WPROWADZENIE DO PRAWA CYWILNEGO

PRAWO CYWILNE

I. Prawo publiczne i prawo prywatne

• prawo prywatne reguluje stosunki między autonomicznymi pod­miotami, którym przysługują własne, prawnie chronione, sfery interesów ma­jątkowych i niemajątkowych (osobistych);

• autonomiczność raczej niż równorzędność, która wyraża się w braku władczego pod­porządkowania;

• relacje między osobami fizycznymi, ale i prawnymi;

• swoboda stron nie jest nieograniczona, gdyż prawo prywatne wskazuje ogólne granice autonomii ze względu na interes drugiej strony czy interes powszechny;

• autonomiczność nie musi oznaczać równorzęd­nego usytuowania podmiotów względem siebie, gdyż czasem przepisy chronią stronę słabszą (np. konsumenta), dla realizacji zasady sprawiedliwości;

• autonomiczna pozycja podmiotów uzupełniana przez tryb rozstrzygania sporów i sposób stosowania sankcji → z ich inicjatywy, przez niezależny od organów państwowych sądy (lub przez powołane przez strony sądy polubowne);

• tak samo egzekucja;

• prawo publiczne reguluje stosunki prawne, w których co najmniej po jednej stronie występuje organ państwa lub organ samorządu terytorial­nego albo innej organizacji powołanej z mocy prawa do realizacji interesów społeczności państwowej lub węższych grup ludności (interesów publicznych);

• organy te wyposażone w kompetencje władczego kształtowania sytuacji prawnej innych podmiotów;

• bezpośredni przymus realizowany przez organy państwowe w ra­zie nieposłuszeństwa tym normom;

Użyteczność wyróżnienia

• w/w rozróżnienie to typologia;

• silne uzasadnienie aksjologiczne, głównie w społeczeństwach demokratycznych o wolno rynkowych mechanizmach gospodarki, co jest związane z realizacją podstawowych wartości, jak godność i wolność człowieka oraz integralność jego majątku. Wartości te mają ważne znaczenie w międzynarodowym porządku prawnym oraz w polskiej konstytucji → stąd prawo prywatne jako preferowany sposób regulowania stosunków;

• praktyka ma istotne znaczenie dla treści prawa prywatnego ze względu na doniosłość zwyczaju w wykładni oświadczeń woli

II. Gałęzie prawa, kompleksowe regulacje prawne, dyscypliny naukowe lub dydaktyczne

Gałęzie prawa

• gałąź prawa obejmuje spójne i uporządkowane wedle przyję­tych założeń zespoły norm prawnych, regulujących obszerne kategorie sto­sunków społecznych;

• reguluje stosunki społeczne, do których się odnosi w sposób pełny (w założeniu);

• normy innej gałęzi można stosować jedynie subsydiarnie lub analogicznie, ale nie bezpośrednio;

• wyróżnienie gałęzi powstaje jako rezultat złożonego procesu historycznego, na który składają się kultura prawna, stosunki społeczne, ogólne cele państwa oraz cząstkowe decyzje prawodawcy (np. kodyfikacje), a proces ten trwa wciąż (stąd brak ostrych kryteriów podziału);

Kompleksowe regulacje prawne

• kompleksowe regulacje prawne (usta­wy) to zespoły norm odnoszące się do jednego przedmiotu (stosunku społecznoprawnego), ale systematycznie należą one jednak do kilku gałęzi;

Dyscypliny naukowe i dydaktyczne

• dyscyplina naukowa - zespół działań poznawczych oraz wytwór tego rodzaju dzia­łań w postaci zespołu twierdzeń odpowiednio uzasadnionych;

• nauki prawne nie tworzą prawa, ale je opracowują w oparciu o przepisy prawa i fakty prawotwórcze;

• wydzielenie się jakiejś dyscypliny prawnej nie znaczy o wydzieleniu się odrębnej gałęzi prawa, gdyż badania naukowe mogą koncentrować się na kilku gałęziach prawnych lub tylko na wycinku jednej z nich;

• dyscypliny dydaktyczne (zwykle sko­relowanych z dyscyplinami naukowymi) - wydzielenie ich przejawia się w programach nauczania prawa;

III. Status prawa cywilnego

• prawo cywilne → odrębna gałąź prawa, odrębna dyscyplina naukowa i dydaktyczna;

• kc nie wskazuje kryteriów wyodrębnienie, poza art. 1 kc iż reguluje on „stosunki cywilnoprawne”;

Metoda regulacji

• dla prawa cywilnego charakterystycznym kryterium wyróżnienia jest jego metoda regulacji oparta na zasadzie autonomiczności stron, tak min. uznał SN w 1995, gdy stwierdził, że cechą charakterystyczną stosunków cywilnoprawnych jest min. równorzędność podmiotów i wzajemność (ekwiwalentność) ich świadczeń;

• tak też w innych sprawach, np. z 1972 r. o stosunku uczeń-szkoła (nie-cywil); w 1975 r. biegły-sąd (nie-cywil);

• dla tej kwalifikacji nie mają znaczenia faktyczne nierówności (np. wynikające z ekonomicznej przewagi), gdyż zakres kompetencji do kształtowania stosunków prawnych może być wyznaczony tylko normami prawnymi, nawet gdy strony w umowie wyraźnie nadadzą jednej ze stron wyraźnie nadrzędną pozycję (tak SN w 1974 r. że umowy o dostawy wody są cywilne pomimo przymusu dostarczania wody, dostawca nie ma nadrzędnej pozycji, min. świadczy o tym cywilnoprawny sposób zawarcia tego stosunku - umowa lub przejęcie);

• ochrona interesów stron w stosunkach cywilnoprawnych to odpowiedzialność odszkodowawcza, która służy zachowaniu integralności ekonomicznej podmiotów i spełnia funkcję kompensacyjną (przeciwnie pr. k.);

• pomocnicze kryteria wyróżnienia:

• rodzaj aktu normatywnego, w którym znajdują się przepisy prawne w przypadku kc jest to istotne, gdyż kodeks ma jednorodny charakter;

• odmiennie Grzybowski;

• spory rozstrzygane przez sądy w trybie określonym w kpc (też gdy stroną jest organ publiczny, ale w roli podmiotu cywilnoprawnego), a przepisy szczególne mogą to modyfikować (wyłączyć jakieś sprawy, a inne objąć tym postępowaniem), ale gdy przepisy szczególne wskazują kpc i brak przesłanek do uznania, że dany stosunek nie ma charakteru cywilnoprawnego to istnieje wskazanie na kpc;

• odmiennie Grzybowski;

Przedmiot regulacji

• w doktrynie marksistowskiej to majątkowy przedmiot regulacji, a nie metoda regulacji stanowiła kryterium wyróżnienia, co opierało się na założeniach teoretycznych odrzuconych obecnie, a dodatkowo uniemożliwiało odróżnienie norm prawa cywilnego od innych gałęzi, również regulujących stosunki majątkowe. Dodatkowo brak było wyjaśnienia dot. norm dot. dób osobistych, regulujących stosunki o niemajątkowym charakterze;

IV. Zakres prawa cywilnego

Uwagi wstępne

• w ramach regulacji prywatnoprawnej istnieje systematyzacja tego podzbioru norm - inne gałęzie prawa prywatnego z prawem cywilnym łączy wspólna metoda regulacji, ale różni zakres zastosowania, swoiste zasady i własne instytucje ogólne natomiast prawo cywilne jako pierwotna regulacja służyłaby w innych gałęziach prywatnoprawnych jako normy subsydiarne lub stosowane w drodze analogii → ten model podporządkowania norm prywatnoprawnych nie zakłada konieczności istnienia innych gałęzi obok prawa cywilnego, ale jest na to istnienie otwarty (inne gałęzie niejako ograniczają zakres zastosowania prawa cywilnego);

Prawo pracy

• podstawowy akt prawny - Kodeks pracy z 1974 r. (znowelizowany) - charakter kompleksowy - obejmuje normy prywatno- i publicznoprawne;

• główny przedmiot regulacji (centralna instytucja) to indywidualny sto­sunek pracy, a jego istotna treść to dobrowolnie podjęte przez pracownika zobowiązanie do osobistego i odpłatnego świadczenia pracy podporządkowanej i to w ciągu pewnego czasu;

• wywodzi się z cywilnoprawnej umowy o prace z KZ z 1933 r., ale obecnie w KP uregulowana w sposób pełny i ze swoistymi zasadami, też z odrębnymi, autonomicznymi źródłami prawa jak układy zbiorowe pracy oraz inne porozumienia zbiorowe, a wykonaniu zobowiązań z tego stosunku służą poza ochro­ną sądową szczególne środki nacisku społecznego;

• w art. 300 KP odesłanie w sprawach nieuregulowanych do kc, o ile nie jest to sprzeczne z zasadami prawa pracy (odesłanie do stosowania subsydiarnego, nie bezpośredniego);

• w doktrynie rozbieżności → czy jest to odrębna gałąź prawa czy nie (ze względu na kompleksowy charakter norm) wg Radwańskiego - koncepcja szczególnej gałęzi prawa prywatnego, która obejmuje prywatnoprawne normy regulujące stosunek pracy, a występowanie ich w otoczeniu norm publicznoprawnych nie powinna podważać tej koncepcji, gdyż ustawodawca sam wydzielił je w strukturze wew. KP, oraz w relacji zew. - w odniesieniu do kc;

Prawo rodzinne

• KRiO z 1964 r. (wszedł w życie wraz z kc);

• założenia odrębnej regulacji:

• prawo rodzinne reguluje stosunki osobiste, a prawo cywilne majątkowe, wiec prawo rodzinne jest odrębną gałęzią prawa opartej na swoistych zasadach;

• ALE: prawo cywilne to nie tylko stosunki majątkowe;

• znaczna cześć stosunków prawnorodzinnych oparta jest na zasadzie podporządkowania, a nie na metodzie cywilistycznej;

• ALE: stosunki miedzy rodzicami i dziećmi nie są jednostronnie kształtowane przez reprezentantów władzy publicznej;

• dlatego oba w/w założenia nie wytrzymują krytyki;

• (pogląd dominujący) dlatego normy te należą do prawa prywatnego, ale również do cywilnego, gdyż pomimo pewnych odrębnych regulacji, brak jest przesłanek, które uchylałyby bezpośrednie stosowanie prawa cywilnego do sfery tych stosunków;

• w KRiO brak części ogónej;

Prawo handlowe

• koncepcja prawa handlowego jako odrębnej gałęzi prawa prywatnego wywodzi się z ustroju feudalnego (kryterium stanowe) → w państwach demokratycznych kryterium stanowe było wykluczone, ale podział ten nadal był ogólnie akceptowany (oparty na zmodyfikowanych kryteriach - podmiotowych, przedmiotowych, mieszanych) → obecnie coraz silniejsza krytyka tego podziału (w szeregu państw regulacje te znalazły się w obrębie kodeksów cywilnych);

• koncepcja prawa gospodarczego (rozwijała się w Europie Zach. po I wojnie na tle wzrastającego interwencjonalizmu państwa w sferę obrotu gospodarczego) - neguje ona podział na prawo prywatne i publiczne, a za prawo gospodarcze uznaje normy regulujące zagadnienia gospodarcze;

• w doktrynie socjalistycznej przyjęte - w Czechosłowacji i w NRD jako odrębne kodyfikacje prawa gospodarczego → koncepcja ta straciła sens po upadku systemu komunistycznego;

• Polska → uchwalono KH z 1934 r. (regulował pozycję i czynności prawne kupca, a stosowanie prawa cywilnego tylko gdy brak przepisów KH, ustaw szczególnych lub powszechnego w państwie prawa zwyczajowego) → uchylono KH wraz z uchwaleniem kc, ale pozostawiono przepisy dot. spółek handlowych → uchylono te przepisy wraz z uchwaleniem KSH z 2000 r., a prywatnoprawne instytucje regulujące czynności osób prowadzących działalność gospodarczą znalazły się w części ogólnej kc;

• w związku z powyższym brak uzasadnienia dla wyodrębnienia prawa handlowego, tym bardziej nie dla koncepcji prawa gospodarczego, gdyż negacja podziału na prawo publiczne i prywatne nie sprzyja rozwojowi gospodarki rynkowej;

• prawo handlowe uznane za odrębną dyscyplinę naukową i dydaktyczną;

Prawo rolne

• to dyscyplina kompleksowa oraz dydaktyczna, ale nie odrębna gałąź prawa, gdyż jest to zbiór przepisów z różnych dziedzin prawa, nie mający swoistej regulacji;

Prawo spółdzielcze

• stosunki między członkiem a spółdzielnią nie są oparte na podrzędności, ale na równorzędności, a uchwały spółdzielni to swoiste czynności prawne. Jest to jedynie kompleksowa dziedzina;

V. Systematyka prawa cywilnego

Uwagi ogólne

• prawo cywilne dzieli się na działy → w systemie kontynentalnym najbardziej rozpowszechniony jest system pandektowy (niem. XIX w.), wg którego wyróżniamy:

• rozbudowana część ogólna;

• działy: prawo rzeczowe, prawo zobowiązań, prawo rodzinne i prawo spadkowe;

• nie jest to podział logiczny (różne kryteria wyodrębnienia tych działów);

Poszczególne działy prawa cywilnego

1. część ogólna - instytucje i zasady wspólne dla całego prawa cywilnego;

2. prawo rzeczowe - normy, które wyznaczają bezwzględne prawa podmiotowe (skuteczne wobec wszystkich), a odnoszące się do rzeczy;

3. prawo zobowiązań - normy regulujące prawa majątkowe o cha­rakterze względnym, skuteczne wobec indywidualnie oznaczonych pod­miotów;

4. prawo spadkowe - reguluje przejście majątku osoby zmarłej na inne podmioty;

5. prawo rodzinne - - reguluje stosunki prawne między małżonkami, rodzicami i dziećmi oraz inny­mi krewnymi oraz powinowatymi a także instytucję opieki i kurateli;

6. prawo na dobrach niematerialnych (prawo własności intelektualnej) - reguluje prawa podmiotowe do oryginalnego, niematerialnego wy­tworu umysłu ludzkiego, mającego wartość majątkową.

• w szczególności prawa do utworu naukowego, literackiego, artystycznego, wynalazku, wzoru użytkowego, programu komputerowego itp.;

• w polskim systemie prawnym uregulowana w odrębnej ustawie z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawie z 30.6.2000 r. Prawo własności przemysłowej;

• dyskusyjne czy powinny być w ramach prawa rzeczowego czy jako odrębny dział → odrębny gdyż z jednej strony wyraźne ograniczenie norm prawa rzeczowego do przedmiotów materialnych oraz z drugiej strony okoliczność, że do prawa bezwzględnych należą również prawa osobiste o niemajątkowej wartości;

Inne wyróżnienia zespołów norm cywilnoprawnych

• powyższe działy mogą być dodatkowo dzielone w głąb, ale porządkująca funkcja podziały na w/w działy była by zakłócona gdyby do tych działów dodano prawo handlowe, gdyż ono zawiera w sobie normy z różnych działów (części ogólnej, zobowiązań, prawa na dobrach niematerialnych) → dlatego prawo handlowe jest odrębną dyscypliną naukową i dydaktyczną, ale wyróżnioną na innej podstawie niż działy prawa cywilnego;

• poszczególne działy mają też swoje regulacje szczegółowe, ale nie stanowią one odrębnych działów, np. prawo: wekslowe, czekowe, górnicze, lotnicze, ubezpieczeniowe, łączno­ści, przewozowe itp.;

VI. Zasady prawa cywilnego

Pojęcie

• w nauce mówi się o zasadach prawa w ogóle jak i o zasadach konkretnego prawa, np. zasadach prawa cywilnego;

• zasady prawa cywilnego to pewna kategoria norm prawnych, które wyróżniają się ze względu na swoją doniosłość i szczególną rolę na obszarze prawa cywilnego;

• wskazują one wartości, jakie powinny być realizowane przez normy prawa cywilnego;

• wyznaczają kierunek działań pra­wodawczych, sposób stosowania prawa (interpretacji), wskazują preferencje w razie kolizji norm prawnych oraz określają granice czynienia użytku z praw podmiotowych;

• spełnienie norm-zasad jest stopniowalne, natomiast normy o charakterystyce reguł mogą być spełnione albo niespełnione;

• ich nadrzędnie wiążący charakter nie jest ustalany w sposób arbitralny, ale wymaga szczególnego uzasadnienia, np. w normach konstytucyjnych, międzynarodowych, lub tekstach ustaw zwykłych, na podstawie, których rekonstruowane są te zasady;

Katalog zasad (obecnie obowiązujących)

• uznanie i ochrona osobowości każdego człowieka w równej mierze → na zasadę tą składa się zdolność prawna (przysługuje wszystkim) oraz zdolność do czynności prawnych (ograniczenia jedynie naturalne), ale też ochrona wartości niemajątkowych, związanych z integralnością fizyczną i psychicznym życiem człowieka (realizowane przez ochronę dóbr osobistych);

• oparte na konstytucyjnych gwarancjach praw i wolności obywateli oraz konwencjach międzynarodowych (głównie Pakty Praw Człowieka);

• osoby prawne - niejako projekcja osób fizycznych, o podobnej pozycji;

• pełna i równa ochrona mienia podmiotów prawa cywilnego → zasada ta obejmuje min. jednolite uregulowanie prawa własności, regulacje dot. dziedziczenia po osobie zmarłej oraz gwarancje, że w razie wywłaszczenia uprawniony otrzyma słuszne wynagrodzenia;

• przeciwstawienie tej zasady podziałowi z okresu PRL na własność państwową o uprzywilejowanej pozycji i własność prywatną;

• oparcie głównie w Konstytucji;

• zakaz nadużywania praw podmiotowych → ma zapobiegać wykony­waniu ich niezgodnie z akceptowanymi powszechnie regułami moralnymi (sens klauzuli generalnej z art. 5 kc);

• wyróżnienie tej zasady opiera się na coraz silniej akcentowanej w założeniach polskiego systemu prawnego konieczności istnienia dla norm prawnych legitymacji nie tylko formalnej, ale i aksjologicznej, co prowadzi do dostosowania realizowanych stosunków cywilno­prawnych do zasad moralnych;

• autonomia woli → to kompetencja podmiotów prawa cywilnego do swobodnego kształtowania stosunków cywilnoprawnych przez czynności prawne, głównie przez umowy (tzw. swoboda umów) - stanowi ona konieczny składnik prawa cywilnego, ale nie ma ona nieograniczonego zakresu, a o jej doniosłości decyduje pole swobody decyzyjnej wyznaczone jej ograniczeniami;

• gospodarka socjalistyczna → ograniczenia szerokie, dostosowane centralnego planowania gospodarczego oraz preferencyjnego traktowania własności państwowej;

• gospodarka rynkowa → ograniczenia tylko ogólnymi przesłankami podyktowanymi interesem publicznym i względa­mi moralnymi;

• zasada ta opiera się na uzasadnieniach gospodarczych, konstytucyjnych, międzynarodowych i aksjologicznych, które wymagają by prawo regulowało stosunki społeczne w sposób racjonalny, przy pozostawieniu wolnej woli człowiekowi;

• ochrona zaufania podmiotu do składanych mu oświadczeń lub innych doniosłych prawnie zachowań → brak jej wypowiedzenia w przepisie, ale doktryna rekonstruuje tą zasadę na podstawie klauzul generalnych, uzasadniając etycznie (nakaz moralny dotrzymywania danego słowa i odszkodowania za błędny przekaz informacji) oraz funkcjonalnie (pewność obrotu prawnego bardzo istotna w gospodarce rynkowej);

• zasada ta jest u podstaw konstrukcji czynności prawnej i stanowi rdzeń całego szeregu norm składających się na tzw. ochronę dobrej wiary (głównie czynności odpłatne);

UNIFIKACJA I KODYFIKACJA PRAWA CYWILNEGO W POLSCE

I. Unifikacja prawa cywilnego

Druga Rzeczpospolita

Na skutek rozbiorów Polski różne części kraju znajdowały się pod wpływem różnych systemów prawnych. Z tego punktu widzenia można wyodrębnić cztery zasadnicze obszary prawne:

1. Ziemie centralne (Królestwo Polskie tzw. Kongresowe powstałe po traktacie wiedeńskim w 1815 r.)

• przez krótki czas obowiązywało prawo pruskie i austriackie;

• od 1808 r. (Księstwo Warszawskie) obowiązywał Kodeks Napoleona

• księga II (prawo rzeczowe)

• księga III (prawo spadkowe, zobowiązania, o umowach majątkowych małżeńskich, o zastawie, przywilejach i hipotekach, oraz o przedawnieniu).

• Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego z 1825 r. (zastąpił I księgę KN)

• prawo małżeńskie na zasadach wyznaniowych

• o osobach i rodzinie

• Ustawy hipoteczne z 1818 i 1825 r. wprowadziły min. księgi wieczyste w nowoczesnej postaci.

tzw. Prawo Polsko-Francuskie

2. Ziemie wschodnie

• najpierw obowiązywał Statut litewski, potem przepisy carskiej Rosji zostały zebrane w tomie X, pierwszej części, w tzw. Zwodzie Praw

• nie wywarł większego wpływu na rozwój prawa polskiego

Ziemie zachodnie

• najpierw: powszechne pruskie prawo krajowe (Landrecht), skodyfikowane w 1794 r.

• potem (po powstaniu Rzeszy Niemieckiej) Kodeks Cywilny niemiecki z 1896 r.

• mało przystępny, bardzo kazuistyczny, ale dostosowany do potrzeb rozwijającej się gospodarki kapitalistycznej;

• Ziemie południowe

• Kodeks Cywilny Austriacki z 1812 r., znacznie znowelizowany w 1914, 1915, 1916 r. (prosty i jasny język, unikał kazuistyki, pod wpływem prawa natury, ale zachowywał niektóre instytucje feudalne)

• wstęp (o ustawach cywilnych w ogólności)

• część I (prawo osobowe i rodzinne)

• część II (prawo rzeczowe, spadkowe i zobowiązania)

• część III (o przepisach wspólnych dla praw osobowych i rzeczowych)

• po odzyskaniu niepodległości utrzymano w/w przepisy, ale już nie jako prawo obce, ale polskie prawo dzielnicowe. Rozwiązanie to jednak było tymczasowe, czemu dał wyraz sejm powołując Komisję Kodyfikacyjną, niezależną od Ministra Sprawiedliwości, który jedynie brał udział w jej pracach i wnosił jej projekty do Sejmu;

dzieli się na dwa etapy:

I) po I-wszej wojnie światowej

• 3.06.1919 r. - powołanie Komisji Kodyfikacyjnej RP - opracowała całe prawo cywilne, jednak w życie weszły:

• 1920 r. - prawo spółdzielcze

• 1924 r. - prawo wekslowe i czekowe, zastąpione w 1936 r. nowymi tekstami ustaw

• 1926 r. - prawo autorskie, prawo o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, prawo prywatne międzydzielnicowe i międzynarodowe.

• 1928 r. - prawo o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych, prawo o spółkach akcyjnych oraz kodeks postępowania cywilnego

• 1933 r. - kodeks zobowiązań i prawo o spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością

• 1934 r. - kodeks handlowy

II) po II-giej wojnie światowej

• unifikacja przerwana w 1939 r., ale po zakończeniu wojny ważne jej wznowienie z 2 powodów:

• zmiana terytorium i niepewny los Ziem Odzyskanych, a ujednolicenie prawa, obejmującego też te obszary wzmacniały integralność państwa;

• masowe przemieszczanie się ludności i konieczność ujednolicenia regulacji stosunków prywatnoprawnych by zapobiec chaosowi prawnemu;

• w/w komisja nie wznowiła pracy, choć formalnie nie została rozwiązana. Prace unifikacyjne zostały wznowione przez małą grupę prawników przy MS, którzy wykorzystywali projekty wypracowane jeszcze przez przedwojenną komisję. W latach 1945-46 w drodze dekretów (16) zostały wydane następujące akty unifikacyjne:

• prawo osobowe z dn. 19.08.1945 r.

• prawo małżeńskie z dn. 25.09.1945 r.

• prawo rodzinne z dn. 22.01. 1946 r.

• prawo opiekuńcze z dn. 14.05. 1946 r.

• prawo małżeńskie majątkowe z dn. 29.05.1946 r.

• prawo spadkowe z dn. 8.10.1946 r.

• prawo rzeczowe z dn. 11.10.1946 r.

• prawo o księgach wieczystych z dn. 11.10.1946 r.

• przepisy ogólne prawa cywilnego z dn. 12.11.1946 r.

• odrębny akt normatywny, zwany „przepisami wprowadzającymi” do 9) nie miał, 7) i 8) miały wspólne;

• system prawny był spójny, pomimo, że częściowo pochodził z okresu powstawania państwa typu „demokracji ludowej”, odpowiadał nowoczesnym standardom, czasem je wyprzedzał (np. stosunki między małżonkami, sytuacja dziecka), a ideologia marksistowsko-leninowska nie miała na niego wpływu, głównie dlatego, że kierunek dalszego rozwoju Polski nie był jeszcze jednoznacznie określony;

1.01.1947 r. - koniec rozbicia dzielnicowego w zakresie prawa cywilnego, gdyż jest to data wejścia w życie ostatniego dekretu

II. Kodyfikacja prawa cywilnego

Pierwsze próby kodyfikacji

kodeks - akt normatywny ujmujący w sposób usystematyzowany podstawo­wy zespół norm danej gałęzi prawa;

• prace nad kodyfikacją rozpoczęte przy MS tuż po unifikacji → przygotowano projekt kc w 1949 r. (uporządkowanie w/w prawa zunifikowanego wg systemu pandektowego) → odrzucone, gdyż utrwalał obowiązujący stan prawny, co nie było na rękę Pol­skiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (1948 r.);

• 1950 r. → scalono ustawy dot. prawa rodzinnego i uchwalono Kodeks rodzinny (zastąpił 4 dekrety: prawo małżeńskie osobowe, prawo małżeńskie majątkowe, przepisy o stosunkach między rodzicami a dziećmi i prawo opiekuńcze);

• nazwano kodeks, gdyż za wzorem radzieckim traktowano to prawo jako odrębną gałąź;

• lakoniczność, min. dlatego, że planowano wydanie wspólnego kodeksu dla Czechosłowacji i Polski, ale czech. KR choć bardzo podobny do polskiego, miał zupełnie odmienną treść orzeczniczą;

• 1950 r. → uchwalono Przepisy ogólne prawa cywilnego (zastąpiły dekrety: przepisy ogólne prawa cywilnego, pra­wo osobowe, oraz niektóre przepisy części ogólnej KZ z 1933 r.);

• od 1949 r. zmianie uległ system gospodarczy Polski, powstawała odrębna regulacja prawna dla podmiotów gospodarki uspołecznionej, która w praktyce wyłączała stosowanie formalnie obowiązującego prawa handlowego, głównie KH z 1934 r.;

• 1950 r. → początek prac zespołu prawników przy MS w celu opracowania kc → projekty z lat 1954 i 1955 - zdecydowana krytyka ze strony środowisk prawniczych (nie nadano im dalszego biegu legislacyjnego);

Uchwalenie Kodeksu cywilnego

• powołano Komisję Kodyfikacyjną w 1956 r. (zarządzenie RM), której członkami byli wybitni prawnicy (Wasilkowski, Wolter, Czachórski, Dawidowiczowa, Gwiazdomorski, Mayzel, Przybyłowski, Rzepka, Szer, Szpunar, Topiński, Chełmoński i Morawski) - korzystała ona też z różnych form konsultacji z organizacjami społecznymi i środowiskiem prawniczym;

• 1960 r. → uchwaliła projekt kc (wraz z przepisami prawa rodzinnego) → dyskusja publiczna → 1961 r. projekt (bez prawa rodzinnego) → uzgodnienia międzyresortowe → uchwalony przez Kolegium MS i w 1962 r. przedstawiony RM (równolegle projekt kodeksu rodzinnego i opiekuńczego) → RM uchwaliła wiele zmian i przedłożyła je Sejmowi jako projekty rządowe w 1963 r. → 1963-1964 r. prace sejmowej Komisji Wymiaru Sprawiedliwości (też innych komisji) → Sejm przyjął w 1964 r. kc i kriop wraz z przepisami wprowadzającymi (weszły w życie 1.01.1965 r.)

• przestały obowiązywać poprzednie regulacje, w tym: 1) przepisy ogólne prawa cywilnego z 1950 r.; 2) prawo rzeczowe z 1946 r. (poza przepisami o hipotece i materialnoprawne postanowienia o księgach wieczystych); 3) Kodeks zobowiązań z 1933 r.; 4) prawo spadkowe z 1946 r.; 5) Kodeks handlowy (poza przepisami o spółkach); 6) Kodeks rodzinny z 1950 r.

Charakter prawny

• kodeks jest ustawą zwykłą z formalnego punktu widzenia, ale na tym nie wyczerpuje się problematyka pozycji kodeksu w systemie źródeł prawa:

• postulat doktryny by organy stanowiące prawo, zgodnie z z zasadami przyzwoitej legislacji stosowały się do podstawowych konstrukcji oraz terminologii kodeksu. Jest to jedynie postulat doktryny, więc ustawa szczególna nie stosująca się do niego nadal ma moc prawa powszechnie obowiązującego (ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą);

• wg orzeczenia TK z 1994 r. w razie interpretacji przepisów pozakodeksowych o niewyraźnym znaczeniu należy preferować interpretację zgodną z treścią odpowiednich instytucji kodeksowych;

• postulatem jest również utrzymanie stabilności kodeksu dla utrzymania autorytetu i siły oddziaływania społecznego kc;

Zakres

• jedynie częściowo zrealizowano postulat zupełności kc (= powinien obejmować co najmniej wszystkie podstawowe instytucje) z 3 powodów:

• dążenie do zapewnienia względnej stabilności - pominięto instytucje o niepewnej w przyszłości doniosłości społecznej;

• dlatego pominięto instytucję hipotek i ksiąg wieczystych;

• dążenie do zwięzłości i zwartości kc i zamieszczenia jedynie instytucji ważnych z punk­tu widzenia społecznego i konstytucyjno-prawnego;

• praktyczny wzgląd legislacyjny - posługi­wanie się techniką ustaw kompleksowych w niektórych przypadkach, a kc miał mieć tylko normy cywilnoprawne;

• KC regulował stosunki cywilnoprawne między wszystkimi pod­miotami prawa cywilnego, w tym między jednostkami go­spodarki uspołecznionej → negatywne rozstrzygnięcie kwestii czy obrót uspołeczniony wraz z systemem regla­mentujących go norm administracyjnoprawnych ma stanowić przedmiot od­rębnej kodyfikacji lub gałęzi tzw. prawa gospodarczego tzw. jedność prawa cywilnego (wraz z wprowadzeniem szeregu swoistych dla tych podmiotów regulacji);

Podział kc

• dzieli się on na księgi:

• część ogólna,

• własność i inne prawa rzeczowe,

• zobowiązania,

• spadki.

Forma

• wg Radwańskiego - staranna redakcja, syntetyczne sformułowania wolne od kazuistyki („wybitny twór polskiej kultury prawnej”)

Warstwy ideologiczne

• można było wyróżnić 2 warstwy (wyróżnione pod kątem merytorycznym:

• instytucje typowe dla ustroju socjalistycznego → jak typologia własności ze zróżnicowanym systemem ochrony; typologia podmiotów; swoiste reguły obrotu między jednostkami gosp. uspoł., uwzględniające administracyjne formy zarządzania gospodarką narodo­wą; klauzule generalne oraz inne zwroty ustawowe o zabarwieniu ideologicznym;

• klasyczne instytucje prawa cywil­nego → wzorowane na KZ, KH, prawie rzeczowym, spadkowym oraz na przepisach ogólnych prawa cywilnego z 1950 r. → pomimo, że niektóre instytucje prawa zunifikowanego nie zostały zamieszczone w kc, jako niepotrzebne, lub zamieszczone w skróconej postaci, klasyczne prawo cywilne utrzymało się w kc, głównie dzięki utrzymaniu się rozległego sektora własności prywatnej (głównie na wsi);

• do 1989 r. zmiany niewiele zmieniające kc;

III. Reforma Kodeksu w Rzeczypospolitej Polskiej

• Komisja do Spraw Reformy Prawa Cywilnego powołana zarządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dn. 6.09.1986 r. oraz Rada Legislacyjna działająca przy Prezesie Rady Ministrów zdecydowały, że w pierwszej kolejności należy poddać zmianom kodeks cywilny, a następnie kodeks rodzinny.

• założenia Komisji → reforma w dwóch etapach: najpierw najpilniejsze korekty legislacyjne, w drugim etapie całość problematyki kodeksowej:

Reforma Kodeksu Cywilnego (trzy największe nowelizacje)

• nowela z 28.07.1990 r. (weszła w życie 1.10.1990). Zmiany polegają min. na:

• zniesieniu jednostek gospodarki uspołecznionej;

• zlikwidowaniu podziału na własność społeczną, indywidualną i osobistą;

• zniesieniu zasady jedności mienia państwowego;

• odebraniu przywilejów z jakich korzystała własność państwowa;

• zliberalizowaniu przepisów o obrocie, podziale i dziedziczeniu gospodarstw rolnych;

• odstąpieniu od zasady nominalizmu na rzecz zasady waloryzacji zobowiązań pieniężnych;

• nowela z 25.10.1991 r. polegała na dążeniu do urealnienia i unowocześnienia systemu zabezpieczeń rzeczowych (poszerzenie listy praw rzeczowych, które mogą być objęte hipoteką, np. spółdzielcze prawa do lokali);

• nowela z 23.08.1996 r. dotyczy min.:

• przetargu jako formy zawierania umów

• odpowiedzialności jednostek samorządowych za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy

• zadośćuczynienia za krzywdę spowodowaną naruszeniem dóbr osobistych

• niektórych przepisów o sprzedaży

• szeroka zmiana dn. 14.02.2003 r.

• obecnie działa KKPC przy ministrze sprawiedliwości (samodzielnie), a efektem jej prac dostosowawczych prawo do prawo UE był min. projekt KSH z 2000 r. oraz szereg ustaw nowelizujących kc oraz regulujących stosunki cywilnoprawne (min. w zakresie ochrony konsumentów);

Źródła prawa cywilnego

Rodzaje źródeł

I. Uwagi wstępne

źródła prawa to fakty uznawane w danym systemie prawnym za fakty prawotwórcze, a ich wytworem są generalne i abstrakcyjne normy prawne, wskazujące kto, w jakich okolicznościach, jak ma postąpić

(def. Z. Ziembińskiego);

II. Prawo stanowione

Uwagi ogólne

• wg Konstytucji wyróżniamy akty prawa powszechnie obowiązującego i akty wewnętrznie obowiązujące (nie są źródłami prawa cywilnego);

• używany zwrot odsyłający do „ustaw” w aktach prawnych dot. też rozporządzeń (szerokie znaczenie, tj. obejmuje wszelkie akty prawa powszechnie obowiązującego) → skraca formułę odesłania;

III. Zwyczaje i prawo zwyczajowe

zwyczaj to powszechnie stosowana w danym okresie, w danym środowisku i w danych stosunkach społecznych praktyka określonego postępowania;

• to fakty społeczne, podlegające ustaleniu w drodze normalnego postępowania dowodowego (zeznania świadków, opinie biegłych itp.); często spisywane przez różne organizacje;

• nie są źródłami prawa same z siebie, ale czasem akt prawny odsyła do nich (co sprzyja elastyczności i podatności na zmiany systemu prawnego);

• np. „ustalone” (art. 56, 65, 69, 354) lub „przyjęte” zwyczaje (art. 384, 788, 801 § 2, 922 § 3, 994 § 1), czasem „miejscowe” (art. 287, 298, 908 § 1);

• doniosłość prawną mają tylko zwyczaje ustalone w danych stosunkach i ewentualnie w odniesieniu do określonych bliżej w przepisie prawnym kręgu osób lub na wskazanym obszarze → pogląd obiektywny → wcześniej pogląd subiektywno-indywidualistyczny, który zakładał, że konieczność znania danego zwyczaju przez osoby, który sprawę rozstrzygał sąd pogląd ten odrzucono, głównie ze względów ochrony zaufania w regulacji stosunków cywilnoprawnych, oraz dlatego, iż uznano, że skoro dana praktyka utrwaliła się to można ją uznać za użyteczną społecznie;

• pomimo tego sąd musi poddać ocenie wartościującej zwyczaje - czy nie są sprzeczne z ogólnie akceptowanymi zasadami moralnymi (dla zachowania spójności aksjologicznej systemu prawnego), dlatego zwyczaje należy interpretować wraz z zasadami współżycia społecznego, które wskazują na kryteria moralne oceny;

• wg orz. SN z 1965 r. sąd nie może uwzględnić zwyczajów, które byłyby niezgodne z normami bezwzględnie wiążącymi;

Prawo zwyczajowe to normy prawne, a faktem prawotwórczym jest praktyka stałego stosowania przez organy państwowe określonej reguły postępowania (def. Stelmachowskiego, neguje znaczenie tzw. opinio necessitatis);

• normy prawa zwyczajowego to nie zwyczaje prawne (= pewna praktyka dokonywania czynności prawnych, która ma znaczenie przy ustalaniu znaczenia danej czynności);

• brak przepisów o dopuszczalności prawa zwyczajowego (były w prawie zunifikowanym), ale doktryna polska prawa cywilnego uznaje, że dla uznania prawa zwyczajowego przepisy te nie są konieczne (Stelmachowski, Wolter, Grzybowski → ale wskazują na drugorzędność tego rodzaju źródła prawa);

• np. kształtowanie się norm prawnych dot. osobowości prawnej Kościoła i partii politycznych gdy jeszcze nie było żadnych przepisów dot. tego;

• w Konstytucji wymienione jako źródła prawa są jedynie akty prawa stanowionego, ale wg niektórych autorów nie przeszkadza to kształtowaniu się prawa zwyczajowego obok (praeter), a nie przeciwko (contra) prawu stanowionemu (tak też Banaszak);

IV. Rola zasad współżycia społecznego

Pojęcie

• początkowo zwrot ten miał ograniczenia ideologiczne, odwołujące się do socjalizmu, po upadku komunizmu zwrot ten odwołuje się zgodnie z zasadami demokratycznego państwa prawnego i respektowanymi przez nie wolnościami człowieka do powszechnie uznanych w kul­turze naszego społeczeństwa wartości;

• 2 ograniczenia dot. zakresu zasad współżycia spo­łecznego:

• odnoszą się one jedynie do postępowania jednych osób wobec innych, a nie dot. przeżywanych postaw, które nie mają doniosłości prawnej, jeśli nie są motywem działań ludzkich;

• zasady współżycia spo­łecznego będące zarazem obowiązującymi normami prawnymi rozważa się jako normy prawne;

• wg niektórych normy obyczajowe wchodzą w zakres zasad współżycia społecznego obok norm moralnych → krytyka dlatego, że normy moralne mają uzasadnienie aksjologiczne, a normy obyczajowe mają uzasadnienie w nawyku społecznym, który nie może regulować stosunków cywilnoprawnych, jeśli nie zostanie jednocześnie uznany da „dobry” → szerokie ujęcie zasad współżycia społecznego mogłoby prowadzić do kostnienia stosunków społecznych;

Problem nazwy (jak w prawie konstytucyjnym);

Funkcja

• nadanie większej elastyczności, dzięki uwzględnieniu zmieniających się układów stosunków społecznych oraz szczególnych cech charakterystycznych stanu faktycznego;

• zasady współżycia społecznego są pojęciem nieostrym, konkretyzowanym przez sędziów w procesie orzekania, przy czym istnieje postulat, by sąd powołując się na zasady współżycia społecznego jasno formułować normę moralną, jaką ma na względzie, by ułatwić kontrolę judykatury SN;

• do orzeczeń wydanych w poprzednim ustroju należy podejść selektywnie, ale nie należy generalnie odrzucać tego dorobku judykatury, gdyż zapadły wtedy orzeczenia odwołujące się do nadal cenionych wartości i norm moralnych;

• w go­spodarce wolnorynkowej szczególnie istotne są: wzajemne zaufanie, życzliwość, uczciwość i służebność w działalności gospodarczej (zwracał na to uwagę już Adam Smith);

Obowiązywanie

• obowiązują na mocy przepisów prawnych, które do nich się odwołują i w ten sposób wpływają na ocenę stanu faktycznego dokonywaną w toku stosowania prawa;

Zakres zastosowania

• zakres stosowania zasad współżycia społecznego jest okre­ślony w przepisach prawnych, w szczególności występują one w rolach:

• jako element służący do elastycznego doprecyzowania treści poszcze­gólnych instytucji prawa cywilnego (np. art. 140, 233, 287, 298 kc) lub konkretnych stosunków prawnych (np. art. 56, 354 kc);

• przy kwalifikowaniu pewnych zdarzeń kreujących stosunki cywilnopraw­ne → albo przepis wyraźnie powołuje się na te zasady (np. art. 411, 428, 431 § 2, 446 § 2, 826 § 2, 827 kc; art. 144 kro) albo powinny być brane pod uwagę też przy precyzowaniu innych pojęć prawnych, np. pojęcia „wina” art. 415 kc;

• przy wykładni oświadczeń woli (art. 65 § 1 kc);

• jako instrument zapobiegający powstawaniu konsekwencji prawnych, któ­re ze względu na szczególny kontekst sytuacyjny budziłyby powszechną dezaprobatę moralną i naruszałyby spójność aksjologiczną porządku prawnego (np. art. 5, 58 § 2, ale też 93, 94, 411 pkt 2, art. 754, 902, 1008 kc);

• dot. osób fizycznych i prawnych;

V. Rola orzecznictwa

• z zasady demokratycznego państwa prawa i trójpodziału władz wykluczone jest przejmowanie przez sądy roli prawotwórczej, ale orzecznictwo przez swą działal­ność interpretacyjną, a zwłaszcza inferencyjną (wnioskowanie z norm o nor­mach) oraz przez uznawanie zwyczajów wpływa na konkre­tyzację treści norm prawnych (pośrednie źródło prawa);

VI. Rola nauki

• nie są źródłem prawa, ale często inspirują działalność legislacyjną poprzez postulaty de lege ferenda oraz przez osobisty udział w przygotowywaniu aktów normatywnych;

Ważniejsze rodzaje norm i przepisów prawa cywilnego

I. Uwagi ogólne

Struktura normy prawnej

• hipoteza (poprzednik) wskazuje adresata oraz okoliczności zastosowania normy;

• dyspozycja (następnik) wskazany jest normatywny skutek prawny (nakazane zachowanie się adresata normy);

• sankcja (wskazanie, jak powinny zachować się organy państwowe w razie niezastoso­wania się adresata do dyspozycji normy) → kwestia sporna czy to trzeci człon, czy część normy sankcjonującej;

• swoista rola sankcji w prawie cywilnym → ma na celu doprowadzić do zaspokojenia interesu podmiotu stosunku cywilnoprawnego, a funkcje represyjne lub wychowawcze są albo efektem ubocznym albo podporządkowane realizacji celu zasadniczego dlatego formy reakcji organów państwowych mają bardzo różnorodną postać;

• dominuje → egzekucja z majątku dłużnika, czasem tylko ustalenie istnienia stosunku prawnego, ważności czynności, przekształcenie treści stosunku prawnego, czasem tylko uznanie prawidłowości;

• przeważnie stosowane tylko z inicjatywy i w sposób bliżej określony przez samego uprawnionego;

Norma a przepis prawny

• przepis prawny to samodzielna jednostka redakcyjna, zawarta w aktach normatywnych (artykuły, paragrafy, zdania);

• dla zrekonstruowania normy z reguły koniecznych jest wiele przepisów poddanych wykładni;

• jeden przepis może zawierać elementy kilku norm;

• identyfikowanie normy z przepisem to skrajny pozytywizm prawniczy z XIX w. (nie uwzględniał kontekstu systemowego);

II. Ważniejsze rodzaje norm prawa cywilnego

Normy bezwzględnie i względnie wiążące oraz semiimperatywne

• normy bezwzględnie wiążące (imperatywne, katego­ryczne, bezwzględnie stosowalne, ius cogens) → ich zastosowanie nie może być wyłączone lub ograniczone wolą stron czy odmiennym zwyczajem, na co wskazuje albo przepis prawny;

• czasem charakter ten ustalany w drodze wykładni funkcjonalnej, która powinna wskazywać priorytet ochrony pewnych wartości społecznych lub interesów stron (tak np. orz. SN z 1979 r. dot. prawa spółdzielczego - sąd uznał za imperatywne normy regulujące przyjmowanie i usuwanie członków spółdzielni ze względu na zasadę demokracji wewnątrzspółdzielczej i ochronę interesów członków);

• normy względnie wiążące (względnie stosowalne, dyspozytywne, uzupełniające, ius dispositivum, ius suppletivum) → znajdują zastosowanie tylko wtedy, gdy same strony nie ure­gulowały konsekwencji prawnych w sposób odmienny od dyspozycji za­wartej w takiej normie, na co wskazuje wyraźne sformułowanie przepisu prawnego, który dale woli stron, a czasem zwyczajowi moc odmiennego uregulowania;

• czasem charakter ten ustalany dopiero w drodze wykładni funkcjonalnej (ważne! funkcja tych norm to uzupełnienie treści stosunku prawnego w zakresie nieuregulowanym przez strony);

• normy semiimperatywne (semidyspozytywne, jednokierunkowo działające normy dyspozytywne, jednostronnie bezwzględnie obowiązujące) → normy wyznaczające minimalny zakres ochrony interesów jednej strony;

• też może być ustalona w drodze wykładni funkcjonalnej (szczególna przesłanka - postulat ochrony konsumenta);

Normy kompetencyjne

• doniosła ich rola w prawie cywilnym;

• czynność konwencjonalna to takie zachowanie człowieka, któremu pewne reguły (tzw. reguły sensu) przy­pisują jakieś swoiste znaczenie;

• są one ważne lub nie ważne, ale może to być modyfikowane przez reguły sensu;

• reguły sensu nakazują jedynie rozumieć tak a nie inaczej dane zachowanie, a nie nakazują dokonać tej czynności;

• normy kompetencyjne to normy, które nakładają na określone osoby obowiązek reagowania na dokonanie czynności konwencjonalnej, tj. przyznają kompetencję określonemu podmio­towi do dokonania czynności konwencjonalnej z tym skutkiem, że powstają dla kogoś jakieś obowiązki;

• realizacja zapewniona sankcjami prawa cywilnego lub procedury cywilnej;

• norma ta nie nakłada obowiązku dokonania czynności konwencjonalnej, choć taki obowiązek może nakładać inna norma;

• tradycyjna terminologia odnosi pojęcie „kompetencji” i „normy kompetencyjnej” do sfery działania państwa;

Metanormy

• metanormy odnoszą się do norm pierwszego stopnia, bezpośrednio regulujących zachowanie człowieka:

• normy dotyczące sposobu konstruowania systemu prawnego - normy, które nakazują uznawać pewne fakty za prawotwórcze, ale również normy określa­jące początek i koniec obowiązywania norm merytorycznych (I stopnia);

• reguły interpretacyjne - formułowane w doktrynie lub przepisach prawnych, są dyrektywami określającymi w jaki sposób przepisy prawne mają być przekładane na odpowiadające im co do zna­czenia normy prawne;

• reguły inferencyjne - głównie formułowane przez doktrynę, to reguły wnioskowania z faktu obowiązywania w danym systemie jakiejś normy o obowiązywaniu w tym systemie jakichś innych norm „wynikających” w swoistym sensie z tej pierwszej lub znajdujących wspólne z nią uzasadnienie w pewnym oficjalnie przyjmowanym systemie ocen;

• reguły kolizyjne - określają sposób rozstrzygania kolizji między normami wzajemnie niezgodnymi, jeśli takie wyinterpretowanoby, czy wy­wnioskowano z przyjętych przepisów;

• patrz H.L.A. Hart - normy pierwotne i wtórne;

III. Ważniejsze rodzaje przepisów prawa cywilnego

Definicje legalne - to przepisy, które w sposób wiążący określają sens używanych w akcie prawnym słów lub zwrotów (postulat zwięzłości aktów prawnych!);

Przepisy odsyłające - to przepisy, których treść stanowi, że przy ustalaniu treści normy X zawsze należy uwzględnić także przepis, który ustanawia normę Y. Mają one różną postać redakcyjną, np. „stosuje się”, „stosuje się odpowiednio” „sto­suje się ze zmianami”, ale także jako tzw. fikcje prawne, czyli przepisy, które nakazują określone w nich okoliczności traktować jako równoważne z okolicznościami wskazanymi w hipotezie innej normy, przez co dy­spozycja owej innej normy odnosi się również do okoliczności wskazanych w przepisie zawierającym fikcję (np. art. 50 kc, art. 936 kc)..

