nie dano mu obrazu, który mógłby skopiować, nawet żadnej idei, on przejrzał dawne grawiury i rysunki i w końcu wybrał przepiękną twarz jakiejś dziewicy namalowanej z pewnością przez Guardiego przy okazji jej śmierci, której ze swej strony dodał ledwie zauważalne zmarszczki w kącikach oczu i ust, tylko dlatego, że przy jakiejś okazji usłyszał, że Martwa, tak jak i pozostałe siostry, liczyła sobie całe wieki. Zrobił ją białą, rzecz jasna, ale białością opalizującą, niemal kryształową, a na czerwień ust wyobraził sobie bladość ostrej papryki (w tym oczywiście nie był zbyt oryginalny, ale też nie można wymagać cudów od rzeźbiarza z Wyspy). Dodał kilka lekkich cieni oraz wyżej wspomniany fiolet pod oczy. Kiedy do Starej przyniesiono tę maskę, w pierwszej chwili nie rozpoznała w niej swej martwej siostry, ale ponieważ stłuczona przez Anglika porcelanowa twarz też nie przedstawiała z idealną dokładnością twarzy Martwej (co do której pewni ludzie zarzekają się, że nigdy nie istniała i że była wymysłem taktycznie akceptowanym przez wieki, jak później zaakceptowano Napoleona), powiedziała, że dobrze, że bardzo jest do niej podobna i bez zwłoki sama ją umieściła w odpowiednim miejscu, dopełniła nią leżącą w trumnie postać ubraną we florencką suknię (najprzedniejszy różowy adamaszek). Nie zostało już nic ponad zapalenie gromnic, więc rozkazała, by to zrobić. I już zaczęli wchodzić ludzie, ustawiający się w kolejce przed wejściem do Pałacu, żeby złożyć kondolencje i odwiedzić nieboszczkę, kiedy Starej przyszła do głowy nowa myśl, którą można by jeszcze udoskonalić legendę nieistniejącej siostry, i zapisała na długim i poskręcanym pergaminie, wielkimi ognistymi literami:

Taleja odeszła dziewicą

I sama położyła je u wezgłowia rupiecia, niemal zasłaniając krucyfiks. I wtedy poczuła dumę ze swego dzieła i pomyślała, nie śmiąc przyznać się do tego, że w sumie dobrze się stało, że zabili Martwą, bo w ten sposób ona miała pretekst, żeby zorganizować ten cudowny spektakl i puścić w obieg to rzekome dziewictwo zachowane przez tyle wcieleń, które gdyby było pewne albo przynajmniej gdyby w nie uwierzono, nadałoby wydarzeniu, w całej rozciągłości, tonu podniosłej transcendencji, który (przede wszystkim jeśli zaproponowałaby to Ascaniowi) mógłby zakończyć się beatyfikowaniem Talei, na początek - no bo czy nie była ofiarą protestanckiej nieustępliwości? A tego, co później mogło się wydarzyć, nie chciała sobie wyobrażać, ale samo już przeczucie tego przyprawiało ją o rozkoszne dreszcze. Wszystko to wydarzyło się kilka tygodni przed chwilą wybraną przez naszą ciekawość. Czuwanie trwało tak długo, bo trudno było zrealizować zamówienia złożone na Półwyspie, czy to z racji tego, że w Neapolu było niewiele skrzypiec, czy to dlatego, że w Kalabrii żebracy obawiali się, iż spróbuje się ich oszukać i zostaną sprzedani w niewolę jakiemuś wschodniemu baszy. W końcu udało im się zebrać osiemdziesięciu. Skrzypków dwudziestu pięciu, i kosztowali drogo; od czterech dni ćwiczyli już Misserere Butarellego, które z woli Starej mieli zagrać podczas egzekwii, a śpiewać miały dzieci z chóru łacińskiej katedry (które też ćwiczyły). O tym Butarellim Stara poinformowała odwiedzających, że kochał się w Martwej w swojej młodości (Martwa nigdy nie była młoda) i że skomponował operę na jej cześć, ale kiedy nastąpiła kolejna jej śmierć, może czwarta albo piąta, zrozpaczony kochanek wykorzystał materiał dźwiękowy opery, żeby skomponować elegię, którą odśpiewano na placu w obecności książąt i innych melomanów, i owo straszliwe Misserere, tarabany u wrót piekła, aby wykorzystywać je na możliwych do przewidzenia pogrzebach Martwej.

Otwarcie czuwania zaznaczyło się powagą lamentów bardzo chwalonych przez obecnych - płacz Starej był intensywny i cichy; Głupiej pompatyczny i piskliwy jak u zawodowej płaczki. Stara, czasem, stawała się milcząca i nieobecna, a po takiej chwili, w której wydawało się, że dusza uleciała jej w ślad za siostrą, łkała nagle i z ócz płynęły jej rzewne łzy. Piski Głupiej wznosiły się i opadały, a przy jakiejś okazji były już tak silne, że Stara powiedziała do najbliższego służącego: „Powiedz tej idiotce, żeby się zamknęła, bo już nie mogę jej znieść”, ale to z pewnością jest kalumnia. Jest nią też może i to, że zza uszu Martwej czujnie wyglądały czuwające oczy skamieniałe w agacie, jakby dwóch ogromnych pająków.

Egzekwie zostały zorganizowane pod wieczór i kondukt ruszył, kiedy słońce już zachodziło, z obowiązkową przerwą na odsłuchanie wieczornych fanfar i popatrzenie w górę na sztywną postać Generała, trędowatego ojca narodu, dzięki opiece którego ludzie na Gorgonie mogli się grzebać, jak im się żywnie podobało. Bo tylko by tego brakowało! Najpierw ruszył krzyż wzniesiony z wyżej wspomnianymi lichtarzami, niesiony przez trzech postawnych ministrantów, biała narzutka i czarna sutanna, a za nimi, czterdziestu po każdej stronie ulicy i z wielką przestrzenią pośrodku, osiemdziesięciu żebraków z płonącymi żagwiami w rękach, ani jednego kulawego, ani jednego bez ręki, ani jednego garbatego, żebracy jak dęby, kwiat żebraczego rynku, i osiemdziesiąt drżących i lekko czerwonych płomieni, jak wielokrotne migotanie w nadciągającym zmierzchu, i tak szli, powolni i piękni w swej nędzy; może także byli tysiącletnimi żebrakami, trzytysięcznymi, wolnymi obywatelami, którzy głosowali za cykutą dla Sokratesa i teraz pogrążali się w tym upadku, jeszcze wolni, lecz w nędzy. No, wspaniałą historię można by stworzyć, posiłkując się nimi, wystarczyłoby ich przepytać, pojedynczo! Ale ciebie mogłoby to znudzić, Ariadno, bo jesteś w tym zawodowcem. Zatem zatrzymam się na kilka chwil, żeby ci powiedzieć, czym są te Cztery Wieże. Tego nie widziałaś w swoim kraju, a już na pewno nie tutaj, w USA, gdzie pogrzebowy melodramat woli inne materiały. Cztery Wieże to te cztery słupy niesione przez czterech tragarzy, bardzo ciężkie, dlatego potrzeba do ich noszenia tych czterech rzemieni, które zwieszając się z szyi, spoczywają na brzuchach, a tam w otworze ad hoc wkłada się drzewa albo maszty, to znaczy te słupy, z których do połowy i w górę wychodzą w sposób symetryczny te fioletowe tulipany, wszystkie ze słynnego szkła, aż czterdzieści na każdej wieży, każdy tulipan ze swoją świeczką w środku, a wszystkie świeczki zapalone, popatrz no, tyle fioletowych płomieni, tyle drżących modlitw w górze, jak ruchome krótkie świetliste zamki. Idą na narożnikach trumny, trochę od niej oddalone, naturalnie, żeby się nie potknąć i oświetlają jeśli nie Martwą (którą niosą odkrytą, będziesz zaskoczona, odkrytą, żeby wszyscy mogli pożegnać blade piękno jej gipsu), to przynajmniej jej imię i wspomnienie, wedle zwyczaju stosowanego Bóg jeden raczy wiedzieć gdzie, w przypadku dziewcząt, które umierają z cnotą między nogami. Odkryta, mówiłem ci, i rączki złożone na krzyż, a włosy bez wstążki i wleczone, tak jak słyszysz, wleczone, bo ci, którzy ją niosą, lokaje w żałobnych i srebrnych liberiach, biała peruka, zamiast taszczyć ją na ramionach, niosą ją w rękach, jak widzisz, na poprzecznych noszach, na których spoczywa trumna, i w ten sposób Martwa znajduje się na wysokości odpowiedniej, żeby piędź jej włosów była wleczona i pokornie zamiatała chodnik. Aż dreszcze przechodzą, jak się na to patrzy...! Prawda? Tak piękne włosy, tak jasne, o tak obfitych falach, dzieło sztuki, Bóg wie jakiej perukarki...! Już tylko one uczyniłyby szczęśliwym kochanka, gdyby Martwa kiedyś istniała i pozwoliła siebie kochać! Mówisz, że Butarelli? Kto wie, czy to nie jest wymysł Starej, czy kiedykolwiek napisał Misserere, kto wie...! A wszystko to zaprzecza temu, co już powiedziałem. Zgoda, ale nie zapominaj, że te sprzeczności nigdy nie przestały nimi być, z powodu ekstrawaganckiej i, powiedziałbym, zdrożnej wrażliwości badaczy, którzy zwracają uwagę tylko na kwestie drugorzędne.

Zatem zaraz szedł kler - trzej księża odpowiednio ubrani i jeszcze następnych czterdziestu w rzędach po dwudziestu, na czarno-biało, i to oni śpiewali, kiedy chór i skrzypce milkły, pieśń liturgiczną tłumaczoną przez ludzi z ich tradycyjną złośliwością w następujący sposób:

W górę Zmarłych ulicą
idzie zyskując życie.
Na trzy piastrów trzydzieści
w dziesięciu się zmieści,
a gdyby ich czterdzieści było,
to by więcej wychodziło.

Wykorkowałaś, przejebałaś,
ja też wykorkuję
per secula seculorum
amen.

Tym łacinnikom towarzyszył chrapliwy dźwięk fagotu, na którym grał jakiś gruby człowiek z torbielą świecącą pod lewym uchem, bardzo wyraźną torbielą, człowiek czasem spluwający z większym bezwstydem, niż tego wymaga jego zawód.