• mogą nadawać większy lub mniejszy luz decyzyjny, ale niezależnie od dodatkowych zwrotów lub ich braku nie należy stosować tego odesłania automatycznie;

Zwroty niedookreślone

• zwroty niedookreślone → dzięki nim pozostawiony jej pewien luz decyzyjny organowi stosującemu prawo (np. „drobne, bieżące sprawy życia codzienne­go”, „rażące pokrzywdzenie”, „ważne powody”, „usta­lone zwyczaje”, „należyta staranność”);

• do nich należą klauzule generalne;

• różnica mięzy zwrotami niedookreślonymi a klauzulami generalnymi → z.n. wprost oznaczają pewne fakty, a k.g. odnoszą się do pewnych faktów pośre­dnio, gdyż oznaczają pewne cechy faktów;

• klauzula generalna → to zwrot niedookreślony zawarty w przepisie prawnym oznaczający pewne oceny funkcjonujące w jakiejś grupie społecznej, do których odsyła ów przepis przez nakaz uwzględniania ich przy ustalaniu stanu faktycznego podpa­dającego pod daną normę;

• oceny te to oceny moralne, np. zasady współżycia społęcznego, dobre obyczaje, i in.;

• też inne niż moralne oceny, np. klauzula generalna społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa (oceny ekonomiczne);

• klauzula generalna społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa ma bardzo szeroki zakres zastosowania, gdyż (1) wyznacza granicę wykonywania praw podmiotowych (art. 5) oraz (2) współokreśla treść prawa własności(art. 140), ale również zawarta jest w przepisach o mniejszym za­kresie zastosowania, gdzie występuje samodzielnie (np. art. 54, 143, 144, 211 kc);

• jest to klauzula odrębna od k.g. zasad współżycia społecznego;

• geneza: z doktryny radzieckiej, dlatego obecnie są postulaty o usunięcie jej z systemu prawnego, ale obecnie nabiera ona innej treści ze względu na odmienny ustrój RP, gdzie wskazuje na społeczną funkcję prawa podmiotowego i na konieczność korelowa­nia interesu prywatnego podmiotu z dobrem ogółu;

Obowiązywanie norm prawa cywilnego w zasięgu czasowym i przestrzennym

I. Obowiązywanie norm w zasięgu czasowym

Początek obowiązywania

• 14 dni - reguła, ale może być dłuższe lub krótsze vacatio legis;

Koniec obowiązywania

• normy przestają obowiązywać wskutek:

• wyraźnych klauzul derogacyjnych - głównie w przepisach wprowadzających nowe akty prawne;

• upływu czasu oznaczonego w akcie;

• lex posterior derogat legi anteriori, ale lex posterior generalis non derogat legi priori speciali;

• orzeczenia TK;

• kwestie sporne:

• tzw. desuetudo oraz zmiana sytuacji społeczno-ekonomicznej → wg. Radwańskiego nie mają doniosłości prawnej dla obowiązywania prawa, ale powinny być uwzględniane przy stanowieniu, jak i stosowaniu prawa;

• uchwała TK z 1991 r. dot. czy ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z 1926 r. uległa desuetudo → uznał, że desuetudo nie może mieć zastosowania do tych aktów prawnych, których obowiązywanie jest wykonywaniem zobowiązań mię­dzynarodowych;

• wg Radwańskiego → norma przestaje obowiązywać, gdy staje się na skutek zmiany systemu prawnego lub stosunków faktycznych trwale niestosowalna - impossibilium nulla obligato dot. nakazów ustawowych, a nie obowiązków cywilnoprawnych;

II. Prawo intertemporalne

Uwagi ogólne

• prawo intertemporalne (międzyczasowe) reguluje kwestie, czy dawna, czy nowa norma znajduje zastosowanie do stosunków prawnych, które powstały przed uchyleniem dawnej normy, a trwają nadal pod rządem nowej nor­my;

• tradycyjnie problematyka tego prawa postrzegana jest w kategoriach konfliktu przepisów prawnych (nierozróżnianych od norm prawnych) → założenie: uchylony przepis nie obowiązuje, ale mimo to ma w określonym zakresie zastosowanie;

• wg Radwańskiego → prawo intertemporalne zawiera re­guły, które wskazują, jakim modyfikacjom ulega zakres obowiązywania, i tym samym stosowania dawnych norm ze względu na ustanowienie no­wych;

• w kc brak wyczerpującego ujęcia reguł tego prawa, a jego podstawą są:

• art. 3 kc,

• zespoły przepisów przechodnich wydawanych do konkretnych aktów praw­nych o podstawowym znaczeniu dla prawa cywilnego, głównie do kc (art. XXVI i n. pwkc);

Zasada nieretroakcji

• ważna uchw. SN z 1996 r., wg którego w ramach nieretroakcji mieści się ochrona praw nabytych a „przepisy intertemporalne powinny być tak tłumaczone, aby osoby uprawnione nie znalazły się w sytuacji dopuszczającej utratę możności dochodzenia prawa tylko na skutek samej zmiany ustawodawczej”;

• wg tej zasady:

• zdarzenie powstałe i zakończone pod rządami dawnej ustawy → dawna ustawa;

• zdarzenia powstałe pod rządami dawnej, ale trwające nadal → dawna ustawa dla określenia konse­kwencji prawnych do czasu wejścia w życie ustawy nowej;

• zasady tej nie stosuje się:

• wyraźne brzmienie ustawy - czyli gdy ustawa sama przewiduje skutek retroaktywny (co orzecz. TK mocno ogranicza);

• cel ustawy - czyli gdy na wsteczne działanie wskazuje rezultat funkcjonalnej (celowościowej) wykładni;

Kolizje norm nieobjętych zasadą nieretroakcji

co gdy zdarzenie powstałe pod rządami dawnej, ale konsekwencje prawne powstały pod nową ustawą → reguły ogólne (oparte na ogólnych założeniach pr. cyw. oraz na szczegółowych posunięciach ustawodawczych):

• postulat ochrony praw nabytych → sam fakt uchylenia normy nie oznacza wygaśnięcia konkretnych stosunków prawnych i nie ograni­cza zastosowania do nich normy dotychczasowej (np. ciężary realne);

• gdy norma nowa inaczej reguluje treść stosunku prawnego → o zasięgu czasowym decyduje rodzaj regulowanego stosunku prawnego:

• którego treść regulowana jest samodzielnie (w oderwaniu od sta­nów faktycznych powodujących jego powstanie, np. prawo własno­ści) → normy nowej ustawy (tzw. zasada bezpośredniego dzia­łania ustawy nowej);

• którego treść regulują przepisy prawne nierozdzielne z w/w stanem faktycznym (np. umowa sprzedaży) → normy dawniejsze (tzw. dalsze działanie usta­wy dawnej);

• zastrzeżenia do w/w koncepcji, gdyż:

• za podstawę wyróżnienia przyjmuje się redakcję tylko niektórych kodeksowych przepisów, a stosunki prawne, czasem traktowane jako związane z określonymi typami umów mogą powstawać też z innych zdarzeń prawnych;

• w praktyce tym regułom poddane jest bardzo wąski zakres stosunków i to z przyczyn niedających się na gruncie tej koncepcji wyjaśnić;

• wg Radwańskiego → lepsze byłoby wyróżnienie stosunków trwałych (ustanawiane na długie okresy) do których zastosowanie miałaby nowa ustawa (argumenty: „lepsze” prawo, stosunkowa łatwość zastosowania ze względu na z reguły periodyczne świadczenia z nimi związane) oraz stosunków, w których czynnik czasu nie stanowi istotnego elementu (ustawa dawna → głównie prawo zobowiązań);

• tak samo analiza przepisów przechodnich do kc oraz orz. TK z 1986 r.;

• gdy czynność powstała pod rządami dawnej ustawy, ale skutki prawne powstały pod rządami nowej → stosuje się do nich nową ustawę;

• modyfikacja gdy skutki te związane są z istotą dawnego stosunku prawnego → wtedy stosuje się dawną ustawę (ta zasada ma sprzyjać zachowaniu spójności regulacji danego stosunku prawnego);

• gdy powyższe reguły nie doprowadziły do rezultatu reguła interpretacyjna II-giego stopnia - w razie wątpliwości preferencje dla norm usta­nowionych w ustawie nowej;

III. Obowiązywanie norm prawa cywilnego w zasięgu przestrzennym

• ogólne zasady → normy prawa cywilnego obowiązują na ca­łym terytorium RP, jeżeli co innego nie wynika z treści odpowiednich prze­pisów prawnych lub kompetencji organu stanowiącego;

• adresatami tych norm są:

• obywatele RP (też polskie osoby prawne) w sytuacjach, gdy zdarzenie prawne lub jego skutki nie sięgają poza terytorium RP;

• cudzoziemcy (PrPrywM);

IV. Prawo prywatne międzynarodowe

• prawo prywatne międzynarodowe - reguluje kwestie jakie prawo należy stosować do stosunków praw­nych, zawierających jakiś element obcy, zawiera reguły kolizyjne, które wskazują właściwe dla rozstrzygnięcia spraw systemy prawne;

Stosowanie prawa cywilnego

Model stosowania prawa

I. Model normatywny

• model normatywny stosowania prawa → jak sąd powinien stosować prawo cechy charakterystyczne (z doktryny i zasad ustroju RP:

• z zasady państwa prawnego - nakaz przestrzegania obowiązującego prawa, respektując rozdział funkcji sądowniczej od prawodawczej (= mogą krytykować, ale nie mogą odmówić zastosowania prawa);

• sędzia powinien kierować się wartościami leżącymi u podstaw systemu prawnego, zmierzając do ich realizacji w sposób racjonalny;

• mieć na wzglę­dzie, że prawo służy realizacji indywidualnych interesów obywateli lub ich organizacji, a interes publiczny oraz zasady etyki stanowią tu tylko ramy, w których ludzie sami zabiegają o swoje sprawy;

II. Trójczłonowy model stosowania prawa

• trójczłonowy model sto­sowania prawa:

• ustalenie stanu faktycznego sprawy;

• ustalenie, jaka norma lub jakie normy są właściwe dla rozważanego stanu faktycznego;

• określenie w końcowej decyzji sędziego konsekwencji prawnych stanu faktycznego na podstawie zastosowanej normy lub norm prawnych;

Ustalenie stanu faktycznego sprawy

I. Reguły dowodowe

Dowody

• na tym etapie związek z drugim elementem modelu, gdyż sąd (i in. organy stosujące prawo) musi prowadzić postępowanie w celu ustalenia faktów doniosłych z punktu widzenia obowiązującego systemu prawnego;

• ustalić jakiś fakt to uznać za prawdziwe zdanie, które głosi, że tak a tak było lub jest obecnie;

• sąd zbiera o nich informacje, a przepisy kpc regulują źródła tych informacji, sposób i zakres ich uzyskiwania, oraz ograniczenia w ich uzyskiwaniu;

• dostatecznie uzasadnione tzn. przy zastosowaniu ogólnych metodologicznych reguł przyjmowanych we współczesnej nauce, ale modyfikowane przez prawne reguły dowodowe, gdyż sąd musi rozstrzygnąć każdą sprawę w sposób definitywny na podstawie stanowczego ustalenia stanu faktycznego, a jego działalność musi być sprawna;

• np. przepisy wskazujące, że „nie wymagają do­wodu” fakty powszechnie znane oraz znane sądowi urzędowo (art. 228 kpc), jak również fakty przyznane w toku postępowania przez stronę przeciwną, jeżeli przyznanie nie budzi wątpliwości co do swej zgodności z rzeczywistym stanem rzeczy (art. 229 kpc);

Rozkład ciężaru dowodu

• znaczenia zwrotu „rozkład ciężaru dowodu”:

• znaczenie formalne (procesowe) → wskazuje podmioty, które powinny przejawiać inicjatywę w zbieraniu dowodów i wykazywaniu twier­dzeń (głównie strony, ale sąd może dopuścić dowód niewskazany przez strony);

• znaczenie materialnoprawne → określa kto ponosi ujemne konsekwencje tego, że istnienie doniosłego dla rozstrzygnięcia sprawy faktu nie zostało w toku postępowania sądowego udowodnione, bez względu na to, z czyjej inicjatywy dowód mógł być lub był prowadzony;

• art. 6 kc → ciężar udowodnienia faktu spo­czywa na osobie, która z tego faktu wywodzi skutki prawne;

II. Domniemania

• służą ułatwieniu prowadzenia dowodów, gdyż pozwalają na pośrednie ich ustalanie (tzw. dowody pośrednie);

Domniemania faktyczne art. 231 kpc (praesumptio facti)

• sąd może uznać za ustalone istotne­ dla rozstrzygnięcia sprawy fakty na podstawie wniosku wyprowadzone­go z innych faktów, ustalonych według zwykłych reguł dowodowych;

• wnioskowanie oparte na wiedzy sądu, doświadczeniu społecznym → to nie wnioskowanie w ścisłym tego słowa znaczeniu;

Domniemania prawne (praesumptio iuris)

• domniemanie prawne wyznaczone jest normą prawną, która każe w swoisty sposób wiązać ze sobą dwie klasy faktów: podstawę domniemania z wnioskiem domniemania (faktem domniemywanym);

• domniemania prawne można podzielić na:

• domniemania co do faktu → gdy wnioskiem/przesłanką domniemania jest zjawisko przebiegające w przyrodzie (np. art. 9 kc);

• domniemania co do prawa → gdy wnioskiem/przesłanką domniemania jest prawo lub stosunek prawny (np. art. 197, 341 kc);

• podział ten nie ma znaczenia prawnego;

• dopuszczalność przeciwdowodu → art. 234 kpc - domniemania ustanowione przez prawo mogą być obalone ilekroć ustawa tego nie wyłącza;

• dot. to wniosku domniemania, a nie przesłanki domniemania, przeciwko której zawsze może być prowadzony przeciwdowód;

• domniemania prawne można podzielić na:

• domniemania prawne zwykłe (wzruszalne, praesumptio iuris tantum) → dopuszczalne jest bez ograniczeń prowadzenie przeciwdowodu;

• domniemania prawne kwalifikowane → gdy szczególne normy prawne przewidują różnego rodzaju ograniczenia dopuszczalności dowodu przeciwnego (np. art. 62 § 3, art. 63-71 kro).

• domniemania niewzru­szalne (niezbite, praesumptio iuris ac de iure, praesumptio irrefregabilis) → gdy przepisy zakazują w określonych sytuacjach prowadzenia jakiegokolwiek dowodu przeciwnego (np. art. 3 i 5 ust. o ks. wiecz. i hip.) → tradycyjnie uważane za domniemania prawne, ale obecnie niektórzy autorzy uważają że są to szczgólnego rodzaju domniemania określające wiążącą moc orzeczeń;

• domniemania wprowadzają wyjątki od zasady w art. 6 kc → ale niektórzy autorzy uważają, że z punktu widzenia materialnoprawnego domniemania nie zmieniają tej reguły, ale tylko ułatwiają ustalenie doniosłego dla sprawy faktu, gdyż nadal negatywne konsekwencje ponosi ten, kto wywodzi z faktu skutki prawne;

• podobna funkcja → zwroty zawierające zastrzeżenie „chyba że” → zwykle interpretuje się je jako przerzucenie dowodu na inną stronę, ale ich sens wg niektórych można tłumaczyć jako domniemania prawne wyrażone inną formułą językową;

• np. art. 431 „Kto zwierzę chowa albo się nim posługuje, obowią­zany jest do naprawienia wyrządzonej przez nie szkody, chyba że ani on, ani osoba, za którą ponosi odpowiedzialność, nie ponoszą winy” = „Je­żeli zwierzę wyrządziło szkodę, domniemywa się, że winę w nadzorze ponosi ten, kto je chowa lub się nim posługuje”

• służą one realizacji cennych wartości, jak ochrona dziecka, spójność rodziny, bezpie­czeństwo obrotu;

Domniemanie dobrej wiary (art. 7 kc)

• „jeżeli ustawa uzależnia skutki prawne do dobrej lub złej wiary, domniemywa się istnienie dobrej wiary” - np. art. 174, 169 § 1 kc, art. 6 ust. o ks. wiecz. i hip.;

• podział na dobrą i złą wiarę - wyczerpujący i rozłączny (=logiczny);

• stany psychiczne osoby odnoszące się do jej wiedzy o istnieniu jakiegoś stosunku prawnego lub wynikającego z niego prawa podmiotowego:

• dobra wiara to błędne, usprawiedliwione przekonanie o tym, że przysługuje jakieś prawo podmiotowe;

• zła wiara gdy wie, że określone prawo nie przysługuje, albo nie wie, lecz wiedzieć o tym powinien;

• jaka staranność? → nie da się jednolicie określić, na co zwrócił uwagę też SN (min. w uchw. z 1992 r. - nabycie samochodu na podstawie art. 160 § 1 kc; oraz w uchw. z 1991 r. dot. art. 6 ust. o ks. wiecz. i hip.);

• domniemanie dobrej wiary to domniemanie prawne → wiążące dla sądu, aż nie zostanie obalone dowodem złej wiary (tak orz. SN z 1994 r.);

• art. 7 kc to przepis niejako wyjęty przed nawias, który zawiera tylko jeden z elementów norm ustanawiających domniemania prawne, a pełna rekonstrukcja normy domniemania możliwa jest dopiero przy uwzględnieniu szczególnych przepisów określających pozostałe jej elementy;

Moc wiążąca orzeczeń

• termin „domniemanie” pojawia się w przepisach dla wyrażenia mocy wiążącej ustaleń dokonanych w orzeczeniach sądowych, np. art. 31 § 1, 1025 § 2 kc → dowód przeciwny rozpatrywany jest w odrębnym postępowaniu, a jeżeli się powiedzie sąd zmienia pierwsze postanowienie;

• wg panującego poglądu jest to domniemanie prawne;

• pogląd przeciwny → wskazuje na odmienną strukturę tych norm, gdyż nie da się wyróżnić 2 elementów, czyli przesłanki i wniosku domniemania. Ustalenia z tych orzeczeń to wnioski domniemania, więc w ogóle nie można skonstruować obalenia tych „domniemań”, gdyż dowód przeciwny zmierza do zniesienia przesłanki domniemania, jaką jest pierwotne orzeczenie;

• wg Radwańskiego te reguły powinno się zakwalifikować do odręb­nego typu norm domniemania określających moc wiążącą orzeczeń sądo­wych (w tym karnych) w postępowaniu cywilnym. Ich funkcja polega na umacnianiu spójności porządku prawnego przez ochronę autorytetu orzeczeń sądowych i dokonanych w nich ustaleń, a prawomocne orzeczenia mogą być uchylane/zmieniane tylko w wy­jątkowych okolicznościach, a w rozpatrywanych przy­padkach droga ta jest szerzej otwarta, co wyraża ustawodawca posługując się terminem „domniemanie”;

Ustalenie właściwej normy dla rozstrzygnięcia sprawy

I. Wykładnia prawa

Uwagi wstępne

• wykładnia to swoisty proces myślowy polegający na ustalaniu właściwego znaczenia tekstów prawnych, stanowiących podstawę do zrekonstruowania poszukiwanej normy prawnej;

• dokonuje sąd jedynie w zakresie koniecznym do rozstrzyg­nięcia konkretnej sprawy → wykładnia sądowa należy do tzw. wykła­dni operacyjnej (praktycznej) podporządkowanej bezpośrednio funkcji sto­sowania prawa;

• rozpowszechniony pogląd - clara non sunt interpretanda argumenty przeciwne:

• wg współczesnej semiotyki wykładania zawsze jest konieczna, aby można było przypisać jakikolwiek sens zespołowi kresek na papierze;

• w/w pogląd niedopuszczalny ze względu na subiektywizację procesu wykładni, która jest niezgodna z zasadą praworządności → od sędziego zależałoby czy treść przepisu budzi wątpliwości czy nie;

• bezzasadne monopolizowanie wer­balnej (językowej) dyrektywy wykładni;

• dlatego słuszniejszy jest pogląd interpretatio cessat in claris → na tą paremię powołał się SN w 1998 r.;

• dyrektywy wykładni powinny być jednolite i przestrzegane przez wszyst­kie organy powołane do interpretacji prawa, ale ich treść nie jest ustalana normatywnie, ale w doktrynie → powszechnie akceptowany model wykładni zakłada występowanie dyrektyw wykładni: języko­wych, systemowych i funkcjonalnych;

Dyrektywy językowe (wykładnia językowa)

• odwoływanie się do reguł znaczeniowych i składniowych powszechnego języka et­nicznego (polskiego), przy uwzględnieniu swoistych reguł języka prawniczego oraz ustanowionych przepisami prawnymi (nadają specyficzne znaczenie, precyzują ich treść);

• założenie, że pra­wodawca właściwie posługuje się językiem, w którym wysławia normy praw­ne → założenie, że każde słowo użyte w tekście jest potrzebne i nie może być pominięte w toku wykładni → założenie, że tym samym słowom należy przypisywać to samo znaczenie → postulat uwzględniania nie tylko tzw. przepisu bazowego (zrębowego) ale i innych postanowień aktu prawnego (nakaz semiotyki rozpatrywanie przepisu na tle całego tekstu);

• sędzia może opierać się nie tylko na własnej wiedzy, ale również korzystać z pomocy słowników i biegłych (tak orz. SN z 1998 r.);

• wykładania ta wspierana przez paralingwistyczne środki wyrazu, min.: organizacja przestrzenna tekstu (wyodrębnienie tytułów, nagłów­ków, podział na artykuły, paragrafy, punkty etc.), ale same napisy umieszczone jako tytuły pewnych części tekstu prawnego nie stanowią dosta­tecznej podstawy do konstruowania norm prawnych;

Dyrektywy systemowe

• oparte na założeniu, że poszczególne normy stanowią składnik spójnego systemu prawnego, więc nie dopuszcza się istnienia norm wzajemnie sprzecznych → w związku z tym min.:

• lex superior derogat legi inferiori;

• lex specialis derogat legi generali;

• exceptiones non sunt extendendae;

• lex posterior derogat legi anteriori, ale lex posterior generalis non derogat legi priori speciali;

• tradycyjny pogląd (tak też SN w 1995 r.), że gdy na podstawie wykładni jezykowej sens jest jednoznaczny to kończy się proces wykładni → ale wg Radwańskiego taki pogląd nie służy umacnianiu się praworządności, gdyż większa jest waga werbalnego znaczenia tekstu niż spójności systemu prawnego, dlatego zawsze przepis powinien być poddany też wykładni systemowej → wg TK znaczenie przepisu jest wyznaczane przez jego brzmienie oraz treść innych przepisów prawnych mających wpływ na rozumienie interpretowanego przepisu w ramach wykła­dni systemowej (też Z. Ziembiński);

• orz. SN z 1998 r. - wolno odstąpić od znaczenia literalnego danego przepisu, gdy znaczenie to pozostaje w oczywistym konflikcie lub sprzeczności ze znaczeniem innych norm systemu;

Dyrektywy funkcjonalne

• oparte na założeniu, że racjonalny ustawo­dawca stanowi normy, aby w sposób maksymalnie sprawny realizować uzna­wane i preferowane przez siebie cele i wartości;

• koncepcja tzw. dynamicznej wykładni → gdy chodzi o aktualnego ustawodawcę (dominuje);

• koncepcja tzw. statycznej wykładni → gdy chodzi o rzeczywistego ustawodawcę - tzw. wykładnia historyczna;

• za dynamiczną opowiedział się SN w 1991 r. odchodząc od poprzedniego rozumienia zwrotu „posiadacz w dobrej wierze” z powołaniem na obecne rozumienie prawa własności;

• przypisywanie tych celów i wartości musi opierać się na obiektywnych przesłankach, są to min:

• wartości konstytucyjne;

• wartości lub cele wskazane w ratyfikowanych przez RP umowach mię­dzynarodowych;

• kiedy można stosować tą wykładnię:

• nie można gdy językowa i systemowa nie pozostawiły wątpliwości (tak min. SN w uchw. z 1996 r.);

• gdy są niejasności lub gdy wyniki wykładni prowadziłyby do niedorzecznych rezultatów społecznych lub aksjologicznej niespójności systemu prawnego, burzącej przekonanie o racjonalnym ustawodawcy można ją zastosować (wszystko jedno czy dot. to ius cogens czy dispositivum), a judykatura dopuszcza nawet odrzucenie wykładni językowej, gdy przemawiają za tym w. systemowa i funkcjonalna (tak min. SN w orz. z 1998 r. - j/w, też TK z 1991, SN z 1991, SN z 1996);

Wyniki wykładni

• wykładnia stwierdzająca → ustalenie, że wykładnia języko­wa pozwala jednoznacznie określić treść lub moc normy i że nie ma pod­staw do zakwestionowania tak ustalonego jej sensu;

• wykładnia rozszerzająca → ustalenie, że ze względu na dy­rektywy wykładni systemowej lub funkcjonalnej należy przyjąć szerszy zakres normowania lub zastosowania normy niż wynikałoby to z rezulta­tów osiągniętych na podstawie reguł wykładni językowej;

• wykładnia zwężająca → j/w ale węższy zakres normowania lub zastosowania;

• wykładnia derogująca → ustalenie, że ze względu na pozajęzykowe dyrektywy wykładni przepis nie ma doniosłości normatywnej, mimo że w świetle wykładni językowej należałoby mu znaczenie takie przypisać (kwestia sporna w doktrynie);

II. Wnioskowanie z norm o normach

Pojęcie

• normy, które zostały wywnioskowane z norm wyinterpretowanych → uważane za obowiązujące;

• reguły wnioskowania - ustalone przez doktrynę, oparte na założeniu „racjonalności ustawodawcy”;

• wg klasycznej doktryny cywilistycznej uznaje się je za reguły wykładni, ale Radwański zalicza je do innego typu, gdyż nie polegają one na wyjaśnianiu znaczenia przepisu (interpretacji), ale na wnioskowaniu (inferowaniu) z normy o obowiązywaniu innej normy („swoiste prawodawstwo”);

• reguły inferencyjne:

• reguły instrumentalnego nakazu i zakazu;

• wnioskowanie a fortiori;

• analogię z ustawy;

• analogię z prawa;

Reguły instrumentalnego nakazu i zakazu (wnioskowanie z celu na środki)

• (najpewniejsze) jeżeli jakaś norma nakazuje adresatowi zrealizować określony stan rzeczy, to wynika z tej normy:

• nakaz czynienia wszystkiego, co w świetle aktualnej wiedzy o związkach przyczynowych jest warunkiem koniecznym zrealizowania tego stanu rzeczy;

• zakaz czynienia czegokolwiek, co w świetle wiedzy aktualnej jest warun­kiem wystarczającym niezrealizowania tego stanu rzeczy;

Reguły a fortiori („tym bardziej”)

• (mniej pewne) wnioskowania oparte na konsekwencji ocen prawodawcy:

• argumentum a maiori ad minus („z większego na mniejsze”) → komu nakazane (do­zwolone) jest czynić więcej, temu nakazane (dozwolone) jest także czynić mniej;

• argumentum a minori ad maius („z mniejszego na większe”) → komu zakazane jest czynić coś mniej, tym bardziej zakazane jest czynić „coś więcej”;

Analogia z ustawy

• stosowana, gdy dyrektywy językowe i systemowe jednoznacznie nie nakazują odnosić określonego przepisu tylko do stanu faktycznego w nim opisanego (argumentum a contrario), a równocześnie wykładnia funkcjonalna pozwala przyjąć regulację z przepisu także do okoliczności w istotny sposób podobnych do w nim opisanych;

• charakter prawny (dyskusyjny):

• wg klasycznego poglądu (nieodróżniającego inferencji od interpretacji) → to jeden z rodzajów wykładni logicznej (tak Wolter);

• Ziembiński wprowadził rozróżnienie na inferencję i interpretację → zaliczył ją do wykładni funkcjonalnej;

• wg Radwańskiego → to reguła inferencyjna, gdyż nie zawsze stosuje się analogicznie przepis, a czasem odpowiednio;

• analogia legis prowadzi do rezultatów podobnych do przepisów odsyłających, ale w nich to sama ustawa rozstrzyga o podobieństwie pewnych stanów faktycznych;

Analogia prawa

• (najbardziej niepewna, dlatego często kwestionowana) wnioski o obowiązywaniu norm nieustanowionych w przepisach praw­nych wyprowadza się tu z wielu rozstrzygnięć dot. innych stanów faktycznych, które jednak wskazują na określony sy­stem preferencji wartości, jakimi kieruje się w swych ocenach prawodawca;

III. Związanie sądu w działaniach interpretacyjnych i inferencyjnych

Uwagi wstępne

• zasada niezawisłości sędziowskiej → sądy nie są instytucjonalnie związane w interpretacji przepisów (dot. też inferencji = wykładania sensu largo) - tak uchw. Pełnego Składu SN z 1992 r., ale na mocy szczególnej normy kompetencyjnej może być obowiązany do stosowania ustalonego znaczenia → 3 sytuacje:

• nadzór judykacyjny;

• zasady prawne;

• uchwalenie powszechnie obowiązującej wykładni ustaw;

Nadzór judykacyjny

• w toku rozstrzygania konkretnej sprawy sądy wyższej instancji (z SN na czele) mogą dokonywać wiążącej wykładni w toku nadzoru judykacyjnego sprawowanego nad orzeczeniami niższych instancji;

• inne sądy:

• ETS oraz Sąd I-wszej Inst. w Luksemburgu → w zakresie prawa UE;

• ETPCz w Strasburgu → w zakresie respektowania EKPCz;.

Zasady prawne

• uchwała SN w składach:

• w pełnym składzie SN,

• w składzie połączonych izb,

• w składzie całej izby,

• w składzie 7 sędziów (moc zasady tylko, gdy ten skład tak wyraźnie postanowi, tzn. formuła „podjął następującą uchwałę i postanowił nadać jej moc zasady prawnej”);

• ustawa o SN nie wyjaśnia na czym polega moc zasady prawnej, ale gdy jakiś skład chce odstąpić od niej musi zwrócić się do składu większego od tego który uchwalił o jej zmianę → wiążą tylko składy SN, więc orzeczenie innego sądu niezgodne z zasadą nie jest naruszeniem prawa (tak uchw. P.S. SN z 1992 r.);

• ale mają faktyczne znaczenie, ze względu na (1) wysoki poziom merytoryczny oraz (2) na to, że w toku instancji SN nie odstąpi od zasady;

• SN uchwala zasady prawne w celu:

• wyjaśnienia przepisów prawnych budzących wątpliwości w praktyce lub których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie → wniosek PP SN, Prok. Gen., RPO, Rzecznika Ubezpieczonych wykładnia abstrakcyjna;

• rozstrzygnięcia zagadnień prawnych budzących poważne wątpliwości w kon­kretnej sprawie → wniosek orzekających składów SN wykładnia konkretna, ale na przyszłość też wiąże;

• dlatego wg uchw. P. S. I. Cyw. SN z 1995 r. zasada prawna powinna być sformułowana jak najbardziej ogólnie i abstrakcyjnie, by stać się uniwersalną dyrektywą i spełniać funkcję zasady;

Powszechnie obowiązująca wykładnia

• przed wejściem w życie obecnej konstytucji taką kompetencję miał TK, ale rozstrzygając o zgodności z Konstytucją musi dokonywać wykładni aktu zaskarżonego oraz właściwego przepisu K. albo akceptując zastane znaczenie albo nadając nowe → rozstrzygnięcia interpretacyjne TK są powszechnie obowiązujące, ale judykatura SN kwestionuje tą kompetencję TK;

• powszechnie obowiązująca jest wykładnia autentyczna → w istocie to stanowienie nowego prawa i dlatego wątpliwości wywołuje koncepcja, że wykładnia taka ma moc wsteczną (tak Wolter, Winczorek, Zieliński);

Wskazania wspomagające, ale nie wiążące

• nauka → tzw. wykładnia doktrynalna - nie zdeterminowana koniecznością rozstrzygnięcia konkretnej sprawy, a sąd nie ma obowiązku jej uwzględniać, ale często tak czyni, dzięki czemu stanowisko nauki wywiera wpływ na kierunek wykładni sądowej;

• judykatura → podobna rola jak nauki - uchw. P. S. SN z 1992 r. - choć wytyczne utraciły moc powszechnie obowiązującą, to tak samo jak każdy pogląd wyrażony na piśmie, mogą być źródłem inspiracji;

• powszechnie powoływane (głównie orzecz. SN) przez sądy niższych instancji;

• tzw. wykładnia historyczna → odwołująca się do intencji ustawodawcy może wspomagać wykładnię, szczególnie celowościową;

IV. Zbieg norm

• gdy w toku wykładni sąd uzna, że dla konkretnej sytuacji znalazł zastosowanie kilku przepisów niezgodnych wzajemnie → nie zostało to generalnie na obszarze prawa cywilnego uregulowane, dlatego należy kierować się zasadami ogólnymi prawa (jak przepis szczególny wyłącza ogólny) oraz zasadami prawa cywilnego (głównie konieczność uwzględnienia interesów osoby domagającej się ochrony prawnej, w związku z tym zainteresowany z reguły może wybrać dogodne dla siebie uprawnienie spośród przysługujących mu);

Wiążące ustalenie konsekwencji prawnych stanu faktycznego

• wiążące ustalenie konsekwencji prawnych stanu faktycznego = końcowe orzeczenie w którym sąd ustala stosunek prawny/nakazuje pewne zachowanie → ustanowienie normy indywidualnej;

• dla wydania końcowego orzeczenia sąd dokonuje subsumpcji ustalonego stanu faktycznego pod właściwą normę prawną (stwierdza, że ten stan faktyczny należy do zakresu zastosowania tej normy), a dyspozycja zastosowanej normy wskazuje konsekwencje prawne;

• odmienne stanowisko - E. Łętowska, wg której norma raz wyinterpretowana ma trwanie ograniczone w czasie, a jej użycie wyczerpuje się w akcie stosowania → pogląd niezgodny z przyjętym w pojęciem normy prawnej oraz wyraźnym rozróżnieniem aktu stanowienia i stosowania norm prawnych;

• organ związany jest dyspozycją, ale system prawa często pozostawia luzy decyzyjne w tym zakresie (postulat elastyczności prawa);

• czasem ustawa wskazuje jedynie cele, a sąd może sam wybrać środki;

• czasem ustawa wskazuje alternatywę;

• czasem wskazuje konsekwencje w sposób niewyczerpujący;

• gdy konsekwencje to świadczenie pieniężne sąd zwykle albo nie ma ścisłych kryteriów, albo może od nich odstąpić (np. „odpowiednie odszkodowanie”);

• także na tym etapie ważna jest znajomość stosunków społecznych oraz założeń aksjologicznych systemu prawnego, nie może to być automatyczne jedynie podporządkowanie stanu pod normę i wyznaczenie konsekwencji;

PRAWO PODMIOTOWE

POJĘCIE PRAWA PODMIOTOWEGO

I. Koncepcja prawnonaturalna i system prawny

Prawo podmiotowe i system prawny

• prawo podmiotowe to pewna korzystna dla jednostki sytuacja. Ideologie prawnonaturalne przyznają prymat podstawowym prawom podmiotowym nad prawem stanowionym, które jedynie stanowi instrument zabezpieczenia tych praw. Skrajny nurt pozytywistyczny uznaje „prawo podmiotowe" jako pochodną systemu norm stanowionych przez kompetentne organy państwowe;

• Koncepcja umiarkowanego pozytywizmu → najbliższa zasadom państwa praworządnego → uznaje priorytet norm prawa stanowionego przez kompetentne i demo­kratycznie powołane organy państwa względem praw podmiotowych, ale system prawny nie jest stanowiony dowolnie, gdyż respektuje pewne powszechnie akceptowane wartości, czego gwarancją jest demokratyczny system wyborów oraz konstytucja → pogląd dominujący;

II. Określenie prawa podmiotowego

Stosunek cywilnoprawny

• koniecznymi elementami każdego stosunku cywilnoprawnego są:

• po jednej stronie prawo podmiotowe;

• po drugiej stronie odpowiadający mu (to znaczy korelatywnie z nim sprzę­żony) obowiązek;

• wyróżniamy:

• proste stosunki cywilnoprawne - tylko jednej stronie przysługuje prawo podmiotowe, z którym korelatywnie sprzężony jest obowiązek drugiej strony;

• złożone stosunki cywilnoprawne - każdej stronie przy­sługuje prawo podmiotowe skuteczne wobec drugiej strony (podwójna rola: uprawnionych i zobowiązanych) → normatywnie i funkcjonalnie związana całość;

Definicja prawa podmiotowego

• kwestia kontrowersyjna (wg niektórych w ogólne nieużyteczna) → na cechy tego pojęcia składają się:

1. jest elementem treści stosunku cywilnoprawnego; służy do opisania sytuacji prawnej podmiotu (a więc praw i sprzężonych z nimi obowiązków innych podmiotów) → cecha ta wskazuje na społeczne aspekty prawa podmiotowego, co jest z reguły niedoceniane w trady­cyjnej doktrynie cywilistycznej, w której pojęcia tego używa się też na opisanie stosunku łączącego podmiot z rzeczą, co pomija cechę korelatywnego sprzężenia prawa podmiotowego z obowiązkami innych osób;

2. wyznaczone jest normami prawnymi, tzn. określają one zdarzenia prawne, które wywołują konse­kwencje prawne polegające na powstaniu praw podmiotowych oraz je w pewnym stopniu charakteryzują, wskazując podstawy tego opisu, jak np. decyzje samych stron, zwyczaje, zasady współżycie społecznego;

3. jest to pewna „sfera możności postępowania” lub „moc prawna” → tzn. są to pewne wyróżnione przez normy prawne zachowania lub kompetencje podmiotu uprawnionego, któremu podporządko­wane są określone obowiązki innego lub innych podmiotów prawa cywilne­go → obowiązek:

• może polegać na działaniu i zaniechaniu;

• dotyczy czynności psychofizycznych i konwencjonalnych;

• może bezpośrednio obciążać inne podmioty albo może mieć charakter tylko potencjalny, wymagający aktualizacji, a nawet dokładnego ustalenia wsku­tek dokonania czynności konwencjonalnej przez uprawnionego;

• wg koncepcji normatywistycznej istota prawa podmiotowego to kompetencja stanowienia nakazów lub zakazów przez uprawnionego (czyli dokonywania tylko czynności konwencjonalnych), w stosunku do czynności psychofizycznych konstruuje koncepcję domniemanego zakazu działań naruszających prawo podmiotowe → koncepcja odrzucona przez Radwańskiego;

• służy ochronie interesów podmiotu uznanych przez prawo i określoną moralność, przy czym interes ten może nie tylko wynikać z prawa podmiotowego przyznanego w ramach jakiegoś stosunku prawnego, ale i wtedy gdy normy prawne nakładają powszechne obowiązki na wszyst­kich (tzw. refleksy prawne, np. obowiązek powszechnych szczepień ochronnych lub leczenia pewnych chorób zakaźnych);

• nie ma prawa podmiotowego ten, komu przysługują kom­petencje do działania wyłącznie w cudzym interesie;

• koncepcję tą po raz pierwszy rozwinął Rudolf Ihering;

• czyny podmiotu uprawnionego są indyferentne (a nie dozwolone), ale należy podkreślić, że indyferencja związana jest z tą normą prawną, która wyznacza określony typ stosunku prawnego, obejmującego prawo pod­miotowe. Natomiast inna norma może już nakładać jakiś obowiązek sprzężony z tym prawem podmiotowym (obowiązek ten z reguły określony jest w sposób ogólny, pozostawiający znaczą swobodę uprawnionemu);

• związane jest z możliwością żądania od właściwego organu państwowego, by przymusił zobowiązanego do powinnego zachowania → kwestia kontrowersyjna, czy jest to cecha konieczna, choć z pewnością jest to cecha typowa. Są jednak przypadki, gdy system prawny odmawia podmiotowi tej kompetencji (tzw. uprawnienia niezupełne), poprzestając na innych skut­kach prawnych, które manifestują prawny charakter danych stosunków spo­łecznych;

Prawo Podmiotowe - jest to pewna złożona sytuacja prawna wy­znaczona podmiotom przez obowiązujące normy i chroniąca prawnie uznane interesy tych podmiotów. Na sytuację tę składają się wolne - w aspekcie nor­matywnym - zachowania psychofizyczne lub konwencjonalne podmiotu upraw­nionego, z którymi sprzężone są zawsze obowiązki innego podmiotu lub innych podmiotów, przy czym gdy norma prawna tego nie wy­łącza uprawnionemu przysługuje również kompetencja do żądania, by organ państwa dysponujący przymusem doprowadził do zrealizowania sprzężonych z prawem podmiotowym obowiązków.

Przydatność koncepcji prawa podmiotowego

• Z punktu widzenia ideologicznego → krytykowana w doktrynie socjalistycznej z powodu tego, iż jest wyrazem ideologii indywidualistyczno-liberalnej, która bezpodstawnie trak­tuje człowieka jako wyizolowaną monadę motywowaną w swej działalności egoistycznymi tylko interesami, ale na gruncie obecnych założeń ustrojowych RP, indywidualny interes motywowany pożytkiem ogólnym i względami moralnymi jest uznany za godny motyw aktywności gospodarczej;

• Z punktu widzenia technicznego → czy jest dostatecznie sprawnym instrumentem analizy prawnej, skoro dla jego wyjaśnienia należy odwoływać się do bardziej elementarnych i jednoznacznych pojęć (jak kompetencja, indyferencja) i jeżeli dla jego określenia podstawowe znaczenie mają korelatywnie sprzężone obowiązki innych osób. Ale dokonanie opisu sytuacji prawnej jednostek wyłącznie przy pomocy pojęć podstawowych nie byłoby adekwatne, gdyż nie uwzględniałoby ich funkcjonalnego powiązania w całość;

• w procesie interpretacji i stosowania prawa cywilnego → nakazuje koncentrować uwagę na uznanych społecznie interesach podmiotów, a w razie ich braku lub zbyt ograniczonego występowania, dane prawo podmiotowe nie przysługuje uprawnionemu lub przysługuje mu w zmodyfikowanej postaci;

III. Uprawnienia

Uwagi ogólne

• termin ten używany jest dosyć powszechnie, ale brak mu stałej definicji;

• termin ten używany jest dla określenia jakoś wyróżnionego elementu prawa podmio­towego, a użyteczność tego pojęcia polega na tym, iż nie zawsze trzeba wyznaczać całość przysługującego prawa podmiotowego, poprzestając na pewnym jego wycinku (uprawnieniu) i mając na względzie, iż stanowi on jedynie kawałek całości zdeterminowanej interesem podmiotu. Możliwe jest też, że struktura prawa podmiotowego będzie tak prosta, że zawrze się w treści jednego uprawnienia;

• wyróżniamy następujące rodzaje uprawnień:

• roszczenia;

• uprawnienia kształtujące;

• zarzuty;

Roszczenia

• uprawnienie polegające na tym, że uprawniony może żądać, aby indywidualnie oznaczona osoba zachowała się w ściśle określony sposób → uprawnienie skonkretyzowane pod względem treści i podmiotu, a skorelowany z nim obowiązek oznaczony jest co do określonego podmiotu → z reguły przyporządkowana temu materialnoprawnemu uprawnieniu kompetencja zwróce­nia się do odpowiedniego organu o zastosowanie przymusu;

• zgodnie z art. 120 § 1 kc → roszczenia wymagalne i niewymagalne, co do których nie zaszły jeszcze wszystkie okoliczności aktua­lizujące obowiązek świadczenia;

• ustawa terminem tym posługuje się też na oznaczenie sytuacji prawnej, która nie jest emanacją prawa podmiotowego (np. art. 344 kc dotyczący roszczeń o ochronę posiadania);

Uprawnienia kształtujące

• podmiotowi upraw­nionemu przysługuje kompetencja do zmiany lub zakończenia istniejącego sto­sunku prawnego przez jednostronną czynność prawną, co nie oznacza, że nie odpowiadają mu korelatywnie sprzężone obowiązki, gdyż druga strona ma obowiązek uznać nową sytuację prawną i dostosować do niej swoje dalsze postępowanie;

• obowiązek ten ma charakter pośredni i ogólny, tzn. jest nieskonkretyzowany w postaci konkretnego świadczenia;

Zarzut

• swoiste uprawnienie polega­jące na odmowie spełnienia roszczenia, tylko wtedy gdy prawo to przewiduje; służy ochronie interesów osoby, przeciwko której kieruje się roszczenie;

• w prawie procesowym trochę inne znaczenie - twierdzenia pozwanego zmierzające do wygrania sprawy; zarzut musi być podniesiony przez uprawnionego, a sąd nie może uwzględnić go z urzedu;

• rodzaje zarzutów:

• trwałe (peremptoryjne)obezwładnienie roszczenia (np. potrącenie lub przedawnienie);

• przejściowe (dylatoryjne) obezwładnienie roszczenia (np. nie zaoferowanie świadczenia wzajemnego)

RODZAJE PRAW PODMIOTOWYCH

I. Uwagi wstępne

• rodzaje/postacie praw podmiotowych - kryterium struktury ogólnej;

• typy praw podmiotowych - kryterium treść;

II. Prawa bezwzględne i względne

• kryterium - skuteczność praw pod­miotowych wobec innych podmiotów;

Prawa bezwzględne

• skuteczne wobec wszystkich → obowiązek nieingerowania w sferę spraw określonych prawem podmiotowym → kreowane tylko przez normy prawne, a nie przez decyzje jednostek (tzw. numerus clausus bezwzględnych praw podmiotowych);

Prawa względne

• skuteczne są jedynie wobec okre­ślonych podmiotów → głównie prawo zobowiązaniowe, w którym wie­rzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, polegającego na różnego rodza­ju zachowaniach → kreowane są decyzjami stron (zasada swobody umów);

• zwykle wraz z prawem względnym przysługuje uprawnionemu roszczenie, ale rozróżnienie to ma walor praktyczny, ponieważ w obrębie prawa względ­nego można niekiedy bliżej jeszcze ustalić skonkretyzowany i zaktualizowa­ny jego element, jakim jest roszczenie (np. nie przedawnia się prawo podmiotowe do renty, ale wynikające z niego roszczenia o świadczenia okresowe ulegają przedawnieniu);

Zacieranie podziału na prawa bezwzględne i względne przez:

Prawo podmiotowe w zobowiązaniach realnych

• podmioty takiego stosunku prawnego ustalane są pośrednio, poprzez wskazanie określonej sytuacji prawnej w odniesieniu do rzeczy (np. każdy współwłaściciel rzeczy jest uprawniony do żądania od innych współwłaścicieli tej samej rzeczy określonych zachowań, a zmiana osoby współwłaściciela powoduje zarazem zmianę podmiotów wspomnianych stosunków względnych) → zobowiązanym staje się więc każdoczesny podmiot określonej sytuacji prawnorzeczowej;

• zobowiązania realne zawsze występowały w stosunkach prawnorzeczowych, pełniąc tam funkcję służebną w odniesieniu do podstawowych uprawnień bez­względnych, ale swoistą i nową cechą polskiego systemu prawnego jest stosunkowo szerokie wykorzystanie tej konstrukcji prawnej tak­że w zakresie typowych stosunków zobowiązaniowych (wierzytelności), np. przejście stosunku najmu na nabywcę nierucho­mości;

Przyporządkowane prawa bezwzględne

• z dominującym uprawnieniem względnym sprzężone jest upraw­nienie bezwzględne, np. najem mieszkań, dożywocie;

III. Prawa akcesoryjne i związane

• kryterium - zależność od innych praw;

Prawa akcesoryjne (niesamoistne)

• skonstruowane dla umocnienia innych praw podmiotowych (samoistnych), a ich istnienie i treść zależą od innych praw podmiotowych, z którymi są funk­cjonalnie związane;

• mogą mieć charakter praw bezwzględnych (zastaw, hipoteka) albo względnych (poręczenie);

Prawa związane

• ich więź funkcjonalna z innymi prawami (wolnymi) wyraża się w tym, że podmiotem prawa związanego może być tylko podmiot określonego prawa wolnego, więc nie są przedmiotem samodzielnego obrotu prawnej, np. służebność gruntowa;

IV. Prawa majątkowe i niemajątkowe

• kryterium - typowy interes, jaki one realizują;

Prawa majątkowe

• są to w szczególności: prawa rzeczowe, wierzytelności opiewające na świadcze­nia majątkowe, prawa majątkowo-małżeńskie, duża część praw kwalifikowanych jako tzw. własność intelektualna (autorskie, wynalazcze);

• dla uznania konkretnego prawa podmiotowego za prawo typu majątkowego nie ma znaczenia, czy ma ono jakąś wartość rynkową, tzn. prawo własności zawsze będzie prawem majątkowym, nawet jeśli jego przedmiotem jest rzecz bezwartościowa;

• też roszczenia pieniężne, nawet jeśli służą ochronie dóbr niemajątkowych, ale wtedy podlegają szczególnym modyfikacjom, np. roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę (art. 445 i n. kc);

• do majątkowego typu praw podmiotowych przystosowany jest ogólny tryb postępowania cywilnego, właściwość sądów oraz egzekucja orzeczeń sądowych.

Prawa niemajątkowe

• są to w szczególności: prawa osobiste i prawa rodzinne niemajątkowe;

• podlegają one szczególnej regulacji prawnej, za­równo w materialnym, jak i procesowym prawie cywilnym, np. odrębna właściwość sądów, są niezbywalne i nie dziedziczone; roszczenia niemajątkowe nie podlegają przedawnieniu;

• coraz bardziej wzrasta ich rola na tle prawa cywilnego, ze względu na wzmożoną ochronę wartości osobistych i na to, iż instrumenty cywilnoprawne są bardziej elastyczne i skuteczniejsze → tendencja do uwzględniania wartości osobistych w obrębie praw majątko­wych, co powoduje zacieranie się tego podziału (głównie na gruncie prawa własności intelektualnej, ale i tzw. praw korporacyjnych (orga­nizacyjnych) wspólników;

V. Prawa przenoszalne i nieprzenoszalne

Uwagi wprowadzające

• kryterium - czy dopuszczalna jest zmiana podmiotów → rozstrzygają o tym normy prawne, a jeśli nie ma jasnego stwierdzenia, decyduje ich funkcja oraz należy kierować się ogólną dyrektywą, wg której prawa niemajątkowe są nieprzenoszalne, a prawa majątkowe służą do obrotu;

• o okolicznościach w jakich dopuszczalna jest zmiana podmiotu prawa zbywalnego roz­strzygają przepisy ogólne, ewentualnie modyfikowane odpowiednimi przepi­sami szczególnymi;

Zbywalność

• to kompetencja do przeniesienia przysługującego prawa podmiotowego w drodze czynności prawnej na inne podmioty;

• zgodnie z art. 57 § 1 podmioty same nie mogą przekształcać prawa podmiotowego zbywalnego w niezbywalne i odwrotnie, ani nawet ograniczać kompetencji do przeniesie­nia, obciążenia, zmiany lub zniesienia prawa podmiotowego, jeżeli według ustawy jest ono zbywalne → wyjątki w przepisach szczególnych;

• zgodnie z art. 57 § 2 dopuszczalne jest zobowiązanie się uprawnionego, że nie dokona on oznaczonych rozporządzeń prawem zbywalnym, a naruszenie tego zobowiązania powoduje od­powiedzialność odszkodowawczą, ale nie wpływa na ważność rozporządzenia prawem;

Dziedziczność

• żadne czynności prawne nie mogą pozbawić tej cechy prawa podmiotowego, ale w granicach pra­wa spadkowego spadkodawca może zdecydować o losie przysługującego mu prawa podmiotowego po swojej śmierci;

• wszystkie zobowiązania co do niezmieniania treści testamentu są pozbawione skutków prawnych (art. 943 kc);

• prawa zbywalne są dziedziczne, choć może to być ograniczone przepisami szczególnymi lub ich funkcjonalną wykładnią, np. art. 445 § 3 kc - szczególne przesłanki dziedziczenia roszczeń o zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę;

VI. Prawa tymczasowe

• to prawa, których funkcja polega na przygotowaniu i zabezpieczeniu jakiegoś prawa przyszłego, chronią więc ekspektatywę podmiotu na uzyskanie owego prawa ostatecznego;

• polski system prawny chroni ekspektatywę w szeregu sytuacji, jeżeli oczekiwania te są uzasadnione spełnieniem się części stanu faktycznego, który gdy zrealizuje się w całości, prowadzi do nabycia prawa ostatecznego (np. sytuacja podmiotu w przypadku warunku zawieszającego lub z zastrzeżeniem terminu);

• kwestią kontrowersyjną była użyteczność tej konstrukcji, ale została potwierdzona przez SN dla wyjaśnienia sytuacji prawnych niejednoznacznie określonych w przepisach prawnych, głównie przy analizie spółdzielczego prawa do wkładu mieszkaniowego i bu­dowlanego → konstrukcja ta pozwala uznać za wartość jaką ma oczekiwanie uprawnionego, dopuszcza przeniesienie tej sytuacji na inne podmioty oraz ułatwia określenie treści tej sytuacji i wyjaśnia przyczyny jej wygaśnięcia → podstawę prawną dla przyjęcia tej ogólnej kon­strukcji stanowi funkcjonalna metoda wykładni.

SPOSOBY NABYCIA I UTRATY PRAWA PODMIOTOWEGO

I. Uwagi wstępne

• nabycie pochodne i pierwotne;

• nabycie pod tytułem szczególnym i ogólnym;

• nabycie translatywne i konstytutywne.

• poza tymi podziałami jest problematyka utraty prawa pod­miotowego;

II. Nabycie pochodne i pierwotne

Nabycie pochodne

• skuteczność nabycia zależy od tego, czy przenoszącemu przysługiwało przenoszone prawo → nemo in alium plus iuris transferre potest quam ipse habet, choć prawo przewiduje wyjątki, głównie ze względu na dobrą wiarę, co potwierdził SN;

• podstawowa rola w stosunkach cywilnoprawnych, gdyż obejmuje umowne postacie przenoszenia praw oraz ich dziedziczenie;

Nabycie pierwotne

• nabycie to nie jest więc uzależnione od tego, że uprzednio prawo to przysługiwało określonemu podmiotowi;

• różnie konstruowane w prawie:

• poprzez przesłankę, że prawo to wcześniej nie istniało, np. zawłaszczenie rzeczy niczyjej;

• poprzez przesłankę, prawo wcześniej istniało, ale przeniesienie nie następuje w formie zbycia, tzn. następuje bez woli poprzednika, na mocy ustawy, np. zasiedzenie, wywłaszczenie, nacjonalizacja;

• nabycie to prowadzi do nabycia prawa bez obciążeń chyba, że przepisy szczególne stanowią inaczej, takich przepisów jest wiele, co doprowadziło w kilku przypadkach do ich wykładni funkcjonalnej, np. SN orzekł, że zasiedzenie nie powoduje wygaśnięcia ograniczonych praw rzeczowych ciążących na nieruchomości;

III. Następstwo pod tytułem szczególnym i ogólnym

• dot. tylko nabycia pochodnego, tylko wtedy powstaje stosunek następstwa prawnego (sukcesja);

Następstwo pod tytułem szczególnym (sukcesja singularna)

• nabycie indywidualnie oznaczonego prawa lub praw podmioto­wych, więc skuteczność takiego nabycia rozważa się odrębnie w odniesieniu do każdego z przenoszonych praw i na podstawie reguł doty­czących danego typu prawa, np. sprzedaż kolekcji obrazów = sprzedaż X ilości obrazów;

Następstwo pod tytułem ogólnym (sukcesja uniwersalna)

• nabycie całego lub części jakiegoś majątku, i to na podstawie jednego zdarzenia prawnego;

• dopuszczalna tylko w wypadkach przewidzianych w ustawie;

• prowadzi do nabycia nie tylko praw, ale i obowiązków związanych z majątkiem (=nabywca wchodzi w całą sytuację prawną swojego po­przednika)

• np. dziedziczenie, łączenie się osób prawnych, np. przejęciu majątku jednej spółdzielni przez drugą;

IV. Nabycie translatywne i konstytutywne

• zazwyczaj odnosi się do nabycia pochodnego, ale mogą być stosowane także do nabycia pierwotnego;

Nabycie translatywne

• nabywca uzyskuje prawo o treści niezmienionej

• przy nabyciu pochodnym - bez wątpliwości;

• przy nabyciu pierwotnym - wtedy gdy do przesłanek tego nabycia ustawa włącza jego uprzednie istnienie, np. zasiedzenie, ale już nie znalezienie;

Nabycie konstytutywne

• jednocześnie z nabyciem powstaje prawo pod­miotowe;

• przy nabyciu pierwotnym - szczególnie gdy nabycie to uniezależnione jest od istnienia uprzednio tego prawa, np. napisanie utworu = powstanie prawa autorskiego;

• przy nabyciu pochodnym - gdy nabywca uzyskuje prawo węższe od prawa poprzednika, tak z mocy ustawy czy z mocy decyzji stron (np. służebność, użytkowanie);

V. Utrata prawa

Uwagi ogólne

• następuje wskutek zdarzeń wskazanych w ustawie, np. śmierć uprawnionego = gaśnie służebność osobista;

• następuje w skutek przeniesienia go na inną osobę;

Połączenie prawa i obowiązku

• w razie tzw. confusio, czyli połączenia w jednej osobie osoby uprawnionej i obciążonej danym prawem podmiotowym, wygasa ono z mocy prawa, gdyż traci swój społeczny sens (art. 247 kc) chyba, że ustawa przewiduje wyjątek (np. art. 325 kc);

REALIZACJA PRAWA PODMIOTOWEGO

I. Wykonywanie

• Wykonywanie prawa podmiotowego (czynienie „ze swego prawa użytku", art. 5 kc) polega na realizacji przez podmiot stanów rzeczy lub zachowań zmierzających do uzyskania lub zabezpieczenia prawnie uznanych interesów tego podmiotu, ze względu na które obowiązujące normy prawne wyznaczyły dane prawo podmiotowe;

• wg. niektórych wykonywanie to działanie i zaniechanie, ale takie rozumienie jest niezgodne z tym jakie wiążą z tym pojęciem przepisy (np. dot. użytkowania, służebności);

• nie ma obowiązku wykonywania go osobiście;

II. Nadużycie

art. 5 kc „Nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.”

→ kontrowersje na tle użycia słowa „uprawnionego”

Teoria zewnętrzna

• osoba uprawniona działa w granicach treści tego prawa, ale ze względu na zachowanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego czy z przeznaczeniem prawa nie korzysta z ochrony prawnej → założenie tej teorii to oddzielenie treści prawa od jego wykonywania, tzn. że każde działanie, które jest uważane za nadużywanie prawa jest zarazem jego wykonywaniem, ale zobowiązuje ono uprawnionego do odszkodowania ze względu na to, iż w danych okolicznościach jest czynem niedozwolonym;

• teoria ta powstała w XIX w. w odpowiedzi na skrajnie indywidualistyczne postrzeganie praw podmiotowych, w szczególności z powodu wykorzystywania praw wyłącznie dla szykany, ale teoria ta prowadzi do sprzeczności, gdyż to samo działanie jest kwalifikowane z jednej strony jako wykonywanie (czyli działanie zgodnie z prawem), a z drugiej strony jako czyn niedozwolony (czyli działanie niezgodne z prawem). Wg niektórych sprzeczność ta nie istnieje, gdyż w obu sytuacjach dokonuje się oceny pod kątem różnych systemów (prawny i moralny), ale takie ujęcie prowadziłoby do podważenia spójności systemu prawnego;

Teoria wewnętrzna

• zakazy postępowania sprzecznego z regułami i normami wskazanymi przez klauzule generalne stanowi element treści tego prawa, więc postępowanie niezgodne z nimi to nie nadużywanie tego prawa, ale w ogóle nie wykonywanie go;

• zgodnie z tą teorią tłumaczy się art. 5 kc dlatego użycie pojęcia „uprawniony” ogranicza zakres zastosowania tego artykułu do przypadków, w których najpierw ustali się, że w świetle przepisów osoba ta jest podmiotem danego typu prawa podmiotowego, a jej postępowanie jest zgodne z treścią tych przepisów. Dopiero potem należy badać, czy ze względu na szczególne okoliczności konkretnej sprawy, wykonanie danego prawa, choć zgodne z brzmieniem przepisów, jest zgodne z zasadami współżycia społecznego lub z przeznaczeniem społeczno-gospodarczym danego prawa ocena ta ograniczona jest tylko do konkretnej sytuacji i nie prowadzi do utraty prawa podmiotowego ani do trwałej modyfikacji jego treści;

• art. 5 służy ochronie zobowiązanego, ale nie może być samoistną podstawą nabycia prawa, choć możliwa jest sytuacja, w której uznanie działania uprawnionego za nadużycie prawa może stanowić element innego stanu faktycznego, który jest przesłanką powstania prawa podmiotowego (np. roszczenia), w szczególności, gdy wspomniane działanie będzie uznane za czyn niedozwolony;

Stosowanie instytucji nadużycia prawa podmiotowego

• klauzula z art. 5 została wprowadzona dla zapewnienia aksjologicznej i funkcjonalnej zgodności systemu prawnego ze stosunkami prawnymi w sytuacjach, których nie wystarczające są przepisy dot. tych stosunków, gdyż nawet najdoskonalsze systemy regulują typowe sytuacje, więc zawsze mogą pojawić się wyjątkowe zdarzenia;

• zakres zastosowania → wszystkie prawa podmiotowe osób fizycznych i prawnych oraz roszczenia niebędące emanacją praw podmiotowych (np. roszczeń posesoryjnych);

• odwołanie do kryteriów ocennych, których nie da się ściśle określić, w związku z tym może to stanowić zagrożenie dla praworządności i pewności prawa;

• wg SN „z powołaniem się na zasady współżycia społecznego nie można ani podważać ani modyfikować wyraźnych dyspozycji przepisów prawnych”;

• nie dot. oceny zdolności do czynności prawnych czy zdolności prawnej oraz sposobu i form dokonywania czynności prawnych;

• zalecenie, by sądy stosując art. 5 oceniały zachowanie obu stron;

• judykatura powściągliwie stosuje ten przepis, nie wywołując obawy podważenia zasady praworządności.

III. Ochrona

Ochrona sądowa

• reguła ogólna - uprawnionemu przysługuje powództwo, tzn. kom­petencja do zwrócenia się do sądu lub innego organu państwowego, aby ten rozpatrzył sprawę i orzekł o konsekwencjach prawnych wynikających z naruszenia lub zagrożenia prawa podmiotowego;

• wyjątek: zobowiązania naturalne;

Pomoc własna

• reguła ogólna - monopol państwa na ochronę i stosowanie przymusu, ale w ściśle oznaczonych przypadkach na stosowanie pomocy własnej przez samego uprawnionego lub inne osoby;

• rodzaje pomocy własnej:

• samoobrona - odpar­cie niebezpieczeństwa grożącego pewnym prawom podmiotowym lub stanom faktycznym prawnie chronionym;

• samopomoc - uprawniony sam przymusowo wykonuje swoje prawo podmiotowe lub chro­niony prawnie stan faktyczny;

• bliższa analiza w prawie rzeczowym i zobowiązań.

IV. Kolizja praw podmiotowych

• to sytuacja, gdy wykonanie jednego prawa podmiotowego wyłącza faktyczną możliwość wykonania innego prawa podmiotowego;

• rozstrzyga się ją poprzez:

• system preferencji praw podmiotowych - prowadzi do zaspokojenia interesu podmiotu korzystającego z pierwszeństwa i w konsekwencji do nieuwzględnienia interesu podmiotu, którego prawo po­zostaje w dalszej kolejności;

• system redukcji wzajemnej praw podmiotowych - pozwala uwzględnić w pewnej mierze interesy wszystkich uprawnionych, ale jedynie w części;

• w polskim systemie prawnym oba systemy, np:

• preferencyjny - dot. ograniczonych praw rzeczowych (prior tempore potior iure);

• redukcji (proporcjonalnej lub odpowiednio) - dot. sytuacji, gdy suma uzyskana z egzekucji nie wystarcza do zaspokojenia w całości wszystkich wierzytelności; w odniesieniu do nagrody przyrzeczonej publicznie redukcja następuje odpowiednio, czyli wg ustaleń sądu;

• brak klauzuli uznającej nadrzędność któregoś z tych systemów w razie nieuregulowanej sytuacji, więc taką kolizję rozstrzyga sąd, kierując się ogólnymi przesłankami aksjologicznymi, jakie leżą u podstaw polskiego systemu prawnego.

PRZEDMIOTY STOSUNKU CYWILNOPRAWNEGO

UWAGI OGÓLNE

• przedmiot to nie element stosunku cywilnoprawnego, ale jest kategorią pomocniczą, gdyż ułatwia regulację treści stosunku cywil­noprawnego a więc i prawa podmiotowego.

• nie ma ani praw ani obowiązków, a człowiek nie może być przedmiotem prawa.

RZECZY

I. Pojęcie

Cechy konstytutywne

• materialny charakter - wg art. 45 kc - fizykalne części przyrody, występujące w stanie pierwotnym lub przetworzonym, niezależnie od ich wartości.

• w wielu obcych systemach za rzeczy uważa się też dobra niematerialne.

• wy­odrębnienie z przyrody - niezbędna przesłanka aby rzeczy mogły funkcjonować w obrocie cywilnoprawnym (w szczególności w zakresie praw rzeczowych) → niewypowiedziana wyraźnie, ale powszechnie przyjęta; np. powietrze lub woda w stanie wolnym nie są rzeczami, ale zamknięte w butelkach tak.

Wyłączenia

• Tzw. res extra commercium - wyłączone z obrotu ze względów moralnych lub w interesie publicznym - nie są rzeczami, np. zwłoki, odłączone od ciała ludzkiego komórki, tkanki i narządy i krew (ustawa o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów).

• Zwierzęta - ustawa o ochronie zwierząt - zwierzęta nie są rzeczą (dereifikacja zwierząt), ale przepisy dot. rzeczy stosuje się odpowiednio.

• Rzeczy stanowiące dobra kultury - to nadal rzeczy, ale uprawnienia właścicielskie podlegają ograniczeniom (ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami).

II. Rzeczy ruchome i nieruchome

Podstawa podziału

• podział wyczerpujący i rozłączny - wystarczy określić cechy jednej klasy, by wiedzieć co należy do drugiej klasy → w kc jest tylko definicja nieruchomości (art. 46 kc) → 3 rodzaje nieruchomości (wypełniające cały zakres pojęcia):

• grunty (tzw. nieruchomości gruntowe) - w tym grunty rolne;

• budynki (tzw. nieruchomości budynkowe);

• części budynków (tzw. nieruchomości lokalowe).

Grunty

• wg. art. 46 § 1 kc - części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot wła­sności → jest pojęciem konwencjonalnym, a ilość gruntów ulega ciągłym zmianom.

• do niego należy także przestrzeń znajdująca się nad i pod jego powierzchnią, ale tylko w granicach określonych przez społeczno-gospodarcze jego przeznaczenie (art. 143 kc).

• Grunty rolne - wyróżnione na podstawie kry­terium funkcjonalnego → nowela z 1990 r. - art. 46¹ - „które są lub mogą być wykorzystywane do prowadzenia działalności wytwórczej w rolnictwie, w zakresie produkcji roślin­nej i zwierzęcej, nie wyłączając produkcji ogrodniczej, sadowniczej i rybnej".

• Superficies solo cedit - ale są wyjątki, jak budynki i części składowe budynków.

Budynki

• jeśli nie są trwale z gruntem związane (np. kiosk) to nie są nieruchomością, ale jeśli są trwale z gruntem związane dzielą los prawny gruntu → wyjątki określają przepisy szczególne:

• tzw. nieruchomości budynkowe, np. budynki wzniesione na gruncie SP lub gminy przez wieczystego użytkownika stanowią jego własność.

Części budynków

• Takim wyjątkiem też mogą się stać części budynków, np. ustawa o własności lokali.

Księgi wieczyste

• prowadzone w celu ujawnienia praw rzeczowych (w szczególności prawa własności);

• wskazują jakie powierzchnie ziemi, budynki lub ich części są odrębnymi nie­ruchomościami.

• ustawa o księ­gach wieczystych i hipotece.

III. Rzeczy oznaczone co do gatunku i co do tożsamości

Pojęcie

• Rzeczy oznaczone co do gatunku określone są wedle cech rodza­jowych, a rzeczy oznaczone co do tożsamości odnosi się do indywidual­nie wskazanego przedmiotu.

Doniosłość prawna

• oba określenia funkcjonują w stosunkach cywilnoprawnych (szczególnie w zobowiązaniach), ale rzeczy oznaczone co do tożsamości są przedmiotem stosunków prawno-rzeczowych, przede wszystkim nieruchomości.

IV. Części składowe rzeczy i przynależności

Części składowe (art. 47)

• potrzebne do rozdzielenia rzeczy złożonych (elementy niejednorodne w różny sposób ze sobą sprężone) od rzeczy posiadających części, które nie mogą być przedmiotem odrębnych praw rzeczowych.

• by dany element był uznany za część składowa musi spełniać określone warunki:

• więź fizykalno-przestrzenna - niemożność odłączenia bez zniszczenia rzeczy (§ 2);

• więź funkcjonalna - niemożność odłączenia bez zmiany przeznaczenia rzeczy (§ 2);

• połączenie trwałe (§ 3)

• Części składowe mogą posiadać tak nieruchomości jak ruchomości;

• Wyjątki:

• art. 48 - budynki lub ich części oraz drzewa i inne rośliny, jeśli stanowią tak przepisy szczególne;

• art. 49 - urządzenia służące do odprowadzania lub doprowadzania wody, pary, ga­zu, prądu elektrycznego oraz inne urządzenia podobne nie należą do części składowych gruntu lub budynku, przez który biegną, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa lub zakładu.

• Częścią składową rzeczy mogą być też prawa związane z jej własnością (art. 50) → rozciągnięcie też na te prawa dyspozycji art. 47 § 1 kc (nie mogą być odrębnym prawem)

• Nie zakazane jest dokonywanie podziały rzeczy i przekształcenia jej części składowych w rzeczy samoistne, choć zakazy takie mogą być formułowane w przepisach szczególnych (zakaz podziału gruntów rolnych) lub wynikać z konstrukcji praw związanych z rzeczą (np. służebności).

• Nie zakazane też jest podejmowanie zobowiązań dot. części rzeczy, posiadania ich, czy oznaczenia szczególnego sposoby wykonywania praw rzeczowych na określonej rzeczy.

Przynależności

• samoistna rzecz ruchoma, związana z inna rzeczą (ruchomą lub nieruchomością), tj. rzeczą główną.

• Cechy:

• ta sama osoba właścicielem;

• przynależność jest potrzebna do korzystania z rzeczy głównej zgodnie z jej przeznaczeniem;

• przynależność jest z rzeczą główną w faktycznym i stałym związku, a przemijające pozbawienie jej faktycznego związku z rzeczą główną nie powoduje utraty charakteru przynależności.

• art. 52 - czynności prawna dotycząca rzeczy głównej, dot. też przynależności - o ile przepisy szczególne lub sama umowa nie stanowi inaczej.

• inne konsekwencje prawne tego pojęcia - np. egzekucja skierowana do nieruchomości obejmuje też jej przynależności; a wg KWU hipoteka obejmuje nieruchomość wraz z przynależnościami.

V. Pożytki

Pojęcie i rodzaje

• 3 typy pożytków → wspólny element - jakieś dochody z rzeczy lub z prawa (art. 53, 54 kc):

• pożytki naturalne rzeczy - płody i odłączone części składowe, jakie według zasad prawidłowej gospodarki stanowią normalny dochód z rzeczy (czyli nie np. wyrąb całego lasu);

• pożytki cywilne rzeczy - na podstawie stosunku prawnego (pieniężne i niepieniężne), np. czynsz za dzierżawę;

• pożytki prawa - dochody, które prawo to przynosi zgodnie ze swym społeczno-gospodarczym przeznaczeniem → nierozstrzygnięte o jakie prawa chodzi - prawdopodobnie wszelkie prawa podmio­towe, które dotyczą rzeczy lub innych przedmiotów materialnych i w związku z tym nieadekwatne jest do nich pojęcie „pożytków rzeczy", wierzytelność pieniężna a jej pożytkami będą odsetki

• wbrew panującemu poglądowi (ale wg Radwańskiego) - uprawniony do polowań będzie miał pożytki naturalne, a nie cywilne, ponieważ jego prawo (podobnie jak prawo dzierżawy) dotyczy rzeczy i pozwala mu pobierać bezpośrednio pożytki naturalne, (tj. zwierzynę).

Konsekwencje prawne

• stworzenie pojęcia ogólnego oraz 2 dotyczących go reguł ogólnych o pobieraniu pożytków (art. 55):

• § 1 - pożytki naturalne faktycznie odłączone w czasie trwania uprawnienia przypadają uprawnionemu, a po­żytki cywilne (rzeczy i prawa) - przysługują w stosunku do jego trwania, czyli niezależnie od tego, czy faktycznie zostały pobrane, np. czynsz za najem w razie zbycia przedmiotu najmu przysługuje zbywcy do czasu zbycia.

• § 2 - w razie poczynienia nakładów w celu uzyskania pożytków, które przypadły inne osobie, należy się odszkodowanie do wysokości wartości pożytków.

PRZEDMIOTY INNE NIŻ RZECZY

I. Przedmioty materialne niebędące rzeczami

• nie występują w postaci wyodrębnionej lub zindywidualizowanej, a doktryna konstruuje w odniesieniu do nich, innego rodzaju (niż rzeczowe) prawa podmiotowe.

• Rodzaje takich rzeczy:

• ciecze i gazy;

• kopaliny;

• zwierzęta w stanie wolnym.

Ciecze i gazy

• gdy nie występują w postaci zamkniętej, a system prawny nie uznaje ich za kopaliny;

• odrębny system norm (prawo wodne) regulujący korzystanie i obrót cieczami i gazami położonymi w złożu naturalnym.

Kopaliny

• zalegające w ziemi złoża różnych minerałów

• specjalistyczny reżim prawny dot. sposobu i prawo do ich eksploatacji (prawo górnicze)

Zwierzęta w stanie wolnym

• zwierzyna swobodnie przemieszczająca się na polach i w lasach oraz ryby żyjące w stanie wolnym → ze względu na stan wolności, skorelowany z niepodporządkowaniem władztwu człowieka doktryna nie uznawała ich za rzeczy, choć Prawo Łowieckie uznawało je za dobro ogólnonarodowe, stanowiące własność SP → rozstrzygnięte ustawą o ochronie zwierząt - każde zwierzę nie jest rzeczą.

II. Przedmioty niematerialne

• cecha negatywna - nie mają po­staci materii w sensie fizykalnym;

• Wśród nich na wyróżnienie zasługują:

• energia;

• dobra intelektualne;

• dobra osobiste;

• pieniądze;

• papiery wartościowe.

Energia

• rożne rodzaje energii (elektryczna, jądrowa, cieplna) choć nie są materialne, są mierzalne a przez to zdolne do uczestnictwa w obrocie.

• Art. 555 kc wskazuje, że energia może być przedmiotem obrotu cywilnoprawnego, ale gospodarka różnymi rodzajami energii uregulowana jest w ustawach szczególnych.

Dobra o charakterze intelektualnym

• w szczególności utwory literackie, artystyczne, naukowe, wynalazki, wzory użytkowe - wytwór umysłu → brak materialnej formy, a przedmioty materialne pełnią tylko funkcję przekaźników oryginalnych treści myślowych

Dobra osobiste

• Niematerialny i niemajątkowy charakter, choć czasem splatają się w sposób nierozerwalny z dobrami intelektualnymi.

Pieniądze

• Pieniądz - albo jako znak pieniężny (przybiera postać swoistego rodzaju rzeczy ruchomych) albo jako nosiciel i miernik wartości (doniosłość przede wszystkim w orbicie stosunków zobowiązaniowych).

Papiery wartościowe

• Choć są to dokumenty, to nie kartka decyduje o ich istocie, ale określone treści myślowe na niej zawarte. Posiadanie dokumentu konieczne jest do wykonywania związanych z nim praw, a niektóre prze­pisy dotyczące przenoszenia własności rzeczy odnoszą się także do obrotu pa­pierami wartościowymi → szerzej w prawie zobowiązań.

III. Przedsiębiorstwo

Uwagi wstępne

• różne znaczenia słowa „przedsiębiorstwo":

• oznaczenie jakichś podmiotów prawa cywilnego, np. „przedsiębiorstwo państwowe" w ustawie o przedsiębiorstwach państwowych;

• na oznaczenie jakiejś działalności, np. zwrot „w zakresie działalności przedsiębiorstwa”;

• na oznaczenie przedmiotu czynności lub stosunku prawnego, art. 55¹, 55² i 75¹.

Pojęcie

• art. 55¹ - to zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadzenia dzia­łalności gospodarczej - funkcjonalna więź gospodarcza stanowi łącznik różnych elementów w odrębny kompleks.

• Pojęcie to obejmuje w Szczególności:

• nazwę (oznaczenie przedmiotu), ale nie firmę (oznaczenie podmiotu);

• własność nieruchomości lub ruchomości oraz inne prawa rzeczowe do nieruchomości lub ruchomości;

• prawa wynikające z umów najmu i dzierżawy nieruchomości lub ruchomości oraz prawa do korzystania z nieruchomości lub ruchomości wynikające z innych stosun­ków prawnych (treść - korzystanie z cudzej rzeczy);

• wierzytelności (np. depozyt bankowy), pra­wa wynikające z papierów wartościowych oraz środki pieniężne;

• koncesje, licencje i zezwolenia (uprawnienia typu admini­stracyjnego);

• patenty i inne prawa własności przemysłowej (określone ustawą o własności przemysłowej);

• majątkowe prawa autorskie i pokrewne (określone ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych);

• tajemnice przedsiębiorstwa (tj. nieujawnione do wiadomości publicz­nej informacje techniczne, technologiczne, organizacyjne przedsiębiorstwa lub inne infor­macje posiadające wartość gospodarczą, co do których przedsiębiorca podjął niezbędne działania w celu zachowania ich poufności - art. 11 ust. 4 ustawy o zwalcza­niu nieuczciwej konkurencji);

• księgi i dokumenty związane z prowadzeniem działalności gospodarczej.

• Nowelizacja z 2003 zmieniająca ten artykuł rozszerzyła go o nowe elementy, ale pominięto w nim: firmę oraz zobowiązania przedsiębiorstwa (gdyż nie są jego aktywami tylko pasywami).

• Pojecie to obejmuje też inne elementy (wpływają na wartość rynkową, ale nie mogą być przedmiotem obrotu w oderwaniu od kompleksu), np lokalizacja, stopień ściągalności wierzytelności, dostęp do kredytów, sta­ła klientela, dobra renoma przedsiębiorstwa

• Przedsiębiorstwo jako zorganizowany funkcjonalnie kompleks majątkowy stanowi twór, którego nie można zidentyfikować z działalnością jakiejś osoby nierozdzielnie z nią związanej, np. wyposażenie warsztatu artysty-malarza.