Skrzypkowie szli w zamkniętej grupie, po dzieciach z chóru, też w grupie, i tych, którzy grali i śpiewali Misserere, nikomu tak dobrze nie znanego jak Starej: muzyki głębokiej i rozdzierającej, bardziej stosownej dla kontrabasów niż skrzypiec, ale w końcu granej przez skrzypce, bardzo zbliżonej do tego, co wiele lat później było Marszem żałobnym Chopina (który być może zainspirował się Butarellim albo popełnił plagiat, któż to może wiedzieć!) Tam-tam-taram-tam-tara-ra-ra-ram! Naprawdę było szokujące, po pogrzebowych głosach, przeciągłych i ochrypłych, usłyszeć pojawienie się uroczystego i podniosłego Misserere, wykonywanego przez skrzypce, przez castrati, przez ptaki w locie, przez morskie fale, przez wiatry, przez wszystkie dźwięki dochodzące z nabrzeża: krążki, reje, wanty i przez wszystkie hałasy dźwięcznej ziemi. Przeszywało dreszczem, ludzie drżeli, a Michaela powiedziała Gullermowi, żeby pobiegł do okna posłuchać tego tak pięknego pogrzebu. Oczywiście okazał się fascynujący i fascynował widzów, w okolicy coraz bardziej nocnej, coraz ciemniejszej, migotanie palonego wosku, woń kadzidła unosząca się w powietrzu jak wtargnięcie chwały, dym przychodzi, dym odchodzi, i rytm nadawany przez grupę bębnów, grających pełnym dźwiękiem, podczas gdy kler w tym czasie odpoczywał. I na koniec zajmowały ulicę trzy lektyki, tym razem z czarnej laki wysadzanej kością słoniową:

A T E

ta w środku pusta. A potem...

To, co następowało potem, można było zobaczyć, bo Ascanio Aldobrandini, zarządca w pewnym sensie oświecony, albo przynajmniej zwolennik lepszych obywatelek, wyposażył w ogromne brązowe lampy, zasilane z funduszy publicznych, dawną aleję Templariuszy, dzisiaj już Generała, zatem kondukt przechodził nocą po ulicy, jakby był świt albo prawie. W ten sposób można było zobaczyć, co potem następowało, długa, niekończąca się procesja stawonogów, od początku po kres, od palankinu Martwej i jakby z niego spadały: od największego do najmniejszego, nawet najmniejsze pająki, niemal niewidzialne, te, które wciskają się w skórę pod paznokciami u stóp i zabijają. Sprowadzono je ze wszystkich stron świata, afrykańskie włochate, tropikalne z Ameryki łuskowate, z Półwyspu Indyjskiego długie, z hindustańskich lasów kuliste; jakieś żółte pająki hodowane na dachu świata, z którego tradycyjnie się zwieszają, na szczytach Tybetu, na koszt Dalajlamy i ku jego rozrywce; i inne, wąsate i ze swego rodzaju kosmykami, które hoduje się na wolności w rojnych wodach Jangcy i mówi się, że karmią się żywymi dziećmi, ale że gardzą Chińczykami i innymi rasami - pająki kolaborujące z rasistowskimi imperiami. Przybyły te z bieguna północnego, które będąc zamarznięte, wydają się z białego szkła, i te z tundry, pomiędzy fioletowymi i zielonymi, płaskie i o niebywale długich nogach. I były latające z Tibuktu, które szły skacząc, bo nie wytrzymują na ziemi zbyt wiele czasu, i ten zaskakujący zwierzak z Jukatanu, stylizowany i tak wiele razy malowany i rzeźbiony w kolejnych cywilizacjach kukurydzy, żyta i nadziewanej tortilli, o którym nie wiadomo zbyt dobrze, czy jest pająkiem czy wężem, ale który mając coś z obu tych zwierząt, przybywa na spotkania zarówno gadów, jak i stawonogów. Były wszystkie możliwe pająki, i nie pamiętam więcej nazw, a nie potrzeba ich więcej. I ludzie początkowo bali się ich, ale widząc je w takim porządku i tak bardzo pilnujące symetrii, posłuszne kadzidłu i bębnom, stopniowo się uspokajali i nawet znaleźli się tacy, którzy odważyli się obserwować je z bliska, spojrzenia ciekawych insektologów. Najważniejsze w tym przypadku było, motu proprio, że kiedy kondukt wszedł do katedry, pająki zostały na zewnątrz, odpoczynek w swoim miejscu, aż powiał niespodziewany wiatr, wiatr jakby karzący albo mściciel, w tej samej chwili, kiedy chór śpiewał to

et in peccatu concepit me, mater mea^∗

i zabrał je wszystkie z niepohamowaną siłą do tego nieznanego i odległego miejsca, dokąd wieją wiatry, zarówno te porywiste, jak i łagodne, i gdzie gromadzą się zbierane przez nie rzeczy - prawdziwe składowisko jest w tym zakątku świata, z tego, co można sobie wyobrazić. I zacząłbym ci opowiadać, Ariadno, co tam jest, o rzeczach i osobach, i o marzeniach, i jak tam jest, gdyby nie szacunek do zasad epistolografii, które doradzają nie zbaczać na możliwe odnogi wielosłowia. Jednak, sama widzisz, wystarczyła ta nieznaczna dygresja, to nieuchwytne rozkojarzenie, żeby spektakl pogrzebu się rozpłynął i pozostały już tylko plamy wosku na skraju ulicy. Niemniej był to niezwykły pogrzeb, prawda? Prawdziwa doskonałość - i Martwa na niego zasłużyła, rzecz jasna. Jeszcze słyszę w pamięci kleryków, śpiewaków, skrzypków, wiatr i ptaki, które zamilkły.

3.

- Jeszcze nie odchodź. Pozwól, że cię zatrzymam jeszcze przez chwilę i że będę do ciebie mówił. Nie widzisz, że jeszcze nie zgasły płomienie, i nie zgasną? Z faktu, że znikła wizja pogrzebu, tak nagle, tylko dlatego, że powiał wiatr, nie wyciągaj wniosków, że także i ja przestałem wymyślać. Stało się tak, że po krótkiej ciszy mózgu nie wiesz, jaki się robi czarny, głęboko, raczej pusto, obrazy przekształciły się tak samo, jak zmienia się sceneria w teatrze, i po pierwszym akcie rozpoczyna się drugi, z odmiennym pejzażem. Nie mogę zapewnić cię, czy to, co teraz zobaczymy, wydarzyło się konkretnie po zakończeniu pogrzebu, czy wcześniej, ale skłaniam się do myśli, że nastąpiło zaraz po tej wściekłości Ascania, może chwilę po zostawieniu go sam na sam z Flaviarosą tamtego poranka, pamiętasz, kiedy ona odczuła przypływ współczucia wobec niego i pogładziła go po włosach - bo zniknęła Agnesse. Ascanio wstał powoli, wzniósł ramiona, zacisnął pięści i wyrzucił z siebie w ogromną przestrzeń nieba straszliwe bluźnierstwo, które zatrzęsło oś ziemską i spowodowało łańcuch kataklizmów na krańcach globu. Wzbraniam się przed powtórzeniem go, sama rozumiesz, poświęcając nawet wierność wobec historii, ze strachu, że coś się nam przydarzy. Rzucił przekleństwo gromkim głosem, a ludzie, którzy niechcący je usłyszeli, zadrżeli, gdyż Ascanio nie bluźnił nigdy, a co najstraszniejsze, nigdy nie zdradził żadnych przesłanek, że kiedykolwiek mógłby to zrobić, w obliczu czego wprawił wszystkich w przerażenie, tych, którzy słuchali, i samą przestrzeń. „Rzucił bluźnierstwo!”, powiedzieli ludzie ludziom, a kamienie kamieniom, a gdy wiadomość dotarła do Flaviarosy, stanęła jak sparaliżowana i powiedziała coś takiego jak to, albo pomyślała to: „Nigdy bym nie przypuszczała, że tak bardzo ją kochał!” My też byśmy nie przypuszczali, Ariadno, z braku precedensów. Informacje na ten temat są nikłe, nie z mojej winy. Udało nam się dowiedzieć, że tak, że kochał ją, ale nie wiedzieliśmy jak ani jaka była intensywność tego uczucia, przede wszystkim intensywność, i jak wiele go kosztowało niezabranie jej do łóżka. A teraz okazuje się, że kochał ją tak bardzo, że ból zmusił go do bluźnierstwa, ostatniej rzeczy, której można by się po nim spodziewać, protestu przeciw woli nieba, a należy przypuszczać, że ponadto winniśmy to bluźnierstwo rozumieć jako oznakę, że Ascanio rezygnował ze wszystkiego, po pierwsze ze strachu przed piekłem; że wyrzuca wszystko za burtę i że zostaje sam z tą samotnością miłości bez nadziei. „Niech natychmiast przyprowadzą mi tu biskupa! - zawołał potem. - Niech mi go przyprowadzą związanego, jeśli tak będzie trzeba!”, i jakichś dwóch siepaczy natychmiast pognało w poszukiwaniu biskupa, na wszelki wypadek zabierając jednak powóz, bo mimo wszystko niezbyt dobrze wyglądałoby prowadzenie po ulicy związanego biskupa.

A dopóki nie przyjdzie biskup, Ariadno, bo zajmie mu to jeszcze trochę czasu, gdyż Pałac znajduje się aż za katedrą, ten dom, tak bardzo piękny, że wydaje się zaprojektowany przez Bramantego, popatrz na drugą stronę morza, przyjrzyj się tej łodzi, która właśnie weszła do portu w Palermo i spokojnie przybija do nabrzeża, prosty to manewr. Nie będzie ci trudno rozpoznać Agnesse w tej dziewczynie, siedzącej na rufie, blisko steru; jeśli będziemy się upierać przy obserwowaniu jej, zobaczymy, jak właściciel statku podchodzi do niej i ją pozdrawia; jak ona mu dziękuje z ukłonami dla kapitana Triantafilu; jak przenoszą na nabrzeże bagaż Agnesse i jak ona sama bez pomocy przechodzi po trapie i zostaje na molo, obserwowana przez marynarzy z łodzi, przez próżniaków, przez jakiegoś rybaka i przez tego angielskiego kawalera, już dojrzałego, który zauważa ją z daleka, przygląda się jej, podchodzi do niej, kiedy ona już usiadła na kufrze, i tłumaczy sobie jako przejaw niebywałego osamotnienia, zwątpienia i przede wszystkim upadku na duchu, jej wygląd i gest. „Nie jestem nieznajomy, signorina. Nazywam się sir Ronald Sidney”. I ona natychmiast patrzy na niego zdumiona, z nagłą radością, z niepohamowanym płaczem; wydaje się jednak, że w tych łzach zrealizowała metaforę topiku, która je przekształca w klejnoty, choć nie perły, lecz raczej diamenty, ze względu na tęczowe iskry wydobywane z nich przez słońce. Rzuciła się w jego ramiona i odpowiedziała: „To cud, proszę pana, to nieprawdopodobne!” i wyrecytowała po angielsku pierwszy wers trzeciej melodii, który przyszedł jej na myśl. A sir Ronald, nienaganny, przyjął ją na swej piersi, pocałował w czoło (może w ramach wybadania) i odpowiedział na wers innym wersem, tym z melodii VII, który mówi mniej więcej: „Cóż to za wiatr przygnał twą nawę do serca mego? Czego poszukujesz u mego boku?” Agnesse wydało się wtedy, że najlepszą odpowiedzią będzie pocałować go w usta. W ten zatem sposób wiążemy końce jeszcze jednego wątku, i końcóweczka. Reszta historii Agnesse i sir Ronalda jest znana, mniej więcej; poprawiona w szczególe, że to nie sir Ronald siedział na kufrze, poprawiona w jeszcze jednym szczególe, istnieje wielu erudytów walczących o ogołocenie idylli z kłamstw i dodatków załączonych przez Agnesse w swojej korespondencji - nie uważała rzeczywistości za wystarczającą i postarała się ją uzupełnić. Choć nie oskarżam o to Agnesse; kiedy zna się prawdę o spotkaniu i całą resztę, kiedy została porównana z kłamstwem, to kłamstwo będzie pewnie najważniejsze i przede wszystkim najbardziej prawdopodobne.