Konsekwencje i charakter prawny

• W skład przedsiębiorstwa mogą wchodzić też inne składniki, ale zawsze musi pojecie to obejmować po­wiązane ze sobą istotne elementy przystosowane do realizacji celów gospodarczych → zawsze rdzeniem przedsiębiorstwa pozostają jego niezbywalne elementy niematerialne decydujące o warto­ści przedsiębiorstwa jako swoistego dobra majątkowego, powiązane nieodłącznie z pewnymi przedmiotami materialnymi, takimi jak np. księgi handlowe → koncepcje skrajne - przedsiębiorstwo to dobro niematerialne.

• Kwestia sporna - przedsiębiorstwo to odrębny przedmiot prawa podmiotowego, a nie zbiór odrębnych praw (tzw. universitas rerum):

• brzmienie przepisów (art. 55² i 75¹) oraz zasada w nich wyrażona, że przeniesienie i wydzierżawienie przedsiębiorstwa oraz ustanowienie na nim użytkowania następuje jedną czynnością prawną (uno actu);

• w skład pojęcia wchodzą też pewne sytuacje, które nie są przedmiotem żadnych odrębnych praw;

• względy funkcjonalne - ułatwienie włączenia przedsiębiorstw w krąg obrotu gospo­darczego oraz dokonywania komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych;

• stanowi podstawę do skonstruowania szczególnego prawa podmiotowego typu własnościowego na przedsiębiorstwie;

• Wolter → jedną czynnością można przenosić lub obciążać zbiory przedmiotów (zbycie spadku, ustanowienie użytkowania na zespole środków produkcji) i nie trzeba do tego tworzyć szczególnego prawa podmiotowego, ale słabością tego twierdzenia jest nieuwzględnienie tego, iż przedsiębiorstwa nie da się zredukować do sumy poszczególnych zbywalnych praw podmiotowych, co możliwe jest w przytoczonych przykładach. Jeden podmiot może mieć więcej niż jedno przedsiębiorstwo.

Gospodarstwo rolne

• zbliżone do przedsiębiorstwa (całość zorganizowana funkcjonalnie), ale traktowane odrębnie ze względu na szczególne warunki produkcji rolnej i funkcję społeczną gospodarstw rolnych.

• wg art. 55³ - to nie tylko nieruchomo­ści gruntowe o szczególnym przeznaczeniu (rolnym lub rolno-leśnym) wraz z przynależnościami, ale też różnego rodzaju prawa (także wie­rzytelności) związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego.

• Użyteczne pojęcie (używane w innych aktach prawnych bez definicji), ale nie stanowi przedmiotu samodzielnego obro­tu prawnego → art. 55² i 75¹ nie odnoszą się do niego - nie można zbyć go jedną czynnością prawną.

IV. Zbycie przedsiębiorstwa

• art. 75¹ stanowi jeden z przypadków wskazanych w art. 55², a poza tym stanowi podstawę do wyjaśnienia charakteru prawne­go najważniejszej czynności prawnej dot. przedsiębiorstwa jaka jest zbycie.

Pojęcie zbycia przedsiębiorstwa

• czynność kauzalna wskazana w stosunku zobowiązaniowym wiążącym strony (sprzedaż, darowizna przedsiębiorstwa, przeniesienie go celem zaspokojenia wierzyciela), a kauzę tę z reguły wskazuje czynność zobowiązująco-rozporządzająca → na mocy wyraźnych postanowień umowy skutki te można rozdzielić (najpierw zawarcie umowy zobowią­zującej tylko do zbycia przedsiębiorstwa, a dopiero w wykonaniu tego zobowiązania rozporządzić nim, przenosząc na nabywcę).

• zbycie dot. jednego przedmiotu dokonywane uno actu, a strony mogą wyłączyć składniki nieobjęte treścią umowy → syngularny typ sukcesji - tym bardziej, że nowela z 2003 r. skreśliła z katalogu składników zobowiązania i obciążenia.

Forma

• pod sankcją nieważności (art. 73 § 1) formą wymagana jest forma pisemna z podpisem notarialnie poświadczonym (art. 75¹ § 1), natomiast § 4 stanowi, że przepis ten nie uchybia przepisom o formie czynności prawnych dotyczących nieruchomości (gdy wymagane jest zachowanie formy notarialnej)

• kwestia sporna - jeśli są nieruchomości, do zbycia których potrzebna jest forma aktu notarialnego, wtedy akt ten dotyczy całego przedsiębiorstwa (a nie 2 umowy w innych formach), gdyż zbycia dokonuje się jedną czynnością prawną, a forma aktu notarialnego spełnia przesłanki formy pisemnej z notarialnie poświadczonymi podpisami

• wpis do rejestru - konieczny, jeśli zbywca jest już w nim ujawniony (art. 75' § 2 i 3 kc).

V. Odpowiedzialność za długi związane z prowadzeniem zbytego przedsiębiorstwa

• do czasu nowelizacji z 2003 r. - w art. 55¹ pkt 5 - zobowiązania i obciążenia oraz art. 526 - solidarna odpowiedzialność nabywcy przedsiębiorstwa i gospodarstwa rolnego → istniały sprzeczności, które nie miały jednoznacznego rozstrzygnięcia w doktrynie → nowela - skreślenie pkt. 5 i przeniesienie art. 526 do art. 55⁴.

Przejęcie długu przez nabywcę przedsiębiorstwa

• sama umowa nie przenosi długów → ogólna zasada kc - do rozporządzenia długiem potrzebna jest zgoda wierzyciela (art. 519 kc)

• zbywca odpowiada za długi jeśli:

• nie ureguluje w umowie o zbycie przedsiębiorstwa lub w innej umowie kwestii długów;

• ureguluje, ale wierzyciel nie wyrazi zgody → w takim wypadku zastosowanie ma art. 521 § 2 - nabywca odpowiada względem zbywcy za to, że zbywca miał spełnić świadczenie.

Solidarna odpowiedzialność nabywcy przedsiębiorstwa

• art. 55⁴ (dawniej art. 526) - nabywca przedsię­biorstwa lub gospodarstwa rolnego jest odpowiedzialny solidarnie ze zbywcą za jego zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa lub gospo­darstwa rolnego, chyba że w chwili nabycia nie wiedział o tych zobowiąza­niach, mimo zachowania należytej staranności → ustawowe, kumulatywne przystąpienie do długu

• norma bezwzględnie wiążąca w tym sensie, że bez zgody wierzyciela odpowiedzialność solidarna nabywcy nie może być ani uchylona ani ograniczona;

• strony mogą (w interesie zbywcy) dokładnie określić zakres zobowiązań związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa;

• Odpowiedzialność solidarna nabywcy - ograniczona do wartości naby­tego przedsiębiorstwa we­dług stanu w chwili nabycia, a według cen w chwili zaspokojenia wierzyciela - ceny zmieniają się niezależnie od nabywcy, ale stan uzależniony jest od nabywcy. Zaufanie wierzyciela do zbywcy powinno się chronić.

• podobną metodę obliczania wartości przewiduje kc w sze­regu innych przypadków, np. art. 363 § 2, art. 995, 1042 § 2.

MAJĄTEK I MIENIE

I. Majątek

Pojecie

• 2 znaczenia:

• węższe znaczenie - ogół aktywów majątkowych przysługujących określonemu podmiotowi (= majątkowe prawa podmiotowe oraz pew­ne chronione prawnie korzystne sytuacje faktyczne jak posiadanie).

• szerokie znaczenie - ogół aktywów i pasywów (ciążące na podmiocie obowiązki) danego podmiotu.

• w doktrynie postulat, by posługiwać się wyłącznie węższym znaczeniem, ale brak przepisów ogólnych, więc zawsze należy w drodze wykładni ustalić o jakie znaczenie chodzi.

• Majątek odrębny - wydzielone masy majątkowe na mocy przepisów szczególnych, podlega innemu reżimowi prawnemu, np. majątek małżonków, spółki cywilnej, spadek do momentu przejęcia przez spadkobierców.

• Pojecie to przydaje się w zakresie następujących instytucji prawnych:

• sukcesji uniwersalnej (pod tytułem ogólnym),

• zarządu,

• odpowiedzialności,

• surogacji.

Sukcesja uniwersalna

• w przypadku osoby fizycznej - tylko w razie śmierci → dziedziczenie; w przypadku osoby prawnej - w razie likwidacji.

• w przypadku majątku odrębnego - możliwe i za życia/istnienia (np. spadek), choć czasem wykluczone (majątek wspólny małżonków)

• z reguły wiążę się z wstąpieniem przez następcę w całą sytuację prawno-majątkową poprzednika (w tym przejęcie długów).

Zarząd → w przypadku osób prawnych stanowi ich nieodłączny element, w przypadku osób fizycznych stosowane w przypadkach wyjątkowych, np. zarząd majątkiem dziecka sprawowany przez jego rodziców lub opiekuna.

Odpowiedzialność

• za zobowiązanie z reguły odpowiada się całym majątkiem (w rozumieniu węższym), czasem jednak ograniczone tyl­ko do pewnych wydzielonych mas majątkowych, np. odpowiedzialność za długi spadkowe.

Surogacja

• wedle zasady surogacji prawo nabyte w zamian za jakieś inne pra­wo pochodzące z majątku odrębnego, wchodzi w miejsce tego ostatniego → jeśli przepisy szczególne nie stanowią inaczej, zakłada się zasadę surogacji ze względu na założenie racjonalności ustawodawcy, który dąży do trwałości ustanowionych przez siebie odrębnych mas majątkowych.

II. Mienie

• art. 44 - mieniem jest własność i inne prawa majątkowe - czyli „mienie” ma to samo znaczenie co „prawa majątkowe"

• W odróżnieniu od „majątku" wyraz „mienie":

• to tylko aktywa;

• może być używany bez relatywizacji do oznaczonej osoby.

• choć poprawne jest również wskazywanie na związek z jakimś typem osoby, np. art. 44¹ § 1 kc - mienie państwowe i podobnie mienie samorządu terytorialnego (art. 165 K), ale nie mają już znaczenia typologie charakterystyczne dla ustroju socjalistycznego (charakter konsumpcyjny czy produkcyjny lub typologia przynależności do organizacji socjalistycznych, osób fizycznych, organizacji niesocjalistycznych).

OSOBY FIZYCZNE

I. Podmiotowość człowieka

Podmiot praw - każdy człowiek uznany jest za podmiot praw i obowiązków.

Określenie „osoba fizyczna” odnosi się do człowieka jako uczestnika stosunków cywilnoprawnych, a nie innych (np. głosowanie w wyborach jako wyborca) → z treści tytułu II

Zdolność prawna - możność bycia podmiotem praw i obowiązków. Samo stwierdzenie, że może, nie oznacza jednak, że jakieś prawa lub obowiązki ma. Zdolność prawną ma każdy człowiek (art. 8)

Zdolność do czynności prawnych - możność nabywania własnym działaniem w drodze czynności prawnych praw i obowiązków. Zdolność tą nabywa się wraz z uzyskaniem pełnoletniości, ale może być ona ograniczona, wtedy czynności za tą osobę dokonuje przedstawiciel ustawowy (rodzic, opiekun).

II. Indywidualizacja osób fizycznych

• poprzez takie cechy, które mają doniosłe znaczenie na obszarze stosunków cywilnoprawnych, określając tożsamość człowieka i wyznaczając jego sytuacje prawna w społeczeństwie.

1. Nazwisko i imię - językowe oznaczenie indywidualnej osoby fizycz­nej.

• wybór nazwisko zależy od przynależności do grupy rodzinnej, a imię od rodziców/opiekunów.

• zmiana nazwiska lub imienia dopuszczalna albo wraz ze zmianą stanu cywilnego albo z ważnych przy­czyn ustalanych w trybie administracyjno-prawnym.

• istnieje generalny obowiązek ustalenia dla każdego człowieka jego nazwiska i imienia → zasada wyinterpretowana z systemu prawa na podstawie szeregu prze­pisów szczególnych.

• nie zawsze wymagane jest identyfikowanie podmiotu poprzez nazwisko, np. w przypadku masowych umów życia codziennego, a czasem wystarczy jakieś inne oznaczenie osoby (np. numerka od garde­roby) lub papierów wartościowych, jednak w przypadku większości ważnych (z reguły pisemnych) czynności prawnych, konieczne jest zidentyfikowanie przynajmniej poprzez nazwisko.

• w przypadku wymagania od państwa uznania lub przymusowej realizacji jakiegoś stosunku prawnego z innym podmiotem, wymagane jest identyfikowanie poprzez nazwisko (przepisy kpc).

• Inne formy indywidualizacji osoby:

• pseudonimy (oznaczenia przesłaniające) - pełnią funkcję indywidualizującą. Są dowolnie przybierane, a posługiwanie się nimi jest dozwolone.

• linie papilarne odciśnięte na kartce - mogą pełnić zastępczą rolę indywidualizującą osobę niepiśmienną (art. 79 kc).

• zastosowania któregoś z dwu powyższych form indywidualizacji, nie powoduje jednak uchy­lenia zastosowania ogólnych norm o formie czynności prawnych.

2. Dodatkowe dane osobowe - czasem wymagane jest wskazanie innych danych, jak data i miejsce urodzenia, imiona rodziców i nazwisko rodowe matki, co umożliwia rozróżnianie osób mających to samo nazwisko i imię. Dane te rejestruje się w księgach stanu cywilnego razem z imieniem i nazwiskiem (art. 40 PrASC).

3. Stan rodzinny - usytuowanie człowieka w tzw. rodzinie małej:

1. pochodzenie (także adopcję) od określonych rodziców (już nie dziadków);

2. związanie małżeństwem (cechą bycia lub niebycia w związku mał­żeńskim).

• stan separacji

• Stany te rejestruje się w księgach stanu cywilnego.

• Stany te charakteryzują się tzw. niepodzielnością (człowiek może pozostawać w jednej tylko relacji tego rodzaju), oraz wzajemnością (stan rodzinny jednej osoby z konieczności logicznej determinuje odpowiedni stan rodzinny innej osoby).

• Służą nie tylko identyfikacji, ale też jako podstawa do ustalenia jej prawi i obowiązków za zakresie stosunków prawnorodzinnych i prawnospadkowych.

4. Płeć - cecha przyrodzona człowieka, na podstawie której dzieli się ludzi na dwie klasy:

1. płci żeńskiej

2. płci męskiej

• podział zupełny i rozłączny

• dana rejestrowana w aktach stanu cywilnego → w razie błędnego wpisu można go sprostować

• kwestia sporna - czy można zmienić prawne określenie płci człowieka ze względu na jego silne poczuce przynależności do płci odmiennej (transseksualizm)

• por. zwłaszcza uchw. SN (7) z 22.6.1989 r. (OSP 1991, poz. 35), mającą moc zasady prawnej, z glosą Z. Radwańskiego i G. Rejman oraz uchw. SN z 22.9.1995 r. (OSP 1996, poz. 78, z glosą J. Ignatowicza).

• w nauce polskiego prawa - przeważa stanowisko negatywne.

• Obowiązywanie zasady równouprawnienia płci oczywiście nie uchyliło prawnej doniosłości tej cechy człowieka w sferze osobowych stosunków praw­norodzinnych.

5. Wiek - ustalany poprzez zarejestrowaną datę urodzenia w aktach stanu cywilnego. Ta cecha ma znaczenie przede wszystkim przy określaniu zdolności do czynności prawnej, a sam moment urodzenia do początku zdolności prawnej człowieka.

6. Stan cywilny

• Różne znaczenia pojęcia „stan cywilny”:

• jako oznaczenie, że człowiek jest albo nie jest w związku małżeńskim (art. 62 PrASC; art. 1 pkt 2 ustawy o ewidencji ludności i dowodach osobistych).

• znacznie szersze rozumienie w przepisach ogólnych PrASC „Ustawa reguluje sprawy związane z rejestracją urodzeń, mał­żeństw oraz zgonów, a także sprawy dotyczące innych zdarzeń, które mają wpływ na stan cywilny osób".

• W nauce też poglądy nie są jednolite:

• J. Ignatowicz → tylko jako stan rodzinny, ze względu na jego niepodzielny i wzajemny charakter oraz sposób jego dochodzenia w drodze odrębnego postępowania sądowego, natomiast inne cechy człowieka zalicza do odrębnej kategorii „stanu osobistego człowieka".

• Dominujący pogląd naukowy (też w SN) - opowiada się za szerokim znaczeniem tego terminu - tzn. też inne cechy osobiste człowieka (imię, nazwisko, płeć, wiek), czasem nawet te nierejstrowane (np. stan zdrowia). Pogląd ten przeważa też w zachodnioeuropejskiej doktrynie

• stan cywilny - to cechy osobiste człowieka, podlegające ogólnemu reżimowi prawa o aktach stanu cywilnego.

Księgi stanu cywilnego - prowadzone są przez urzędy stanu cywilnego

• rejestruje się w nich:

• fakty: urodzenia, małżeństwa i zgonu, z podaniem miej­sca i daty ich zajścia.

• płeć, pochodzenie od rodziców, imię i nazwisko dziecka oraz jego przysposobienie.

• wszystkie zmiany w/w cech

• ewidencja ta ma duże znaczenie prawne, dlatego prawo nakłada obowiązek rejestracji tych danych na określone osoby podając określony termin.

• Akta stanu cywilnego stanowią wyłączny dowód zdarzeń w nich stwierdzonych → niezdolność udowodniona tylko w trybie szczególnego postępowa­nia cywilnego (art. 4 PrASC).

• Można żądać wydania odpisu zupełnego albo skróco­nego aktów stanu cywilnego (art. 79 PrASC).

Ewidencja ludności

• Dowód osobisty - dokument stwierdzający tożsamość osoby fizycznej, choć dopuszczalne są też inne sposoby ustalania tożsamości człowieka.

• Ewidencja ludności obejmuje rejestrację danych: o urodzeniach, małżeństwach, zgonach, imionach i nazwiskach obywateli, ale także o miej­scach ich pobytu (stałego i czasowego)

• zameldowanie na pobyt stały nie jest równoznaczne z ustaleniem miejsca zamieszkania osoby fizycznej w rozumieniu kc i dlatego nie wiąże sądu (orz. SN z 10.2.1955 r., OSN 1958, poz. 7).

III. Miejsce zamieszkania

• choć w pewnej mierze dana ta indywidualizuje człowieka, jednak nie jest to właściwość osobista czło­wieka

• kwestie te regulowane są przez kc w art. 25-28 kc.

• Miejsce zamieszkania to miejscowość, a nie adres → ukształtowane to zostało we wcześniejszych okresach charakteryzujących się du­żym partykularyzmem prawnym (wskazanie prawa właściwego). Dziś praktyczne w zakresie stosunków międzynarodowych i dla określenia właściwości miejscowej sądu czy innych organów.

• czasem jednak miejsce zamieszkania oznacza adres, art. 454

• Reguły określające miejsce zamieszkania człowieka różnią się w zależno­ści od tego, jakich osób fizycznych dotyczą.

Osoby pełnoletnie

• Miejsce gdzie dana osoba przebywa z zamiarem stałego pobytu (por. art. 25 w zw. z art. 26, 27 i 10-13 kc). Dwa elementy pojęcia miejsca zamieszkania:

• obiektywny, jakim jest faktyczne przebywanie w określonym miejscu,

• subiektywny, polegający na zamiarze stałego pobytu.

• Subiektywny element budzi wątpliwości, gdyż sama deklaracja człowieka nie ma doniosłości prawnej, jeżeli nie jest potwierdzona przez faktyczne działania. Określenie miejsca zamieszkania ma znaczenie dla interesów innych osób, dlatego powinno zależeć od pew­nych dostępnych dla obserwatora zewnętrznego okoliczności.

• „zamiar stałego pobytu" - znaczenie zobiektywizowane → sposób przebywania w danym miejscu, jaki dla typowego obserwatora stanowi podstawę do ustalenia, że miejsce to jest ośrodkiem dzia­łalności życiowej danej osoby fizycznej.

z tego wynika, że decyzja o wyborze miejsca zamieszkania nie jest czynnością prawną, gdyż uzyskuje doniosłość prawną dopiero w momencie spełnienia jej.

• Można mieć tylko jedno miejsce zamieszkania. W przypadku posiadania większej ilości miej do mieszkania decyduje to, gdzie koncentruje się działalność życiowa osoby. W razie niemożności ustalenia gdzie osoba mieszka system prawny przewiduje szczególne instytucje do dochodzenia praw i obowiązków cywilnych.

• Z ogólnej reguły art. 25 kc wynika, że także małżonkowie mogą mieć odrębne miejsca zamieszkania.

Dzieci lub podopieczni

• Miejsce zamieszkania osób znajdujących się pod opieką znajduje się tam, gdzie mieszkają rodzice lub opiekunowie (art. 26, 27 kc) → tzw. pochodne (ustawowe) miejsce zamieszkania.

• W razie dwóch miejsc zamieszkania obojga rodziców mających prawa rodzicielskie miejsce zamieszkania dziecka określa sąd opiekuńczy (art. 26 § 2 kc)

ZDOLNOŚĆ PRAWNA OSÓB FIZYCZNYCH

I. Początek

Urodzenie się dziecka

Art. 8 kc - każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną.

• Istotę ludzką od innych istot żywych odróżnia jej swoisty (człowieczy) ge­notyp (dziecko kobiety i mężczyzny) → dla uznania człowieczeństwa nie ważny jest stan umysłu, zdrowia. Ważne jest by dziecko urodziło się żywe.

• Urodzenie - oddzielenie płodu od ustroju matki. Jeśli noworodek wykazuje jakiekolwiek przejawy życia uznaje się, że urodziło się żywe.

• inaczej tzw. martwe urodzenie → dziecko nie uzyskuje zdolności prawnej i nie może nabyć żadnych praw.

• domniemanie prawne zwykłe (dopuszczające przeciwdowód) - dziecko urodziło się żywe (art. 9 kc)

• Dowodem urodzenia jest akt urodzenia sporządzony przez urząd stanu cy­wilnego (art. 40 PrASC).

Status cywilnoprawny nasciturusa

• Urodzenie poprzedza okres życia prenatalnego człowieka, który zaczyna się w momencie zapłodnienia.

• Status cywilnoprawny nasciturusa nie jest obecnie wyraźnie określony w przepisach prawnych.

• ustawa z 7.1.1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży, zmieniła art. 8 kc dodając § 2 „Zdolność prawną ma również dziecko poczęte; jednakże prawa i zobowiązania majątkowe uzyskuje ono pod warunkiem, że urodzi się żywe", ale nowelizacja tej ustawy w 1996 r. skreśliła ten przepis.

• istnieje szereg przepisów szczegółowych, które chronią interesy człowieka, ze względu na zdarzenia, jakie mialy miejsce w okresie jego życia prenatalnego.

• art. 927 § 2 w zw. z art. 972 kc - dot. spadku;

• art. 446¹ kc - dot. dochodzenia odszkodowania za szkody doznane przed urodzeniem;

• art. 75 KRO, który wyraźnie dopuszcza uznanie dziecka jeszcze nie urodzonego.

• judykatura SN uznała nabycie praw (roszczeń) przez człowieka w następstwie także innych zdarzeń z okresu jego życia prenatalnego (np. sprawa odszkodowania z PZU na rzecz dziecka urodzonego po śmierci ojca, która nastąpiła w wyniku wypadku objętego odszkodowaniem; OSN 1972, poz. 59, czy orzeczenie NSA dopuszczające darowiznę na rzecz dziecka poczętego (OSP 1987, poz. 26).

Koncepcja warunkowej zdolności praw­nej → przysługuje ona nasciturusowi pod warunkiem zawieszającym, że nasciturus urodzi się żywy. Prawa nie mogą być wykonywane, a jedynie zabezpie­czone w oczekiwaniu, czy dziecko urodzi się żywe. Chodzi o warunek nie w ścisłym tego słowa znaczeniu (art. 89 kc), lecz o tzw. conditio iuris → czyli status warunkowej zdolności prawnej nasciturusa nie jest wyjątkiem od ogólnej zasady w art. 8 kc. ale szczególnym jej przypadkiem.

• podobnie w przypadku ekspektatywy (prawo tymczasowe) - które nie jest wyjątkiem od prawa podmiotowego, lecz szczególną jego postacią, chroniącą interesy podmiotu związane z oczekiwaniem, że prawo podmioto­we w pełnym zakresie i definitywnie w przyszłości nabędzie.

• Można więc przyjąć → nasciturus pro iam nato habetur quotiens de commodis eius agitur.

pośrednie potwierdzenie w instytu­cji kuratora nasciturusa (tzw. curator ventris) w art. 182 KRO → dla strzeżenia przyszłych praw dziecka → tzn. jakiekolwiek przyszłe prawa podmiotowe dziecka. Kuratela kończy się z chwila urodzenia dziecka (ustaje stan niepewności co do losów jego praw, a rodzice mogą zacząć wykonywać swoja władzę rodzicielską)

II. Zakres

• Zdolność prawna przysługuje wszystkim w takim samym zakresie.

• ograniczanie zdolności prawnej tylko w przypadkach przez prawo przewidzianych, np. kk wśród kar dodatkowych są m.in. pozbawienie praw rodziciel­skich i opiekuńczych.

• wątpliwość czy system prawny wyłącza tylko możliwość nabycia tych praw, czy również nie dopuszcza by osoby te były podmiotem już wcześniej powstałych takich praw.

• np. kwestia małżeństwa osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie - nie może zawrzeć go, ale nie ustaje ono w razie orzeczenia ubezwłasnowolnienia. Małżeństwo może zostać jedynie unieważnione przez sąd z powodu ubezwłasnowolnienia.

III. Ustanie

Śmierć

• gasną lub przechodzą na inne osoby przysługujące człowiekowi w chwili jego śmierci prawa lub obowiązki, ale dokonane za życia czynności prawne na ogół są nadal skuteczne, a niekiedy dopiero z chwilą śmierci uzyskują skuteczność prawną (np. testament).

• Ciało człowieka przed śmiercią podlega szczególnej ochronie i nic nie można z nim zrobić, bez zgody człowieka. natomiast po śmierci zwłoki podlegają swoistemu reżimowi prawnemu → mogą zostać poddane sekcji, można pobrać z nich komórki, organy (o ile zmarły za życia nie wyraził sprzeciwu). Okoliczności w jakich dopuszcza się do przeszczepu od osoby żywej są różne od tych dotyczących osoby martwej. O losie zwłok decyduje wola zmarłego lub jego rodziny, ale w ograniczonym zakresie (ustawa o cmentarzach i chowaniu zmarłych; ustawa o pobieraniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów)

• Ważne jest określenie chwili śmierci człowieka → tzw. śmierć mózgową (trwałe i nieodwracalne ustanie funkcji pnia mózgu - ustawa o pobieraniu i przeszczepianiu ...).

• Dowodem śmierci człowieka jest akt zgonu → sporządza go urząd stanu cywilnego po przedstawieniu mu karty zgonu od lekarza oraz na podstawie pisemnego zgłoszenia właściwego organu prowadzącego dochodzenie, co do okoliczności zgonu (art. 66 ust. 2 PrASC) lub na podstawie jednego z dwóch orzeczeń sądowych: o stwierdzeniu zgonu i o uznaniu za zmarłego (art. 10 ust. 3 i 69 PrASC).

• szczególne przypadki rejestracji zgonu - na statkach morskich, powietrznych lub okrętach wojennych, na wojskowych statkach powietrznych oraz poleg­łych żołnierzy.

Postanowienie o stwierdzeniu zgonu

• wydawane gdy akt zgonu nie został sporządzony i gdy w wyniku postępowania dowodowego sąd dojdzie do przekonania, że śmierć danej osoby jest niewątpliwa (art. 535 KPC). chwila śmierci - w razie wątpliwości ta najbardziej prawdopodobna.

• niekonieczne są zeznania świadków, którzy widzieli zwłoki, np. w przypadku zeznania zespołu górników dotyczących zasypanych górników, których ciał nie odnaleziono.

Jeśli księgi stanu cywilnego uległyby zniszczeniu, lub niemożliwe/szczególnie trudne jest uzyskanie odpisu np. zza granicy, to treść tego aktu odtwarza kierownik urzędu stanu cywilnego (art. 34, 35 PrASC).

Postanowienie o uznaniu za zmarłego

• wydaje sąd, gdy człowiek zaginął (tzn. mimo upływu określonego w art. 29 kc terminu i przeprowadzenia odpowiedniego postępowania wyjaśniającego nie da się ustalić, czy dana osoba żyje, czy zmarła).

• wiąże wszystkie osoby do chwili odrębnego postanowienia w razie gdyby zaginiona osoba okazała się żywa, lub w razie stwierdzenia innej chwili śmierci.

• zmierza do zakończenia stanu niepewności niekorzystnego dla interesów indywidualnych i społecznych

• System prawny łączy z zaginięciem człowieka takie same skutki prawne, jak z jego śmiercią (art. 31 kc).

• ma charakter konstytutywny - decyzja sądu wywołuje skutki prawne, ale nie od chwili wydania orzeczenia o uznaniu za zmarłego (ex nunc), lecz od momentu ziszczenia się zdarzeń w orzeczeniach tych ustalonych (ex tunc).

• Termin - 10 lat - skrócony do lat 5 w przypadku osoby, która zaginęła w wieku 65 lat lub przedłużenia do maksymalnie lat 23 (aż osoba zaginiona w roku wydania postanowienia potencjalnie miałaby lat 24)

• Chwila śmierci określana jest przez sąd - albo najbardziej prawdopodobna ze względu na okoliczności, albo pierwszy dzień terminu, z które­go upływem uznanie za zmarłego stało się możliwe.

• jeśli nie ma godziny określonej w postanowieniu przyjmuje się że zmarł o 24.00.

• Termin do orzeczenia o uznaniu za zmarłego skraca się w przypadku, gdy zaginięcie zostało spowodowane katastrofą.

• Jeśli wiele osób zmarło podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa, to w razie wątpliwości przyjmuje się, że zmarły one równocześnie.

• pewne przepisy dot. uznania za zmarłego znajdują się w przepisach wprowadzających kc, ale ze względu na miniony czas nie znajdują już praktycznego zastosowania.

OCHRONA DÓBR OSOBISTYCH

I. Pojęcie i rodzaje

• Dobra osobiste → doktrynalna definicja obiektywna - uznane przez system prawny wartości (tj. wysoko cenione stany rzeczy), obejmujące fizyczną i psychiczną inte­gralność człowieka, jego indywidualność oraz godność i pozycję w społeczeństwie, stanowiące przesłankę samorealizacji osoby ludzkiej → pogląd dominujący

• subiektywna definicja - indy­widualne wartości uczuć, stanu życia psychicznego człowieka - Grzybowski, a za nim Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk.

• przysługują każdej osobie fizycznej i są nieodłączne związane z człowiekiem, bez względu na stan jego psychiki i stopień wrażliwości.

• są to dobra niematerialne (nie dają się wyrazić w pieniądzu), ale pośrednio mogą wpływać na sytuację ekonomiczną człowieka.

• zjawisko tzw. ko­mercjalizacji dóbr osobistych - tzn. traktowanie ich jako reprezentujących same przez się wartość rynkową i w związku z tym zbywalne i odpłatne (np. w razie otrzymania zapłaty za pozowanie do obrazu lub zdjęć)

• prowadzi to do pewnego ograniczenia systemu ochrony dóbr osobistych uwzględniającego w pewnej mierze interesy tego, kto za korzystanie z nich zapłacił.

• Typy dóbr osobistych wskazuje art. 23 kc (niewyczerpujący wykaz). Do ustalenia ich dokładnego znaczenia wychodzi się poza powszechne reguły znaczeniowe języka, uwzględniając ich znaczenie w zespołach szczególnych reguł prawnych, a także oceniając je na bazie funkcjonujących ocen społecznych → art. 23 nie może być jednak traktowany jako klauzula generalna.

• wyinterpretowanie kolejnych typów dóbr osobistych umożliwiają przepisy konstytucyjne (w szczególności art. 30 K.) oraz międzyna­rodowe konwencje, a także ustawodawstwo szczególne.

• judykatura i doktryna w drodze twórczej wykładni powiększa kategorie tych dóbr na podstawie min. poglądów w społeczeństwie. Jest to odpowiedź na wzrastające uznanie dla uznania osoby ludzkiej oraz na zagrożenia związane z rozwojem techniki czy nieodpowiedniego korzystania z wolności

II. Typy

a) Życie, zdrowie i nietykalność cielesna

• choć w art. 23 wymienione jest tylko zdrowie, to połączenie ich uzasadnione jest z dwóch powodów:

• życie i nietykalność cielesna są wartościami chronionymi w systemie prawnym (Konstytucja, prawo medyczne, i in.), a także ze szczegółowych przepisów kc można wyinterpretować ochronę tych dóbr (np. roszczenia przysługujące rodzinie zmarłego czy roszczenia profilaktyczne przysługujące w razie zagrożenia tych dóbr);

• funkcjonalna więź.

b) Wolność

• wymieniona została w art. 23 kc jako dobro osobiste, a art. 445 § 2 kc wyraźnie przewiduje zadośćuczynienie pieniężne „w wypadku po­zbawienia wolności" → należy przyjąć szerokie rozumienie ograniczenia wolności, tzn. nie tylko w wymiarze przestrzennym, ale też wywieranie presji psychicznej na działania czło­wieka (np. agresywne zachowanie się „paparazzi").

c) Cześć człowieka

• wymieniona nie tylko w art. 23 kc, ale też w Konstytucji (art. 47) → szczególna rola w jej ochronie przypada prawu cywilnemu, gdyż inne gałęzie nie zapewniają równie szerokiej ochrony.

• 2 aspekty - oba chronione w art. 23 i 24 kc i to niezależnie od zawodu/wykonywanego zatrudnienia, lecz w grani­cach przeciętnych ocen obecnie stosowanych w społeczeństwie, a nie w indy­widualnym odczuciu osoby, która domaga się ochrony prawnej (uchw. SN (7) z 28.5.1971 r., OSN 1971, poz. 188).

• tzw. cześć zewnętrzną w znaczeniu dobrej sławy, dobrego imienia

• tzw. cześć wewnętrz­ną w znaczeniu godności osobistej, wyobrażenia o własnej wartości.

• Naruszenie czci może nastąpić w każdy sposób, a w szczególności ustnie, w liście, w piśmie procesowym, w prasie, w książkach, w radiu i w telewizji.

• Ochrona przysługuje także osobom publiczny lub ubiegającym się o nie w kampanii wybor­czej (orz. SA w Krakowie z 13.5.1997 r.).

• Dopuszczalna (nie jest bezprawna) jest natomiast rzetelna krytyka, oparta na prawdziwych faktach (sprawdzalnych podczas procesu).

• SN - zachowanie szczególnej staranności przy zbieraniu materiałów, nie może odebrać człowiekowi prawa do sprostowania; nie może tego dokonać żadna norma moralna ani zwyczajowa (OSP 2000, poz. 94). Odmiennie jednak wypowiedział się w innej sprawie (OSP 2004, poz. 22).

• Negatywna ocena powinna być podana w odpowiedniej formie i adekwatna, ale sama w sobie nie podlega ocenie według kwalifikacji prawdy i fałszu.

d) Swoboda sumienia → uznana za dobro osobiste w art. 23 kc. Bliższe określenie w art. 53 K.

e) Nazwisko i pseudonim → (art. 23 kc) - każdy może żądać, aby inna osoba bezprawnie nie używała jego nazwiska lub pseudonimu, oraz by w określonych sytuacjach nie ujawniać jego nazwiska (np. zasada anonimowości dot. autorów listów do gazety).

• Judykatura przyjmuje, że nazwy zespołów ludzkich, niemających osobowości prawnej też korzystają z ochrony przewidzianej dla dóbr osobistych.

f) Stan cywilny

• Nie został wymieniony w art. 23 kc, ale za dobro osobiste uznała go doktryna i judykatura, opierając się na prawie o aktach stanu cywilnego.

• W szczególności: cecha przynależności do określonej płci, relacje rodzinne.

g) Wizerunek

• jako dobro osobiste wg art. 23 kc, bliżej określony w art. 81 PrAut - zakaz rozpowszechniania wizerunku bez zgody, z wyjątkiem

• osoby powszechnie znanej, a wizerunek wykonano w związku z pełnie­niem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, spo­łecznych, zawodowych,

• osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, kra­jobraz, publiczna impreza.

• Inne wyjątki:

• inne szczególne przepisy (np. listy gończe)

• w braku szczególnego zastrzeżenia, nie jest konieczne, jeśli osoba otrzymała zapłatę za pozowanie.

• ochrona ta obejmuje wszystkie formy rozpowszechniania wizerunku.

h) Tajemnica korespondencji

• wymienione w art. 23 kc, w Konstytucji, chronione też w prawie karnym.

• naruszenie tego dobra to:

• otwarcie czyjegoś listu;

• włamanie się do przewodu służącego do przekazywania informacji;

• prze­łamanie elektronicznego, magnetycznego albo innego sposobu zabezpieczenia;

• zaniedbanie przez nadawcę starań, aby informacje dotyczące prywatnej sfery adresata były odpowiednio zabezpieczone przed poznaniem ich przez osoby trzecie (np. informacja o zadłużeniu wysłana w przezroczystej kopercie).

• nadawca też podlega ochronie przed działaniami adresata, jeśli list dotyczył sfery prywatności nadawcy.

i) Nietykalność mieszkania

• w art. 23 kc i w art. 50 K

• wg K. → szerokie rozumienie - tak w zakresie mieszkania (pojazdy, ogród, inne pomieszania) jak i w zakresie rodzaju czynności naruszających (np. utrudnienia ze strony współlokatora w korzystaniu z mieszkania)

j) Twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska

• w art. 23 kc, a ochrona niezależnie od prawa autorskiego i wynalazczego, ale chodzi o niemajątkowe wartości, jakie dla autora, wynalazcy i racjonalizatora stanowi fakt, że jest on twórcą pewnego pomysłu.

k) Kult po zmarłej osobie bliskiej

• nie jest wymieniony w art. 23 kc, ale ukształtowany przez judykaturę w oparciu o ustawę z 31.1.1959 r. o cmen­tarzach i chowaniu zmarłych.

• dobro to obejmuje w szczególności: uprawnienia do pochowania zwłok, ich przeniesienia lub ekshumacji, ustalenia napisu nagrobnego, pielęgnację grobu, odwiedzania, od­bywania ceremonii religijnych, wybudowania nagrobku.

• nie jest to majątkowe prawo do grobu (wynikające z nabycia odpowiedniego miejsca na cmentarzu).

• w razie kolizji dominuje prawo osobiste.

i) Integralność seksualna

• nie jest wymieniona w art. 23 kc, ale wymieniona została w art. 445 § 2 kc (zadośćuczynienie pieniężne na rzecz tego, kto za pomocą podstępu, gwałtu lub nadużycia stosunku zależności skłoniony został do poddania się czynowi nierządnemu).

• ze względu na art. 30 K (godność człowieka) należy rozumieć to dobro jak najszerzej, tak by chroniło ono przed różnymi postaciami mole­stowania seksualnego.

ł) Sfera prywatności

• późno uznana za cenioną wartość

• nie wymieniona w art. 23 kc, ale znajduje wyraz w szeregu szczegółowych dóbr (wizerunek, cześć, tajemnica korespondencji, nietykalność miesz­kania), ale pełna jej ochrona wymaga skonstruowania pełnej konstrukcji przez doktrynę i judykaturę.

• uznane w konstytucji (art. 47, 51, 76), ale wskazano też na prawo do informacji o osobach pełniących funkcje publiczne (art. 61 ust. 1), a także na wolność prasy i innych środków społecznego przekazu (art. 14) → swoisty konflikt między tymi prawami

• rozwiązywany przez przyjęcie koncepcji, że osoby pełniące funkcje publiczne korzystają tylko w ograniczonym stopniu z ochrony prywatności, ponieważ obywatele mają prawo dowiedzieć się o nich tego, co ma wpływ na ocenę jego działalności publicznej (bliżej prawo prasowe art. 14 ust. 6).

• Prywatność człowieka to w szczególności: zdarzenia związane z ży­ciem rodzinnym, życiem seksualnym, stanem zdrowia, przeszłości, sytuacji ma­jątkowej, w tym także uzyskiwanych dochodów.

• Naruszenie prywatności to zachowanie godzące w spokój psychiczny człowieka (min. podsłuchiwanie, śledzenie, filmowanie, nagrywanie wypowiedzi, nawet później niepublikowanych).

• Ochrona też gdy:

• nie wiąże się z negatywną oceną osoby,

• polega na podawaniu informacji prawdziwych o niej.

• Sfera intymności - pojawiła się w literaturze, jako szczególna forma sfery prywatności, chroniona całkowicie również w przypadku osób pełniących funkcje publiczne, ale nie została przyjęta.

• Dane osobowe - szczególna postać ochrony dóbr osobistych - ustawa z 29.8.1997 r. o ochro­nie danych osobowych jako realizacja art. 51 K. → samo zbieranie i przetwarzanie danych osobowych jest niedopuszczalne bez zgody uprawnionego, a w razie takiej zgody zachowuje on prawo do wglądu, modyfikacji czy wykasowania tych danych → ustawa ta środkami administracyjno-prawnymi zapobiega zagrożeniom związanym ze zbieraniem danych osobowych.

m) Korzystanie z wartości środowiska naturalnego

• uznane za dobro osobiste przez doktrynę, choć budzi zastrzeżenia, gdyż Konstytucja wymienia stan środowiska naturalnego jako przedmiot obowiązku władz publicznych, ale nie mówi o prawie obywateli do niego → stan środowiska naturalnego jest sprawą publiczną, nie pozostającą w gestii indywidualnego obywatela.

• jeżeli inne dobro osobiste miałoby być zagrożone lub naruszone w następstwie działań pogarszających środowisko naturalne, to dobra te korzystałyby z ochrony przewidzianej w art. 24 kc.

II. Konstrukcja prawna

• Najskuteczniejsza ochrona dóbr osobistych poprzez konstrukcję praw podmiotowych, ale kwestia sporna:

• koncepcja wielości praw podmiotowych (tyle ile dóbr)

• koncepcja jednego osobistego prawa podmiotowego

• zasada ogólna - katalog bezwzględnych praw podmiotowych jest za­wsze zamknięty i wyznaczony jedynie ustawą, ale koncepcja ta przesuwa jedynie problem na inną płaszczyznę, gdyż miałaby ona inną treść w zależności od dobra.

• konstrukcja art. 23 kc sugeruje koncepcję wielości.

• Cechy podmiotowych praw osobistych:

• prawa bezwzględne - skuteczne erga omnes - art. 24 § 1 kc.