Masz tu już zatem biskupa, i to bez związywania, bo w żaden sposób nie przeciwstawił się rozkazowi ministra. Ograniczył się tylko do tego, że zabrał do towarzystwa swego sekretarza i krewnego, tego tyczkowatego duchownego o cerze zielonkawej jak neapolitańskie oliwki, którego już raz widzieliśmy, tego, który wygląda jak strzelba i ma mroczne spojrzenie. Wiesz, że to dokładnie ta sama osoba, której obiecałem w Nowym Jorku, że ją odwiedzę, hrabia Cagliostro, Jose Balsamo, Wielki Mistrz Różokrzyżowców i dlatego posiadacz tajemnicy nieśmiertelności albo przynajmniej długiego życia, a więc trwa? Zapomnieliśmy o nim, jak o tylu innych rzeczach. Ach, Agnesse, nie powinno się pisać listu miłosnego, kiedy należy wymyślić powieść! Teraz nie mamy już czasu, żeby opowiedzieć ci o powodach, dla których jest przebrany za księdza i w funkcji krewnego biskupa Gorgony, ale mogę przynajmniej objaśnić ci, że wszystko ma związek ze skarbem templariuszy, o którym nikt nie wie, czy jest pod zamkiem czy w lochach klasztoru, czy w grocie wykutej w morskich skałach.

Zostawili ich w przedsionku, przy oknie, a oni, milczący, przyglądali się zatoce i temu, co się na niej działo, wyładowywaniu przybyłej brygantyny, załadowywaniu kutra, który gotował się do wyjścia w morze. Biskup wskazał żagle barku, który zbliżał się do wyjścia zatoki, a krewny odpowiedział mu, że są piękne. Biskup zauważył: „Może idzie do Indii Zachodnich”. „Teraz wszyscy chcą wyjechać do Indii Zachodnich. Mówią, że tam człowiek jest wolny”. Biskup westchnął, krewny oczyma odprowadzał żagle. Z tyłu otworzyły się drzwi; oni nie poruszyli się. Jakiś głos oznajmił, że pan minister na nich czeka, więc weszli do gabinetu Ascania, biskup przodem, krewny depcząc mu po piętach, ukłon z tej, ukłon z tamtej, kapelusze w rękach, ściągnięte peleryny. I uśmiechy z daleka. Ascanio stał w głębi, za ogromnym stołem, za papierami, za Krucyfiksem z kości słoniowej; już spokojny, jak człowiek, który ulżył sobie, robiąc straszne rzeczy, choć te jego pozostawały w tyle za gniewem Achillesa czy Orlanda w furii, ale wszystko mu uszło wraz ze słowami, chociaż, do diabła! Duchowni podeszli drobnymi kroczkami, z manierami duchownych, i ponownie go pozdrowili już z bliska, ukłonami również duchownymi, i mieli zamiar usiąść na sposób duchownych, ale ponieważ minister nie poprosił, by usiedli, nagle poczuli się zlekceważeni, przede wszystkim biskup, już ze zgiętym ciałem i z wielkim biskupim zadkiem na krześle; ale nie stracili duchownej stateczności. Krewny rozwiązał sytuację, prosząc Jego Przewielebność, aby usiadł, a minister nie odważył się tego zabronić, ale dalej stał, zatem krewny nie miał innego wyjścia, niż pójść w jego ślady. Jednakże to biskup znalazł się w gorszej pozycji; zrozumiał to, kiedy poczuł się przesłuchiwany, wypytywany, z góry, z pozycji silniejszego, głosem, spojrzeniem, wyrazem twarzy Ascania. „Wasza Wielebność, już jakiś czas temu wysłano do Rzymu umyślnego z listem”. „Rzym, panie ministrze, jest ostrożny w odpowiedziach i, rzecz jasna, potrzeba na to czasu. W Rzymie nie ma zwyczaju improwizować”. „Wasza Wielebność, Rzym może działa jako wieczny, jakim jest, ale życie ludzkie szybko się kończy i ludzie potrzebują szybkich rozwiązań”. „Odpowiedzi Rzymu, panie ministrze, służą doktrynie, Wasza Ekscelencja dobrze to wie. Należy skrupulatnie je udokumentować”. „I zredagować w najlepszej możliwej łacinie, żeby nie było wątpliwości. Ale, Wasza Wielebność, czekając na odpowiedź z Rzymu, straciłem kochaną kobietę”. „Panie ministrze, w obliczu spraw doktryny Rzym może rozważać kwestie osobiste jedynie w kategoriach kwestii osobistych. Niemniej w jego imieniu boleję nad tą stratą i sugeruję panu ministrowi chrześcijańską rezygnację”. „Wasza Wielebność, pan, tak jak i ja, przyglądał się pięknym starożytnym bogom, tym tak zwanym fałszywym, tym, którzy nigdy nie istnieli, tak żywym, jak my sami. Od tamtego dnia, nie wiem, czy pan przestał wierzyć w Kościół, ale mogę pana zapewnić, że wszyscy, którzy ich widzieli, utracili wiarę, chyba że Grecy, bo ci może na czas znaleźli sposób na wiarę w starych i jednocześnie w nowego, ale znaleźli też sposób na ciągłe grzeszenie bez strachu przed potępieniem”. „Przyznaję, panie ministrze, że sytuacja jest zagmatwana i żałuję, że jeszcze nie posiadam środków, aby ją wyjaśnić. Ale pewnego dnia Rzym powie ostatnie słowo...” „Kiedy już wszyscy będziemy martwi, prawda?” Biskup skromnie ukrył uśmiech: „To bardzo możliwe, panie ministrze. Dzień śmierci jest niedocieczoną tajemnicą”. „Chyba że chodzi o skazańców, bo w ich przypadku zna się dokładną godzinę”. „Ale Bóg okaże im litość, jak i nam wszystkim!” Ascanio odpowiedział mu na to grymasem, który równie dobrze mógł oznaczać zgodę, co obojętność. „A ja, Wasza Wielebność, nie wiem, co mają zamiar zrobić ludzie z tego miasta, ani mnie to nie obchodzi, bo wkrótce przestanę się w to wtrącać, ale wiem, co ja mam zamiar zrobić. Póki co, wejdę do klasztoru Klarysek i zgwałcę kilka nowicjuszek, o których urodzie rozpowiadają ludzie; z absolutnym spokojem sumienia, bo to nie grzech. Bogowie dopuszczają to swoim przykładem”. Biskup przedstawił, z elegancką biegłością, scenę przerażenia. „Będzie pan zdolny, panie ministrze, zelżyć w ten sposób oblubienice Pana?” „Wasza Wielebność, widzieliśmy Posejdona i Amfitrytę kochających się bezkarnie na falach...” „To mogły być demony, panie ministrze. Podstępy złego są nieprzewidywalne i absolutnie niezwykłe! Ośmielam się sądzić, że odpowiedź Rzymu, kiedy nadejdzie...” „Nie mogę na nią czekać, Wasza Wielebność. Mój głód zemsty jest nienasycony. Zachowałem czystość ze strachu przed piekłem i straciłem okazję, by być szczęśliwy. Teraz zamierzam odzyskać chociaż przyjemność. Nie muszę mówić, że wygnam z Wyspy duchownych, mnichów i, z całym szacunkiem, Waszą Wielebność. I wyślę ambasadora do Republiki Francuskiej”. Biskup podskoczył na krześle, zupełnie szczerze, i przerażenie odmalowało mu się na twarzy. „Pan minister tego nie zrobi! Do Republiki Francuskiej, nie! Panie ministrze, zdaje pan sobie sprawę, jaką wagę mają te słowa Wolność, Równość i Braterstwo? W tym świecie ateuszy nie ma miejsca ani dla pana, ani dla mnie”. „Dla mnie tak, Wasza Wielebność. Zwołam Parlament, uchwalimy Konstytucję...” „To koniec, panie ministrze, to koniec!” Biskup spoglądał przybity ponad Krucyfiksem, który tak wielki strach zasiał w duszy Agnesse, tak dawno temu, w dzień jej przyjazdu; spoglądał na jakiś neutralny punkt, w którym być może znajdowało się lekarstwo na jego katastrofę. I zaległa pełna westchnień cisza, po której spodziewano się, z jednej czy drugiej strony, słów uniesienia, ostatecznych, kategorycznych. Ale kategoryczne było suche ramię, ręka, długa i ciemna Cagliostra. Wsadził, ramię i rękę, pomiędzy Dwie Szpady i powiedział: „Wydaje mi się, Wasza Wielebność, panie ministrze, że punkt wyjścia jest błędny. Jeśli mogę powiedzieć kilka słów, może uda nam się dojść do porozumienia”. Ascanio uśmiechnął się do niego: „Moja decyzja już zapadła, ale żeby nie mówili...” Cagliostro zrobił w jego stronę krótki ukłon. „Nie spodziewałem się czegoś innego po przysłowiowej dworności Waszej Ekscelencji, o której zaświadczają nawet skazani na śmierć. Dobrze zatem, chcę być zwięzły i jasny. Może pan, panie biskupie, panie ministrze, nigdy nie słyszeli o Messmerze”. Minister i biskup spojrzeli po sobie. „Nie. Nigdy nie słyszałem tego nazwiska”. „Ja też nie”. „Oto niekorzyść płynąca z braku podróży, szanowni panowie! Doktor Messmer dowiódł wedle życzenia Akademii Francuskiej, już dawno temu, kiedy w Paryżu mieszkali królowie i królowe, istnienia pewnych naturalnych fluidów zdolnych sprowokować u ludzi stan - nazwijmy go - sugestii, ale także hipnotyzmu, co jest odpowiednim słowem: Spowodować widzenie tego, co nie istnieje, na przykład, a człowiek w to wierzy”. „Chce mi pan powiedzieć, że widziałem Posejdona i Amfitrytę, bo byliśmy w stanie sugestii?” „Do tego zmierzam, Wasza Ekscelencjo, ale nie słowami. Rezultat działania tych fluidów można zaobserwować u poszczególnych osób, ale także u zbiorowości, i spowodować, że zobaczą...” Tym razem to biskup przerwał gwałtownym machaniem rękoma: „Ależ to jest herezja, ojcze! Jeśli to dopuścimy, kto będzie wierzył w cuda? Wszyscy powiedzą, że to przypadki zbiorowej sugestii”. „Nie wiemy jeszcze, co powiedzą ludzie ani nawet, co powie Kościół, kiedy tak się zdarzy. Chcę tylko zaproponować Waszej Ekscelencji zawieszenie broni... powiedzmy, że na kilka dni. Może się zdarzyć, że pojawi się jakaś nowa i niewyjaśniona sytuacja; mam przynajmniej swoje uzasadnione powody, żeby się jej spodziewać, z powodu pewnych znaków w ptasich lotach i poświacie księżyca... Cóż, skoro sprawa jest pilna, nie ma czasu na dogłębne wyjaśnienia, których, o ile będą potrzebne, dostarczę później. Ale błagam Waszą Ekscelencję, żeby odłożył pan na kilka dni, dwa lub trzy, napad na klasztor i gwałt nowicjuszek, co zresztą i tak zajmie panu trochę czasu. Jeśli po tym, co się wydarzy, nie będzie pan usatysfakcjonowany, sam biskup otworzy panu wrota konwentu”. Biskup spojrzał na krewnego ze zdumieniem i niejakim niezrozumieniem. „Tak, Wasza Wielebność, pozwoliłem sobie złożyć obietnicę, która jest też układem, zapewniającym, że wrota klasztoru zostaną zamknięte na rozpustę, tak jak są teraz”. „Tak bardzo wierzy pan w siebie?”, zapytał go minister; i czekał na odpowiedź z takim samym niepokojem jak duchowny. „W siebie wcale. Ale w wiedzę i w tych, którzy ją posiadają...” Biskup zadrżał i patrząc w oczy Ascania, dostrzegł coś, co można by zinterpretować jako zbieżność. „Czy to nie śmierdzi siarką?” „Jeśli to jest ostatnie słowo kościelnych zwierzchników, możemy zatem panowie przejść się już do Świętej Klary”. Biskup skrzyżował ramiona i skłonił głowę. „Ufam Panu! Ufam Panu!” Para gołąbków przyleciała na parapet okna. Były szare i nastroszone. Samiec szukał dzioba samicy, a ona na to pozwalała. Południowe słońce świeciło pionowo z góry i było duszno. Ascanio Aldobrandini zaproponował duchownym kieliszek chłodnego wina. Oni na to przystali. Podnosząc swój kieliszek, biskup dostrzegł w ciemnych źrenicach Cagliostra majestatycznie żeglujące dwa wojenne okręty.

4.

- Fregaty francuskie pojawiły się około dziesiątej trzydzieści rano, w upalny wtorek, z lekką mgłą i nie najlepszą widocznością; ponieważ jednak straże i wachty na bocianich gniazdach wybrano spośród ludzi o sokolim wzroku i posiłkowały się, co wydaje się oczywiste, lunetami, szybko je odkryto. Okrętów było cztery i szły kierunkiem NNW-SSW, jak to się mówi, z Wyspą na kursie. Kolejne raporty opisywały je jako okręty o wielkim tonażu, dobrze uzbrojone, pod trójkolorową banderą, a ostatni z nich (szły rzędem), z admiralskim proporcem, choć skoro należały do republiki, cóż to był za admirał! Typy okrętów nie były nowoczesne: okręty z Nantes, z czasów Naszyjnika królowej, podobne do niego. Oczywiście nie wytrzymałyby starcia z tymi, które stały na pochylniach; ale te na pochylniach stały na pochylniach i nie można było na nie liczyć. Pierwsza rzecz, jaka przyszła ludziom do głowy, że skoro angielska eskadra ruszyła na Wschód śladem generała Napoleona, który robił za Aleksandra w tych dalach, fregaty przypłynęły, żeby przejąć okręty z pochylni niemal gotowe do przekazania ich Anglikom, co jednocześnie byłoby doskonałą operacją morską i znakomitym wsparciem dla republikańskiej eskadry oraz ciosem dla Home Fleet. Tak myślano na nabrzeżu, myślano na głos, każdy tak myślał, a jako wyjaśnienie wystarczało to, że fregaty żeglowały ze swą zwyczajową elegancją, odrobinę pękate i trochę przestarzałe, ale - cholera! - w sumie jednak elegancja, choć w peruce. I zastanawiano się także, choć już nie tak głośno, w sali zebrań Pałacu, rokoko na gotyku, zebranych Dwunastu w obliczu Niespodziewanego i Nieuniknionego, w obliczu tego, co dla nich mogło być końcem historii, końcem i katastrofą jednocześnie. Stary della Croce, którego przywieziono powozem na zebranie, uznając, że jego oczywista mądrość nie będzie zbywała na spotkaniu, powiedział, że nie potrafi zrozumieć tego zaniedbania Anglii, które będzie ją kosztować jednego alianta i kilka niezbędnych okrętów i że samą stratę alianta można sobie odbić, ale nie stratę okrętów. „Musi być jakieś wyjście”. „Wyjście? Jedyne, co rozwiązałoby tę sytuację, to cztery okręty o trzech pokładach albo przynajmniej następne cztery fregaty i odwaga ich załóg”. Ascanio powiedział, że to niepotrzebne fantazjowanie i że on ogranicza się do pokładania nadziei w generale Galvano, zbawcy ojczyzny przy każdej okazji, więc dlaczego nie przy tej? Pozostali wysłuchali go w zdumieniu, poza Flaviarosą, która zaczęła się czegoś obawiać albo coś podejrzewać. Ale nie wiedziała co.

Fregaty przybliżyły się. Już je było widać z każdego tarasu, nie mówiąc już o wieżach i dzwonnicach, działa sterczące z ciemnych brzuchów burt, a przez lunety załoga chodząca po pokładzie, wojsko szturmowe na stanowiskach i kilku ważnych ludzi spierających się na kasztelu rufowym okrętu flagowego. Można też było zobaczyć manewr zwijania żagli i pozostawienia tylko szmat niezbędnych, żeby utrzymać się w dryfie (wiała leciutka bryza). Od najważniejszej fregaty oderwała się szalupa z flagą parlamentariuszy. Marynarz na dziobie poprosił o pozwolenie wejścia do portu. Szybko przedyskutowano to na Radzie i nastała pewna zgoda, że pozwoli im się przybić. Ludzie odrzucili strach na cały czas, kiedy szalupa zmierzała do molo. Jeden oficer wyskoczył na brzeg, bardzo dobrze umundurowany i z trójkolorową kokardą. Poprosił o status posłańca. Przyznano mu go i kilku urzędników towarzyszyło mu do Pałacu. Przyjęła go Rada, z opanowaniem i udając obojętność. Oficer, który mówił po francusku, zachował się poprawnie (więc wyglądał jak panicz) i powiedział, że jego admirał, w imieniu Republiki i, przede wszystkim, generała Bonaparte, niedawno mianowanego pierwszym konsulem, wskazuje Pałacowi korzyść płynącą z dopuszczenia wyspecjalizowanego personelu, który mieli na pokładzie (na wypadek, gdyby ci z Wyspy nie chcieli wziąć udziału w pracy), do wodowania angielskich okrętów i, następnie zabrania ich na holu przy minimalnej obsadzie, która też znajdowała się na pokładzie. Flaviarosa, jedyna, która mówiła po francusku spośród członków Rady, po dyskusji zapytała oficera, czy nie wie, że Rząd Gorgony nie jest stroną konfliktu, że okręty są na sprzedaż i że jeśli pozwolą je sobie odebrać, Anglia nie zapłaci za nie ani jednego piastra, co dla Wyspy oznaczać będzie ruinę; na co oficer odpowiedział, bardzo elegancko, pozwalając sobie na luksus uśmieszków i ukłonów, bez wątpienia spowodowanych pięknem Flaviarosy, tego poranka zjawiskowej, że rozumie te argumenty, ale że Republika Francuska jest w stanie wojny i ten atak na wrażą flotę jest niewątpliwie podstępem, ale z tych legalnych, z tych dozwolonych przez odwieczne prawa; że oczywiście przyszło to do głowy generałowi Bonaparte, na wzmiankę o którym stanął na baczność i zasalutował po wojskowemu; i co najwyżej Republika może się zobowiązać, że uiści za nie zapłatę w chwili, kiedy pozwolą na to jej finanse. „Czyli, że jeśli odmówimy, mamy się spodziewać, że odbierzecie nam okręty siłą?” „Nasz plan, madame, polega na zniszczeniu, początkowo i jako zapowiedź, obrony portu, a jeśli po ich zlikwidowaniu miasto się nie podda, zbombardujemy je”. „Wie pan, poruczniku, że ta Wyspa od zawsze uważana była za niemożliwą do zdobycia?” „Tak słyszałem, proszę pani, ale zdaje się, że już przestała taka być. Ja sam zobowiązałbym się ją zdobyć przy użyciu tylko jednej fregaty”. „Tak nisko ceni pan naszą odwagę?” „Och, madame, w żadnym razie! Cenię odwagę gorgończyków, ale także dostrzegam jakość ich przestarzałych umocnień”. Flaviarosa tłumaczyła ramolom z Rady słowa oficera. Ascanio powiedział: „Poproś go o czas!” i Flaviarosa tak zrobiła. Oficer odrzekł, że daje go tyle, ile zajmie jego powrót na okręt i dostarczenie odpowiedzi admirałowi. „Tylko godzinę!” „Może trochę mniej!”

Ludzie zebrali się przed Pałacem i otworzyli przejście dla oficera, ciągle eskortowanego przez dwóch funkcjonariuszy. „Usmażą nas żywcem!”, wrzeszczał jakiś tchórz; a inny mówił: „Jak za Turka w sześćset dziewiątym! Zabrali do swoich haremów całą młodzież, chłopaków i dziewczyny, którzy zostali przy życiu!” „Francuzi nie mają haremów”. „Ale mają wojsko, potrzebują żołnierzy i kurwy do towarzystwa”. „Czasy się zmieniły... Pozwolimy, żeby wystrzelili pierwszą salwę, żeby źle nie wypaść i zaraz biała flaga na maszt”. „A jeśli padniesz przy pierwszym wystrzale?” Jednak ten przypadek tchórzostwa był raczej osamotniony, i na Wyspie podburzonej przede wszystkim przez kler, który we Francuzach widział demona, przyjął się duch oporu. Jednogłośnie przegłosowano poświęcenie, a nawet zakonnice ze Świętej Klary (otrzymawszy odpowiednie pozwolenie, to prawda) wyszły z klasztoru i zapisały się na naukę strzelania.