• prawa nie­majątkowe oraz niezbywalne i niedziedziczne (niektóre pozostają chronione też po śmierci uprawnionego przez osoby bliskie lub organizacje służące ochronie tych wartości → stają się ich prawami podmiotowymi)

III. Przesłanki ochrony

Bezprawność

• ochrona przed naruszeniem bezprawnym, ale niekoniecznie zawinionym → typowe dla wszystkich konstrukcji ochronnych opartych na prawach podmiotowych bezwzględnych - w przeciwień­stwie do ochrony deliktowej lub karnej.

• ważne więc kryteria obiektywne a nie subiektywne

• wg art. 24 kc domniemywa się bezprawność czynu naruszającego dobro osobiste, ale bezprawność może dotyczyć praw podmiotowych, a nie samych dóbr (np. pozbawienie wolności jest naruszeniem dobra osobistego, ale niekoniecznie prawa podmiotowego, jeśli nastąpiło na podstawie np. sadowego nakazu zatrzymania)]

• domniemanie to ma charakter ogólny → każde naruszenie dobra osobistego bez wskazania podstawy prawnej, jest naruszeniem prawa osobistego.

• Wzajemne naruszania dóbr osobistych nie uchylają odpowiedzialności każ­dego ze sprawców.

• Godność każdej osoby, nawet o złej reputacji, zasługuje na ochro­nę przed naruszeniami jej dóbr osobistych.

Uchylenie bezprawności

• Kwestia uchylenia bezprawności jest sprzeczna, ale na gruncie przepisów można wyróżnić 3 typy:

I. Zgoda uprawnionego

• uzasadnienie w konstrukcji prawa podmiotowego - założenie swobody korzystania z prawa i w praktyce życia codziennego (np. zgoda na operację).

• nie może być udzielona jeśli działanie narusza normy bezwzględnie wiążące (np. zakaz eutanazji) albo jeśli dotyczy osób trzecich (np. PrAut - zakaz publikowania korespondencji za zgodą autora, ale bez zgody nadawcy)

• nieodłączność dóbr osobistych → zgoda nie powoduje przeniesienia danego prawa ani jego wygaśnięcia, ale do konkretnego wykonania prawa → ma charakter odwołalny.

• do jej udzielenia wystarczy rozeznanie, a nie jest konieczna zdolność do czynności prawnych, ale ustawa o ochronie danych osobowych - konieczne jest wyraźne oświadczenie woli (nie dorozumiane lub domniemane)

• skutki praw­ne (uchylenie bezprawności) następują tu niezależnie od woli wyrażającego zgodę

zgoda nie jest czynno­ścią prawną, lecz należy do klasy działań do nich podobnych - inaczej doktryna szwajcarska.

II. Działanie na podstawie przepisu lub w wykonaniu prawa podmioto­wego

• nawet bez zgody (np. przypadki przymusowego leczenia; ogłaszanie listów gończych z fotografią osoby poszukiwanej; ograniczenie wolności w zakładach karnych lub zakładach dla psychicznie chorych; prawo podmiotowe wynajmującego do kontrolowania stanu wynaję­tego lokalu).

III. Działanie w ochronie uzasadnionego interesu społecznego

• osobiste prawa podmiotowe nie mogą być nadużywane, ale działanie w obronie uzasadnionego interesu społecznego nie jest uznane za ogólną przesłankę ograniczającą treść prawa podmiotowego, gdyż prowadziłoby to do istotnego osłabienia ochrony dóbr osobistych, która ma preferowaną pozycję w systemie prawa;

IV. Środki ochrony

Środki ochrony niemajątkowej.

Ustalenie

• powództwo o ustalenie opera się na ogólnym przepisie art. 189 kpc („Powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny") → początkowo opór judykatury, ale z czasem uznane jako środek ochrony dóbr osobistych.

Zaniechanie

• powództwo na podstawie art. 24 § 1 kc

• wg doktryny i judykatury dopuszczalne, gdy istnieje uzasadniona obawa dalszych naruszeń oraz w przypadku braku naruszenia, ale podejmowanych działań grożących naruszeniem

Usunięcie skutków naruszenia

• wg art. 24 kc możliwe w razie wystąpienia naruszenia dobra

• art. 24 kc wskazuje, że może ono polegać na złożeniu oświadczenia od­powiedniej treści i w odpowiedniej formie (np. w prasie, sprostowanie/przeprosiny), ale też inne działania → treść oświadczenia zaproponowanego przez powoda może być modyfikowana przez sąd (wg. Kordasiewicza, ale odmiennie w orz. SN z 22.12.1997 r. OSN 1998, poz. 119).

Środki ochrony majątkowej.

Zadośćuczynienie pieniężne lub zapłata na cel społeczny

art. 24 § 1 zd. 3 kc (wprowadzonego nowelą z 23.8.1996 r.) - możliwość żądania zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłacenia sumy na wskazany cel społeczny.

1. Zadośćuczynienie pieniężne - suma pieniędzy przyznana przez sąd temu czyje dobro zostało naruszone.

• ponieważ szkoda na dobrze niemajątkowym nie da się w sposób adekwatny naprawić pieniędzmi, instytucja ta spotykała się z oporami. Jednak stopniowo torowała sobie drogę - najpierw w enumeratywnie wyliczonych przypadkach (art. 445), aż od 1996 r. objął wszystkie dobra.

• Uzasadnienie - najpierw w koncepcji kary prywatnej, aż w końcu w kompensacyjnym charakterze kary, tzn. że choć pieniądze nie mogą naprawić krzywdy, to mogą ją łagodzić → niewielka rola funkcji represyjnej.

• Zapłata na cel społeczny - stosowana często gdy pokrzywdzony uzna, że zadośćuczynienie pieniężne nie byłoby odpowiednie (np. w przypadku obrazy, osób publicznych). Powód musi zapłacić na wskazany cel społeczny, a w konsekwencji na rzecz instytucji.

• funkcja kompensacyjna - satysfakcja pokrzywdzonego płynąca z moc­nego (sądowego) uznania krzywdy, której doznał oraz z faktu, że naruszanie jego prawa osobistego spotkało się z należytą reakcją i ochroną prawa → funkcję tą podkreśla też art. 448 kc zaliczając tą karę do „środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia" → tak samo SN w orz. z 16.4.2002 r. (OSN 2003, poz. 56).

• roszczenia te przysługują alternatywnie → ze względu na: podobieństwo funkcji roszczeń, tożsamość zastosowanego środka, identyczne przesłanki prawne od których zależą, oraz mając na uwadze uregulowanie ich w tym samym przepisie (lub - alternatywa rozłączna)

• początkowo art. 448 kc stosował zapłatę tylko dla PCK i tylko w przypadku umyślnego naruszenia dobra osobistego - wg. SN miało to funkcję represyjną i mogło być stosowane kumulatywnie z roszczeniem o zadość uczynienie pieniężne.

• Zdanie 3 art. 24 § 1 mówi o zasadach przewidzianych w kodeksie - odesłanie nieprecyzyjne, ale ponieważ art. 448 znajduje się w księdze III, tytule VI uznać należy, że generalną przesłanką wymaganą dla tych roszczeń jest wina sprawcy (art. 415 kc) → szerokie rozumienie (tzw. należytej staranności)

• kara ta nie jest obligatoryjna („sąd może”), a sąd nie ma wskazanych kryteriów jakimi ma się kierować, choć SN w orz. z 16.4.2002 r. (OSN 2003, poz. 56) - rodzaj naruszonego dobra, intensywność naruszenia oraz trwa­nie przez naruszycieli przy nieusprawiedliwionym przekonaniu o prawidłowości swego postępowania.

Stosunek do ochrony pozakodeksowej

• W myśl art. 23 w zw. z art. 24 § 3 kc, żadne przepisy pozakodeksowe regulujące w swoisty sposób ochronę wszystkich lub niektórych dóbr osobi­stych nie eliminują wskazanych wyżej roszczeń ochronnych → w kodeksie więc wskazany jest minimalny standard ochrony (a zasada lex specialis derogat legi generali nie stosuje się).

• Inne przepisy to w szczególności:

• przepisy Kodeksu karnego dotyczące przestępstw przeciwko nietykalności osobistej oraz czci;

• przepisy Kodeksu wykroczeń dotyczące wykroczeń przeciwko osobie;

• przepisy Prawa o aktach stanu cywilnego re­gulujące ochronę praw stanu cywilnego;

• przepisy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Odszkodowanie

• Odrębnym zupełnie zagadnieniem jest ochrona interesów majątkowych, jakie naruszone zostały w związku z dobrami osobistymi → uregulowane w prawie zobowiązań - odpowiedzialność za szkodę (art. 361-363, 415 i n. kc), do których odsyła art. 24 § 2 kc.

OSOBY PRAWNE

KONSTRUKCJA OSÓB PRAWNYCH

I. Pojęcie

Założenia ogólne

• art. 33 - 43 kc; ma zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych; ma odrębny od innych osób majątek i odpowiada nim.

• w przypadku osób prawnych system prawny konstruuje jej organizację, zespalającą aktywność grupy ludzi → tzw. substrat osoby prawnej to organizacja ludzka, bez której żadna osoba prawna nie mogłaby funkcjonować.

• w art. 33 kc określenie „jednostka organizacyjna” jest pojęciem nadrzędnym w stosunku do pojęcia „osoba prawna” → zawsze powstanie osoby prawnej wiąże się z pojawieniem odpowiednich norm

• Historia: spory w XIX w. 2 teorie:

• tzw. teorie fikcji, uznające, że przymiot osobowości prawnej może być przyznany róż­nym przedmiotom lub zjawiskom - poza człowiekiem, np. majątkowi celowemu. Nie jest to personifikacja, ponieważ zawsze rzecz czy zjawisko traktowane było jako przedmiot prawa.

• teorie realistyczne - uznające za osoby prawne twory społeczne (organizacje). Przyjęte w polskiej doktrynie cywilistycznej (R. Longchamps de Berier; F. Zoll) → koncepcja przyjęta w kc.

Metoda regulacji prawnej

• Metoda ogólnego formułowania cech osób prawnych - prawodawca określa jedynie cechy jakie musi mieć organizacja by uznać ją za osobę prawną.

• Zaleta - elastyczność; Wada - pewien margines niepewności kwalifika­cyjnej rozstrzygany dopiero postanowieniem sądu

• Normatywna (formalna) metoda regulacji - wskazuje z nazwy ty­py lub indywidualne organizacje wyposażone w osobowość prawną.

• reali­zuje przede wszystkim postulat jednoznaczności i pewności kwalifikacyjnej.

• przyjęta w polskim kc (art. 33 kc)

• przeciwko takiej interpretacji występują niektórzy, mówiąc iż czasem niekonieczne jest nazwanie jakiegoś podmiotu osobą prawną, a wystarczy uregulowanie odpowiedniego podmiotowego stosunku prawnego, ale z tym nie zgadza się świadomie odrzucona koncepcja, mająca swój wyraz min. w odrzuceniu jakiejkolwiek definicji osoby prawnej oraz w argumencie zapewniania pewności obrotu.

Funkcje

• Dwie cechy stanowiące o atrakcyjności tej instytucji:

• jest ona dogodną dla obrotu gospodarczego formą koncentracji kapitału,

• prowadzi do ograniczenia odpowiedzialności (a zatem i ryzyka) uczest­ników (udziałowców) organizacji obdarzonej osobowością prawną w za­sadzie do wysokości wniesionego kapitału.

• Dziś powszechnie dominują, choć w PRL pełniła ograniczoną rolę - jako kontrola i ewidencja mienia tzw. własności społecznej, a nie do racjonalnego gospodarowania.

II. Ogólna regulacja osób prawnych

Uwagi wstępne

• w art. 35 kc - generalne odesłanie do przepisów pozakodeksowych dotyczących powstania, ustroju i ustania osób prawnych, z zaznaczeniem, iż statut reguluje organizację i sposób działania → analiza pozakodeksowych przepisów wskazuje, że statut jest typową, a często konieczną regulacją uzupełniająca w stosunku do ustaw.

• nie może być niezgodny z ustawą

• Nowela z 1990 r. zniosła ograniczenie zdolności prawnej osób prawnych (tzw. specjalnej zdolności osób prawnych), ale rzeczą oczywistą jest, że osoba prawna nie może być podmiotem pewnych praw (np. rodzicielskich)

• Kodeks reguluje pewne aspekty instytucji osób prawnych: powstania i rejestrów; nazwy; siedziby; wykonywania zdolności do czynności prawnych.

Powstanie i rejestry

• Powstanie osoby prawnej regulują ustawy pozakodeksowe konstruujące rozmaite zdarzenia prawne wywołujące ten skutek prawny. Typologia (z XIX w.) uznaje 3 rodzaje:

• tzw. system aktów organów państwa - akt władzy państwowej (ustawa, rozpo­rządzenie, decyzja administracyjna) kreuje osobę prawną;

• tzw. system koncesyjny - powstanie z inicjatywy założycieli, ale za zgodą organu państwowego;

• tzw. system normatywny - określenie wymogów dla powstania osoby prawnej, bez konieczności uzyskania indywidualnego zezwolenia władzy publicznej.

• w Polsce dominuje system normatywny, wyjątkowo koncesyjny (np. banki i zakłady ubezpieczeniowe)

• Rejestry - nie ma nakazu prowadzenia ich, ale tylko nieliczne go nie mają. Ustanawiane są w drodze ustawy. W razie ich ustanowienie osobowość prawną uzyskuje jednostka organizacyjna w momencie uzyskania wpisu i spełnienia innych warunków, co z reguły sprawdza organ rejestrujący (przeważnie sąd)

Nazwa

• odpowiednik imienia i nazwiska osoby fizycznej - ustala akt erekcyjny osoby prawnej (ustawa, rozporządzenie, umowa, statut).

Siedziba

• odpowiednik miejsca zamieszkania osoby fizycznej - ustala akt erekcyjny w sposób dowolny.

• różnica z miejscem zamieszkania → nie musi to być miejsce faktycznego prowadzenia działalności, dopiero jeśli nie jest określona w akcie erekcyjnym, wg. art. 41 siedzibą jest miejscowość, gdzie jest jej organ zarządzający.

• siedziba to tylko miejscowość, a nie adres.

Organy

• art. 38 kc teoria organów osób prawnych (wywodząca się z teorii realistycznych) → działać mogą tylko ludzie, a osoby prawne przez swoje organy → organ stanowi integralny składnik osobowości prawnej, wyznaczony jej strukturą organizacyjną → człowiek może skutecznie występować w roli organu, gdy:

• struktura organizacyjna danej osoby prawnej przewiduje określony rodzaj organu z wyznaczeniem związanych z nim kompetencji lub sfery działania uznanych za działania osoby prawnej (np. rektor uniwersytetu);

• nastąpi zgodne ze strukturą organizacyjną osoby prawnej powołanie na to stanowisko (np. wybór rektora przez ciało elekcyjne uczelni);

• osoba powołana do sprawowania funkcji rzeczywiście działa w tym cha­rakterze dla osoby prawnej (np. rektor podejmujący decyzję dotyczącą spraw uczelni, a już nie wtedy, gdy kupuje sobie buty w sklepie).

• Człowiek nie traci osobowości fizycznej, a jedynie pełni drugą rolę

• Działania organu obciążają osobę prawną i odpowiada ona także za delikty jej organu (art. 416 kc)

• Działania organu są działaniami podmiotu-osoby prawnej, a nie jako działania odrębnej osoby jak w przypadku przedstawiciela.

• Bezpodstawne występowanie w roli organu → zawarcie umowy nie wywołuje skutków prawnych, a ustawa chroni dobra wiarę drugiej strony zobowiązując podającego się za organ do zwrotu tego co otrzymał i naprawienia szkód powstałych z jego działania (art. 39)

• Bezpodstawne występowanie w roli organu osoby prawnej może polegać na:

• przypisywaniu sobie tego stanowiska przez kogoś, kto w ogóle nie został na nie powo­łany;

• przekroczeniu zakresu kompetencji, jaki struktura organizacyjna osoby prawnej wy­znacza danemu organowi.

• Kurator (art. 24 kc) - ustanawiany przez sąd jeśli osoba prawna nie może prowadzić swoich spraw z braku powoła­nych do tego organów. Kurator powinien postarać się o powołanie organów osoby prawnej lub o jej likwidację. → nie ma potrzeby ustanawiania kuratora jeśli jest syndyk, który reprezentuje upadłego (orz. SN z 6.9.1996 r., OSN 1996, poz. 160).

Dobra osobiste

• art. 43 kc → przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych (art. 23 i 24 kc) stosuje się odpowiednio do osób prawnych.

• też niezbywalny i niemajątkowy charakter, choć są blisko ze sferą ekonomiczną związane.

• katalog dóbr osobistych osób prawnych nie jest ten san co osób fizycznych

• Dobra sława (dobre imię, reputacja) odpowiednik czci osoby fizycznej. Naruszenie - rozgłaszanie nieprawdziwych informacji lub oceny nie mieszczące się w granicach konstruktywnej krytyki.

• Nazwa - odpowiednik imienia i nazwiska. W razie kolizji - zasada pierwszeństwa używania.

• Szczególnym rodzajem nazwy jest firma przedsiębiorcy.

• Nietykalność pomieszczeń - odpowiednik nietykalności mieszkania osoby fizycznej.

• Tajemnica korespondencji.

• Sfera prywatności - Trybunał podkreślił, że każdy prowadzący działalność gospodarczą ma prawo do pewnej „prywatności". Na tej podstawie osoba prawna może przeciwstawiać się bezprawnemu śledzeniu, przesłuchiwaniu lub innym działaniom zmierzającym do uzyskania tajemnic przedsiębiorstwa (chronionych też ustawą o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji), ale same tajemnice przedsiębiorstwa nie wydaje się, aby miały charakter dobra osobi­stego, immanentnie związanego z daną osobą prawną (kwestia sporna w nauce)

• Polski system ochrony danych osobowych ograniczony jest tylko do osób fizycznych.

• żą­danie ustalenia prawa osobistego oraz roszczenie o zaniechanie lub usunięcie skutków naruszeń - napewno przysługują też osobie prawnej

• kwestia wątpliwa - roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne lub roszczenie o zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny

• przeciw: uzasadniane są oddziaływaniem kompensacyjnym na sferę psychiczną człowieka.

• za: koncepcja obiektywnej ochrony dóbr osobistych → skoro ustawodawca chroni dobra osób fizycznych, z tą samą intensywnością powinien chronić dobra osób prawnych.

RODZAJE OSÓB PRAWNYCH

I. Państwowe osoby prawne

• kryterium wyróżnienia - majątek i struktura powiązana z państwem (por. art. 44¹, 34 i 40 kc)

Skarb Państwa

• to samo państwo występujące w charakterze podmiotu cywilnoprawnego (określanego też jako fiskus)

• domniemanie podmiotowości Skarbu Państwa wśród państwowych osób prawnych.

• istnieje tylko jeden Skarb Państwa → nie powstaje ani nie gaśnie, nie ma rejestru, ani siedziby (ze względu na swoiste uregulowanie sposobu jego działania).

• sam odpowiada za swoje zobowiązania (inne państwowe osoby prawne nie ponoszą za niego odpowiedzialności, ani na odwrót, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej (np. art. 40 § 2 kc)

• SP działa przez jednostki organizacyjne (stationes fisci) → kierownicy tych jednostek zarządzają powierzonym im mieniem oraz reprezentują SP wobec innych podmiotów w stosunkach cywilnoprawnych.

• stanowią oni składnik ogólnej struktury organizacyjnej państwa → te same organy państwa raz wykonują funkcje władcze, raz jako podmiot cywilny.

• trudno zgodzić się z tym, że SP nie ma organów w rozumieniu art. 38 kc.

• Zagadnienie reprezentacji SP reguluje ustawa o zasa­dach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (dalej jako ustawa o uprawnieniach SP)

• wskazuje ona urzędy państwowe, których kierownicy reprezentują Skarb Państwa w odniesieniu do powierzonego im mienia oraz w zakresie zadań ich urzędów

• szczególnie szerokie kompetencje - minister właściwy do spraw Skarbu Państwa.

• Rada Ministrów może rozcią­gnąć kompetencje do reprezentowania SP na kierowników in­nych państwowych jednostek organizacyjnych.

• Kierownicy ci mogą udzielać pełnomocnictw kierownikom podporząd­kowanych im jednostek organizacyjnych,

• Minister właściwy do SP może zlecić pełnomocnictwo do reprezentowania SP też osobom prawnym, fizycznym oraz kierownikom urzędów państwowych lub innych państwowych jednostek organizacyjnych niemających osobowości praw­nej

Inne państwowe osoby prawne

• zdefiniowane w ustawie o uprawnieniach SP → są to inne niż Skarb Państwa jednostki organizacyjne, posiadające osobowość praw­ną, której mienie jest w całości mieniem państwowym.

• SP nabywa majątek po zlikwidowanej państwo­wej osobie prawnej, a także zyski z jej działalności.

• Organy SP (tzw. założycielskie) mają wpływ na działalność tych osób prawnych → głównie poprzez udział w powoływaniu ich organów, oraz z reguły decydują lub współdecydują o ich utworzeniu, przekształceniu i likwidacji.

• z reguły minister właściwy do spraw SP, jeśli przepisy nie stanowią inaczej (art. 44' § 2 kc)

• Państwowe osoby prawne tworzy się w celu przesunięcia kompetencji z urzędników na specjalistów.

• Rodzaje państwowych osób prawnych (min.):

• przedsiębiorstwa państwowe (ustawa z 25.9.1981 r., tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 112, poz. 981 ze zm.);

• banki państwowe (np. PKO BP);

• państwowe osoby prawne powoływane na podstawie indywidualnych ustaw np.: „Na­rodowy Bank Polski". Wśród nich na ciekawy typ powierniczych osób prawnych w postaci agencji.

• niektóre instytucje państwowe powołane przede wszystkim do pełnienia funkcji publicznych wyposażone są w osobowość prawną, aby mo­gły wspierać realizację swoich zadań własną działalnością gospodarczą np. PAN, szkoły wyższe).

Szczególne zadania ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa

• inicjo­wanie polityki państwa w zakresie gospodarowania mieniem SP i państwowych osób prawnych (w tym prywatyzacji ich majątków) oraz ochrona interesów SP. Zadania te wykonuje nie tylko w roli organu SP, ale pełni też inne funkcje, a w szczególności:

• ewidencjonuje wszystkie państwowe jednostki organizacyjne, które reprezentują SP i wykonują jego prawa majątkowe;

• kontroluje wykonywanie w/w uprawnień;

• wyraża zgodę na czynności prawne państwowych osób prawnych w zakre­sie rozporządzania rzeczowymi składnikami ich majątku trwałego o wartości przekraczającej 50 000 euro;

• może przyjąć (na wniosek właściwych organów SP oraz państwowych osób prawnych) wykonywanie na ich rzecz zastępstwa procesowego w sprawach szczególnie skomplikowanych lub o znacznej wartości przedmiotu sporu. Zadania te wykonuje poprzez swoje delegatury tereno­we.

• Funkcję tę w latach 1919-1951 pełnił spe­cjalny urząd - Prokuratoria Generalna RP.

II. Jednostki samorządu terytorialnego

• art. 165 ust. 1 Konstytucji, „Jednostki samorządu terytorialnego mają osobowość prawną. Przysługuje im prawo własności i inne prawa mająt­kowe" → w związku z zasadą bezpośredniego stosowania K (art. 8 ust. 2), ale zakres tego pojęcia nie jest w Kon­stytucji w pełni oznaczony.

Gminy

• nie jest konieczna rejestracja, gdyż z mocy konstytucji i ustawy o samorządzie gminnym uzyskuje osobowość prawną.

• Podobnie jak państwo występuje ona w dwóch rolach: władzy publicznej na swoim terytorium oraz podmiotu prawa cywilnego.

• Ma ona swój własny majątek, którym nie odpowiada za zobowiązania innych komunalnych osób prawnych (a one nie odpowiadają za gminę)

• nie ma wyodrębnionego systemu organów → wg ustawy o samorządzie gminnym oświadczenia woli składa jednoosobowo wójt albo działający na podstawie jego upoważ­nienia zastępca wójta (burmistrza, prezydenta miasta) samodzielnie bądź łącznie z inną upoważnioną osobą.

• Gmina może prowadzić działalność gospodarczą także poprzez sp. z o.o. lub SA, mające odrębną osobowość prawną.

Związki międzygminne

• powstają poprzez rejestrację w specjalnym rejestrze

• w celu wykonania wspólnych zadań publicznych kilku gmin

• nie mają wyodrębnionego systemu organów → organem wykonawczym jest zarząd, a jego kompetencje określa statut związku.

Powiat

• Powiat jest lokalną wspólnotą samorządową, którą z mocy prawa tworzą mieszkańcy określonego terytorium (ustawa o samorzą­dzie powiatowym).

• wykonuje określone ustawami zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność oraz ma osobowość prawną.

• oświadczenia woli składają w imieniu powiatu dwaj członkowie zarządu albo jeden członek zarządu i osoba upoważniona przez zarząd.

• powiatowe osoby prawne (własne mienie i odpowiadają nim), powoływane na podstawie szczególnych przepisów.

Województwo

• to regionalna wspólnota samorządowa, która tworzona jest z mocy ustawy przez mieszkańców największej jednostki zasadniczego po­działu terytorialnego kraju w celu wykonywania administracji publicznej (ustawa o samorządzie wojewódzkim).

• ma osobowość prawną i ma własne mienie, a oświadczenia woli w składa marszałek województwa wraz z członkiem zarządu, chyba że statut wojewódz­twa stanowi inaczej.

• wojewódzkimi osobami prawnymi są:

• samorządowe jed­nostki organizacyjne, którym ustawy przyznają osobowość prawną

• osoby prawne, które mogą być tworzone na podstawie odrębnych ustaw wyłącznie przez województwo.

III. Korporacyjne i fundacyjne osoby prawne

kryterium - uczestni­ctwo osób w ich strukturach organizacyjnych → rozróżnienie osób prawnych na korporacyjne i fundacyj­ne (zakładowe).

Korporacyjne - w ich struk­turze organizacyjnej funkcjonują członkowie, którzy poprzez wniesione udzia­ły lub płacone składki tworzą majątek osoby prawnej, a poprzez swoje upraw­nienia organizacyjne decydują o jej działalności.

• cele gospodarcze i niegospodarcze (np. stowa­rzyszenia, partie polityczne, spółki handlowe i spółdzielnie).

Fundacyjne - w ich strukturach organizacyjnych nie ma instytucji członków, ale jest instytucja założyciela (fundatora), który wyposaża osobę prawną w jej pierwotny majątek, określa jej strukturę organizacyjną i cele działania.

• reprezentatywny rodzaj tych osób prawnych to fundacje i państwowe osoby prawne.

• także fundacje (jak wszystkie osoby prawne) są jednostkami organizacyjnymi (A. Cioch)

JEDNOSTKI ORGANIZACYJNE NIEBĘDĄCE OSOBAMI PRAWNYMI, KTÓRYM USTAWA PRZYZNAJE ZDOLNOŚĆ PRAWNĄ

Podział w zakresie podmiotów prawa cywilnego jest dychotomiczny (osoby fizyczne - osoby prawne), ale pojawiły się jednostki organizacyjne, którym przepisy prawne nie przyznają osobowości prawnej, ale wska­zują na ich pewne wyodrębnienie (np. osobowe spółki handlowe) → opowiadano się za uznaniem istnienia trzeciej kategorii tzw. ułomnych osób prawnych - SN choć kwestionował to stanowisko, nie był całkiem konsekwentny.

Nowa regulacja prawna

Pojęcie

• Nowela do kc z 14.02.2003 r. - art. 33' § 1 kc „Do jednostek organizacyjnych nie będących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o oso­bach prawnych".

• Przepisy przyznają tym jednostkom zdolność prawną - czyli możliwość bycia samodzielnym podmiotem praw i obowiązków

• są nimi np. osobowa spółka handlowa (art. 8 ksh), wspólnota mieszkaniowa, stowarzyszenia zwykłe

• nie są nimi np. stationes fisci i spółka cywilna → jednostki organizacyjne które choć są regulowane przez prawo, to prawo nie przyznaje im zdolności prawnej.

Reżim prawny

art. 33¹ kc

§ 1. Do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych.

§ 2. Jeżeli przepis odrębny nie stanowi inaczej, za zobowiązania jednostki, o której mowa w § 1, odpowiedzialność subsydiarną ponoszą jej członkowie; odpowiedzialność ta powstaje z chwilą, gdy jednostka organizacyjna stała się niewypłacalna.

• użycie słowa „odpowiednio” podkreśla konstrukcyjną odrębność tych jednostek organizacyjnych od osób prawnych.

• ale nie budzi wątpliwości zastosowanie do nich art. 35, art. 37, art. 38 i 42, art. 39, art. 41, art. 43 kc.

• podmiot wyposażony w zdolność prawną musi mieć możliwość obrony swych praw i realizacji obowiązków, a drogą do tego jest droga sądowa, więc przyznanie zdolności prawnej jest również przyznaniem zdolności sądowej (z. sądowa jest atrybutem z. prawnej)

• odpowiedzialność za zobowiązania tych jednostek jest subsydiarna → w przeciwieństwie do odpowiedzialności solidarnej (która ma charakter równorzędny podmiotów odpowiedzialnych), jest ona odpowiedzialnością wtórną, tzn. najpierw odpowiada jednostka swoim majątkiem, a dopiero potem jej członkowie całym swoim majątkiem.

• Ważne określenie przesłanki (chwili) zaktualizowania się odpowiedzialności subsydiarnej członków jednostki organizacyjnej

• ksh - przewidywał bardzo surową przesłankę - egzekucja z majątku wspólnika dopiero w przypadku, gdy egzeku­cja z majątku spółki okaże się bezskuteczna (art. 31 § 1), nieznacznie tylko złagodzona przez § 2 wierzy­ciel może wnieść powództwo przeciwko dłużnikowi, zanim egzekucja z ma­jątku spółki okaże się bezskuteczna.

• kc - od­powiedzialność subsydiarna członków jednostek organizacyjnych powstaje już z chwilą, gdy wspomniana jednostka organizacyjna stała się niewypłacalna → okoliczność ta uzasadnia nie tylko wniesienie powództwa wierzyciela przeciwko członkowi(om) jednostki organizacyjnej, ale też pro­wadzenie przeciwko nim postępowania egzekucyjnego na podstawie uzyska­nego tytułu wykonawczego.

• Pojęcie niewypłacalności - nie zdefiniowane w całej kodyfikacji.

• regulacja tej kwestii zawarta w KSH - jako lex specialis - uchyla zastosowanie ogólnej normy art. 33' § 2 kc.

Trzeci podmiot prawa cywilnego

• Znaczenie art. 33¹ kc dla art. 1 kc → podział w art. 1 nie jest już wyczerpujący ze względu na pojawienie się jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej, którym na mocy przepisów prawnych przysługuje zdolność prawna → koncepcja funkcjonowania trzech podmiotów stosunków cywilnoprawnych → nie jest konieczna zmiana art. 1, gdyż reguły wykładni wskazują na konieczność wyjaśniania przepisów w kontekście innych przepisów → w tym ujęciu art. 1 to wskazanie najbardziej typowych podmiotów i nic nie stoi na przeszkodzie w rozszerzaniu tego katalogu, a za usytuowaniem art. 33¹ przemawia zbliżenie reżimu prawnego jednostek do osób prawnych.

• Przyjęcie dla osób fizycznych, osób prawnych i jednostek organizacyj­nych nie mających osobowości prawnej, ale obdarzonych zdolnością prawną nazwy „podmioty prawa cywilnego” możliwe jest ze względu na wspólną cechę jaka je łączy - posiadanie zdolności prawnej.

• Pytanie - czy można nazywać je „ułomnymi”, „niepełnymi”? Choć te określenia są bardzo popularne, to jednak przypisywany jest im szerszy zakres znaczeniowy niż wyznaczony art. 33¹ kc.

KONSUMENCI I PRZEDSIĘBIORCY

KONSUMENCI

• Idea szczególnej ochrony konsumenta (rozwój - ostatnie 40 lat na świecie) opiera się na założeniu zrównania szans konsumenta w podej­mowaniu rzeczywiście wolnej i rozważnej decyzji przy zawieraniu umowy z profesjonalistą → liczne dyrektywy UE

• To założenie aksjologiczne nie determinuje jednoznacznie poję­cia konsumenta (zakresu podmiotów)

Pojęcie konsumenta

• Początkowo kc (art. 384 § 3) uznawał za konsumenta również osobę prawną, jeśli zawierana umowa nie dotyczyła działalności gospodarczej, tej osoby. Jednak przeważnie dyrektywy UE odnoszą pojęcie „konsumenta: tylko do osób fizycznych. Nowelizacją z 14.02.2003 r. postanowiono dokonać w tym kierunku zmian:

• uchylono § 3 art. 384;

• wprowadzono do części ogólnej definicje konsumenta, zawężającą zakres pojęcia do osób fizycznych (art. 22¹)

• cele: choć UE nie zakazuje poszerzania tego zakresu, to w porównaniu z unijnymi przedsiębiorstwami, polskie przedsiębiorstwa miałyby gorszą pozycję, gdyż ich koszty byłyby wyższe.

• Pojęcie konsumenta zostało zawężone poprzez wprowadzenie pewnych przesłanek:

• dokonywanie czynności prawnej, a więc nie w przypadku dokonywania czynności psychofizycznych.

• związanie z działalnością gospodarczą lub zawodową w sposób bezpośredni - chodzi tu o to, by chroniona osoba, rzeczywiście była stroną słabszą, gdyż stan deficytu informacyjnego nie występuje, jeśli dokonywana czynność jest związana z działalnością gospodarczą lub zawodową.

• Definicja w art. 22¹ jest regułą ogólną i dopuszczalne jest inne sformułowanie w przepisach szczególnych (np. ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów definiuje pojęcie „konsument” tak jak w uchylonym § 3 art. 384 → lex specialis derogt legi generali.

PRZEDSIĘBIORCY

I. Pojęcie przedsiębiorcy

• Nowela z 14.02.2003 r. włączyła do księgi I, tytułu II kc dział III „Przedsiębiorcy i ich oznaczenia". → art. 43¹ kc „Przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, osoba prawna i jednostka organizacyjna, o której mowa w art. 33¹ § 1, prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową" → definicja przedsiębiorcy była też w Prawie działalności gospodarczej (art. 2) → porównanie:

Prawo o swobodzie działalności gospodarczej:

1. kc i w/w ustawa mają ten sam zakres podmiotowy - osoba fizyczna, osoba prawna, „ułomna osoba prawna”;

2. kc i w/w ustawa wskazują na prowadzenie działalności gospodarczej we własnym imieniu jako na przesłankę wyróżniającą przedsiębiorcę spośród innych podmiotów prawa cywilnego → różnica - zakres znaczenia → ustawa zawęża ten zakres do wskazanego katalogu działalności („wytwórcza, handlowa, budowlana, usługowa, oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i eksploatacja zasobów mineralnych”). Katalog ten zapewne zawiera w sobie wszelkie przejawy działalności, ale kolejny art. uszczupla to pojęcie, wyłączając działalność wytwórczą w rolnictwie w zakresie upraw rolnych oraz chowu i hodowli zwierząt, ogrodnictwa, warzywnictwa, leśnictwa, rybactwa śródlądowego, wynajmowania przez rolników pokoi, świadczenia posiłków domowych i świadczenia innych usług związanych z pobytem turystów w art. 43¹ kc - bez tych dookreśleń;

3. ustawa wymienia 3 ogólne cechy charakteryzujące działalność gospodarczą:

• zarobkowość → działalność podejmowana odpłatnie, w celu zysku → brak takiego ograniczenia w kc;

• działalność w sposób zorganizowany → dot. obowiązków rejestracyjnych przewidzianych dla działalności przedsiębiorcy → brak takiego ograniczenia w kc, choć sformułowanie „działalność gospodarcza” zakłada istnienie jakiejś organizacji, umożliwiającej wykonywanie działalności zawodowo, a nie okazjonalnie;

• ciągły sposób → wynika też z kc;

• wpis do właściwych rejestrów → brak takiego ograniczenia w kc;

• kc i w/w ustawa dot. też wolnych zawodów;

II. Skutki prawne

• konsekwencje prawne dla uznania podmiotu za przedsiębiorcę znajdują się w szeregu innych przepisów kc oraz ustaw szczegółowych.

• niekonieczne jest nazwanie podmiotu „przedsiębiorcą” by był za takiego uważany, wystarczy opis lub inne określenie, wskazujące na konstytutywne cechy, np. „prowadzenie działalności gospodarczej" lub „prowadzącym przedsiębiorstwo", ale też inne, np. „utrzymujący zarobkowo hotel”, strona ustalająca wzorzec umowy” (wzorzec umowy przeznaczony jest do masowego użytku), „zakład ubezpieczeń”, „bank”.

III. Firma

• wcześniej w nieobowiązujący już KH z 1934 r. Nowela kc z 14.02.2003 r. wprowadziła w art. 43²-43¹⁰ kc.

• termin ten dotyczy wyłącznie oznaczenia przedsiębiorcy (czyli podmiotu prawa), a nie oznaczenia przedsiębiorstwa (czyli przedmiotu prawa)

• Firma to imię i nazwisko (osoba fizyczna) lub dowolne słowo (osoba prawna i jednostka organizacyjna z art. 33¹ kc). Jeśli imię i nazwisko dołączane jest do firmy w przypadku osoby prawnej (lub jednostka organizacyjna z art. 33¹ kc) to tylko dla ukazania związku miedzy ta osoba a powstaniem lub działalnością przedsiębiorcy.

• Zgoda na umieszenie nazwiska i imienia - w firmie osoby prawnej, też gdy osoba ta przestała być członkiem spółki → przepisy te mają na celu ochronę dóbr osobistych osób fizycznych.

• Nakaz umieszczenia oznaczenia formy prawnej firmy (np. spółka z o.o.).

• Powinna dostatecznie odróżniać się od firm innych przedsiębiorców.

• Firma podlega ujawnieniu we właściwym rejestrze, a właściwy organ pro­wadzący rejestr sprawdza spełnienie wymogów dotyczących firmy.

• Firma jako właściwość identyfikująca przedsiębiorcę nie może być zbyta, ale przedsiębiorca może upoważnić innego przedsiębiorcę do korzystania ze swojej firmy (o ile nie wprowadza to w błąd)

• oznaczeni przedsiębiorstwa może być zbyte, ale nie powinno wprowadzać w błąd co do tego kto prowadzi przedsiębiorstwo, dlatego nabywca powinien zamieścić dodatek wskazujący swoją firmę lub nazwisko.

• Dopuszczalna jest zmiana firmy (co podlega rejestracji)

• Prawo podmiotowe do firmy podlega ochronie określonej w art. 43¹⁰ kc i jest zbliżone do ochrony z art. 24, ale ze względu na wielość elementów majątkowych art. 43¹⁰ kc wiąże z naruszeniem tego prawa odpowiedzialność odszkodowawczą lub obowiązek wydania korzyści majątkowej.

CZYNNOŚCI PRAWNE I INNE ZDARZENIA CYWILNOPRAWNE

ZDARZENIA CYWILNOPRAWNE

I. Pojęcie i skutki

Pojęcie

• zdarzenia cywilnoprawne to takie fakty, które mają do­niosłość na obszarze stosunków cywilnoprawnych, o czym decyduje treść obowiązujących norm prawnych → zdarzeniami cywilnoprawnymi są tylko takie fakty (okoliczności), z którymi hipotezy norm wiążą określone w dyspozycjach norm konsekwencje cywilnoprawne.

• zakres takich zdarzeń nie jest stały i ulega ciągłym zmianom, wraz ze zmianami systemu prawnego.

• to element stosunków cywilnoprawnych.

Skutki zdarzeń cywilnoprawnych

• mogą przejawiać się w następujący sposób:

1. w powstaniu stosunku cywilnoprawnego, tj. każdy stosunek cy­wilnoprawny powstaje w rezultacie zdarzenia prawnego;

2. w zmianie podmiotu/ów stosunku - nie zawsze dopuszczalne (np. prawa nie­zbywalne);

3. w zmianie treści stosunku - jeśli zmiana jest tak doniosła, że następuje zmiana typu stosunku, wtedy powstaje nowy stosunek;

4. w zgaśnięciu stosunku - jedynie prawo włas­ności może utrzymywać się dosłownie wieczyście.

• też inne konsekwencje, ale one są funkcjonalnie podporządkowane w/w skutkom prawnym, np. nabycie zdolności prawnej, zdolności do czynności prawnych, zamieszka­nie człowieka itp.

II. Typy zdarzeń cywilnoprawnych

Podstawa wyróżnienia

• Podziały zdarzeń prawnych powinny być nie tylko poprawne z punktu widzenia logicznego, ale i przydatne z punktu widzenia prawa cywilnego. Wg Woltera mają one walor dydaktyczny, ale niewielkie jest ich znaczenie praktyczne.

• Wolter przedstawia następującą klasyfikację: patrz tabelka

ZDARZENIA CYWILNOPRAWNE

zdarzenia w ścisłym tego słowa znaczeniu

działania

czyny

czynności zmierzające do wywołania skutków prawnych

czyny bezprawne

czyny zgodne z prawem

czynności prawne (oświadczenia woli)

akty administracyjne

orzeczenia sądowe

kategorie normatywne obejmujące czyny i zdarzenia w ścisłym tego słowa znaczeniu

przejawy woli podobne do oświadczeń woli

zawiadomienia o pewnych zdarzeniach

czynności czysto faktyczne

czyny niedozwolone

bezpodstawne wzbogacenie

• Wg Radwańskiego poprawny (zgodnie z nowszymi osiągnięciami w zakresie ogólnej teorii prawa) jest następujący podział zdarzeń prawnych na: czynności konwencjonalne i inne zdarzenia.

• kryterium - sposób określenia przez normę prawną zdarzenia prawnego

• czynności konwencjonalne - jeśli norma prawna zdarzenie to dopiero konstruuje, wyznaczając przesłanki jego dokonania przez odpowiednie działania ludzkie, np. zawarcie umowy, sporządzenie testamentu, wydanie orzeczenia sądowego;

• inne zdarzenia - gdy norma jedynie wyróżnia fakty, które istnieją i mają taki swój sens niezależnie od obowiązującego systemu prawnego, np. pobicie kogoś, zniszczenie cudzej rzeczy, akt przebaczenia.

• Nawet Radwański zauważa, że systematyka oparta na dychotomicznym podziale jest mało przydatna, gdyż do tych członów niewiele można by odnieść reguł ogólnych.