To, co wtedy się wydarzyło było zaskakujące, nigdy wystarczająco wyjaśnione, może dlatego, że jest niewyjaśnialne, i z rzadka się w to wierzy, bo jest nieprawdopodobne, poza tym, że niesamowite, nie znaczy to jednak, że się nie wydarzyło. Uczestnicy i świadkowie nigdy nie byli wystarczająco wylewni na ten temat, a odnośna dokumentacja jest rzadka i niejasna, aby nie powiedzieć, że ledwie czytelna. Nie chodzi w tym przypadku, rzecz jasna, o przytaczanie tu tekstów, między innymi dlatego, że w znakomitej większości uległy zagubieniu, ale nie byłoby jednak pozbawione sensu uciec się tutaj, jak przy innych okazjach, do tych niedostępnych, do ściśle tajnych archiwów Foreign Office. Praktyczny zmysł Anglików zalecał im zawsze spisywać rzeczy w sposób jasny, z wyłączeniem niektórych poetów, a raporty dyplomatyczne bez wyjątku są właśnie takie, choć przychodzą zaszyfrowane. Ten konsula Algernona Smitha nosi datę o kilka dni późniejszą - jeśli sprawa wydarzyła się w któryś wtorek, w następujący po nim piątek. Składa się z bardzo długiego wstępu ewidentnie teoretycznego, a czasem teologicznego, w którym zastanawia się nad cudownością i fantastycznością, ideami, według niego porównywalnymi, a nawet równoznacznymi, choć jeden dotyczy pogańskości, a drugi chrześcijaństwa; albo mówiąc innymi słowy: profanum i sacrum, mniej więcej. I zadaje sobie pytanie o to, czy to, co opowie, przez fakt wydarzenia się w epoce chrześcijańskiej i na terytorium podporządkowanym Rzymowi, powinno zostać nazwane konkretnie cudem, jednocześnie będąc świadom, że użycie takiej idei okaże się co najmniej niewygodne, a może shocking dla panów biskupów z Izby Wyższej. „Przyznaję jednakowoż, że słowo »cud« okazuje się niewystarczające - pisze pan Smith - skłaniałbym się jednakże w kierunku »cudu laickiego«, z przekonaniem, że podobne zestawienie znaczeń wyrazi utrzymanie tego, co cudowne, lecz wykluczenie wszystkiego, co religijne, mogłoby zawierać się w cudzie”. Osobiście skłaniam się do przekonania, że mister Smith dobrał odpowiednie słowa i utrafił w wyjaśnienie. To, co opowiedział po wstępie i po innych długich rozważaniach, sprowadza się do kilku linijek, wystarczających: „Znajdowałem się w swoim gabinecie. Zgasła mi fajka. Wstałem, żeby poprosić o przyniesienie ognia, a kiedy to robiłem, zdałem sobie sprawę, że to pomieszczenie nie jest moim gabinetem w domu przy ulicy Kreteńczyków, w którym zwykłem mieszkać, lecz kabiną oficera na okręcie, i ja sam uległem przemianie, przynajmniej moje ubranie, bo miałem na sobie mundur porucznika marynarki brytyjskiej. Moim pierwszym wrażeniem był niepokój, ponieważ odpowiednikiem stopnia majora, którego się dosłużyłem w wojsku Jego Łaskawej Wysokości, jest komandor podporucznik; lecz szybko cała świadomość tego, co naprawdę się działo, skłoniła mnie do zostawienia na później tej małostkowości. Otworzyłem to, co wydawało mi się oknem, i znalazłem się ponad morzem, wyglądając z burty okrętu, z falami o zaledwie kilka jardów od mojej brody. Wyszedłem i zasalutowali mi umundurowani marynarze. Wpadłem na bosmana: „Szedłem po pana na polecenie dowódcy”. Udałem się za nim. Rzeczonym dowódcą był sam Ascanio Aldobrandini, pierwszy minister i tyran Wyspy. Nie miał na sobie munduru. Był w kabinie na okręcie, w otoczeniu morskich szpargałów, pośród których poruszał się z absolutną naturalnością. Inni oficerowie oczekiwali jego rozkazów. Te, które wydawał, odnosiły się do nieuchronnej bitwy. Zadałem kilka pytań i zdołałem się dowiedzieć, że okręt, na pokładzie którego się znajduję, był samą Gorgoną, przemienioną w okręt o trzech pokładach, ze wszystkimi mieszkańcami jako załogą. Znajdowaliśmy się kilka mil od francuskiej eskadry, z którą starcie było nieuniknione. Najwyraźniej komendant Aldobrandini, który nigdy nie okazał przejawów sympatii, zasalutował mi z wielką uprzejmością i kazał mi usiąść. Zrobiłem to, uprzednio stanąwszy na baczność”.

Metamorfoza zaskoczyła mister Algernona Smitha, zdziwiła go i nie potrafił jej sobie wyjaśnić; jednak dla mieszkańców Gorgony ogólnie, a dla Greków w szczególności, ta nagła przemiana Wyspy była rzeczą najbardziej naturalną na świecie, tym czego wymagały okoliczności, tym co nie mogło wydarzyć się w inny sposób, a zamiana mieszkańców w załogę była tylko aspektem szczególnym, konsekwencją operacji zamiany o większym zasięgu, choć logiczną, konieczną i, nade wszystko, spodziewaną. Czyż poeci od czasów Homera nie mówili, że Gorgona jest łodzią żeglującą czasem pod jasnym księżycem, a innym razem w promieniach różowawego świtania? Czyż wszyscy żywi mieszkańcy nie uważają się, czyż wszyscy już martwi nie uważali się za marynarzy na lądzie nieskończonej żeglugi i z podejrzeniami flauty, sądząc po niewielkich ruchach okrętu? Cóż więc miało w sobie dziwnego to, że wreszcie, kto wie, czy na zawsze, zrealizuje się elementarna metafora i Wyspa naprawdę stanie się okrętem, wojennym, którego wymagała sytuacja? Tam oto była odpowiedź! Starzy bogowie opiekuńczy Wyspy, czy kto tam mógł być, wykonali korzystne przekształcenie: Wyspy i jej ludzi. I wszyscy przeszli z jednego stanu do drugiego z naturalnością, jak człowiek przechodzący przez codzienny most rozciągnięty ponad rzeką, która widziała jego narodziny. Ja byłem kramarzem, a teraz mam stopień bosmana. A ja, która byłam zakonnicą w Świętej Klarze? Ach, ty, siostrzyczko, czy mateczko, czy kim tam jesteś, natychmiast ściągaj kornet i zakładaj frygijską czapkę, i schodź na trzeci pokład wraz ze wszystkimi, gdzie konstabl pokaże wam działa, które będziecie obsługiwać, i jak to robić! Zakonnice schodzą biegiem na trzeci pokład, słuchają instrukcji, przywiązują się do odpowiedniej armaty i bez zaskoczenia pozwalają, żeby paziowie zapalili lonty, które trzymają ich ręce. Dowódca działa jest człowiekiem surowym i o wielkich wąsach, i mówi do zakonnicy, że po bitwie sobie pogadamy. Jeden dowódca działa na jedną zakonnicę. „A kiedy zobaczysz przed sobą burtę wrogiego okrętu i załogę wychylającą się przez bulaje, pokaż im figę i wyzwij od skurwysynów”.

Dowódca powiedział mister Algernonowi Smithowi, że wróg jest blisko, że odbywa się ostatnia narada przed bitwą. Rozwinął na stole mapę i wskazał wzajemne pozycje: „Tam oni. Tu my. Przyniesiono mi raport, w którym się mówi, że wróg ustawia się w linii. Jest czterech na jednego. Jakikolwiek będzie nasz kurs, przeciwnik będzie manewrował tak, żeby nas otoczyć i uniemożliwić nam ruchy, ale to ich zobowiązuje do użycia jedynie dział z jednej burty, podczas gdy my możemy strzelać z lewej i prawej burty. Nasz czas ładowania jest krótszy niż czas, który każdy okręt potrzebuje na zrobienie zwrotu i wystawienie w naszym kierunku drugiej burty, do tego stopnia, że zapobieżenie temu jest w naszych rękach i zależy od naszej celności. Mam absolutne zaufanie do naszych artylerzystów, szczególnie do zakonnic od Świętej Klary, bo tylko one służą na trzecim pokładzie z lewej burty. Czy nasz zaproszony oficer ma jakieś obiekcje, panie Algernonie Smith?” I jednocześnie ofiarowywał wspomnianemu szczery uśmiech o kroju całkowicie watykańskim, odrobinę tabaki. „Proszę posłuchać, Wasza Ekscelencjo, panie ministrze, oto co myślę w obliczu sytuacji - na początek, nie jestem strategiem ani taktykiem w sprawach morskich, ale przychodzi mi do głowy, że siła ognia jednego okrętu o trzech pokładach, choćby tych tak doskonałych, jakie budujecie dla nas, nie jest taka sama jak czterech fregat razem; jeśli jednak fregaty przeprowadziwszy doskonały manewr, otoczą okręt, ten może się uznać za pokonany, choćby nie wiem, jak długo fregaty robiły zwrot, te z prawej burty na lewą, a te z lewej na prawą. Zatem chodzi o to, żeby na koniec się poddać z powodów, których nie rozumiem; chodzi o to, żeby stworzyć pozory prawdziwej bitwy, sądzę, że lepiej będzie, jeśli nikt nie wypali ani razu, i w ten sposób zaoszczędzi się ofiar”. Aldobrandini milczał przez chwilę, a następnie powiedział: „To zdumiewające jak bardzo punkt widzenia, który wyłożył nam właśnie pan konsul, jest zbieżny z moim własnym - jakby pomyślał je ten sam mózg. Tak się jednak składa, mister Smith, że nasze głowy należą do tłuszczy i działają według powszechnej logiki, zawsze poniżej mózgów genialnych, które mają inny ogląd rzeczywistości, posługują się inną logiką. Chcę wam powiedzieć, panowie, że generał Galvano della Porta płynie z nami na pokładzie i w jednym z jego zakamarków skrywa swą chwalebną zgniliznę. Od niego otrzymuję rozkazy, jemu jestem posłuszny”. Konsul Anglii machnął ręką w geście albo rozczarowania, albo niekompletnego zrozumienia i odpowiedział: „Chciałbym, panie ministrze, aby nie nadawał pan moim słowom innego znaczenia, niż mają w rzeczywistości, ale ośmielam się przypomnieć panu, że generał della Porta jest geniuszem strategii wojskowej, nie morskiej, o ile mi wiadomo, a z tego, co rozumiem, ja, który służyłem w armii Jego Królewskiej Mości Wielkiej Brytanii i dosłużyłem się tam stopnia majora, nie jest tym samym planowanie bitwy na ziemi, co na falach. Choćby dlatego, że na lądzie łatwiej się celuje”. „Taki był, panie Smith, mój własny punkt widzenia i nie mogę być pewien, że generał zaśmiał się, wysłuchawszy mnie, wszak nie sądzę, by miał usta, żeby się nimi śmiać, ale słychać było coś jakby dźwięk grzechotki. I powiedział, żebym tylko go posłuchał i żebym przyjmował kolejne rozkazy. Jak do tej pory, rozkaz jest płynąć prosto przeciw tej wrogiej eskadrze i przerwać jej szyk w połowie. Dowiem się, w której chwili wypalić”. Wszyscy poczuli, że z nieznanego miejsca, ale bliskiego, oczy generała Galvana, jeszcze nieprzeżarte chorobą, kontemplowały ich, i w kierunku tego nieznanego miejsca skinęli głowami. Minister kazał im odejść i każdemu udać się na jego stanowisko, mister Smith wyszedł ostatni. Zapytał Ascania, czy potrafi pływać. „No, nie, nie potrafię pływać. Nigdy nie przypuszczałem, że może mi się to przydać”. „A ja pływam bardzo dobrze, panie ministrze. Proszę o tym pamiętać”. Mister Smith wyszedł na pokład. Lekka bryza popychała okręt, którego żagle wypełniały się powietrzem w tym morskim pustkowiu, pod koniec popołudnia, w świetle jakby nieruchomym i zastygłym, nieco przesianym przez delikatną mgłę. Stanął przy burcie i splunął na nawietrzną - wiatr zwrócił mu ślinę. Mister Smith, wytarł się i roześmiał.