Typologia

• typologia wyróżniająca typy ze względu na normatywnie ustanowioną ich ogólną regulację prawną. Wtedy możemy wyróżnić:

1. czynności prawne,

2. działania prawne zbliżone do czynności prawnych, rozważane łącznie z czynnościami prawnymi (np. oświadczenia wiedzy lub przejawy uczuć),

3. orzeczenia sądowe oraz decyzje administracyjne,

4. niewykonywanie uprawnień w określonym czasie.

5. inne typy, takie jak np. czyny niedozwolone, bezpod­stawne wzbogacenie, prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, porzucenie lub przerobienie rzeczy - będą omówione w szczególnych działach prawa cywilnego, gdyż tam zostały uregulowane.

POJĘCIE I POSTACIE CZYNNOŚCI PRAWNYCH

I. Pojęcie

Określenie ogólne

• Czynność prawna jest to skonstruowana przez system prawny czynność konwencjonalna podmiotu prawa cywilnego, której treść określa konsekwencje prawne tego zdarzenia praw­nego (art. 56 kc).

• tak skonstruowana, by podmioty mogły same kształtować wiążące je stosunki cywilnoprawne;

• ma ona też wymiar społeczny, gdyż dotyczą sytuacji prawnej innych podmiotów uwikłanych w stosunki prawne

• dlatego w polskim systemie prawa ukształtowano to pojęcie uwzględniając tak decyzje podmiotów, jak i interesy innych osób, a opisywanie czynności prawnych tylko z użyciem terminów związanych z wolą człowieka może stanowić jedynie opis podstawowej funkcji tej instytucji, ale dla pełnego jej zrozumienia konieczne jest uwzględnienie też aspektów społecznych, gdyż one czasem powodują że za czynność prawną danej osoby, uznaje się zachowanie, które nie jest adekwatnym wyrazem treści jej woli.

• Historia:

• liberalno-indywidualistyczne założenia szkoły pandektystów niemieckich (pierwsza poł. XIX w.), choć czynność prawną postrzegały jako połączenie 2 elementów: (1) wewnętrzny akt woli człowieka ukierunkowany na wywołanie skutków prawnych i (2) jego zewnętrzny wyraz, nazywany „oświadczenia woli”, to zasadnicze znaczenie przypisywali temu pierwszemu elementowi → koncepcję tą nazwano „teorią woli”

• w odpowiedzi na społeczne konsekwencje tej teorii powstała „teoria oświadczenia”, wg której decydujący walor miała treść złożonego oświadczenia, w rozumieniu typowego człowieka.

• w XX w kompromisowe stanowisko wyrażało się w przyjęciu „teorii zaufania”, wg której w razie niezgodności między wolą wewnętrzną a jej przejawem, jakim jest oświadczenie woli, decydujące znaczenie nadać oświadczeniu woli tylko wtedy, gdy wymaga tego wzgląd na zaufanie odbiorcy oświadczenia woli.

• Obecnie w nauce polskiej - dominująca pozycja - nurt obiekty­wizujący, wg którego podczas rozstrzygania kwestii czy zachowanie ludzkie jest czynnością prawną należy badać na gruncie reguł znaczeniowych w kulturze danego społeczeństwa, gdyż to one określają sens czynności.

Oświadczenie woli

• to jedyny konieczny element każdej czynności prawnej, a jednocześnie ją charakteryzujący.

• zawiera treść czynności prawnej, określającą jej konsekwencje prawne.

• to nie wypowiedź sprawozdawcza, a sens oświadczenia woli ustala się w oparciu o reguły znaczeniowe zastosowane do zachowania człowieka i jeśli w wyniku tego, dojdzie się do przekonania, że zachowanie to dokonuje jakiś regulacji, uznaje się że zostało złożone oświadczenie woli w jurydycznym znaczeniu.

• patrz uchwała SN z 29.12.1994 r. (PUG z. 5/1995, s. 18) - wpis na rachunek bankowy oraz zawiadomienie o jego dokonaniu nie jest oświadczeniem woli, gdyż nie modeluje on stosunku zobowiązaniowego.

• to rdzeń czynności prawnej, a to nie czynność prawna, gdyż czasem by została dokonana czynności prawna prawo przewiduje spełnienie pewnych dodatkowych okoliczności → pojęcie czynności prawnej to całość zdarzenia prawnego, w skład którego wchodzi przynajmniej jedno oświadczenie woli.

Wolter:

• oświadczeniem woli w rozumienia prawa cywilnego jest takie zachowanie się człowieka (osoby prawnej), które wyraża w sposób dostateczny zamiar (wolę) wywołania skutku prawnego, tj. ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku cywilnoprawnego.

• psychologiczna koncepcja oświadczenia woli - akt woli i jego uzewnętrznienie tworzą nierozerwalną całość, zwaną oświadczeniem woli. Obiektywizacja pojęcia oświadczenia woli polega na przyjęciu, że decydujące znaczenie dla istnienia oświadczenia woli nie ma wola wewnętrzna (akt woli), ale to co jako wola wywołania skutku prawnego wynika z zachowania się osoby, przy uwzględnieniu okoliczności, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów.

• socjologizująca koncepcja oświadczenia woli - zachowanie („wypowiedź”) osoby, którego sensem ustalonym na podstawie reguł znaczeniowych zastosowanych do zachowania się człowieka, jest dokonanie jakiejś zmiany w stosunkach cywilnych i będące aktem o charakterze społecznym, narzędziem do komunikowania się. Wola wewnętrzna osoby składającej oświadczenie nie powinna być ujmowana w kategoriach psychicznych, ale raczej stanowi szczególny instrument umożliwiający przypisanie określonego zachowania podmiotowi działającemu.

Oświadczenia innego rodzaju

• to oświadczenia wiedzy lub przejawy uczuć, które nie są uznawane za przejaw kształtowania stosunku prawnego, choć mogą mieć charakter zdarzeń prawnych, gdy normy wiążą z nimi określone skutki prawne niezależnie czy działający zdawał sobie z nich sprawę czy nie, np. zawiadomienie o wadach fizycznych lub o przelewie wierzytelności, też przebaczenie.

• są zbliżone do czynności prawnych, gdyż zawierają pewien sens i przeznaczone są do komunikowania ich innym ludziom, przez co możliwe jest stosowanie analogicznie niektórych instytucji bezpośrednio dotyczących czynności prawnych.

II. Postacie czynności prawnych

• rodzaje wyróżnione na kryterium innym niż treści czynności.

Jednostronne, umowy i uchwały

• kryterium - strony:

• jednostronne czynności prawnej - powstają przez złożenie oświadczenia woli jednej strony, np. testament.

• umowy - powstają przez zgodne oświadczenie woli 2 lub więcej stron.

• uchwały - oświadczenie woli więcej niż jednego podmiotu, ale nie muszą być wszystkie zgodne. Musi być większość zgodna przy wymaganym quorum, żeby uchwała uzyskała moc wiążącą. Czasem dodatkowe wymogi.

• nie wszystkie są czynnościami prawnymi - tylko te, które wywołują zmiany w relacjach między stronami uchwały a innymi podmiotami.

Zgoda osoby trzeciej

• osoba trzecia to podmiot prawa cywilnego, niebędący uczestnikiem czynności prawnej;

• zgoda = oświadczenie woli złożone zainteresowanemu adresatowi;

• ma charakter wtórny - tzn. jest niezbędna dla skuteczności czynności prawnej (funkcja kontrolna), ale nie decyduje o powstaniu czynności;

• może być wyrażona przed, w czasie i po (potwierdzenie) dokonaniu czynności prawnej - art. 63 § 1 kc.

Indywidualnie adresowane

• czynności prawne, które dla swojej skuteczności wymagają:

• złożenia oświadczenia woli innej osobie (art. 61 kc)

• z reguły system prawny wymaga zakomunikowania oświadczenia woli podmiotom, których ono dotyczy, nawet przy czynnościach jednostronnych → reguła interpretacyjna;

• bez złożenia ich innej osobie - są to z reguły wyjątki od zasady:

• czynności prawne niewymagające zakomunikowania ich nikomu, np. własnoręczny testament;

• czynności prawne publicznie ogłaszane, np. przyrzeczenie nagrody w ogłoszeniu publicznym;

• czynności prawne zakomunikowane określonym w ustawie organom państwowym lub świadkom, bez konieczności przekazywania ich zainteresowanym stronom;

• art. 61 kc - złożenie oświadczenia woli innej osobie zostaje dokonane, gdy doszło do adresata w taki sposób, że mógł on zapoznać się z jego treścią:

• obowiązek na składającym by jego oświadczenie dotarło do adresata;

• nie musi efektywnie zapoznać się z treścią, ale musi mieć taką możliwość, więc sam fakt wysłania czy napisania oświadczenia nie wystarcza.

• Ustalenie momentu złożenia oświadczenia woli ma doniosłość prawną z następujących względów:

• składający jest związany swoim oświadczeniem i nie może go zmienić bez zgody, o ile odwołanie nie doszło przed lub razem z oświadczeniem woli -art. 61 zd. 2 kc;

• czy czynność prawna została dokonana we właściwym terminie;

• ważne dla uznania ważności i interpretacji czyn­ności prawnej.

• Wyjątki:

• art. 62 - jeśli składający oświadczenie woli zmarł zanim wysłane oświadczenie dotarło do adresata, nie traci ono swojej mocy, chyba, że co innego wynika z jego treści, ustawy lub okoliczności.

• przepisy szczególne - np. oświadczenia woli konsumentów - przyjęto teorię wysłania a nie doręczenia oświadczenia woli.

Realne i konsensualne

• Czynności realne

• poza oświadczeniem woli, konieczne jest działanie powodujące zmianę faktycznego władztwa nad rze­czą lub innymi przedmiotami materialnymi;

• np. art. 180, 181, 307 § 1, art. 518 § 1 pkt 1, art. 710 kc

• tworzone wtedy, gdy sens samego oświadczenia mógłby być niepewny, oraz dla zagwarantowania jawności czynności prawnych.

• ale wpis do rejestru publicznego nie jest elementem realnej czynności;

• Czynności konsensualne

• nie zawsze dochodzą do skutku solo consensu, niekiedy ustawa wymaga spełnienia się innych okoliczności (np. wpisu do ksiąg wieczystych, zgody organu władzy).

• jeśli dla skuteczności umowy nie wymaga się przeniesienia rzeczy, a jedynie przewiduje obowiązek wydania rzeczy w rezultacie umowy, mamy do czynienia z czynnością konsensualną, np. art. 535 kc;

• podział ten wywodzi się z czasów rzymskich, kiedy to wg pierwotnego prawa rzymskiego kontrakty realne prawdopodobnie w ogóle nie zawierały oświadczenia woli.

Między żyjącymi i na wypadek śmierci

• kryterium - kiedy mają nastąpić skutki czynności prawnej;

• mortis causa - skutki po śmierci osoby dokonującej czynności, a do tego czasu oświadczenie woli nie wiąże składającego, a wszelkie zobowiązania ograniczające tą swobodę są nieważne;

• inter vivos - wszystkie inne czynności, które wywołują skutki już z chwilą dokonania czynności.

Zobowiązujące, rozporządzające i o podwójnym skutku

• kryterium - różny charakter konsekwencji prawnych.

• Czynności prawne zobowiązujące - zobowiązanie się dłużnika do świadczenia na rzecz wierzyciela;

• jednostronnie zobowiązujące - tylko jedna strona jest zobowiązana;

• dwustronnie zobowiązujące - obie strony są zobowiązane

• odpłatne - obie strony uzyskują korzyść majątkową;

• nieodpłatne - mają doniosłe znaczenie, gdyż ustawodawca kierował się ogólnym założeniem, że czynności te zasługują na słabszą ochronę w porównaniu z czynnościami odpłatnymi (np. art. 59, 83 § 2, art. 84 § 1, art. 407, 528, 530, 531, 896, 993 i n., 1039 i n. kc).

• Czynności prawne rozporządzające (rozporządzenia) - polegają na przeniesieniu, obciążeniu, ograniczeniu lub zniesieniu prawa podmiotowego.

• Stosunek czynności zobowiązujących do rozporządzających

• nie stykają się w czysto zobowiązaniowych czynnościach (zobowiązanie do wykonania usługi) i w czysto rozporządzających czynnościach.

• czynności których treść zobowiązuje do dokonania rozporządzenia:

• system niemiecki - powodują wyłącznie powstanie zobowiązania, a dla wywołania skutków konieczne jest dokonanie rozporządzenia;

• system francuski - model podwójnego skutku - czynność zobowiązująca do rozporządzenia sama powo­duje także skutki rozporządzające → przyjęte w prawie polskim (np. art. 155 § 1 kc), ale są wyjątki (art. 155 § 2 kc).

• Czynności zobowiązująco-rozporządzającym (o podwójnym skutku) - odgrywają podstawową rolę w polskim prawie cywilnym, ale są kontrowersyjne w teorii prawa cywilnego - treść tych czynności wy­raża decyzję o powstaniu zobowiązania do rozporządzenia, a z mocy normy względnie wiążącej skutek rozporządzający następuje bez potrzeby do­konania czynności rozporządzającej.

• ważne - dotyczy rzeczy oznaczonych co do tożsamości, a rzeczy oznaczone co do gatunku potrzebują czynności rozporządzającej.

Przysparzające

• czynność w wyniku której jedna strona dokonuje korzystnej dla drugiej strony zmiany majątkowej, polegającej na tym, że nabywa ona prawo podmiotowe albo zostaje zwolniona z obowiązku lub z cięża­rów ograniczających jej prawo podmiotowe.

• większość czynności zobowiązujących, rozpo­rządzających i zobowiązująco-rozporządzających jest też przysparzająca, ale nie zawsze (np. porzucenie rzeczy to rozporządzenie, ale nie przysporzenie)

• nie ważne jest czy czynność w efekcie końcowym jest korzystna z punktu widzenia ekonomicznego, tzn. nawet sprzedaż czegoś po zaniżonej cenie będzie i tak przysporzeniem.

Upoważniające

• nie została opracowana pełna koncepcja czynności prawnych upoważniających - wyznaczają innym podmiotom kompetencję do dokonania czynności konwencjonalnych ze skutkiem dla osoby udzielającej upoważnienia, np. pełnomocnictwo, przekaz (art. 921¹ kc).

Kauzalne i abstrakcyjne

• TYLKO czynności przysparzające dzielą się na kauzalne (przyczynowe) i abstrakcyjne (oderwane).

• Czynności kauzalne - ważność ich uzależniona jest od istnienia prawidłowej kauzy.

• z reguły systemy prawne wymagają by przysporzenie znajdowało szersze uzasadnienie prawne, dzięki czemu można poddać je pewnej kontroli lub reglamentacji (ze względu na cel gospodarczy) w interesie min. osoby przysparzającej.

• kauza to motyw sprawczy osoby dokonywającej przysporzenia, przy czym zakłada się, że bez celu nie dokonuje się przysporzeń. Chodzi tu nie o cele wyobrażane przez przysparzającego, ale cele gospodarcze typowe dla pewnych czynności prawnych;

• kauza to element tre­ści czynności przysparzającej albo element innej czynności lub stosunku prawnego (niekoniecznie powstałego z czynności prawnej), ze względu na który dokonano czynności przysparzającej

• ważne że treść czynności nie zawsze pokrywa się z wyobrażeniami o niej podmioty dokonującego, podobnie ma się z celem, który może służyć jako dyrektywa wykładni (art. 65 kc), ale nie jest tożsamy z treścią czynności prawnej.

• Czynności abstrakcyjne - „odrywają się” od swojej kauzy, tzn. wywołują skutki nawet jeśli nie istnieje prawidłowa kauza ich dokonania.

• jako reguła została przyjęta kauzalność czynności → wyjątki:

• przekaz, weksel i czek → mimo zagrożeń stymuluje to obrót rynkowy i w związku z tym w judykaturze pojawia się tendencja do odstępowania w zakresie obrotu profesjonalnego od zasady, że abstrakcyjne czynności prawne dopuszczalne są tylko w przypad­kach wyraźnie w ustawie wskazanych.

• jeśli nie ma kauzy sytuacja ta uregulowana jest instytucją bez­podstawnego wzbogacenia - ten, kto bez dostatecznego uzasadnienia prawnego uzy­skał korzyść majątkową, jest zobowiązany do jej zwrotu w naturze albo, je­żeli jest to niemożliwe, do zwrotu wartości uzyskanej korzyści.

Praktyczna przydatność tego podziału - w przypadku gdy przysporzenia dokonuje się czynnością odrębną (kauza może znajdować się też w innej czynności lub stosunku prawnym) czy jednolitą (można dokonać analizy treści tej czynności w poszukiwaniu kauzy).

• Trzy typy kauz:

• causa obligandi vel acquirendi - przyczyną jest nabycie prawa lub innej korzyści;

• causa solvendi - przyczyną jest zwolnienie się z istniejącego zobowiązania;

• causa donandi - przyczyną jest chęć obdarowania (treść czynności prawnej musi wskazywać na nieodpłatny charakter przysporzenia, więc konieczne jest wskazanie tej kauzy w czynności prawnej - założenie - ludzie z reguły nie dokonują nieodpłatnych czynności)

• kwestia sporna - czy jest to zamknięty trójpodział czy typologia (charakter otwarty) → raczej otwarty, gdyż należy uwzględnić swoistą kauzę zabezpieczającą (causa cavendi) i ustalającą, za którymi opowiada się szereg autorów, min. E. Łętowska, przeciwko W. Czachórski.

Czynności powiernicze (fiducjarne)

• zawiera 2 elementy:

• przeniesienie prawa na powiernika;

• zobowiązanie powiernika wobec powierzającego, że będzie z tego prawa korzystał w ograniczonym zakresie, wskazanym treścią umowy powierni­czej.

• jeśli powiernik przeniesie prawo na osobę trzecią, wtedy odpowiada za swoje zobowiązanie, ale prawo zostało skutecznie przeniesione.

• stosowana dla różnych celów: np. tzw. przewłaszczenie na zabezpieczenie.

• nie są uregulowane przepisami ogólnymi, a kształtuje je praktyka prawnicza na podstawie zasady swobody umów (por. art. 58 i 353¹ kc).

FORMA OŚWIADCZENIA WOLI

I. Swoboda formy

Uwagi ogólne

• zasada - o ile ustawa nie stanowi inaczej dopuszczalne jest złożenie oświadczenia woli przy pomocy jakiegokolwiek znaku, nie tylko językowego (art. 60 - „... każde zachowanie się ...”).

Oświadczenia wyraźne i dorozumiane

• Podział ten nie ma znaczenia ze względu na skutki prawne (Radwański krytykuje go):

• wyraźne oświadczenie - gdy zostanie złożone przez takie zachowanie, które „z mocy przepisu prawa, ustalonych zwyczajów lub porozumienia stron jest traktowa­ne jako oświadczenie woli”;

• dorozumiane oświadczenie - to takie oświadczenie, które zostaje złożone poprzez inne środki przejawu woli, stosownie do okoliczności”.

• Podział na oświadczenia:

• o postaci językowej - znaczenie takiego oświadczenia ustala się na podstawie ogólnych reguł znaczeniowych języka.

• z użyciem znaków pozajęzykowych - oświadczenia takie wymagają uwzględnienia ich kontekstu.

• w związku z tym duże znaczenie ma kazuistyka wypracowana przez judykaturę w zakresie tzw. dorozumianych oświadczeń woli.

II. Formy szczególne i ich rodzaje

• szczególne formy czynności prawnej zostały wprowadzone dla różnych celów, a w szczególności dla ochrony podmiotu działającego, ale też osób trzecich czy drugiej strony, dla pewności, że czynność została dokonana, dla ułatwienia kontroli nad dokonywaniem pewnych czynności czy dla zabezpieczenia dowodów.

• najważniejsze szczególne formy to:

1. zwykła forma pisemna,

2. z poświadczeniem daty,

3. z poświadczeniem podpisu,

4. akt notarialny,

5. forma elektroniczna.

Zwykła forma pisemna

• art. 78 stwierdza, że do zachowania formy pisemnej konieczne jest sporządzenie dokumentu obejmu­jącego treść oświadczenia woli i podpisanie go.

• kc nie stanowi, w jakim języku ma być sporządzony dokument, ale kwestię tę reguluje ustawa o języku polskim z 1999 r., ograniczająca swobodę zastosowania języka:

• w szczególności użycie języka polskiego nakazane jest w obrocie konsumenckim, jak również nakaz ten dotyczy podmiotów publicznych.

• w razie kilku wersji językowych, podstawą wykładni jest polska wersja.

• w razie zawarcia umowy konsumenckiej wyłącznie w języku obcym stosu­je się odpowiednio art. 74 § 1 i 2 kc, co oznacza, że czynność taka nie jest bezwzględnie nieważna, lecz prowadzi tylko do ograniczeń dowodowych. podobne rozwiązanie w przypadku umów o świadczenie usług drogą elektroniczną.

• użycie formy pisemnej oznacza użycie znaków graficznych (liter);

• materiały - nie określono, jakie materiały muszą być użyte, powinny to być materiały zdolne do utrwalenia treści oświadczenia woli;

• wg kc nie ważne kto przygotowuje dokument, ale przepisy szczególne mogą to zmienić, np. testament holograficzny musi być własnoręcznie napisany przez spadkodawcę.

• Podpis - brak definicji w przepisach - wykładnia językowa, systemowa i funkcjonalna - służy przede wszystkim identyfikowaniu osoby składającej podpis, więc ma następujące cechy:

• jest to językowy znak graficzny;

• złożony własnoręcznie;

• wskazuje na imię i nazwisko, ale możliwe jest zastosowanie tylko nazwiska, a czasem nawet skróconej jego wersji;

• umieszcza się go pod tekstem, więc każdy tekst pod podpisem nie jest częścią oświadczenia woli;

• art. 78 zd. 2 kc - w przypadku umowy możliwa jest tylko wymiana dokumentów z oświadczeniami woli stron, z których każdy podpisany jest przez strony, lub dokumentów zawierających oświadczenie woli strony przez nią podpisane.

• inicjały to nie podpis, a służą jedynie do złożenia parafy, sygnalizującej, że dokument został przygotowany do podpisu;

• wydruk komputerowy nieopatrzony własnym podpisem nie jest dokumentem, ale podobnie jak telefax stanowi podstawę do uprawdopodobnienia, że oświadczenie woli zostało złożone;

• nie są podpisem jego formy zastępcze, ale wywołują skutki prawne przewidziane dla podpisu.

• art. 79 - osoba nie mogąca pisać, ale mogąca czytać może zamiast podpisu:

• albo zrobić tuszowy odcisk palca, a obok tego inna osoba wypisze jej imię i nazwisko umieszczając swój podpis,

• albo zamiast niej podpisze się inna osoba, a jej podpis będzie poświadczony przez notariusza lub wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty lub marszałka województwa z zaznaczeniem, że został złożony na życzenie nie mogącego pisać, lecz mogącego czytać.

• art. 80 - osoba nie mogąca też czytać musi złożyć oświadczenie woli w formie aktu notarialnego.

• kopia (faksymila) odbita na dokumencie - też nie jest podpisem, ale w niektórych okolicznościach jest dopuszczalna (art. 921^l0 § 2 kc, art. 328 § 2 ksh).

Z datą pewną

• art. 81 § 1 kc - w razie urzędowego poświadczenia daty, poświadczenie to wiąże też osoby nieuczestniczące w czynności prawnej. Skutek ten wywołuje:

• art. 81 § 2 pkt. 1 - stwierdzenie dokonania czynności w jakimkolwiek dokumencie urzędo­wym - od daty dokumentu urzędowego; pkt. 2 - umieszczenie na dokumencie jakiej­kolwiek wzmianki przez organ państwowy, organ samorządu terytorialne­go albo notariusza - od daty wzmianki;

• art. 81 § 3 - w razie śmierci strony, za datę pewną jej podpisu uważa się od daty jej śmierci;

• urzędowe poświadczenie daty dokonane przez notariusza na okazanym mu dokumencie - od daty okazania mu dokumentu (art. 99 PrNot),

Z poświadczeniem podpisu

• polega na tym, że notariusz lub powołany do tego organ zamieszcza na dokumencie klauzulę stwierdzającą własnoręczność podpisu złożonego przez wskazaną w tej klau­zuli osobę (art. 96 pkt 1 PrNot).

• np. art. 75¹ § 1 kc.

• jeśli w danej miejscowości nie ma notariusza Minister Sprawiedliwości może upoważnić organy samorządu terytorialnego lub banki do sporządzenia niektórych poświadczeń dokonywanych przez notariusza.

Akt notarialny

• polega na tym, że notariusz spisuje treść poda­wanych mu do wiadomości oświadczeń stron, współuczestnicząc w redago­waniu dokumentu, a następnie odczytuje go stronom i wraz z nimi podpisuje (art. 92-94 PrNot)

• oryginały tych aktów są w biurze notarialnym, a strony dostają wypisy, które podpisuje notariusz i opatruje pieczęcią.

• walor dokumentu oryginalnego

Forma elektroniczna

• by zapobiegać potencjalnym niebezpieczeństwom związanym z formą elektroniczną konieczne jest zastosowanie środków przewidzianych w ustawie z 2001 r. o podpisie elektronicznym, wdrażającej dyrektywę Parlamentu i Rady nr. 1999/93.

• podpis elektroniczny to dane w postaci elektronicznej, które wraz z innymi danymi, do których zostały dołączone lub z którymi są logicznie powiązane, służą do identyfika­cji osoby składającej podpis elektroniczny

• bezpieczny podpis elektroniczny jest:

• przyporządkowany wyłącznie do osoby składającej ten podpis,

• sporządzony za pomocą podlegających wyłącznej kontroli osoby składa­jącej taki podpis bezpiecznych urządzeń służących do składania podpisu elektronicznego i danych służących do składania podpisu elektronicznego,

• powiązany z danymi, do których został dołączony, w taki sposób, że jaka­kolwiek późniejsza zmiana tych danych jest rozpoznawalna.

• dla bezpieczeństwa podpisu przewidziano instytucję certyfikacji (elektroniczne zaświadczenie służące do weryfikacji podpisu elektro­nicznego i ustalenia tożsamości nadawcy określonych informacji elektronicz­nych).

• zaświadczenie to ma postać bezpiecznego i kwalifikowanego certyfikatu, gdy zostanie wydane przez podmiot akredytowany i spełnia pewne szczególne wymagania z ustawy i aktów wykonawczych.

• ustawa wprowadziła do kc art. 78 § 2, w którym oświadczenie woli złożone w postaci elektronicznej opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym, weryfikowanym za pomocą kwalifikowanego certyfikatu jest równoważne oświadczeniu woli złożonemu w formie pisemnej → inna forma oświadczenia woli, ale zrównana z formą pisemną.

• inne podpisy nie mające cech bezpiecznego i weryfikowanego podpisu choć mają swoją doniosłość prawną, nie są ekwiwalentem formy pisemnej.

• forma elektroniczna nie może zostać uznana za jakiś typ kwalifikowany formy pisemnej (wskazuje na to w szczególności usytuowanie przepisu o formie elektronicznej w artykule o formie pisemnej)

• znakowanie czasem (czyli umieszczenie w podpisie danych wskazujących na datę tego oświadczenia) wywołuje skutki daty pewnej przewidziane w kc.

• strony nie mogą sobie narzucić formy elektronicznej, ale za generalną zgodę na tą formę można uznać samo poda­nie przez przedsiębiorcę na blankietach firmowych, itp. swojego adresu mailowego, ale w przypadku korespondencji kierowanej do konsumenta konieczne jest uzyskanie jego zgody (OchrKonsU).

• przedsiębiorca może zastrzec, że będzie zawierał umowy wyłącznie w postaci elektronicznej, wtedy kierowane do niego w innej formie oferty nie będą wywierały skutków prawnych. Jednak takie zastrzeżenia mogą zostać w zależności od okoliczności uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego czy dobrych obyczajów.

• czasem przepisy przyznają jakiejś stronie kompetencję do określenia formy czynności, np. ObligU „Obligacje mogą nie mieć formy dokumentu, w przypadku gdy emitent tak postanowi”;

• może być i tak, że przepisy wskażą na tą formę jako wyłączną formę dokonywania jakiejś czynności (Prawa o publicznym obrocie papierami wartościowymi).

Uwagi końcowe

• ważna kolejność powyższego omówienia form, gdyż każda kolejna (tj. bardziej skomplikowana) może zastąpić poprzednią.

• istnieją też jeszcze inne formy szczególne, ale są one charakterystyczne dla pewnych typów czynności.

III. Skutki niedochowania formy

• możliwe różne konsekwencje, które można podzielić na 3 rodzaje:

1. Forma czynności prawnej zastrzeżona pod rygorem nieważności (ad solemnitatem)

• art. 73 i 76 kc.

• Forma czynności prawnej zastrzeżona dla wywołania określonych skutków prawnych (ad eventum)

• czynność prawna jest ważna, ale skutki prawne mające nastąpić dzięki określonej formie nie występują (art. 73 § 2 zd. 2, 74 § 1 zd. 2 kc).

• Przykład: Jeżeli strony zawarły nieformalną umowę przedwstępną, w której zobo­wiązały się do zawarcia w przyszłości innej umowy, dla której zastrzeżona jest forma notarialna, a następnie jedna ze stron uchyla się od zawarcia umowy przyrzeczonej, wówczas druga strona może żądać naprawienia powstałej stąd szkody (art. 390 § 1 kc). Jeżeli jednak umowa przedwstępna została zawarta w formie aktu notarialnego, to strona upraw­niona może dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej, nie musi więc poprzestać jedynie na żądaniu odszkodowania.

• Forma czynności prawnej zastrzeżonej dla celów dowodowych (ad probationem)

• ograniczenie korzystania z dowodu z przesłuchania stron i ze świadków dla wyka­zania, że czynność prawna o określonej treści została dokonana (art. 74 § 1 kc), a wyjątki ustanowione są w § 2 (no­wela z 14.2.2003 r.):

• jeżeli obie strony wyrażą na to zgodę - co wobec istniejącego między nimi konfliktu interesów na ogół się nie zdarza;

• jeżeli fakt dokonania czynności prawnej będzie uprawdopodobniony za pomocą pisma.

• jeżeli żąda tego konsument w sporze z przedsiębiorcą.

• usunięto zwrot, że sąd może dopuścić te dowody, jeżeli ze względu na szczególne okoliczności sprawy uzna to za konieczne.

IV. Zakres zastosowania form szczególnych

Forma z mocy ustawy

• podczas interpretowania przepisów ze wskazaną szczególną formą należy kierować się następującymi regułami:

1. Formy szczególne zastrzeżone są albo pod rygorem nieważności albo w celu ad eventum, a zgodnie z art. 73 § 2 - o ile nie jest wyraźnie wskazany skutek ad eventum, należy przyjąć nieważność czynności.

2. Zgodnie z art. 73 § 1 i 74 § 1 dla zwykłej formy pisemnej, o ile nie zostanie wyraźnie wskazany rygor nieważności lub skutek ad eventum, należy przyjąć że forma ta ma jedynie cel dowodowy.

3. Przepisy prawa mogą albo w sposób bezpośredni nakazywać określoną formę, albo w sposób pośredni, poprzez odesłanie do formy dotyczącej innego rodzaju czynno­ści prawnej, z którą dana czynność prawna pozostaje w związku (forma pochodna czynności prawnej), np. art. 63 § 2, art. 99, 390 § 2 kc.

4. Przy umowach wymóg formy szczególnej dotyczy wszystkich stron, choć istnieją wyjątki, np. art. 245 § 2 zd. 2, art. 890 kc).

• należy zwrócić uwagę na art. 74 § 3 (nowela z 2003 r.) wyłączający stosowanie przepisów o formie pisemnej ad probationem w stosunkach między przedsiębiorcami.

• najszersze zastosowania w praktyce umowy pisemne ad probationem.

Forma z mocy umowy

• art. 76 - strony mogą zastrzec formę umowy, wtedy jeśli określą skutek niedochowania tej formy, takie też są konsekwencje, jeśli nie określą skutku to zgodnie ze zd. 2 forma ta miała jedynie cel ad probationem.

• zastrzeżenie ad probationem nie może mieć miejsca między przedsiębiorcami (art. 74 § 3)

• zastrzeżenie formy może być dokonane w odrębnej umowie (pactum de forma) lub w umowie poprzedzającej, np. umowie przedwstępnej, albo nieformalnie.

• w przypadku umowy zawartej nieformalnie, umowa uchylająca może też być nieformalna. Jeśli więc strony po zawarciu takiego nieformalnego porozumienia, zawrą umowę w innej formie należy zastanowić się, czy nie doszło do uchylenia tego zastrzeżenia - każda umowa późniejsza może uchylić umowę wcześniejszą.

Forma następczych czynności prawnych

Następcze czynności prawne - zwrot języka prawniczego (nie prawnego) - zbiorcze określenie czynności prawnych pozostających w związku z pierwotną czynno­ścią prawną i dokonywanych po tej czynności - uregulowane w art. 77 kc.

• Umowa modyfikująca (art. 77 § 1 kc) to zmiana postanowień umowy pierwotnej, jak i dodanie nowych np. w postaci aneksu.

• zasada ekwiwalentności - ta sama forma co umowy pierwotnej;

• powinność zachowania ekwiwalentnej formy, ale strony mogą ustalić formę surowszą, ale nie mogą zastrzec łagodniejszej formy.

• w sytuacji gdy umowa pierwotna zawarta jest w formie szczególnej lub w formie surowszej, mimo że ustawa jej nie przewiduje, należy przyjąć, że strony w sposób niewyraźny zawarły umowę o formie, więc w myśl art. 77 § 1 taka forma przewidziana jest też dla modyfikacji umowy.

• jeżeli umowa pierwotna nie jest ważna, wtedy umowa modyfikująca też nie jest ważna. Ważnie zawarta umowa modyfikująca nie uzdrawia umowy pierwotnej.

• Umowa zakańczająca (art. 77 § 2 kc) to zakończenie stosunku umownego. Są to: umo­wa rozwiązująca oraz jednostronne czynności prawne takie jak odstąpienie i wypowiedzenie umowy

• § 2 - w razie zawarcia umowy pierwotnej w formie pisemnej, to rozwiązanie tej umowy powinno być stwierdzone pismem, pod sankcją ad probationem. Złagodze­nie skutków ze względu na to, że dotyczy to jednorodnej konsekwencji prawnej, jaką jest za­kończenie stosunku umownego → są to reguły ogólne (lex generalis)

• §3 - gdy umowę pierwotną zawarto w innej formie szczególnej (kwalifikowane formy pisemne)

• forma umowy rozwiązującej - taka jak umowy pierwotnej;

• forma jednostronnych czynności - potwierdzona pismem ad probationem;

• Dlaczego tak? Bo odmienny jest charakter umowy rozwiązującej i odstąpienia/wypowiedzenia umowy. Umowa rozwiązująca choć oparta jest na swobodzie kontraktowej, ma jednak wyznaczone granice normami bezwzględnie wiążącymi lub klauzulami generalnymi, natomiast odstąpienie od umowy lub jej wypowiedzenie dopuszczalne są tylko na podstawie kompetencji udzielonej przez ustawodawcę w określonych sytuacjach (wstępna reglamentacja), np art. 88 § 1 kc, art. 890 kc.

Zakres zastosowania elektronicznej formy czynności prawnej

• zgodnie z art. 78 § 2 ta forma zastępuje zwykłą formę pisemną, a znakowanie czasem zastępuje datę pewną.

V. Pismo potwierdzające zawarcie umowy

• szeroko stosowane w rozwiniętych krajach zachodnich w za­kresie obrotu profesjonalnego oraz pod wpływem dyrektyw UE w zakresie umów zawiera­nych między profesjonalistami a konsumentami, w interesie tych ostatnich.

• relacje pomiędzy profesjonalistami a konsumentami w Polsce reguluje prawo dotyczące umów konsumenckich.

• ma pełnić funkcje zbliżone do formy ad probationem, zgodnie z art. 245 kpc pismo to stanowi dowód, że strona złożyła oświadczenie o takiej treści, ale nie stanowi dowodu na zawarcie umowy.

• art. 77¹ kc - określa w stosunkach między profesjonalistami skutek pisma potwierdzającego, ustalając dla niego pewne warunki:

• niezwłoczne (po zawarciu umowy) potwierdzenie tym pismem;

• też gdy nie ma istotnych zmian (czyli albo przyznanie faktu albo w pewnej mierze oświadczenie woli);

• nie ma niezwłocznego sprzeciwu drugiej strony.

• wtedy strony wiąże treść umowy określona w piśmie.

WYKŁADNIA OŚWIADCZEŃ WOLI

I. Uwagi ogólne

Pojęcie wykładni

• Wykładania to proces myślowy zmierzający do ustalenia właściwego znaczenia (sensu).

• Różnice między wykładnią oświadczeń woli a wykładnią prawa:

• różny przedmiot - przepisy wydane przez kompetentne organy (wykładnia prawa); różne znaki będące przejawem oświadczenia woli (wykładnia oświadczeń woli)

• inne metody.

• jedynie interpretacja organów stosujących prawo jest wiążąca.

• dyrektywy wykładni - ustalone albo w doktrynie (nie mają mocy wiążącej) lub w przepisach prawa (wiążą sądy)

• Ogólne dyrektywy wykładni oświadczeń woli - wskazują jakich operacji myślowych należy dokonać w celu interpretacji treści jak i istnienia oświadczenia woli. Wskazane są w art. 65 kc.

• Konkretne reguły interpretacyjne - wyjaśniają sens określonego zachowania się człowieka, gdy wskazane ogólnymi dyrektywami interpretacyjnymi zabiegi myślowe nie po­zwalają ustalić sensu tego zachowania, przepis wtedy opatrzony jest z reguły wyrażeniem „w razie wątpliwości” (np. art. 76, 71 kc.), „poczytuje się” (art. 68);

Ogólne dyrektywy wykładni

Mimo archaicznego sformułowania art. 65 kc można na jego podstawie zrekonstruować następujące ogólne dyrektywy wykładni:

1. Reguły znaczeniowe zachowań człowieka, które z pewnymi znakami wiążą pewne treści myślowe. Odwołanie do ustalonych zwyczajów wskazuje, że należy brać pod uwagę również inne znaki niż językowe (np. przybicie ręką stwierdzające zawarcie umowy)

2. Nakaz uwzględnienia kontekstu sytuacyjnego - przy znakach niejęzykowych jest to konieczne, by je zrozumieć, ale też przy składaniu oświadczeń woli w postaci językowej dyrektywa ta ma zastosowanie (patrz § 2 - dosłowne brzmienie nie zawsze ma absolutny walor), ze względu na zwroty nieostre, niedookreślone, wieloznaczne, języki fachowe.

• kontekst to też zachowanie się stron przed i po złożeniu oświadczenia woli (prowadzenie negocjacji), bezpośrednia interakcja komunikacyjna (prośba dłużnika o zwolnienie z długu), kontekst przestrzenny (np. lokal giełdy, kancelaria notarialna lub lokal urzędowy).

• Nakaz wzięcia pod uwagę celu, do którego zmierzały strony oraz zasad współżycia społecznego oparty na założeniu, że ludzie działają rozsądnie i uczciwie. Choć reguła ta nie zakazuje podejmowania nierozsądnych działań, to w razie wątpliwości do ich sensu należy wybrać sens odpowiadający tej dyrektywie.

• cel to nie kauza - to cel zindywidualizowany, tj. najszerzej pojęty cel społeczno-gospodarczy konkretnej umowy.

II. Metoda wykładni

• Założenia ideologiczne stanowiące podstawę porządkującą dyrektyw wykładni → w polskim prawie 2 podstawy (dlatego nazywa się ją metodą kombinowaną):

• respektowanie woli składającego oświadczenie;

• zaufanie do złożonego oświadczenia ze stro­ny innych osób;

• należy wziąć pod uwagę rodzaj oświadczenia woli.

• patrz m.in. SN w uchw. (7) z 29.6.1995 r. (OSN 1995, poz. 168).

Oświadczenia woli składane indywidualnym adresatom

• ta postać oświadczeń woli ma największe znaczenie z punktu widzenia prawa cywilnego (art. 61 kc), gdyż stanowi element konstytutywny tak umów jak i wielu jednostronnych czynności.

• ze względu na uwikłane interesy obu stron, oraz kierując się zasadami współ­życia społecznego oraz nakazem preferowania „zgodnego zamiaru stron" (art. 65 § 1 kc) należy przyjąć nadrzędną dyrektywę interpretacyjną, w myśl której sędzia powinien uznać taki sens oświadczenia, w jakim zgodnie obie strony go zrozumiały. Nieistotne są znaki, jakich użyto do porozumienia.

• jeśli strony nie zrozumiały tak samo sensu, to należy brać pod uwagę sens ustalony z punktu widzenia odbior­cy oświadczenia woli, ale jeśli powstał on przy zachowaniu starannych zabiegów interpretacyjnych, czyli „jak każdy, w szczególności o wiedzy i doświadczeniu odbiorcy człowiek, zrozumiałby to oświadczenie” → decyduje więc normatywny i zindywidualizowany punkt widzenia odbiorcy, którego cechą jest należyta staranność.

Oświadczenia woli kierowane do nieoznaczonego kręgu odbiorców

• też tutaj należy uwzględnić możliwości poznawcze odbiorców, ale ze względu na nieoznaczone osoby, należy wziąć pod uwagę punkt widzenia typowego adresata → czyli zastosowanie zobiektywizowanego (normatywnego) punkt widzenia.

• jeśli skierowane do określonej grupy zawodowej należy wziąć po uwagę język fachowy.

• szczególne wymagania dla przedsiębiorców w kontaktach z konsumentami.

• np. przyrzeczenia publiczne (nagroda za znalezienie psa), oświadczenia zawarte w papierach wartościowych prze­znaczonych do obiegu, pełnomocnictwa, oświadczenia przewidziane do ujawnienia w księgach wieczystych, statuty korporacji, ogólne warunki ubezpieczeń itp.

Testamenty

• art. 948 § 1 - testament należy tak tłumaczyć, aby zapewnić „możliwie naj­pełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy”. Czysto osobisty charakter oświadczenia, nie ważne rozumienie go przez beneficjentów.

III. Wykładnia oświadczeń woli wyrażonych pisemnie

Uwagi ogólne

• oświadczenia woli wyrażone na piśmie = dokument (w świetle kpc to pismo uzewnętrzniające jakieś myśli)

• Dokonując tej wykładni należy brać pod uwagę:

1. reguły znaczeniowe języka - ale nie mają one absolutnego znaczenia. Panujący dotąd pogląd „clara non sunt interpretanda” został zakwestionowany i odrzucony w efekcie przez Radwańskiego i SN w orz. z 7.12.2000 r. (OSN 2001, poz. 95) → stwierdzono, że art. 65 kc nie pozwala ograniczyć zakresu wykładni jedynie do niejasnych postanowień umowy.