Tymczasem, ów wielki okręt miał wypisaną nazwę „Gorgona” w różnych miejscach kadłuba; ponadto jednak bandera nie pozostawiała miejsca na wątpliwości. Był to piękny okręt, cholera, przyjemnie było na niego spojrzeć, o rozmiarach większych niż zwykle, jakby skopiowany w większej skali, a moduł proporcji bardziej był podobny olbrzymom niż ludziom, może olbrzymom tylko przez wzgląd na strukturę moralną, co jednak nie przestawało sprawiać kłopotów, szczególnie przy wchodzeniu i schodzeniu zejściówkami; jednak ludzie przebiegali z takim entuzjazmem, że nie zauważali podobnych niedogodności. Maszty były cienkie i gibkie, a kolor żagli wpadał odrobinę w róż, choć może ta barwa wynikała z jakiegoś efektu optycznego, wszak nie wiadomo, by kiedykolwiek użyło się różowego ożaglowania, przynajmniej na okrętach wojennych. Drewno niedawno zostało polakierowane, brązy lśniły, a dzwon na mostku zdawał się rozbrzmiewać po raz pierwszy, choć trąbka nie, trochę nadwerężona, co zaraz można było usłyszeć, kiedy na lewej i prawej burcie zagrała sygnał na stanowiska. Było bieganie, skoki i trochę wpadania na siebie, ale w okamgnieniu wszyscy ludzie znaleźli się na swoich stanowiskach. Ponowne tararara! i werble - niczym echo, usłyszano podobny dźwięk natychmiast na francuskich fregatach. Zderzenie było nieuniknione. Z kapitańskiego mostka trąbka dotarła aż do najdalszych zakątków okrętu, aż do dalekich ładowni i zęz, głos Aldobrandiniego: „Obywatele Gorgony, generał della Porta oczekuje od was, że każdy wypełni swój obowiązek”. Odpowiedziało mu: „Hurra!” Wyrzucone z kilku tysięcy gardeł. „Obywatele Gorgony, nie bójcie się umierać; mężczyzna czy kobieta, jest was po sześciu na stanowisko”. Przełożona siostrzyczek od Świętej Klary ostrzegła, że w rezerwie, na stojąco, czekają matki od Świętego Bernarda, ze swoją przełożoną na czele, i wcale jej się nie podobało, że jej poległe będą zastępowane przez te wydry. „Obywatele Gorgony, niech wszyscy będą posłuszni, a nasza będzie wiktoria”. Potem Aldobrandini rozkazał wysłać wrażemu admirałowi następującą wiadomość: Tirez les premiers, messieurs les français. I pozdrowił go, unosząc cylinder (kiedy powinien był to zrobić szpadą, jak nakazują honor i zwyczaje.), lecz, ach, Aldobrandiniemu brak prawa do noszenia szpady, w związku z czym, przez całe życie, ewidentnie odczuwał, że czegoś mu brakuje po lewej stronie). Z dalekiego miejsca, ale widocznego, admirał odwzajemnił mu salut. Ale nie usłyszano rozkazu ani żaden wystrzał nie zadudnił ponad spokojnym morzem. „Gorgona” cięła błękitne fale, rozpoławiała drobne, igrające fale - kieruje się ten spiczasty dziób w przestrzeń pomiędzy „Redoutable” i „Republique”. Francuskie flagi przekazywały pilne wiadomości, niepodważalne rozkazy. Obie środkowe fregaty utrzymały pozycje i kurs; skrajne manewrowały, aż znalazły się z tyłu kolumny, obok siebie. „Wpadł w pułapkę!”, podobno wymamrotał Ascanio, mówią to ci, którzy mogli go usłyszeć, a także, że wydał rozkaz, żeby marynarze weszli na reje, choć uzbrojeni, mało widoczni, a na burtach niech zajmie miejsce piechota morska, z naładowanymi strzelbami, ale nie wychylając trój graniastych kapeluszy. Pierwsze fregaty zbliżały się do wysokości „Gorgony”; artylerzyści na stojąco, lonty zapalone, czekali na mostkach rozkazu otworzenia ognia, i podczas gdy zbliżał się rozkaz, zaczęli złorzeczyć: zakonnice wypominały Francuzom całą parantelę, choć według porządku drzewa genealogicznego, a Francuzi natrząsali się z tych artylerzystek, wszczynających taki harmider, i rewanżowali im się suchymi informacjami, niektórymi sprowadzonymi do min i gestów. Niemniej język włoski jest zdecydowanie bogatszy niż francuski w przekleństwa i obelgi, zatem zakonnice na tym polu zmiażdżyły wroga. Szybko dwie przednie fregaty minęły okręt i w tej chwili Ascannio wydał rozkaz zrzucenia żagli i wykonania zwrotu, aż okręt znalazł się w tym samym miejscu, lecz z dziobem w przeciwnym kierunku. Ludzie stali oszołomieni, oniemiali z zaskoczenia i rozczarowania, a wróg także okazywał swoje zdumienie, przynajmniej tak należało wnioskować z ogromnej liczby lunet skierowanych na „Gorgonę” i na jej mostek kapitański. Francuski admirał nakazał zbliżyć się. Szybko cztery fregaty rewolucji otoczyły okręt Porządku, z NW, z NE, z SE i z SW. Powoli przybliżały się ze szmerem wody, powodowanym przez okręty pozwalające się nieść przypływem. Kadłuby otarły się o siebie, pocałowały się pękate brzuchy. Wtedy Ascanio rozkazał potężnym głosem: „Ognia!” - z lewej i z prawej burty, artylerii i strzelcom, i w sposób, jaki poznaliśmy, pewnie pamiętasz (w tamten daleki wieczór, w zamku, obok manekinów), wypiął tors, wyrzucił kapelusz w górę i zawołał: „Do abordażu!”

„Do a-bor-da-żu!”

Co zabrzmiało jak grom, przedłużony, rozwleczony, o postrzępionych konturach, o postrzępionych echach; grzmot, który poruszył ludzi stłoczonych na rejach, co wywołało w nich dziki ryk i pchnęło do skoku na wraże pokłady, na wanty, na bocianie gniazda, na omasztowanie, i stamtąd strzelali, łamali, siekli, ranili, zabijali. Dzień zaczął chylić się ku zachodowi; stopniowo wypełniała go nasilająca się wrzawa, przerażający zgiełk walki; dym jął zasnuwać przejrzystość powietrza - płonęły większe żagle, rejowe i sztaksle; pękały wanty i burty strzelały drzazgami. Zapalone pochodnie (skąd wrzucone?) przecinały przestrzeń jak gwiazdy i tu i ówdzie rozprzestrzeniały pożar. Złamał się bezanmaszt i spadł do morza, pociągając za sobą ludzi i ogień, który go palił. Jedną z bander przeszyła kula; inna, podarta, zwisała z flagsztoku. A kasztel rufowy, francuski, wyrzucał w niebo płomienie, w których płonęły symbole republiki. Ach, piękne fregaty, eleganckie, potężne! Ach, dzielna marynarko, ludzie z Brestu, z Havru, z Saint Malo, starzy piraci, bracia wybrzeża teraz w służbie Równości, Wolności i Braterstwa! Wiele krzyczeli, ale najwięcej harmidru robiły upojone prochem siostrzyczki; niektóre z nich, uzbrojone w bezpańskie maczety, także wskakiwały na wraże pokłady i siekły, raniły, zabijały itd. „Śmierć Francuskiej Republice!”, wrzeszczały rozognione, a także „Niech żyje rzymski papież!” I wszyscy ludzie krzyczeli wniebogłosy albo przynajmniej trochę wyżej niż ich brody - atakujący z radości; atakowani z bólu. Francuski admirał padł na pokładzie. Jednemu francuskiemu kapitanowi urwało rękę, drugiemu nogę. Kawałki oficerów to tu, to tam, dwugraniaste kapelusze i puste kaftany, nie mówiąc już o spodniach sankiulotów. Nie było żadnego dowodzenia po stronie Francuzów; wszystko coraz bardziej pogrążało się w chaosie, w końcu zrównani w klęsce obywatel dowódca i obywatel majtek, zatem układ o kapitulacji musiał zostać podpisany przez odpowiednio upoważnionego bosmana, jak należy zakładać, przez rząd Republiki. O ile radość ucichła, o tyle ból nie. Zakonnice przestały krzyczeć i jęły opatrywać rannych; aby nie poplamić habitów, podkasywały spódnice i wystawiały na widok publiczny reformy ze zgrzebnego płótna, szorstkie w dotyku. Łodzie wyławiały z poczerwieniałego morza poległych i ranionych; szalupy, tych, którzy nie mogli chodzić i jeszcze się nie utopili. Jakiś mnich w płonącym habicie przeskoczył z jednego okrętu na drugi, z bezanmasztu na grotmaszt, szus! przez powietrze, niczym motyl z całym słońcem w skrzydłach; wpadł przez otwarty luk, a chwilę potem ładownia eksplodowała i habit zakonnika wyleciał w powietrze. „Co za imbecyl z tego braciszka! Załatwił nam okręt tylko dlatego, że zachciało mu się latać!” To jednak na pewno nie była prawda i może proch wybuchł wcześniej, zanim mógł do niego dotrzeć zakonnik. Tego już nigdy nie będzie można się dowiedzieć, ale pewne jest to, że było widać habit, niczym szparki meteor, rozświetlający już zapadający zmierzch. Tak naprawdę zakonnicy zwykle nie latają, a już na pewno nie w przypadku wojny, i zawsze znajdzie się taki, któremu to się nie spodoba, który uzna to za zły przykład - człowiek z tych, którym nic się nie podoba, niezdolny zrozumieć przypadków konkretnych osób, wybaczyć zakonnikowi, że nagle poczuł nostalgię za wojną, na której nigdy nie był i, co bardziej ryzykowne, wspięcia się do tego nieba, którego nigdy nie spenetrował. To, że płonął mu habit, na pewno nie było zaplanowane, ale jak to się dzieje z niektórymi dziełami sztuki, to, co nie było zaplanowane, okazuje się dobre; wszak historia zna przypadki osób spalonych, na przykład na stosie albo w innych okolicznościach ognia, przypadkowego albo przygotowanego, ale to latanie w płomieniach było zarezerwowane tylko dla bolidów albo innego rodzaju niebiańskich zjawisk, i ten zakonnik pewnie jest pierwszym latającym i płomiennym, bo taki był albo wydawał się; stąd jego znaczenie i przykładność, zatem na rynku Gorgony można ujrzeć jeszcze dzisiaj, choć dość już zniszczoną, płytę uwieczniającą to zdarzenie. Mimo to rzeczona kwestia zakonnika nie do końca jest wyjaśniona i jeszcze na Gorgonie znajdują się tacy, co są za i tacy, co są przeciw, i tak jak w innych miejscach ludzie dzielą się na tych z prawej i tych z lewej, tam dzielą się ze względu na opinię na temat lotu zakonnika, i według tego się głosuje. Nie chodzi o to, żebym lubił się wtrącać w sprawy, które mnie nie dotyczą, ale czy zakonnik nie był już dość stary, żeby wiedzieć, co robi i ponosić odpowiedzialność za swoje czyny? I po co go oceniać, skoro zostało napisane: „Nie sądźcie, abyście nie byli sądzeni”? Co też uważam, choć niezbyt to oryginalne...