2. kontekst i związki treściowe pomiędzy różnymi postanowieniami - przy czym definicje zawarte w dokumencie mają pierwszeństwo dla nadawania tych znaczeń, jak również środki paralingwistyczne powinny być brane pod uwagę (rozmieszenie w rozdziałach, podział na punkty, paragrafy, zastosowane kolory i inne znaki).

3. Cel - może być albo wyraźnie zadeklarowany w dokumencie, albo rekonstruowany na podstawie treści, z uwzględnieniem doświadczenia życiowego oraz zasad racjonalnego działania.

Ograniczenia dowodowe

• szczególny walor dowodowy - czynność prawna wyrażona w dokumencie została zawarta;

• patrz art. 247 kpc - zakaz prowadzenia dowodu ze świadków lub przesłuchania stron przeciwko osnowie dokumentu - zakaz bezwzględny - gdy forma pisemna zastrzeżona ad solemnitatem, względny - gdy zastrzeżenie z łagodniejszym skutkiem i gdy sąd uzna to za konieczne;

• osnowa dokumentu - treść wyinterpretowaną na podstawie całej zawartości dokumentu (znaki językowe i paralingwistyczne);

• na okoliczności spoza dokumentu możliwe jest przesłuchiwanie stron lub świadków, gdyż nie jest to dowód przeciwko osnowie dokumentu, np. gdy strony posłużyły się pewnym zwrotem o swoistym znaczeniu.

• art. 247 kpc - zakaz dowodu ze świadków lub przesłuchania stron w celu uzupełnienia treści czynności prawnej, jeśli rygor formy zastrzeżony był ad solemnitatem.

ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

• zakres zdolności do czynności prawnej nie może być szerszy od zakresu zdolności prawnej (nie może być tak, że podmiot ma zakazane bycie podmiotem określonych praw, a jednocześnie zezwolono mu na nabywanie ich);

• brak zdolności do czynności prawnej nie pozbawia możliwości bezpośredniego nabywania praw lub obowiązków na podstawie innych niż czynność prawna zdarzeń (np. dziedziczenia), ale wtedy skutki te zależą od tego, czy podmiot działał z należytym rozeznaniem.

• zdolność do czynności prawnej nie ma charakteru prawa podmiotowego (uprawnienia), ponieważ nie stanowi elementu stosunku cywilnoprawnego. Nie można więc stosować do niej art. 5 kc o nadużyciu prawa podmiotowe­go. Jest ona składnikiem normy kompetencyjnej, która wyznacza przesłanki (podmiotowe) prawidłowego dokonania czynności prawnej.

Osoby prawne

• ich zdolność do czynności prawnych zbieżna jest ze zdolnością prawną, a czynności tych dokonują poprzez swoje organy lub ustanowionego przez sąd kuratora.

Osoby fizyczne

• ograniczana przez dojrzałość i stan umysłu człowieka. Polski system prawny wyróżnia trzy stany człowieka:

• brak zdolności do czynności prawnych,

• ograniczoną zdolność do czynności prawnych,

• pełną zdolność do czynności prawnych.

Brak zdolności do czynności prawnych (art. 12 kc)

Wiek

• Osoby, które nie ukończyły lat 13 → choć jest to wyznacznik arbitralny, został powszechnie przyjęty ze względu na ułatwienie i bezpieczeństwo obrotu - łagodzony przez § 2 art. 14.

Ubezwłasnowolnienie całkowite

• Osoby ubezwłasnowol­nione całkowicie → decyduje o nim sąd w szczególnym postępowaniu. Ubezwłasnowolnienie całkowite możliwe jest tylko w przypadku osoby powyżej 13 roku życia.

• Przesłanki: choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenia psychiczne, w szczególności pijaństwo lub narkomania występujące w takim stopniu, że uniemożliwiają danej osobie kierowanie swoim postępowaniem (art. 13 § 1 kc).

• SN interpretuje ten przepis funkcjonalnie, tzn. ubezwłasnowolnić można jeśli służy to interesom ubezwłasnowolnianego (orz. SN z 14.2.1974 r., OSN 1975, poz. 12).

Skutki

• czynności w/w osób są bezwzględnie nieważne (art. 14 § 1 kc)

• złagodzenie w art. 14 § 2 - dot. umów powszechnie zawieranych w drobnych sprawach życiowych - stają się ważne z chwilą wykonania, ale i w tym przypadku szczególnie chroni się taką osobę jeśli została rażąco pokrzywdzona.

• usprawiedliwienie tego przepisu → na ogól poprzez konstrukcję konwalidacji, ale jest to wadliwe, bo jak można uzdrowić czynność prawną dokonaną przez osobę, która nie ma prawa do dokonania jej. Dlatego stosuje się pogląd, iż przepis ten modyfikuje ogólną regułę → przyznanie tym osobom ograniczonej i warunkowej kom­petencji do dokonywania czynności prawnych określonego rodzaju.

• za te osoby czynności prawnych dokonują ich przedstawiciele ustawowi (rodzice lub opiekunowie).

• osoby te mogą pełnić funkcję po­słańca - tzn. nie dokonywanie czynności prawnych, a jedynie przenoszone oświadczenia woli innej osoby.

• ale co jak dziecko zamiast gazety, kupi cukierki - rozstrzygane na podstawie przepisów o błędzie.

Ograniczona zdolność do czynności prawnych

Wiek

• Pomiędzy 13 a 18 rokiem życia

Ubezwłasnowolnienie częściowe

• ten sam tryb i te same przesłanki co w ubezwłasnowolnieniu całkowitym, ale:

• tylko osoby pełnoletnie;

• jeżeli „stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc w prowadzeniu jej spraw" (art. 16 § 1 kc) → tutaj też dokonywane jest to w jej interesie

• też gdy sąd ustanowi doradcę tymczasowego w toku toczą­cego się postępowania o ubezwłasnowolnienie osoby pełnoletniej.

Skutki

Ograniczoną zdolność do czynności prawnych charakteryzują trzy cechy:

1. Brak kompetencji do dokonywania pewnych rodzajów czynności prawnych → dotyczy to tylko wyraźnie wskazanych w szczególnych prze­pisach czynności prawnych (np. sporządzenie testamentu) → nieważność czynności prawnej.

2. System kontroli nad dokonywaniem określonych postaci czynności prawnych - tzn. do pewnych czynności potrzebna jest zgoda przedstawiciela, a czasem też zgoda sądu, jeśli dot. to czynności których sam przedstawiciel nie może dokonać w imieniu podopiecznego.

• Zgoda to jednostronna czynność prawna, która pod rygorem nieważności musi być dokonana najpóźniej w chwili dokonania czyn­ności prawnej (art. 19 kc), ale zgoda na zawarcie umowy może być udzielona też po dokonaniu tej czynności prawnej (potwierdzenie).

• Potwierdzić umowę może też osoba dokonywająca czynności prawnej, lecz dopiero po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych (art. 18 § 1 i 2 kc) → w czasie pomiędzy zawarciem umowy, a uzyskaniem potwierdzenia istnieje stan niepewności (tzw. bezskuteczność zawieszona), a umowę określa się jako „niezupełna” lub „kule­jąca" (negotium claudicans).

• kontrahent może wyznaczyć termin do wyrażenia zgody, ale nie może bez tego powoływać się na nieważność umowy (jest nią związany)

• Art. 17 kc - generalna zasada - zgoda potrzebna jest do czynności rozporządzających oraz zobowiązujących, a konstrukcja ograniczonej zdolności prawnej ma służyć ochronie interesów ograniczonego.

• Pełna kompetencja - dotyczy przede wszystkim czynności prawnych niemających charakteru czynności zobowiązujących lub rozporzą­dzających (a contrario) oraz z mocy prawa może sama:

• zawierać umowy powszechnie zawierane w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (art. 20 kc) - bez względu na to, czy zostały one wykonane lub czy pociągają za sobą rażące pokrzywdzenie;

• rozporządzenia zarobkiem - chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powo­dów inaczej postanowi (art. 21 kc);

• wszelkie czynności prawne dot. przedmiotów, które przedstawiciel oddał takiej osobie do swobodnego użytku (nie licząc czynności, do których nie wystarcza zgoda przedstawiciela) (art. 22 kc);

• zawierać umowy o pracę - z zachowaniem przepisów kodeksu pracy, ale przedstawiciel za zgodą sądu może rozwiązać stosunek pracy, jeżeli sprzeciwia się on dobru tej osoby (art. 22 § 3 kp).

• polski system prawny wyznacza szeroki zakres kom­petencji do wykonywania czynności prawnych przez same osoby ograniczo­ne w zdolności do czynności prawnych.

Pełna zdolność do czynności prawnych

• człowiek powyżej 18 roku życia i małoletni przez zawarcie związku małżeńskiego (nie traci jej w razie unieważnienia małżeństwa - art. 10 kc)

• dotyczy osób, które ukończyły 16 rok życia i zawarły małżeństwo bez przewidzianego w art. 10 KRO zezwolenia sądu opiekuńczego.

• osoby te mają kom­petencja do samodzielnego dokonywania wszelkich dopuszczalnych w świe­tle obowiązującego systemu prawnego czynności prawnych.

WADY OŚWIADCZENIA WOLI

I. Uwagi ogólne

• koncepcja wad oświadczenia woli wykształciła się w XX wieku na gruncie „teorii woli”, ale początkowo była zawężona jedynie do stanów psychiki. W aktualnym stanie prawnym uwzględniono elementy społeczne (dobra wiara i interesy osób przyjmujących oświadczenie woli) i nastąpiła jurydyzacja terminów psychologicznych, przez co nadane im zostało zmodyfikowane znaczenie.

• Wady oświadczenia woli - sytuacje, okoliczności i stany psychiki lub wiedzy, towarzyszące przejawowi woli lub występujące przy podjęciu decyzji, które system prawny uwzględnia, określając w sposób negatywny (tzn. jakie nieprawidłowości powodują wadliwość prawną złożonego oświadczenia woli) ich wpływ na ważność czynności prawnej:

• stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;

• pozorność;

• błąd;

• podstęp;

• groźbę.

II. Brak świadomości lub swobody

Pojęcie

• oświadczenie woli musi być złożone przez osobę spełniającą pewne przesłanki dotyczące jej stanu psychicznego, gdyż instytucja zdolności do czynności prawnych i ubezwłasnowolnienia nie da się tutaj zastosować → art. 82 kc wymienia te przesłanki - musi to być świadome i swobodne powzięcie decyzji, a wszelkie ograniczenia, nawet przemijające, które zdarzyły się w chwili dokonania czynności, wyłączają ważność tego oświadczenia.

• ciężar dowodu, że oświadczenie woli zostało złożone z uchybieniem art. 82 spoczywa na składającym oświadczenie (art. 6 kc), a dowód taki jest często trudny do przeprowadzenia, dlatego w znacznie lepszej sytuacji są osoby ubezwłasnowolnione (wyrok sądowy dowodem).

• też po śmierci oświadczającego (wyrok SN z 1997 r.);

Przymus fizyczny

• art. 82 to nie tylko stany patologiczne, ale i fizjologiczne (gdy układ nerwowy nie osiągnął odpowiedniego poziomu aktywności umożliwiającej mu odbieranie i przetwarzanie informacji, np. sen) oraz tzw. przymus fizyczny (ruchy człowieka nie są w ogóle przez niego sterowane, lecz poddane naciskowi zewnętrznemu)

Zakres podmiotowy

• wada ta odnosi się jedynie do osoby, o której zachowaniu można powiedzieć, że składa oświadczenie woli i nie uwzględnia natomiast interesów jakiej­kolwiek innej osoby ani sytuacji zewnętrznej, w jakiej postawiony został podmiot, np. presja ekonomiczna, przyczyna musi tkwić w samym oświadczającym;

III. Pozorność

Pojęcie

• pozorność zwykła - art. 83 § 1 zd. 1 kc - nieważne (bezwzględnie) jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru → tzn. gdy strony umawiają się potajemnie, że ujawniona wobec osób trzecich czynność prawna nie wywoła skutków prawnych;

• nie chodzi tu o sprzeczność między wolą a jej przejawem, ale o sprzeczność pomiędzy wewnętrznym porozumieniem i porozumieniem ujawnionym, którego skuteczność jest wyłączona przez to pierwsze. → ustawa preferuje tu taki sens oświadczenia, jaki strony same ustaliły.

• dotyczy tylko umów i oświadczeń jednostronnych składanych drugiej stronie, a nie np. testament, czy odrzucenie spadku przed sądem.

• pozorność kwalifikowana - art. 83 § 1 zd. 2 kc - dotyczy umowy ukrytej (dyssymulowanej), która ma wywołać inne skutki niż czynność ujawniona → nie jest nieważna, tylko dlatego, że jest ukryta wobec osób trzecich, ale dla swej ważności musi spełniać przesłanki wymagane dla tego rodzaju czynności (art. 83 § 2 kc)

• czynności dokonywane dla pozoru są często sprzeczne z normami bezwzględnie wiążącymi lub zasadami współżycia społecznego.

Skutki pozorności

• Nawet jeśli pozorna umowa miała postać pisemną, można prowadzić dowód ze świadków i przesłuchania stron, gdyż nie jest to dowód przeciwko osnowie dokumentu, lecz o zakwestionowanie esencjonalnych przesłanek ważności czynności prawnych wyrażonych w treści dokumentu.

• art. 83 § 2 - mimo, że pozorne oświadczenie woli jest bezwzględnie nieważne, ma ono doniosłość prawną dla osób trzecich, które odpłatnie nabyły prawo lub zwol­nione zostały z zobowiązania, działając w dobrej wierze.

Pozorność a oświadczenie woli nie na serio, zastrzeżenie potajemne i czynności fiducjarne

• tzw. oświadczenie woli nie na serio (też nie wywołuje skutków prawnych, ale widoczne to jest w samym kontekście sytuacyjnym).

• zastrzeżenie potajemne (reservatio mentalis) - pomyślane, ale nie zakomunikowane zastrzeżenie nie ma doniosłości prawnej, gdyż nie ma wyrazu zewnętrznego.

• czynności prawne fiducjarne - mają pełny walor prawny.

IV. Błąd

Pojęcie

• błąd - niezgodność między obiektywną rzeczywistością a jej odbiciem w świadomości człowieka. Ma doniosłość prawną tylko wtedy, gdy dotyczy treści czynności prawnej (art. 84 § 1 zd. 2 kc) i gdy jest istotny (art. 84 § 2 kc).

• podmiot działa pod wpływem błędu co do treści czynności prawnej, jeśli ostatecznie ustalony w następstwie przeprowadzonej wykładni (opartej na wszystkich oświadczeniach woli w pełni zrekonstruowanych) sens czynności prawnej nie odpowiada wyobrażeniom podmiotu składającego oświadczenie woli:

• może dot. cech przedmiotu, treści zachować, oceny, czy jest to czynność prawna i jakiego rodzaju, jak również przekonanie o nakazach ustawowych dot. czynności.

• nie może dot. okoliczności nieuregulowa­nych w czynności prawnej, nawet jeśli miały wpływ na nią.

• też poza treścią są dalsze skutki określone w przepisach, ustalonych zwyczajach, czy zasadach współżycia społecznego → kwestia kontrowersyjna.

• istotny błąd należy oceniać według kryteriów zindywidualizowanych, ale i obiektywnych.

• Przepisy o błę­dzie ograniczają więc zastosowanie zasady ignorantia iuris nocet.

• Wolter - podział na błąd sensu stricto (mylne wyobrażenie stanu faktycznego) i pomyłka (mylne wyobrażenie o treści złożonego oświadczenia) → podział nieistotny z punktu widzenia prawa.

Przypadki szczególne

• art. 84 § 1 zd. 2 kc - gdy oświadczenie woli składane innej osobie (w szczególności składane w toku zawierania umów), będące zarazem odpłatnymi czynnościami ustawa przewiduje też interes tych osób, pozwalając uwzględnić istotny błąd co do treści, gdy adresat nie wyprowadził składającego oświadczenie z błędu pomimo, że:

• albo błąd wywołał, nawet bez swojej winy;

• albo wiedział o błędzie;

• albo mógł z łatwością błąd zauważyć.

• art. 85 kc - oświadczenie woli złożone przez posłańca (=osoba nie będąca stroną czynności) też może ulec zniekształceniu i stosuje się art. 84.

• też w przepisach szczególnych.

Skutki

• nie powoduje nieważności, ale stanowi podstawę do uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia.

V. Podstęp

Pojęcie

• choć dalej chodzi tu o błąd, to jednak modyfikacja tej konstrukcji ze względu na podstępne działanie jest tak dalece idąca, że należy uznać to za odrębną wadę oświadczenia woli, ale wg niektórych autorów jest to błąd w postaci kwalifikowanej.

• podstęp - to świadome wprowadzenie w błąd lub umocnienie błędnego przekonania lub przemilczenie pewnych informacji, jeśli istniał obowiązek ich udzielenia.

• można powołać się na ten błąd nawet wtedy gdy nie był istotny i gdy nie dotyczył treści czynności prawnej, należy jednak wykazać związek między podstępem a złożeniem oświadczenia woli określonej treści, ze względu na to, że dowód taki dotyczy niedostępnej dla bezpośredniej obserwacji sfery zjawisk psychicznych, oparty jest na systemie domniemań faktycznych.

Skutki

• art. 86 § 2 kc - podstęp osoby trzeciej jest podstępem strony, jeśli:

• czynność prawna jest nieodpłatna;

• strona o podstępie osoby trzeciej wiedziała i nie zawiadomiła o nim składającego oświadczenie woli.

VI. Groźba

• groźba - zapowiedź wyrządzenia komuś jakiegoś zła, w razie nie dokonania żądanej czynności (tzw. przymus psychiczny), będąca niedopuszczalną interwencją w proces motywacji człowieka. Osoba zagrożona ma możliwość wyboru.

• groźba musi być bezprawna, tzn. gdy zapowiedź dotyczy dokonania czynu bezwzględnie zabronione­go przez system prawny, jak również działań dozwolonych, ale nie w celu skłonienia kogoś do złożenia oświadczenia woli.

• groźba musi być też poważna, tzn. powodująca poważne niebezpieczeń­stwo dla osobistych lub majątkowych dóbr jakiejkolwiek osoby, przy czym ważne jest zbadanie czy składający oświadczenie mógł się obawiać następstw groźby → należy mieć więc na uwadze człowieka typowego, ale w określonej sytuacji majątkowej, osobistej o określonej wiedzy.

• te same konsekwencje przewiduje ustawa dla groźby od strony, jak i groźby od osoby trzeciej.

• skutek - możliwość uchylenia się od skutków prawnych.

VII. Uchylenie się od skutków prawnych

• prawo podmiotowe kształtujące do uchylenia się od skutków prawnych tego oświadczenia w razie błędu, podstępu lub groźby.

• TRYB - uprawniony składa kolejne oświadczenie woli (też przez przedstawiciela), w formie pisemnej ad probationem (nie wymagane między przedsiębiorcami), złożone drugiej stronie, a w razie jej braku osobie zainteresowanej w skutkach pierwotnej czynności prawnej i o ile nie wymagają tego przepisy szczególne, prawo to realizuje się bez udziału organu orzekającego.

• orzeczenie sądu o zaistnieniu przesłanek ważnego uchylenia się od skutków oświadczenia ma charakter deklaratoryjny. Ważne jednak, że formalne wyma­ganie co do uchylenia się od skutków oświadczeń może być dopełnione także przez skierowanie do sądu odpowiednich pism procesowych.

• PRZEDAWNIENIA - błąd - rok od wykrycia, groźba - rok od ustania stanu zagrożenia.

• stan obawy ustał - albo gdy osoba grożąca utraciła możliwość zrealizowania groźby, albo gdy groźba się zrealizowała.

• SKUTEK UCHYLENIA - ex tunc, tj. z mocą wsteczną, od momentu złożenia oświadczenia; niemożliwe jest domaganie się zmiany treści wadliwej czynności prawnej.

TREŚĆ CZYNNOŚCI PRAWNEJ

SWOBODA KSZTAŁTOWANIA TREŚCI CZYNNOŚCI PRAWNYCH

I. Uwagi ogólne

Pojęcie treści czynności prawnej

Art. 56 kc „czyn­ność prawna wywołuje nie tylko skutki prawne w niej wyrażone, lecz również te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów” → 2 pojęcia:

• Treść czynności prawnej - oświadczenie lub oświadczenia woli w pełni zrekonstruowane na podstawie odpowiednich reguł inter­pretacyjnych;

• Treść stosunku cywilnoprawnego - jest wyznaczona tylko w podstawowym zakresie przez oświadczenia woli, a uzupełniana jest przez różne wskaźniki (ustawy, zasady współżycia społecznego, ustalone zwyczaje), które pełnią funkcję normatywną, a nie interpretacyjną dla konkretnego stosunku cywilnoprawnego;

Zasada swobody kształtowania treści

• Swobodna kształtowania treści jest konieczna by czynności prawne spełniały funkcję instrumentu prawnego, ale zakres tej zasady może być ograniczany przez ustawy. Zasada ta oznacza, ze podmiotom przysługuje kompetencja do kształtowania treści czynności pra­wnej oraz, że przepisy prawne dotyczące tej kwestii należy interpretować na rzecz tej kompetencji → proklamowana w Konstytucji, uchwała (7) SN z 10.1.1990 r., stwierdził, że Konstytucja pro­klamuje zasadę wolności gospodarczej, a ograniczenia jej mogą wynikać jedynie z ustaw lub aktów wydanych na ich podstawie, natomiast wszelkie wątpliwości należy tłumaczyć in favorem liberatis. → art. 353¹.

Wzorzec kompetencji generalnej

wzorzec kompetencji generalnej - gdy podmioty mogą nie stosować się do ustalonych w prawie typów czynności prawnych;

wzorzec kompetencji szczególnej - gdy prawo uznaje za ważne tylko czynności prawne mieszczące się w ramach określonych w ustawie typów i tylko w tym zakresie zezwala na dowolne kształtowanie treści czynności prawnych;

• z art. 353¹ kc wynika, że w zakresie umów zobowiązujących obowiązuje wzorzec kompetencji generalnej, ale nie dot. czynności prawnych, które są skuteczne wobec osób nieuczestniczących w dokonywaniu tych czynności, dla zapewnienia ochrony tych osób i bezpieczeństwa obrotu prawnego (uchw. SN (7) z 7.4.1993 r.) → w tych przypadkach swoboda kształtowania treści umów ograniczona jest ustawą do określonych ich typów (tzw. numerus clausus), np.:

• gdy kreują prawa podmiotowe bezwzględne - w szczególności prawa rzeczo­we;

• gdy tworzą spółki;

• gdy kreują prawa podmiotowe ucieleśnione w papierach wartościowych - niezależnie czy uzna się je za wytwór umowy, czy jednostronnej czyn­ności prawnej (kwestia kontrowersyjna w doktrynie);

• regulują stosunki majątkowo-małżeńskie (art. 47 i n. KRO);

• dotyczą spadków (art. 1047 i n. kc).

• jednostronne czynności prawne → kwestia sporna:

• S. Grzybowski - opierając się na argumentacji a contrario z art. 58 kc uważa, że odnosi się on również do jednostronnych czynności prawnych, które jednak nie mogą skutecznie nakładać na inne podmioty żadnych obowiązków;

• W. Czachórski; M. Safian; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Radwański - to numerus clausus, gdyż:

• zakaz obciążania kogokolwiek obowiązkami bez jego zgody;

• nawet korzystne dla kogoś sytuacje prawne nie powinny być two­rzone bez jego woli (dlatego darowizna ma postać umowy);

• każda czynność prawna (też jednostronna) wywołuje skutki prawne (art. 56 kc), więc niedopuszczalna w świetle 2 w/w zasad byłaby swoboda podmiotów do kreowania jednostronnych czynności;

• brak kontroli treści tych czynności ze strony in­nych osób, które może dotykać taka czynność.

II. Ograniczenia

• zakres dopu­szczalnej treści czynności prawnej jest zawsze ograniczony regułami typu ogólnego, tj. dot. wszystkich rodzajów czynności prawnych;

• typo­logia, oparta na wskazaniach ustawy:

1. prawa przyrody;

2. normy bezwzględnie wiążące;

3. obejście ustawy;

4. zasady współżycia społecznego lub podobne klauzule generalne.

Prawa przyrody

• wywodzą się z prawa rzymskiego → art. 387 kc „umowa o świad­czenie niemożliwe jest nieważna” → dot. wszystkich czynności prawnych, które są nie­wykonalne albo służą realizacji stanów rzeczy, które i tak się ziszczą bez udziału człowieka (skok na Księżyc, umowa, że na drugi dzień wzejdzie Słońce);

Normy bezwzględnie wiążące

• zgodnie z art. 58 § 1 kc czynności prawna jest nieważna jeśli jest sprzeczna z ustawą, w tym z normami semiimperatywnymi. Prawo czasem zakazuje pewnych czynności, a czasem nakazuje by dana czynność zawierała określone postanowienia. Złamanie takiego zakazu lub nakazu wyrażonego w normie bezwzględnie wiążącej (lub semiimperatywnej) powoduje nieważność czynności.

• normy takie służą przede wszystkim ochronie pewnych wartości czy zasad;

Obejście ustawy

• traktowane przez art. 58 § 1 na równi z czynnościami sprzecznymi z prawem;

• infraudem legis - określona czynność bezpośred­nio nie objęta zakazem prawnym, ale przedsięwzięta w celu osiągnięcia skut­ku zakazanego przez prawo;

• nie tylko treść, ale i cel czynności może być ograniczony, co zostało uwzględnione w art. 353¹ kc.

Zasady współżycia społecznego

• zasady współżycia społecznego to uznane powszech­nie wartości i reguły moralne odnoszące się do stosunków międzyludzkich

• zgodnie z art. 58 § 2 i art. 353¹ kc - swoboda umów ograniczona jest również ze względu na zasady współżycia społecznego, tak ze względu na treść czynności prawnej, jak i na jej cel;

III. Skutki naruszenia

• reguły ogólne:

• gdy cała czynność jest sprzeczna z w/w kryteriami - zgodnie z art. 58 § 1 i art. 387 § 1 czynność taka jest bezwzględnie nieważna;

• gdy część czynność jest sprzeczna z w/w kryteriami - reguła ogólna to art. 58 § 3 kc wyraża domniemanie utrzymania w mocy pozostałych części chyba, że z okoliczności wynika, iż bez nieważnych postanowień czynność nie zostałaby dokonana → odesłanie do obiektywnych, ale zindywiduali­zowanych ocen człowieka rozsądnego znajdującego się w określonej sytuacji

• wyjątki:

• art. 58 § 1 → „chyba, że właściwy przepis przewiduje inny skutek”, w szczególności zastąpienie nieważnych postanowień przez odpowiednie przepisy prawne;

• art. 94 kc - dotyczący bezprawnego warunku - czynność jest nieważna, jeśli warunek był zawieszający, a ważna, ale warunek uznany za niedodany, jeśli warunek był rozwiązujący;

• czasem przepisy uchylają sankcję bezwzględnej nieważności w razie sprzeczności czynności prawnej lub jej części z norma­mi bezwzględnie wiążącymi i w to miejsce wprowadzają bardziej elastyczne instrumenty prawne, pozwalające dostosować treść czynności prawnej do systemu prawa, np. tzw. postępowanie naprawcze przewidziane w odniesieniu do sp. z o.o. i S.A.

ELEMENTY CZYNNOŚCI PRAWNEJ

I. Rodzaje

• dla ustalenia skutków uregulowanych w ustawie typów czynności prawnych

Essentialia negotii (elementy przedmiotowe istotne)

• ustawowo wyróżnione cechy, według których dokonuje się kwalifikacji konkretnej czynności prawnej do ustawowo wyróżnionych typów czynności prawnych, choć należy pamiętać, że w kwalifikacji czynności prawnej ważne są czasem właściwości podmiotów;

Naturalia negotii (elementy nieistotne)

• wskazane są w ustawie jako skutki prawne dokonania czynności prawnej określonego typu, np. przepisy o rękojmi za wady rzeczy sprzedanej, a określenie tych skutków w treści czynności prawnej jest do­puszczalne, ale niekonieczne do tego, aby one nastąpiły.

Accidentalia negotii (elementy dodatkowe)

• w odróżnieniu od naturalia negotii zastrzeżenie ich w treści czynności stanowi konieczną przesłankę wystąpienia wskazanych w nich skutków prawnych, a w odróżnieniu od essentialia negotii nie określają one cech swoistych dla danego typu czynności prawnej → bierna rola w procesie kwalifika­cji czynności prawnych;

• czasem prawo dokładniej reguluje ich konsekwencje prawne, w razie ich zamieszczenia:

• accidentalia negotii uregulowane samoistnie - bez związku z określonym typem czynności prawnych, jak np. warunek (art. 89 kc), termin (art. 110 kc), zadatek (art. 394 kc), prawo odstąpienia (art. 395 kc), odstępne (art. 396 kc), kara umowna (art. 483-485 kc), wadium (art. 70⁴ kc);

• accidentalia negotii uregulowane w ramach określonego typu czynności prawnych - jak np. postanowienia dotyczące tzw. dodatkowych świadczeń w umowie kontraktacji (art. 613, 615 kc) lub zastrzeżenie polecenia w umowie darowizny (art. 893-895 kc).

II. Warunek i termin

Warunek

• Warunek to zawarte w treści czynności prawnej zastrzeżenie, które uzależnia powstanie lub ustanie skutku prawnego od zdarzenia przy­szłego i niepewnego (art. 89 kc)

• to nie zdarzenie przyszłe i niepewne, ani postanowienia czynności prawnej, ani ustawowe przesłanki (tzw. conditiones iuris);

• niepewność wynika z niemożności wpływu na ziszczenie, lub z uczestnictwa innych osób w jego ziszczeniu się;

• potestatywny → gdy zależy od woli strony, ale nie wyłącznie, np. zastrzeżenie uzależniające skutek praw­ny od niewykonania zobowiązania, ale nie zastrzeżenie, które uza­leżnia skutek czynności prawnej od tego, czy strona zechce zobowiązanie wykonać (si voluero);

• Warunki są:

• dodatnie - gdy przy­szłe i niepewne zdarzenie polega na zmianie istniejącego stanu rzeczy;

• ujemne - gdy zakłada utrzymanie się istniejącego stanu rzeczy, czyli niewystąpienie wskazanego w warunku zdarzenia

• tendencja w judykaturze do ograniczania pojęcie warunku tylko do warunku dodatniego ewentualnie do ujemnego, ale połączonego z terminem została w doktrynie skrytykowana;

• Warunki są:

• rozwiązujące - zastrzeżenie, według którego skutek czyn­ności prawnej ustaje, jeżeli nastąpi zdarzenie przyszłe i niepewne. Warunek bezprawny uznawany za niedodany.

• zawieszające - zastrzeżenie, które uzależnia powstanie skut­ków czynności prawnej od zdarzenia przyszłego i niepewnego. Warunek bezprawny powoduje nieważność czynności.

• Warunek bezprawny (art. 94) - gdy jest niemożliwy do spełnienia, przeciwny ustawie lub zasadom współżycia społecznego;

• Ochrona:

• art. 93 ustanawia fikcje skuteczności warunku w sytuacjach, w których jedna ze stron zachowałaby się nielojalnie względem drugiej;

• art. 91 daje prawo warunkowo uprawnionemu do wykonywania wszelkich czynności, które zmierzają do zachowania swego prawa, a prawa drugiej strony są ograniczone (ponosi ona odpowiedzialność odszkodowawczą z art. 471 kc). Dodatkowo dla ochrony warunkowo uprawnionego art. 92 § 1 uznaje za nieważne czynności prawne, które w razie ziszczenia się warunku udaremniają lub ograniczają skutek ziszczenia się warunku. Ochrona ta ograniczona jest interesem osób trzecich działających w dobrej wierze (art. 92 § 2);

• ziszczenie się warunku powoduje, że ex nunc (od teraz) powstają lub ustają skutki czynności prawnej, a w razie nieziszczenia się warunku stan prawny stabilizuje się (tzn. wygasa prawo warunkowo uprawnionego, a druga strona przestaje mieć ograniczenia);

• warunek dopuszczalny jest w przypadku każdej czynności prawnej, a wyjątki wynikają albo z ustawy (np. art. 157) albo z właściwości stosunku prawnego (zawarcie małżeństwa, uchylenie się od skutków złożonego oświadczenia woli).

Termin

• Termin to zawarte w treści czynności prawnej zastrzeżenie, które uzależnia powstanie lub ustanie skutku prawnego od zdarzenia przyszłego, ale pewnego.

• art. 116 - odsyła do przepisów o warunku:

• zawieszającym - jeśli skutki mają powstać w oznaczonym terminie (warunek początkowy);

• rozwiązującym - jeśli skutki mają ustać w oznaczonym terminie (warunek końcowy);

• nie musi być wskazany przez oznaczenie daty, ale też przez zdarzenie, które na pewno nastąpi;

• kodeks ustala reguły obliczania terminu w przypadku oznaczenia poprzez podanie daty lub okresu, w przypadkach, w których nie zostały one określone w ustawie, orzeczeniu sądu, decyzji administracyjnej lub w czynności prawnej (art. 111-115 kc):

• termin oznaczony w dniach kończy się z upływem (tj. o północy) ostat­niego dnia, przy czym nie wlicza się dnia, w którym nastąpiło zdarzenie stanowiące początek terminu (np. zawarta w dniu 1 lutego umowa najmu na trzy dni kończy się 4 lutego o północy);

• termin oznaczony w tygodniach, miesiącach lub latach kończy się z upły­wem dnia, który nazwą odpowiada początkowemu dniowi terminu, a gdy­by dnia takiego nie było w danym roku (29 lutego) w ostatnim dniu tego miesiąca (a więc 28 lutego);

• przy obliczaniu wieku osoby fi­zycznej termin upływa z początkiem ostatniego dnia (nabywa się więc pełnoletniość w dacie urodzin);

• jeżeli termin oznaczono na początek, środek lub koniec miesiąca, należy przez to rozumieć pierwszy, piętnasty lub ostatni dzień miesiąca, a ter­min półmiesięczny odpowiada piętnastu dniom (też w lutym);

• jeżeli termin jest oznaczony w miesiącach lub latach, a ciągłość terminu nie jest wymagana, miesiąc liczy się za trzydzieści dni, a rok za trzysta sześćdziesiąt pięć dni. Jeżeli koniec terminu do wykonania czynności przy­pada na dzień uznany ustawowo za wolny od pracy, termin upływa dnia następnego.

• sobota nie jest dniem uznanym ustawowo za wolny od pracy;

• dopuszczalne w zasadzie w każdej czynności prawnej, a wyjątki wynikają z przepisów szczególnych (art. 157 § 1, art. 962, 1018 § 1 kc), ale także z właściwości czynności prawnej (art. 89 kc odnoszący się analogicznie do terminów).

ZAWARCIE UMOWY

ZAŁOŻENIA OGÓLNE

I. Konsens

Pojęcie

• umowa to samodzielna i integralna całość mimo że dochodzi do skutku przez zgodne oświadczenia woli dwóch albo więcej stron (konsens);

• nie zawsze zgodny zamiar stron pokrywa się z tym pojęciem w ujęciu psychologicznym, gdyż zgodnie z art. 65 kc reguły wykładni mogą prowadzić do przy­pisania wypowiedzi jednej strony innego sensu, niż miała faktycznie na myśli;

• sens taki jaki powinien nadać uważny odbiorca;

• dyssens jawny i ukryty (zależy czy strony go sobie uświadamiały) - ale od strony prawnej nie ma to znaczenia, gdyż obie postacie dyssensu należy traktować tak samo;

• powoływać się na wady oświadczenia woli można dopiero wtedy gdy została zawarta umowa, a w przypadku dyssensu umowa w ogóle nie dochodzi do skutku.

Zakres konsensu

• do konstytutywnych cech umowy (i innej czynności prawnej) należy wyznaczenie jej skutków prawnych → jaką treść powinna obejmować umowa, aby uznać ją za zawartą

• Maksymalny (konieczny) zakres konsensu - granice kompetencji przy­sługujące stronom przy regulowaniu treści czynności prawnej;

• Minimalny zakres konsensu - istnieją wskaźniki, które pełnią funkcję uzupełniającą w stosunku do samego konsensu stron, a jednocześnie wskazują elementy które niezależnie od woli stron objęte są ich oświadczeniem woli. Są to min. normy prawne i przewidziane w prawie inne mierniki (art. 56). Konsens więc w ujęciu minimalnym musi objąć pewien minimalny zakres skutków prawnych (określany jako „istotne postanowienia umowy” - art. 66§1, art. 389 kc).

Określenie stron

• niezbędna przesłanka dojścia umowy do skutku, ale mogą je wskazywać okoliczności zawarcia umowy, a nie tylko sama umowa.

II. Swoboda zawierania umów

Pojęcie

• „wolność kontraktowa” to swoboda kształtowania treści umowy, ale też decydowanie czy umowę za­wrzeć oraz z kim ją zawrzeć → na gruncie Konstytucji wolność prowa­dzenia działalności gospodarczej ustanawia ogólne domniemanie, iż podmiotom prawa cywilnego przysługuje kompetencja do decydowania o zawarciu umowy i z kim ją zawrą, ale jeśli podmiot sam zobowiąże się do zawarcia umowy to nie nastąpiło ograniczenie swobody kontraktowej, np. umowa przedwstępna, prawo pierwokupu, odkupu;

Ograniczenia

• o ograniczeniach tej swobody mówi się wyłącznie wtedy, gdy wynikają z ustawy lub wydanego na podstawie ustawy aktu wyko­nawczego (tzn. mają heterogeniczną genezę) → mogą mieć różną postać i intensywność:

• generalne zakazy dokonywania określonych typów czynności z innymi niż wskazane podmiotami, np. umowy ubezpieczeniowe, pewne czynności z bankami, gdyż podmioty te muszą odpowiadać określonym wymogom;

• wymóg indywidualnej decyzji administracyjnej dla dokonania pewnych czynności (np. założenie banku) → zezwolenie (inaczej bezwzględnie nieważna), ale nie nakaz dokonania czynności, a wg. SN późniejsze uchylenie tej decyzji nie powoduje nieważności samo z siebie;

• ustawowo określane priorytety na rzecz pewnych podmiotów (np. prawo pierwokupu nieruchomości rolnej);

• obowiązkowe pro­cedury wyłaniania kandydatów, min. w trybie aukcyjnym lub przetargowym, szczególnie w sektorze publicznym;

• nakazy zawierania umów - ograniczenia dot. nie tylko wyboru strony, ale z konieczności logicznej muszą zarazem określać ich treść → zaprzeczenie wolności kontraktowej, w systemie demokratycznej gospodarki rynkowej powinna być nadzwyczajnym wyjątkiem [np. ubezpieczenia obowiązkowe, obowiązek zawarcia umowy o świad­czenie usług przesyłowych (ciepła, paliw, gazu, elektryczności)]

Umowy adhezyjne

• przedsiębiorstwa zajmują dominującą lub monopolistyczną pozycję, a druga strona (konsument) jest pod presją ekonomiczną, gdyż jeśli nie zaakceptuje warunków przedstawionych przez przedsiębiorstwo nie uzyska potrzebnej usługi lub rzeczy → faktyczna nierównorzędność, ale i te umowy dochodzą do skutku przez zgodne oświadczenia woli obu stron → panujący pogląd kwalifikuje je jako umowy;

• wymagają szczególnego uregulowania ze względu na ten ich charakter - prawo zobowiązań;

Zastępcze oświadczenie woli

• art. 64 kc - prawomocne orzeczenie sądowe stwierdzające obowiązek złożenia określonego oświadczenia woli, zastępuje to oświadczenie;

• przepis ten nie stanowi samoistnej podstawy prawnej roszczenia, a jedynie nakazuje wiązać z tym orzeczeniem określone skutki;

• zastępuje formy szczególne przewidziane przez ustawę lub strony;

• nie mają charakteru orzeczeń deklaratoryjnych, tzn. orzeczenia bezpośrednio zasądzające na określone świadczenie;

• zapadają po stwierdzaniu, że strona jest zobowiązania na podstawie jakiegoś zdarzenia prawnego do świadczenia;

• w orzeczeniu sąd może, na podstawie wykładni stanu faktycznego, orzec o tym czy wymagane oświadczenie woli zostało złożone (np. w przypadku milczenia adresata oferty) i określić jego konsekwencje prawne → wtedy nie zastępuje orzeczenia;

• jeśli zastępuje oświadczenie woli, ma wtedy funkcję kreującą - charakter konstytutywny (prawo tworzący);

• takie orzeczenie stanowi podstawę roszczenia o świadczenie należne na podstawie tak stwierdzonego oświadczenia woli;

• mogą dotyczyć czynności jednostronnych i umów;

• kwestia problematyczna → co gdy oświadczenie woli stanowi jedynie element umowy? czy orzeczenie sądowe zastępuje oświadczenie woli pozwanego czy też powoda? → SN (7) stwierdził, że zasadą jest że orzeczenie zastępuje tylko oświadczenie pozwanego, ale opatrzył tą zasadę wyjątkami uznając, że obejmuje ono też zawarcie umowy przyrzeczonej oraz gdy sąd uwzględnia powództwo o stwierdzenie obowiązku zawarcia umowy zgo­dnie z żądaniem powoda orzeczenie to stwierdza zawarcie umowy i zastępuje umowę.