Czasu, który straciłem na tę dygresję, było wystarczająco dużo, aby pole bitwy (to o polu to tylko takie powiedzenie; to rozszerzenie semantyczne rzeczywiście ułomne) bardzo się zmieniło. Na początek, fregata, której skład z prochem wyleciał w powietrze, płonęła na całej długości, pływający stos zwęglonych umarłych, a wyższe płomienie lizały niższą część nieba, dokładnie tam, gdzie błękit ciemnieje, kiedy nadciąga zmierzch. Interpretowano ten ogień jako honorowy stos. Pozostałe trzy fregaty nie płonęły tak bardzo ani tak szybko, ani tak tragicznie, ale płonęły, i wszystkie cztery tworzyły bez wątpienia ognistą koronę zwycięzcy - całego ludu Gorgony, niech się nie myśli, że tylko Generała; całego Ludu. Dobrze się stało w środku geometrycznym tych pochodni, odczuwało się ciepło i zadowolenie, ale nie była to kwestia zostania w tamtym miejscu, aż dopalą się ognie, tak więc Ascanio, w imieniu niewidzialnego della Porty, ale nie za bardzo, rozkazał odwrót i żeby trzy fregaty, które jeszcze unosiły się na wodzie, ustawiły się w linii i popłynęły o własnych siłach. Przepływając przez ten ognisty tunel, „Gorgona” została obsypana iskrami i szybko trzeba było zagasić lokalne ognie, w czym odznaczyły się swoim oddaniem i skutecznością kurwy z wysokiego miasta, teraz na dziobie pokładu, które do niedawna zajmowały postawę wyczekiwania i pasywności, choć nie protestowały, wszak zrozumiały, że bitwa morska nie jest odpowiednią okazją na świadczenie swoich usług, a zwłaszcza w takim zamieszaniu, niezbyt dobrze zrozumiałym, w którym znalazły się przypadkiem i w którym wszyscy zmienili swoje zajęcia, sukiennicy obsługiwali żagle, stolarze służyli na deskach pokładu, a kupcy byli bosmanami. Co mając na względzie, nie chciały pozostawać na uboczu podczas tego chwalebnego dnia, choćby miały świadczyć usługi przy ogniu i żarze. W sumie, czyż nie do nich przynależy gaszenie innego żaru? Okręt, niemal nietknięty, skierował się w stronę Wyspy. (Wyspy? Gdzie była Wyspa? Czy nie było tak, jakby obierała kierunek na samą siebie?) I popłynęła z lekkim kołysaniem, dziesięć stopni, nie więcej, wynikającym ze wzburzenia, w kierunku ciemnej już północy. Na miejscu, w dali za plecami zostawała najbardziej płonąca z pokonanych fregat, i widzieli ją na horyzoncie z płomieniami na pokładzie, z całą okazałością jej majestatycznego płomienia. Pozostałe, płynące za nimi, zdawały się oświetlać drogę coraz wyższymi i coraz bardziej czerwonymi płomieniami. Jedna wybuchła niespodziewanie - ta idąca pośrodku, i została na morzu, jak roziskrzona kula - ludzie na „Gorgonie” wspierali się łokciami na burtach, żeby nie stracić z oczu tego spektaklu ognia, tego nieba rozpalonego i nagle czarnego, a nie zabrakło modlących się za poległych Francuzów, tych heretyków! Kiedy zatonęła trzecia, przeszli już kilka mil i, teoretycznie, znajdowali się blisko punktu wyjścia albo przynajmniej tak im się wydawało, bo brak im było punktów odniesienia, żeby się zorientować, a nikt nie potrafił tego zrobić po gwiazdach. „Może - myśleli najmądrzejsi - Ascanio planuje teraz zmienić miejsce Wyspy, żeby Francuzi jej nie znaleźli, kiedy wrócą”. Ostatnia fregata pogrążyła się w powolnej agonii, bez wybuchów, z grzywą niebieskich strumieni strzelających w niebo, bengalskich ogni czy czegoś podobnego, a później rozpływania się płonących belek pokrywających morze na dużej przestrzeni, przez długi czas, niczym plwociny gruźlika; i kiedy w końcu dowództwo nakazało rzucić kotwice i zwinąć żagle, daleka łuna na horyzoncie jeszcze oświetlała te działania. Nie istniały zapisane w kronikach wspomnienia równie świetlanego zwycięstwa. „A teraz - rozkazało dowództwo przez megafony - każdy niech spakuje worek i uda się do domu!” Wszystkich ogarnęła nerwowa krzątanina - przychodzili, wychodzili, schodzili pod pokład, wchodzili, z paczkami, bez paczek, ubrani, nadzy, wysocy, niscy, mężczyźni, kobiety... Znajomi popychali się i dyskutowali w kątach albo przy schodach zejściówek, że co to była za bitwa, że jacy wszyscy byli dzielni, że jak przebiegły jest Generał, i w końcu każdy mówił o sobie, o tym, co zrobił, co widział, i ponadto o tym, co im przychodziło do głowy, żeby udoskonalić opowiadanie artystycznymi dodatkami, jak ten, który powiedział, że słońce zatrzymało się na nieboskłonie, żeby mieli dość światła do walki, co zrównywało tę nieznaną bitwę z najznamienitszymi z historii powszechnej itd. Ciekawe było to, że nikt nie miał zamiaru schodzić na ląd, i nie było przy burtach łódek, czekających na załogę, żeby ją przewieźć przez zatokę; ale byli jak u siebie w domu, na swojej ulicy, w swoim sklepie, stopy stały na lądzie i każdy wspierając się na nieprzemierzonej opoce swoich zmarłych. Tymczasem znaczący przemieniał się w znaczony, nieśmiało lśniły ulice, zapalały się rzędy lamp i przejeżdżał jakiś spóźniony powóz do jakiegoś miejsca, na placu albo nabrzeżu. I zapach morza był zastępowany wonią róż, pelargonii, nardów zasadzonych w doniczkach. Nie wyczuwano już kołysania fal, a signora Annunziata, kobieta poważna, o ile takie były na Wyspie, która na pokładzie miała chorobę morską tak ciężką, że nie mogła uczestniczyć w bitwie, już zaczynała czuć się lepiej - niedostrzegalnie, powoli, a może w pewnej chwili nagle, w przechodzeniu od kijanki do żaby, choć bez stanu pośredniego, tylko jakby się przeciągała. To prawda, okręt powoli się przeciągał i wychodziła żaba. Ostatni przekształcił się kasztel rufowy, który przez jakiś czas utrzymywał się jako taki, z zapalonymi wielkimi latarniami, i wszyscy mogli oglądać metamorfozę w zwyczajny zamek, w którym mieszkał Generał: średniowieczna architektura ze starogreckimi fundamentami. Ludzie żałowali, że jest późno, że o tej porze brak było światła, że Generał nie mógł wyjść na swój taras, żeby otrzymać owacje narodu, który przywiódł do tryumfu. „Jutro, z pewnością jutro!” I nagle, nie wiedząc, kto zaczął, jedni poszeptali z drugimi, jedne z drugimi, wyglądało, jakby naszła ich nadpobudliwość, do jutra, do jutra, ale nie poszli spać, bo w oknach przez całą noc paliły się światła, noc spokojną, w którą nikt nie zapisał na ścianach oszczerczych haseł ani nikt nie poszukiwał ustronnych zakątków na ukradkową miłość. Rozleniwieni policjanci skryli się w tawernach, które jeszcze były otwarte. Dwie Siostry Pozostałe, trzymając się za ręce, latały i latały, i w końcu doszły do wniosku, że noc jest nudna, że jeśli dalej tak będzie, chyba złożą protest, i udały się do łóżek, nieczułe na radość i niezadowolone z zamieszania - one nie płynęły ani nie walczyły, ani nie śpiewały hymnów zwycięstwa; one latały w kółko przez cały ten czas nieobecności Wyspy, i kto wie, czy nie posłużyły za na wpół niebiański znak, albo przynajmniej powietrzny, żeby piloci znaleźli prawdziwą lokalizację. Goś gorączkowego wydarzało się w tajemnicy domów - nie we wszystkich, ale w tych, w których mieszkały kobiety i dziewczęta biegłe w posługiwaniu się igłą. Czasem jakaś wychodziła nad ranem, stukała do drzwi, prosiła o coś, wracała biegiem. I dalej szyć i szyć; dalej haftować i haftować. W porze wschodu słońca (a tego poranka smugi mgły, może resztki dymu, przytłumiły brzask) gasło światło w oknach, ale jęli wychodzić z domów mężczyźni, ten rozmawiał z tamtym, tamten z owym, wszyscy ze wszystkimi, tworzyły się grupki, wybierano delegacje i w końcu, gdzieś po wybiciu dziewiątej, grupa sześciu przedstawicieli handlu i banku przyszła do domu pana della Croce i poprosiła o widzenie. Mają czas, czekając, na obejrzenie obrazów, dywanów i witryn, na wyobrażenie sobie cen i skalkulowanie wartości, podziwianie bogactwa, jakości i gustu. Przyszedł stary paralityk i wszyscy zamilkli, ale tylko przez chwilę. Nie wiadomo, o czym mówiono, ale pośpiesznie wyszli stamtąd posłańcy do członków Wielkiej Rady, z wezwaniem na pilne zgromadzenie. Około dziesiątej trzydzieści przybywają do Pałacu, w kolasach, w lektykach, pieszo, liczni członkowie Setki. I celebrują posiedzenie. Ascanio, nieco zaspany, nieco zaskoczony, prezyduje. „Ale czy coś się dzieje, panowie? Czy jest ryzyko jakiejś nowej wojny?” Kiedy się usadowili i zaległa cisza, ktoś wstaje, którykolwiek z nich, i odczytuje propozycję, aby dla wprawienia w zdumienie przyszłych pokoleń zapisać na pergaminie szczegóły tej bitwy, jako dziennik pokładowy (wymóg, o którym ktoś zapomniał poprzedniego dnia), z podpisem wszystkich członków załogi, z wyszczególnieniem ich kondycji w cywilnym życiu i stanowiska, na którym służył; lecz nie tylko to, ponadto i w szczególności, jako zwieńczenie wydarzeń, aby mianować Generała Wielkim Komodorem i aby w uroczysty sposób wysłać mu galowy mundur, uszyty i wyhaftowany tej nocy, a zrobiły go nitkami swojej krwi kobiety z Wyspy. Ascanio raduje się tryumfem, ale drży. „Generał... sami wiecie, panowie... Generał nie może was przyjąć... Nikomu się nie pokazuje...” „Zatem delegaci dojdą do zwodzonego mostu i to pan, Wasza Ekscelencjo, Pan Pierwszy Minister, zaniesie mu go osobiście, bo pan wie jak i gdzie... I prosimy pana, aby ubłagał pan Generała, żeby po ubraniu się w mundur wyszedł na taras zgodnie ze swoim zwyczajem i wtedy lud przyjmie go owacjami jako nowego Wielkiego Komodora, cały lud”. „Pójdę porozmawiać z Generałem, pójdę natychmiast. A panowie, nie ruszajcie się stąd”. Ascanio wychodzi z Sali. Kolasa wiezie go, z szybkim rytmem kopyt, w górę ulicy. Wchodzi do zamku. Woźnica wypala kilka papierosów. Słyszy, kiedy kończy się ostatni, kroki rozbrzmiewające pod wysokimi sklepieniami, na szerokich schodach. I Ascanio wychodzi. I Ascanio wchodzi do powozu. „Nie ośmieliłbym się zapytać pana, panie ministrze...” „Tak, Pietro. Generał zgadza się, nie mógłby zawieść narodu; Generał, który prawie jest na łożu śmierci...” Nie będzie, więc mógł wyjść?” „Nawet gdyby miał umrzeć, Pietro, nie mógłby zawieść narodu”. Rada Stu słucha, a następnie wznosi owacje. Wiadomość się rozchodzi, ludzie ubierają się odświętnie. Wydarzenie przewidziano na południe. Mundur komodora, złoto i szkarłat na błękicie, dwugraniasty kapelusz z białymi piórami, zaniosą dziewice, wszystkie ubrane na biało, w procesji z kwiatami i radością, którą zamknie Ascanio, zawsze skromny, choć elegancki, w czarnym fraku i spodniach, i pończochach w kolorze szarym, z cejlońską trzcinką o złotej gałce; z oznakami zmęczenia na policzkach, z odrobiną nonszalancji na policzkach, nic dziwnego, ciężar bitwy spadł na niego, rozkazy przybywały w tajemniczy sposób, ale to on je wykrzykiwał na mostku kapitańskim, i to jego głos i gesty, to jego władcze ramiona wydawały rozkazy, kierowały - miał ciemną cerę, orli profil wielkich władców nad ludźmi i narodami, podobny był do Cezara Borgii. Któż tak jak on krzyknąłby: „Do abordażu!”? Któż, jeśli nie on, tak by krzyknął, okazał żądzę pochwycenia wroga, tak zacisnął palce, jakby wpijał szpony we wraże burty? Były okazje podczas bitwy, kiedy ludzie, patrząc na niego, widzieli w nim samego Generała, tak doskonale go zastępował, gdyby nie to, że ubierał się po cywilnemu. Teraz ludzie zbierają się na chodnikach. Aż do samej bramy zamku. Gra muzyka, wyważona muzyka ceremonialna. Ascanio czasem wspiera się na lasce, może podejście go męczy, może nie spał. Szkoda, że kuleje, może dzisiaj bardziej niż kiedykolwiek! Tylko on zakłóca procesję, tak doskonałą, ale nie ma też co przesadzać - zakłóca, ale nie za bardzo, a nawet, w zależności od tego, jak się patrzy, kulawość nadaje mu pewnej gracji i powiedzielibyśmy, że trochę uczłowiecza całość, która nazbyt jest uroczysta. Przed wrotami zamku zatrzymuje się korowód, rozbrzmiewają czyste fanfary i minister przyjmuje - drżąc - mundur z niosących go rąk i wchodzi z nim do środka; wielkie wrota zamykają się za nim, a trzaśnięcie ich wielkich skrzydeł zagłusza trąbki; wtedy ludzie gromadzą się na placu, rozchodzą się po miejscach, z których można zobaczyć taras zamku. Ci, którzy mają zegarek, odliczają czas i wykorzystują przypadkową sposobność, któż by to powiedział, aby chwalić się nim i wyjaśnić jego pochodzenie, jego cenę, jego konkretne przymioty. Miasto jest na ulicy; nawet na Przedmieściu Grecy wyszli na ulice, ze swymi popami i swoimi biskupami, bo ich także Generał powiódł do zwycięstwa, a nie jest mało takich, którzy pamiętają minione czasy wielkich bitew... I są także, rzecz jasna, zakonnice, w tym kolorze i z tej reguły, i z tamtej, choć w ustronnych ogrodach klasztorów, i umilają sobie czas oczekiwania śpiewaniem starych hymnów, które śpiewano tryumfującym komodorom w Dzień Wielkiego Fletu...

Punktualnie rozbrzmiała południowa salwa: bummmmmmmmmm. Odpowiedziały jej dzwony - od Świętego Prokopa, od Świętego Hilarego, od Świętego Pantaleona, od katedry łacińskiej, od katedry prawosławnej, od Świętej Klary, od Świętego Bernarda, od Świętego Ludwika Gonzagi, od Carmen, od Świętego Juliana: ding dang dong, przede wszystkim dong, z taką mocą, że regulaminowe salwy zostały zagłuszone, 21 wystrzałów chwały. I wypalono już po raz trzeci, gdy wzniosła się gromka wrzawa, jednoczesny aplauz wielu gardeł, witający pojawienie się, wysoko w górze, Generała - nie sztywnego, jakim zwykł się pokazywać; nie nieugiętego i wiernego zawsze powtarzanej drodze, lecz dynamicznego, co do rąk i torsu, od wschodu do zachodu - nie jedno ramię, lecz oba, ramiona wzniesione, jakby chciał nimi objąć i przycisnąć do łona cały naród. I przechodził od jednego końca parapetu do drugiego, aby dobrze go widzieli ci z jednej strony i z drugiej, żeby mu się przyjrzeli i dostrzegli w jego ruchach oznaki wdzięczności i miłości; i ściągał dwugraniasty kapelusz, a nawet pozdrawiał naród, trzymając go w ręku, machając białymi piórami jak drobnymi i ruchliwymi gołębiami; a może lepiej byłoby powiedzieć o motylach, biorąc pod uwagę ich rozmiar. Bum, bum, bum! Strzelano już po raz piętnasty, a baterie w forcie powtarzały salwy, jak echo - przeważając nad tymi z arsenału, bo można było dostrzec ogień i można było policzyć sekundy zwłoki odgłosu, tak samo jak robią dzieci przy grzmotach. Wyciągnięto nie wiadomo skąd pudło rakiet, i nimi także lud wysyłał swoje huki, wielkie sztuczne ognie o wielkich wybuchach, burrrrummmmmm, te rzeczywiście były jak grzmoty, burrrrummmmmm, i nie dwadzieścia jeden, tylko wszystkie, jakie były, bo lud nie ma ograniczeń protokolarnych. Burrumburrum burrrrrrummmmmm, i dzieci biegały po ulicach, żeby pozbierać trzciny porozrzucane przy spadaniu (jedna trzyosobowa grupa znalazła rakietę, której ładunek nie wystrzelił - zrobił to, kiedy dzieciaki wzięły ją do rąk. Zabrał ich ze sobą z większym lokalnym hukiem niż wszystkie pozostałe razem, bo wybuchł w wąskim zaułku, powodując większe echo).

„Ależ szczęśliwy był dzisiaj twój mąż!”, powiedział córce stary della Croce, a Flaviarosa odpowiedziała mu: „Tak, jasne; dzisiaj mój mąż będzie całkowicie szczęśliwy”. „A ty, córko, ty też jesteś szczęśliwa?” „Tak, jestem, na swój sposób”, i puściła oko do konsula Anglii, który stał w pobliżu i ich słuchał. Mister Algernon Smith powiedział jej: „Muszę napisać bardzo trudny raport, co zajmie mi całe popołudnie”. „Nie przyjdę przed zmrokiem”. „A co zrobię z pięknym Nicolasem?” „Sądzę, że po podobnej apoteozie nikt nie będzie miał ochoty na zemstę”. „I sprawiedliwości też nie?” „Sprawiedliwość? Wie pan, co to takiego?” Tam w górze jednakże ktoś myślał, że oddawano mu sprawiedliwość, w końcu; że świat jest doskonale zorganizowany i że w sumie nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło. Docierały do tarasu dalekie, przeciągłe wiwaty, nie kończące się, już nie było słychać co, tylko hałas albo, jeśli tak się chce, szmer - tak jak dotarły salwy i rakiety. Słońce przebiegło już znaczną przestrzeń w kierunku wieczoru. Zakrystianie słabli, zmęczeni, i milkły dzwony: Święty Lotard po Świętym Pankracym, Święta Agnieszka po Świętej Katarzynie. W ciszy, która nastała bez żadnego rozkazu, można było usłyszeć muzykę konch docierającą z Przedmieścia - jakby uwolniły i wypuściły w powietrze szum morza, który każda z nich nosi w sobie... Cholera, ależ chwała jest hałaśliwa!

Jest bardzo prawdopodobne, że po tym czasie rozkoszy Ten z Góry poczuł się zmęczony. W końcu jest trędowaty, a złoto munduru, wytworne szkarłaty skrywały zgniliznę! Przesłał ludowi ostatnie pozdrowienie, zrobił ukłon miastu i światu i usunął się, odrobinę kulejąc. Tchnienie nieba zburzyło mu wtedy fryzurę na skroniach i zaszemrało dalekimi, chwiejnymi szuwarami - po drugiej stronie morza, ma się rozumieć, w spalonej Afryce.

La Romana, 17 lipca 1979
Salamanca

La Romana, 24 lipca 1980

^∗ Zwanymi też Tyndareuszami, z powodu istniejących do dziś wątpliwości, czy ich poczęcie było podwójne, nasienie jednego ojca dla Kastora, a drugiego dla Polideukesa, czy też Jowiszowi przypadła chwała ojcostwa ich obu.

^∗ I proszę nie mówić, że przesadzam. Mogłem też wybrać abriolar, oznaczające wybranie po zawietrznej nawietrznego liku grotżagla, kiedy ten zaczyna się łamać albo łopotać, aby nabrał wiatru. Prawda, że ładne? A to w języku hiszpańskim i to absolutnie gwarantowanym.

^∗ Sir Ronald Sidney, który był bardzo elegancki, oczywiście nie wypowiedział podobnego grubiaństwa. Powiedział po angielsku dokładnie to: „... spend one's life conducting a monotonous concert for puddendum and orchestra”. Czy można powiedzieć po hiszpańsku „na części wstydliwe i orkiestrę”? Nie, prawda? Przyjęliśmy więc to grubiaństwo. Jeśli komuś wydaje się nie do zniesienia, może je zastąpić, na przykład, słowem pisia.

^∗ Dante Alighieri, Boska komedia, Piekło, Pieśń 5, przeł. Alina Świderska, ww. 37-39:

„Pojąłem snadnie, iż w tym wichru kole

dręczą się owych potępieńców stada,

co zmysłów żądzom uczynili wolę”.

^∗ Istnieje nieznaczna zbieżność, może tylko pozorna, pomiędzy tym miejscem narracji i innym Misserere Bécquera. Nie jest to jednak przypadek, lecz zamierzona imitacja, a jeśli się tak chce, plagiat. I żeby było jasne, wprowadzam obecne wyjaśnienie, w tym miejscu globu, tego i tego dnia itd. Mogę dodać, że zrobiłem to, bo tak mi pasowało, a jeśli to oświadczam, to raczej po to, żeby uświadomić tych, którzy nie czytali Bécquera.

---