Orzeczenie sądowe jako zdarzenie cywilnoprawne

• w wyjątkowych, wyraźnie ustawowo przewidzianych sytua­cjach sąd może wydać orzeczenie konstytutywne, któ­re mają walor zdarzeń cywilnoprawnych (powstaje, gaśnie lub zmienia się stosunek cywilnoprawny, a strony uzy­skują odpowiednie prawa i obowiązki);

• np. ustanowienie służebności, rozwiązanie spółki;

• w takim przypadku w ogóle nie dochodzi do zawarcia umowy, a autonomia stron zostaje zupełnie wyłączona;

Decyzja administracyjna jako zdarzenie cywilnoprawne

• w wyjątkowych, wyraźnie ustawowo przewidzianych sytua­cjach decyzja administracyjna może mieć charakter zdarzenia prawnego o charakterze konstytutywnym;

• np. wywłaszczenie nieruchomości;

SPOSOBY ZAWIERANIA UMÓW

I. Oferta i jej przyjęcie

Pojęcie oferty

• oferta to oświadczenie woli zawarcia umowy złożone drugiej stronie, zawierające istotne postanowienia tej umowy (art. 66 § 1) → przyjęcie oferty (=oświadczenie woli) wyraża tylko wolę przyjęcia oferty;

• nie są ofertami jedynie ogólne stwierdzenia o zawarciu umowy, czy propozycje niepełne → określa się je jako zaproszenia do zawarcia umowy (złożenia oferty lub wszczęcia negocjacji);

• w razie wątpliwości czy mamy doczynienia z ofertą czy z zaproszeniem dokonuje się wykładni oświadczenia woli (art. 65), a jeśli to nie wystarczy to art. 71 ustala normę interpretacyjną, stwierdzającą, że ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje skierowane do ogółu lub do poszczególnych osób należy uznać w razie wątpliwości nie za ofertę, lecz za zaproszenie do zawarcia umowy;

• ofertę (zgodnie z art. 71) można kierować do indywidualnych, jak i nieoznaczonych odbiorców, bez konieczności użycia słowa oferta → tak samo SN;

• art. 543, według którego wystawienie rzeczy w miejscu sprzedaży na widok publiczny z oznaczeniem ceny uważa się za ofertę sprzedaży → wyjaśnia znaczenie takich zachować (czyli stanowi konkretną normę interpretacyjną), a nie stanowi wyjątku od zasady, że oferta może być kierowana jedynie do indywidualnych adresatów;

• jako oferta skierowana do ogółu to min. wystawianie automatów przeznaczonych do sprzedaży rzeczy lub usług, jak również bankomaty, choć one skierowane są jedynie do klientów danego banku;

Skutki złożenia oferty

• oferta wiąże oferenta (art. 66 § 2), tzn. adresat oferty (oblat) sam może poprzez jej przyjęcie doprowadzić do zawar­cia umowy;

• oferta to wg. niektórych jednostronna czynność prawna, która kreuje uprawnienie oblata do przyjęcia oferty, a wg. innych autorów (min. Radwański) oferta to oświadczenie woli stanowiące jedynie element procesu powstawania czynności prawnej dwustronnej (umowy), więc oblatowi przysługuje jedynie kompetencja, a nie prawo podmiotowe do przyjęcia oferty;

• czas powstania stanu związania ofertą - zależy od tego czy oferta adresowana do:

• indywidualnego adresata - od momentu uprzystępnienia jej adresatowi w taki sposób, że mógł on zapoznać się z jej treścią (art. 61 § 1 kc);

• nieoznaczonego kręgu adresatów - od chwili ich ogłoszenia;

• elektroniczna forma oferty (zgodnie z dyr. 2000/31):

• ogólna zasada - uzyskanie zgody na taki sposób komunikacji;

• art. 66¹ § 1 - uzależnienie związania ofertą od niezwłocznego potwierdzenia jej otrzymania (oświadczenie wiedzy o otrzymaniu oferty, a nie oświadczenie woli o przyjęciu oferty);

• art. 66¹ § 2 - obowiązki składającego ofertę to poinformowanie oblata o:

• czynnościach technicznych składających się na procedurę zawarcia umowy;

• skutkach prawnych potwierdzenia przez drugą stronę otrzymania oferty;

• zasa­dach i sposobach utrwalania, zabezpieczania i udostępniania przez przedsiębiorcę drugiej stronie treści zawieranej umowy;

• metodach i środkach technicznych służących wykrywaniu i korygowaniu błędów we wprowadzanych danych, które przedsiębiorca jest obowiązany udostępnić drugiej stronie;

• językach, w których umowa może być zawarta;

• kodeksach etycznych, które stosuje się oraz o ich dostępności w postaci elektronicznej

• art. 66¹ § 3 - dot. też zaproszenia do negocjacji, składania ofert albo do zawarcia umowy w inny sposób;

• art. 66¹ § 4 - nie dot. indywidualnego porozumiewania się na odległość, więc ta forma oferty musi być skierowana do nieoznaczonego kręgu osób;

• norma ta ma charakter bezwzględnie wiążący w relacjach z konsumentami, a w stosunkach między przedsiębiorcami względnie wiążący;

• w razie wymogu formy szczególnej, oferta musi spełniać tą formę (tak samo przyjęcie oferty);

Ustanie stanu związania ofertą

• art. 66 § 2 - termin związania może określać sama oferta, a w razie braku tego terminu należy uwzględnić sposób zakomunikowania jej drugiej stronie:

• gdy bezpośredni sposób komunikacji przestaje wiązać, jeżeli nie została przyjęta niezwłocznie;

• gdy inny sposób komunikowania (np. list, telegram) przestaje wiązać z upływem czasu, w którym składający mógł w zwykłym toku czynności otrzymać odpowiedź bez nieuzasadnionej zwłoki;

• należy uwzględnić czas potrzebny do dojścia oferty do adresata, czas do namysłu i powzięcia decyzji, czas potrzebny do wysłania odpowiedzi oraz dojścia jej do oferenta, a ryzyko opóźnienia oferty ponosi adresat oferty zgodnie z art. 67, wg. którego jeżeli oświadcze­nie o przyjęciu oferty nadeszło z opóźnieniem, lecz z jego treści lub okolicz­ności wynika, że zostało wysłane w czasie właściwym, umowa dochodzi do skutku, chyba że składający ofertę zawiadomi niezwłocznie drugą stronę, iż wskutek opóźnienia odpowiedzi poczytuje umowę za nie zawartą;

• następstwa śmierci - na zasadach ogólnych z art. 61 i 62;

• jeśli oferta skierowana została do nieoznaczonego kręgu osób może być cofnięta w każdej chwili, chyba że:

• oferent oznaczył termin związania ofertą;

• osoba przyjęła już ofertę i zawarła w ten sposób umowę albo elektronicznie powiadomiła o otrzymaniu oferty;

• w przypadku automatów - oferta wiąże do czasu wyczerpania się zapasu towarów lub możliwości świadczenia usług;

• art. 66² - ustanawia ofertę odwołalną dostępną miedzy przedsiębiorcami - odwołanie jest możliwe, jeżeli umowa nie została jeszcze zawarta, a oświad­czenie o odwołaniu oferty zostało złożone oblatowi przed wysłaniem przez niego oświadczenia o przyjęciu oferty. Jednakże oferty nie można odwołać, jeżeli wynika to z jej treści lub określono w niej termin przyjęcia;

Przyjęcie oferty

• powinno dojść do oferenta w sposób przewidziany w art. 61 kc;

• milczące (konkludentne) przyjęcie oferty - art. 69 kc - jeżeli według ustalonego zwyczaju lub według treści oferty dojście do składającego ofertę oświadczenia drugiej strony o jej przyjęciu nie jest wymagane, w szczególności jeżeli składający ofertę żąda niezwłocznego przystąpienia do wykonania umowy, umowa dochodzi do skutku w momencie przystąpienia do wykonania umowy;

• oferent może zastrzec szczególny sposób przyjęcia oferty, albo strony mogą ustalić określony sposób przyjęcia oferty;

• oferent nie może jednostronnie ustalić reguły znaczeniowej, według której interpretować należy bierne zachowanie adresata oferty;

• jeżeli kontekst sytuacyjny interpretowany w świetle ustalonych zwyczajów oraz zasad współżycia spo­łecznego na to wskazuje, bierne zachowanie może być uznane za przyjęcie oferty - pogląd sporny, ale poparty też przez SN

• art. 68² kc - jeżeli przedsiębiorca otrzymał od osoby, z którą pozostaje w stałych stosun­kach gospodarczych, ofertę zawarcia umowy w ramach swej działalności, brak niezwłocznej odpowiedzi poczytuje się za przyjęcie oferty;

• przyjęcie oferty z zastrzeżeniami poczytuje się za nową ofertę (art. 68) → zasada lustrzanego odbicia, ale w stosunkach między przedsiębiorcami art. 68¹ ustanawia wyjątek, że jeżeli odpowiedź na ofertę zawiera jej akceptację, jednakże z zastrzeżeniem zmian lub uzupełnień niezmieniających istotnie treści oferty, to umowę uważa się za zawartą z uwzględnieniem zastrzeżeń wskazanych w odpowiedzi na nią, chyba że:

• w treści ofert wskazano, że może ona być przyjęta jedynie bez za­strzeżeń,

• oferent niezwłocznie sprzeciwił się włączeniu zastrzeżeń do umowy,

• oblat w odpowiedzi na ofertę uzależnił jej przyjęcie od zgody oferenta na włączenie zastrzeżeń do umowy, a zgody tej niezwłocznie nie otrzymał.

• rozwiązanie to jest też w ratyfikowanej przez Polskę konwencji ONZ o międzynarodowej sprzedaży towarów (tzw. Konwencja wiedeńska z 11.4.1980 r.) oraz zostało poparte w literaturze;

Miejsce i czas zawarcia umowy

• art. 70 to norma interpretacyjna:

• § 1 - umowę poczytuje się za zawartą w chwili, gdy oferent otrzymał oświadczenie oblata o otrzymaniu oferty, a gdy oświadczenie to nie jest wymagane w chwili przystąpienia do wyko­nania umowy;

• § 2 - miejsce otrzymania przez oferenta oświadczenia oblata o przyjęciu oferty, a jeśli dojście tego oświadczenia do oferenta nie jest wymagane albo oferta jest składana w postaci elektronicznej, umowa zostaje zawarta w miejscu zamieszkania albo w siedzibie oferenta w chwili zawarcia umowy;

II. Negocjacje (art. 72 kc)

Pojęcie

• negocjacje są procesem płynnym, w którym nie da się łatwo oddzielić kolejnych etapów, w przeciwieństwie do trybu ofertowego. W tym trybie zawierane są z reguły umowy bardziej złożone, o nietypowej postaci lub dot, świadczeń o dużej wartości;

Prowadzenie negocjacji

• ze względu na ich płynność strony nie są związane swoimi oświadczeniami, ale powinny zgodnie z art. 72 § 2 prowadzić negocjacje uczciwie, w szczególności w zgodzie z dobrymi obyczajami, nie dla pozoru → sankcja odszkodowawcza do wysokości negatywnego interesu umownego (odpowiedzialność ta opiera się na podstawie deliktowej);

• dodatkowo kodeks przewiduje ochronę informacji poufnych przekazanych w toku negocjacji, jeśli strona przekazała je z zastrzeżeniem poufności, to druga strona zobowiązana jest do ich nie ujawniania i nie wykorzystywania do własnych celów chyba, że strony uzgodniły inaczej (art. 72¹ kc) → odpowiedzialność odszkodowawcza do pełnej wysokości szkody z art. 361 kc;

Zawarcie umowy

• trudności przy ustalaniu kiedy została zawarta umowa → wg art. 72 umowa zostaje zawarta po uzgodnieniu wszystkich postanowień, które były przedmiotem negocjacji, tak więc zakres prowadzonych nego­cjacji określa minimalną treść, jaka powinna być objęta konsensem stron;

• wg Radwańskiego nie ma wątpliwości że norma ta to jedynie reguła interpretacyjna i możliwe jest, by strony uznały, że umowa zostaje zawarta po ustaleniu elementów koniecznych (istotnych) umowy, a kwestie sporne zostaną rozstrzygnięte w sposób ustalony przez sa­me strony (np. przez dodatkową umowę, powołanych arbitrów) albo przez sąd państwowy, który kieruje się wówczas wskazaniami art. 56 kc;

• tryb ofertowy i negocjacyjny nie są rozłączne - tzn. możliwe jest stosowanie ich przemienne;

List intencyjny

• kształtuje się praktyka stosowania listów intencyjnych (na wzór amerykański) w negocjacjach dot. umów o dużej wartości. Brak regulacji prawnej, jak i jednolitej judykatury czy doktryny;

• wyrażają one dążenie stron do zawarcia negocjowanej umowy (definitywnej), ale same nie są umowami definitywnymi, więc nie wynikają z nich prawa i obowiązki, będące celem stron. Nie mogą też być potraktowane jako umowa przedwstępna, chyba że spełniają jej warunki, a deklaracje o chęci zawarcia umowy, nie mogą być podstawą do żądania, by sąd zastąpił oświadczenie woli swoim orzeczeniem, gdyż przedmiotem regulacji mogą być jedynie zachowania, a nie przeżycia;

• w listach intencyjnych mogą pojawiać się pewne oświadczenia kreujące stosunek prawny, które stanowią umowy uboczne w stosunku do umowy negocjowanej, ale oświadczenia te nie są swoistą cechą tych listów;

• niektórzy autorzy uznają ich doniosłość prawną jako umów określających postępowanie stron w toku negocjacji. Mogą one regulować tryb prowadzenia negocjacji, jak i określać zakres uzgodnionych już zagadnień, a naruszenie tych zobowiązań nie uzasadnia przymu­sowego zawarcia umowy definitywnej, gdyż strona zawsze może przerwać negocjacje, ale jeśli uczyni to bezzasadnie ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą → kwestia sporna to zakres tej odpowiedzialności - raczej nie wykra­cza ona poza miarę przyjętą w culpa in contrahendo, aczkolwiek kreują odpowiedzial­ność odszkodowawczą na podstawie art. 471 kc ex contractu;

Zaproszenie do zawarcia umowy (art. 71 kc)

• ogłoszenia, reklamy, cenniki i inne informacje skie­rowane do ogółu lub do poszczególnych osób poczytuje się w razie wątpli­wości nie za ofertę, lecz za zaproszenie do zawarcia umowy → inicjacja procesu zawarcia umowy, stosowanie do ich treści wyznaczają określony tryb jej zawarcia, a w razie braku określenia tego, należy uznać iż adresat ma prawo wyboru trybu zawarcia umowy;

• jeżeli zaproszenie do zawarcia umowy składa przedsiębiorca w postaci elektronicznej i to w przypadkach określonych w art. 66¹ § 4 kc, jest on obowiązany opatrzyć je informacjami przewidzianymi dla ofert (art. 66¹ § 2 kc) pod sankcją odpowiedzialności odszkodowawczej;

III. Aukcja i przetarg

Uwagi wstępne

• trzeci tryb zawierania umów;

• przetarg i aukcja oznaczają zbliżone do siebie, ale nie takie same postępowania stron w procesie zawierania umowy;

Charakter prawny oraz funkcja przetargu i aukcji

• wielostronne i eliminacyjne postępowanie;

• cel - umożliwienie wyboru najkorzystniejszej oferty spośród ofert składanych przez uczestników i zawarcie z wybranym z nich umowy;

• zasada równości uczestników tak w ich prawach, jak i obowiązkach;

• regulacja kodeksowa nie dotyczy regulacji publicznoprawnej stanowiącej lex specialis do kodeksu (np. licytacja publiczna, czy przetarg z ustawy Prawo o zamówieniach publicznych);

Ogłoszenie aukcji albo przetargu

• organizator aukcji/przetargu może być zastępowany przez inny podmiot (np. dom aukcyjny);

• ogłoszenie może być skierowane do ograniczonego albo nieograniczonego kręgu ad­resatów, w dowolny sposób;

• treść musi zawierać:

• zaproszenie do składania ofert, które nie musi wprawdzie tak dokładnie określać treści umowy, ale musi zawierać przedmiot oraz warunki aukcji/przetargu, albo wskazać sposób udostępnienia tych warunków (szczególnie gdy zawierają obszerne specyfikacje, których publikacja byłaby kosztowna);

• dalszy tok postępowania, zwłaszcza wskazywać czas i miejsce aukcji/przetargu;

• nie jest wymagane użycie słów aukcja/przetarg, ważne by na drodze wykładni można było to ustalić;

• w razie nie spełnienia przesłanki drugiej - ogłoszenie to nie inicjuje trybu aukcyjnego/przetargowego, a w razie spełnienia pierwszej przesłanki jest to zwykłe zaproszenie do składania ofert;

• możliwa jest zmiana lub odwołanie warunków tylko wtedy, gdy zastrzeżono to w ogłoszeniu lub w warun­kach aukcji/przetargu (art. 70¹ § 3 kc);

• organizator (od chwili udostępnienia warunków), a oferent (od chwili złożenia oferty) zobowiązani są do postępowania zgodnie z postanowieniami ogłoszenia oraz warunkami aukcji/przetargu (art. 70¹ § 4 kc) → z chwilą złożenia oferty następuje zawarcie swoistej umowy pactum de procendendo;

• w razie zachowania niezgodnego z tymi regułami - odpowie­dzialność odszkodowawcza za niedojście umowy do skutku w granicach negatywnego interesu umownego;

Aukcja (dawniej przetarg ustny)

• licytanci obecni w miejscu aukcji albo komunikujący się za pomocą środka bezpośredniego porozumiewania się na odległość składają oferty słownie lub równorzędnymi znakami, a prowadzący aukcję oczekuje coraz korzystniej­szych ofert sukcesywnie składanych przez licytantów (tzw. kolejnych postąpień) → zgodnie z art. 70² § 1 kc oferta przestaje wiązać gdy zostanie złożona oferta korzystniejsza (chyba, że w warunkach aukcji zastrzeżono inaczej);

• zawarcie umowy = udzielenie przybicia (art. 70² § 2 kc) - po 3-krotnym wezwaniu nikt nie zaoferował korzystniejszej oferty;

• jeśli dana umowa wymaga formy szczególnej nie zostaje zawarta do czasu zawarcia jej w tej formie, a § 3 tego artykułu daje stronom prawo do dochodzenia w sądzie by zastąpił brakujące oświadczenie woli orzeczeniem;

Przetarg (dawniej przetarg pisemny)

• oferty nie są składane w toku ich równoczesnego i bezpośredniego komunikowania się, a okresie i miejscu wskazanym w ogłoszeniu/warunkach. Oferty te następnie są rozpatrywane bez udziału oferentów (często przy udziale komisji przetargowej, której opinia jednak nie wiąże organizatora, chyba że w warunkach tak oznaczono);

• organizator może wybrać jedną ofertę, albo uznać przetarg za zamknięty bez wybrania oferty (wtedy zgodnie z art. 70³ § 1 oferty przestają wiązać oferentów;

• organizator ma obowiązek poinformowania uczestników o wynikach przetargu (§ 2);

• do ustalenia chwili zawarcia umowy stosuje się przepisy dot. oferty (chyba, że w warunkach ustalono inaczej), więc umowa zostaje zawarta w chwili otrzy­mania przez składającego ofertę oświadczenia organizatora przetargu o jej wybraniu;

• w razie wymogu formy szczególnej - tak jak w przypadku aukcji;

Wadium (art. 70⁴ kc)

• dodatkowe zastrzeżenie zamieszczone w warun­kach aukcji/przetargu przez organizatora (nie jest koniecznym elementem tego trybu);

• oznacza obowiązek wpłacenia przez uczestników określonej sumy pieniężnej (zwykle procent od wartości przedmiotu zamierzonej umowy) albo udzielenia odpowiedniego zabezpieczenia (warunki muszą wskazywać sposób tego zabezpieczenia);

• dwojakie konsekwencje:

• w razie nie wpłacenia/nie zabezpieczenia podmiot nie jest dopuszczony do aukcji albo przetargu;

• w razie wpłacenia/zabezpieczenia podmiot staje się uczest­nikiem aukcji/przetargu;

• zwrot wadium powinien nastąpić z chwilą zakończenia postępowania, a w razie ustanowienia zabezpieczenia wygasa ono z mocy prawa;

• w razie nie wywiązywania się zobowiązania przez:

• uczestnika - organizator może wadium zachować albo dochodzić zaspokojenia z przedmiotu zabezpieczenia;

• organizatora - uczestnik może żądać za­płaty podwójnego wadium albo naprawienia szkody w granicach negatywne­go interesu umowy;

• „skorzystanie” z wadium w razie sporu jest dogodne, gdyż nie wymaga ani ustalenia winy, ani wysokości poniesionej szkody, jak w przypadku dochodzenia roszczenia przed sądem;

Unieważnienie umowy (art. 70⁵ kc)

• Podmioty upoważnione to:

• organizator aukcji/przetargu, który jest zarazem stroną zawartej umowy;

• uczestnik tych postępowań, chociażby jego oferta nie została wybrana;

• przed nowelizacją z 14.2.2003 r. upoważnione były tylko strony umowy;

• inna osoba, jeżeli umowa została zawarta na jej rachunek lub zlecenie;

• przesłanką żądania unieważnienia jest naganne działanie polegające na wpły­waniu na wynik aukcji albo przetargu w sposób sprzeczny z prawem lub dobry­mi obyczajami (równoznaczne z zasadami współżycia społecznego) przez stronę umowy, innego uczestnika postępowania lub oso­bę działającą w porozumieniu z nimi

• sąd wydaje wyrok o charakterze konstytutywnym, w którym unieważnia umowę z mocą wsteczną;

• uprawnienie to wygasa z upływem miesiąca od dnia, w którym uprawniony dowiedział się o istnieniu przyczyny unieważnienia, nie później jednak niż z upływem roku od zawarcia umowy (art. 70⁵ § 2 kc) → powstaje stan wzruszalności umowy;

• jest to norma bezwzględnie wiążąca.

PRZEDSTAWICIELSTWO

I. Pojęcie przedstawicielstwa

Działanie w cudzym imieniu

• dokonanie czynności prawnej przez przedstawiciela z osobą trzecią w imieniu reprezentowanego, o bezpośrednim skutku;

• umocowanie (ustawowe albo umowne) to kompetencja przedstawiciela → powstaje dla reprezentowanego stan związania, tzn. nie może on zapobiec powstaniu w swojej sferze prawnej skutków czynności dokonanej przez przedstawiciela w granicach przysługującej mu kompetencji. Konstrukcję kompetencji przyjął B. Gawlik, [w:] System Pr. Cyw., s. 733, co spotkało się z krytyką A. Szpunara, Udzielenie, s. 18-20, wedle którego pełnomocnikowi przysłu­guje prawo podmiotowe kształtujące. Koncepcja ta stoi wszakże w sprzeczności z panu­jącym w polskiej nauce prawa poglądem - podzielanym również przez A. Szpunara - że prawo podmiotowe realizuje interes uprawnionego. Założenie takie nie leży jednak u pod­staw przedstawicielstwa. Przedstawiciel działa bowiem w imieniu, a zatem i w interesie reprezentowanego.

• dla ważności czynności dokonanej w cudzym imieniu musi wynikać, że osoba działa w roli przedstawiciela, a jeśli tego nie ujawni, należy uznać że działa we własnym imieniu (F. Zoll „wola reprezentowania”). Możliwe określenie tej roli w sposób dorozumiany;

• oświadczenie woli przedstawiciela musi wskazywać osobę repre­zentowanego (może być wyinterpretowane);

• dla wad oświadczenia woli w stosunku do danej czynności ważne jest zachowanie przedstawiciela, ale i okoliczności po stronie mocodawcy mogą okazać się istotne;

• niedopuszczalność w stosunku do czynności wynika z ustawy lub z właściwości danej czynności;

Instytucje o zbliżonej funkcji

• Posłaniec - nie składa oświadczenia woli, a tylko je przenosi. Nie musi mieć zdolności do czynności prawnych, ani rozumieć sensu przenoszonego oświadczenia;

• w razie wątpliwości za przedstawicielstwem przemawia pozostawiony pewien luz decyzyjny (dot. min. możliwości niezłożeni tego oświadczenia adresatowi, wyboru adresata lub uszczegółowienia treści);

• Organ osoby prawnej - (1) jego działanie to działanie samej osoby prawnej; (2) osoba prawna musi mieć organy, może mieć pełnomocnika; (3) inne konsekwencje działania bez umocowania - organ - działania nieważne bez możliwości konwalidacji poprzez potwierdzenie;

• Zastępca pośredni (np. komisanta, art. 765 kc) - dokonuje czyn­ności prawnej we własnymi imieniu, lecz na rachunek innej osoby, więc sam nabywa prawa lub zaciąga zobowiązania i jest zobowiązany przenieść je na zastępowanego. Konstrukcja ta pozwala ukryć osobę zainteresowaną;

• Osoba faktycznie tylko pomagającą przy dokonywaniu czynności praw­nych (głównie zawieranie umów), no. pośrednicy, agenci, prawnik przygotowujący tekst umowy;

• Osoba wykonująca pewne czynności faktyczne w zastępstwie innego podmiotu (np. dzierżyciel, art. 338 kc), które liczą się tak, jakby dokonał ich podmiot zastąpiony.

• Podpisujący dokument in blanco, który ma wypełnić inna osoba. Oświadczenie woli zawarte w tym dokumencie uważane jest za złożone przez podpisującego;

• Osoba upoważniona do odbioru oświadczeń woli (np. przyjmowa­nia ofert, wypowiedzeń) - sama nie dokonuje czynności prawnej, ale przepisy stosuje się odpowiednio zgodnie z art. 109 kc;

• odróżnienie czynnego i biernego przedstawicielstwa;

II. Pojęcie pełnomocnictwa i przedstawicielstwa ustawowego

• wg art. 96 2 rodzaje umocowania i w związku podział na:

• pełnomocnictwo - źródłem umocowania jest jednostronne oświadczenie woli mocodawcy do pełnomocnika;

• przedstawicielstwo usta­wowe - źródłem są inne zdarzenia prawne określone ustawowo. Ustawa też może dawać kompetencje do ustanawiania przedstawiciela; brak regulacji w część ogólnej;

PEŁNOMOCNICTWO

I. Udzielenie pełnomocnictwa

Zdolność do czynności prawnej

• pełnomocnik musi mieć zdolność do czynności prawnych, ale wystarczy by była ograniczona; skoro mocodawca ma zaufanie do takiej osoby, to nie należy ograniczać jego możliwości wyboru;

Oświadczenie woli mocodawcy

• kwestia sporna czy oświadczenie woli mocodawcy musi być złożone pełnomocnikowi (Szpunar, Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Radwański), czy wystarczy by mocodawca ogłosił je publicznie lub osobie, z którą pełnomocnik ma zawrzeć umowę (B. Gawlik, S. Grzybowski, J. Fabian, M. Pazdan);

• forma (art. 99) - dowolna, też per facta concludentia (orz. SN z 32.10.2001 w przypadku utrwalonej praktyki wystawiania i podpisywania faktur przez pracowników działu księgowości mamy do czynienia z dorozumianym udzieleniem pełnomocnictwa), z wyjątkiem:

• jeśli czynność, której dot. pełnomocnictwo wymaga formy szczególnej pod rygorem nieważności, wtedy ta forma powinna być zachowana też dla pełnomocnictwa (tzw. forma pochodna, zasada identyczności);

• jeżeli dla danego rodzaju pełnomocnictwa ustawa wymaga formy szczególnej, np. art. 99 § 2 kc;

• art. 106 kc - pełnomocnik może ustanawiać substytutów (a oni dalszych) jeśli wynika to:

• z treści pełnomocnictwa;

• z ustawy,

• ze stosunku prawnego, będącego podstawą pełnomocnictwa;

• też działają bezpośrednio w imieniu mocodawcy;

• w razie konieczności odwołania się do wad oświadczenia woli lub dobrej wiary należy brać pod uwagę tak pełnomocnika jak i mocodawcę;

• nie można umocować kogoś do dokonania czynności, której samemu nie można dokonać (np. kupno nieruchomości przez cudzoziemca bez zezwolenia MSWiA);

Treść pełnomocnictwa

1. Rodzaje pełnomocnictw (zakaz pełnomocnictwa do wszelkich działań) - art. 98:

• pełnomocnictwo ogólne - umocowanie do czynno­ści zwykłego zarządu, wymaga zachowania formy pisemnej pod sankcją nieważności;

• brak definicji „czynności zwykłego zarządu”, choć wg. Piaseckiego są to „czynności polegające na zwykłej, codziennej eksploatacji rzeczy, na dokonaniu czynności niezbędnych do utrzymania działalności w określonej sferze stosunków prawnych, na zaciąganiu zobowiązań w związku z tą działalnością”, ale nie można za nie uznać zmiany pozycji prawnej lub istotnej zmiany pozycji faktycznej rzeczy. Kiedyś art. 95 KZ wskazywał, że pełnomocnictwo ogólne nie obejmuje „zobowiązania i obciążania nieruchomości, zaciągania pożyczek i zobowiązań wekslowych, czynienia darowizn, przyjmowania lub zrzekania się spadków, zawierania ugód, wytaczania powództw, czynienia zapisów na sąd polubowny”

• pełnomocnictwo rodzajowe (gatunkowe) - dot. określonej kategorii czynności prawnych bez względu czy przekraczają zakres zwykłego zarządu. Powinno określać rodzaj czynności i jej przedmiot;

• pełnomocnictwo szczególne - dotyczy indywidualnie określonej czynności prawnej (np. sprzedaży oznaczonej nieruchomości)

• Osoba trzecia może polegać jedynie na oświadczeniu mocodawcy, bo tylko on ma wpływ na istnienie i treść pełnomocnictwa. Interpretacja jednak tego oświadczenia dokonywana jest z pozycji osoby trzeciej, tzn. jak potencjalny uczestnik czynności praw­nej dokonywanej z pełnomocnikiem i dysponujący konkretną wiedzą o oświad­czeniu mocodawcy i jego kontekście powinien przypisać temu oświadczeniu, a mocodawca powinien mieć na względzie możliwości percepcyjne potencjalnej osoby trze­ciej, gdyż ryzyko niezrozumienia jego oświadczenia ponosi on sam → zgodnie z zasadą ochrony zaufania osoby działającej w dobrej wierze. Dotyczy to wszelkich postaci w jakich wyrażone jest oświadczenie woli (językowych i pozajęzykowych)

• Szczególną regulacją jest art. 97, który ustanawia domniemanie, że osoba czynna w lokalu przedsiębiorstwa przeznaczonym do obsługiwania publiczności uznawana jest za umocowaną do dokonywania czynności dokonywanych zazwyczaj (odnosi się do konkretnego przedsiębiorstwa, a nie zwyczaju handlowego, ani do tego co widnieje w rejestrze, ale do tego co naprawdę się dokonuje w danym lokalu) w tym przedsiębiorstwie → klient chroniony jest tutaj bezwzględnym przypisaniem skutków prawnych przedsiębiorcy, nawet jeśli nie udzielił pełnomocnictwa danej osobie, nie wiedział o jej działalności, a nawet gdy wykonywała ona ją wbrew jego woli.

• wg niektórych przepis ten wyraża domniemanie prawne o udzieleniu pełnomocnictwa (np. Szpunar), wg innych (min. Radwański, Płonka) przypisanie skutków prawnych dokonuje się wprost z mocy ustawy, w razie ziszczenia się stanu faktycznego określonego w art. 92;

• z przepisu tego wynika, że konsekwencje takie nie nastąpią, gdy z kontekstu wynika, że osoba nie jest umocowana;

• dodatkową przesłanką wprowadzoną dla ochrony przedsiębiorcy jest masowość czynności w lokalu obsługującym publiczność. Przesłankę tą należy interpretować ściśle;

• art. 107 - ustanawia, że w razie ustanowienia kilku pełnomocników z tym samym zakresem umocowania, każdy z nich może działać samodzielnie, chyba że co innego wynika z treści pełnomocnictwa;

• pełnomocnictwo łączne - w razie ustanowienia kilku pełnomocników do działania łącznie, oświadczenie woli przez nich składane jest zakończone z chwilą złożenia oświadczenia przez ostatniego z pełnomocników;

Czynność „z samym sobą”

• gdy pełnomocnik występuje jako strona czynności prawnej, której jest jedną ze stron;

• gdy A równocześnie reprezentuje obie strony czynności prawnej;

• art. 108 zabrania takich sytuacji, chyba że co innego wynika z treści pełnomocnictwa lub ze względu na treść czynności wykluczona jest możliwość naruszenia interesów mocodawcy;

Pełnomocnik rzekomy (falsus procurator)

• to osoba dokonująca czynności prawnych w cudzym imieniu bez umocowania albo przekraczając jego granice;

• a contrario z art. 95 § 2 jej działania nie wywołują bezpośrednich skutków → wyjątki:

• art. 103 § 1 - w razie potwierdzenia przez mocodawcę. zgodnie z art. 103 § 2 druga strona umowy może wyznaczyć termin potwierdzenia;

• art. 104 - jednostronne czynności prawne są od razu nieważne, chyba że ten, któremu zostało złożone to oświadczenie woli, wiedział o braku lub przekroczeniu umocowania, wtedy stosuje się przepisy o zawarciu umowy bez umocowania, czyli umowa taka może zostać potwierdzona przez reprezentowanego;

• konsekwencje prawne dla rzekomego pełnomocnika - art. 103 § 3 - oddanie tego co dostał i naprawienie szkody wynikłej z zawarcia umowy (tzw. ujemny interes prawny)

• art. 105 - w razie wygaśnięcia pełnomocnictwa jeśli osoba dokona czynności w ramach poprzedniego pełnomocnictwa, umowa ta wiąże reprezentowanego. Reprezentowany by nie dopuścić do tego ma roszczenie o zwrot dokumentu pełnomocnictwa po wygaśnięciu umocowania (art. 102) i roszczenie odszkodowawcze;

II. Stosunek podstawowy

• możliwe pełnomocnictwo z korzyścią jedynie dla pełnomocnika;

• pełnomocnictwo z reguły sprzężone jest z jakimś innym stosunkiem prawnym, nazywanym sto­sunkiem będącym podstawą pełnomocnictwa (art. 101, 106 kc), co wskazuje na cel udzielenia pełnomocnic­twa, sens gospodarczy;

• istnienie tego stosunku nie jest konieczne dla udzielenia pełnomocnictwa, a w razie jego braku należy uznać, że pełnomocnik nie jest zobowiązany do korzystania z przy­sługującego mu umocowania;

• treść stosunku może różnić się od treści pełnomocnictwa, w szczególności może być węższa → skutki prawne dla mocodawcy takie jak w pełnomocnictwie (stosunek zewnętrzny), konsekwencje niewykonania obowiązku ze stosunku podstawowego (stosunek wewnętrzny);

• pełnomocnictwo to odrębny i niezależny stosunek od stosunku podstawowego, ale z pewnymi wyjątkami ustanowionymi w przepisach, w których to stosunek podstawowy może być podstawą oceny czy kompetencje do działania w cudzym imieniu przysługują peł­nomocnikowi (czyli w odniesieniu do tzw. stosunku zewnętrznego), a w szczególności o możliwości ustanowienia substytutów (art. 106 kc) czy dopuszczalność odwołania i wygaśnięcia pełnomocnictwa (art. 101);

III. Wygaśnięcie pełnomocnictwa

• okoliczności wskazane w treści pełnomocnictwa → np. wskazanie terminu, pełnomocnictwo dot. tylko jednej czynności lub służy wykonaniu stosunku podstawowego;

• odwołanie pełnomocnictwa - można dokonać w każdym czasie i bez podania przyczyn oraz w każdej formie;

• jednostronne nieformalne oświadczenie woli, z koniecznością zakomunikowania go pełnomocnikowi, bez konieczności zachowywania szczególnej formy, nawet jeśli była wymagana do ustanowienia pełnomocnictwa (orz. SN z 4.11.1998 r., OSN 1999, poz. 66);

• art. 101 § 1 zd. 1 - mocodawca może zrzec się prawa odwołania pełnomocnictwa, tylko „z przyczyn uzasadnionych treścią stosunku praw­nego będącego podstawą pełnomocnictwa”, ale jeśli czynność kreująca ten stosunek prawny jest nieważna, może odwołać pełnomocnictwo w każdym czasie (orz. SN z 15.7.1998 r., OSN 1999, poz. 50);

• nieuzasadniony jest pogląd, że można się zrzec prawa odwołania pełnomocnictwa jedynie wtedy, gdy ze stosunku podstawowego wynika koniecz­ność nieodwołalnego pełnomocnictwa;

• zrzeczenie się odwołalności pełnomocnictwa nie sprawia, że mocodawca sam nie może wykonać danej czynności, ale może się zobowiązać, że tego nie dokona. W razie naruszenia tego zobowiązania nie spowoduje to nieważności tej czynności prawnej, ale pełnomocnik może mieć roszczenie odszkodowawcze (art. 57 w zw. z art. 471 kc).

• śmierć pełnomocnika lub mocodawcy - chyba że inaczej zastrzeżono w pełnomocnictwie z przyczyn uzasadnionych stosunkiem podstawowym. Wtedy w miejsce danej osoby wchodzą spadkobiercy;

• analogicznie likwi­dacja osoby prawnej;

• zrzeczenie się pełnomocnictwa przez pełnomocnika;

• utrata zdolności do czynności prawnych - kwestia kontrowersyjna - niektórzy wskazują, że pełnomocnik może ją odzyskać, ale fakt taki jest tak niepewny, że nie służyłby obrotowi. Ponadto utrata taka może spowodować utratę zaufania mocodawcy do pełnomocnika;

• samo ograniczenie nie ma wpływu (art. 100 kc);

• obowiązkiem pełnomocnika w razie wygaśnięcia pełnomocnictwa jest oddanie dokumentu pełnomocnictwa, z możliwością żądania poświadczonego jego odpisu z zaznaczonym wygaśnięciem pełnomocnictwa (art. 102 kc);

IV. Prokura

Uwagi wstępne

• wcześniej uregulowana w kodeksie handlowym z 1934 r i mimo jego uchylenia obowiązywały do czasu wejścia w życie noweli kc z 14.2.2003 r., to znaczy do 25.9.2003 r;

• ogólna konstrukcja przeniesiona z KH, ale szereg ważnych zmian;

Pojęcie i funkcja prokury

• swoiste pełnomocnictwo → dot. działalności gospodarczej przedsiębiorców, szeroki zakres umocowania prokurenta, o przejrzystej dla kontra­hentów treści, założenie że udzielający darzy prokurenta szczególnym zaufaniem;

• prokura to rodzaj pełnomocnictwa → prokurent to specyficzny pełnomocnik. ustawodawca podkreślił to w uzasadnieniu do projektu kc, że przepisy te oparł o koncepcję niemiecką, wg której prokura to wyjątkowo szerokie pełnomocnictwo o wyznaczonym ustawowo zakresie umocowania;

• stosuje się przepisy ogólne dot. pełnomocnictwa jako lex generalis;

Podmioty kompetentne do udzielania prokury

• wyłącznie przedsiębiorcy - osoby fizyczne, praw­ne jak i niemające osobowości prawnej, ale obdarzone zdolnością prawną - z obowiązkiem wpisu do rejestru przedsiębiorców;

Udzielenie prokury

• jednostronną czynnością prawną przedsiębiorcy (w przypadku osób innych niż fizyczne ich statuty oraz inne przepisy, np. KSH określają organ kompetentny do udzielenia prokury), zgłoszoną do rejestru przedsiębiorców;

• wymóg formy pisemnej pod rygorem nieważności i nie stosuje się art. 99 § 1 (o wymogu szczególnej formy pełnomocnictwa w razie wymogu takiej formy dla danej czynności prawnej);

Prokurent

• tylko osoba fizyczna (w osobach prawnych wciąż zmieniają się organy, więc zmienia się też zaufanie) o pełnej zdolności do czynności prawnych;

• w spółce prawa handlowego nie może być to członek rady nadzorczej, gdyż kontrolowałby sam siebie;

• zakaz substytucji, ale prokurent może ustanowić pełnomocnika;

• można ustanowić kilku prokurentów - łącznie lub oddzielnie (art. 109⁴ kc), jak również prokurę oddziałową (art. 109⁵ kc);

Zakres prokury i sposób jej wykonywania

• odnosi się tylko do reprezentacji przedsiębiorcy, czyli stosunków wiążących go z innymi podmiotami w zakresie związanym z prowadzeniem przedsiębiorstwa, nie dot. działań w sferze wewnętrznej przedsiębiorstwa;

• dot. czynności materialnoprawnych i procesowych oraz do odbioru oświadczeń woli skierowanych do przedsiębiorcy;

• ograniczenie (art. 109³) dot. enumeratywnie wyliczonych czynności: zbycie przedsiębiorstwa, dokonanie czynności oddającej je w czasowe korzystanie, zbycie i obciążanie nieruchomości → inaczej postanowienia tego rodzaju w prokurze są bezwzględnie nieważne (art. 58 § 1 kc) → możliwość dokonania tych czynności przez prokurenta na podstawie pełnomocnictwa do poszczególnych czynności prawnych - z zachowaniem szczególnej formy (art. 109³ w zw. z art. 98 i 99 § 1 kc).

• zakres umocowania prokurenta nie może być ze skutkiem wobec osób trzecich (zewnętrznym) ograniczony (art. 109¹ § 2 kc) → wyjątki:

• w razie ustanowienia kilku prokurentów (czy łączna czy oddzielna decyduje przedsiębiorca):

• prokura oddzielna - każdy z prokurentów działa samodzielnie (może sam dokonywać czynności);

• prokura łączna - przedsiębiorca określa zakres umocowania każdego z prokurentów lub konieczność współdziałania

• obowiązek zgłoszenia do rejestru rodzaju prokury, a w przypadku łącznej tez sposobu jej wykonania;

• niezależnie od rodzaju każdy może odbierać oświadczenia lub pisma kierowane do przedsiębiorcy;

• prokura oddziałowa - gdy dot. tylko zakresu spraw wpisanych do rejestru oddziału przedsiębior­stwa. Przed wprowadzeniem tej regulacji doktryna i judykatury odrzucały możliwość ustanowienia takie prokury;

• w stosunku podstawowym strony mogą ustalić, że prokurent nie będzie wykonywał pewnych czynności, ale nie będzie to miało skutku wobec osób trzecich, a jedynie może stworzyć obowiązek odszkodowawczy albo odwołanie prokury (wg. A. Szajkowskiego);

• prokurent podpisuje się zgodnie ze wzorem znajdującym się w aktach rejestrowych i musi zaznaczyć że występuje w roli prokurenta, chyba, że wynika to z treści dokumentu;

Wygaśniecie prokury (→ obowiązek zgłoszenia do rejestru)

• odwołana w każdym czasie i bez podania przyczyn i nie stosuje się możliwości zrzeczenia;

• ustanie prowadzenia działalności w skutek wykreślenia z rejestru, ogło­szenia upadłości, otwarcia likwidacji oraz przekształcenie przedsiębiorcy;

• śmierć, utrata pełnej zdolności do czynności prawnych i zrzeczenie się prokury przez prokurenta;

Nie wygasa

• śmierć i utrata zdolności do czynności prawnych przedsiębiorcy nie powoduje wygaśnięcia prokury;

WPŁYW WADLIWOŚCI CZYNNOŚCI PRAWNYCH NA ICH SKUTECZNOŚĆ PRAWNĄ

I. Czynności konwencjonalne

• czynności konwencjonalne „istnieją” ponieważ pewne reguły konstruują je, a dokładnie reguły te wskazują jak człowiek powinien się zachować, by jego działania uznać za czynność konwencjonalną (tworzą możliwość rozpoznania postępowania jako danego typu czynność konwencjonalną) → dlatego i ze względu na ich społeczną funkcję można je klasyfikować jako ważne lub nieważne → 2 teorie:

• jednorodne pojęcie nieważności - tzn. dana czynność jest albo ważna albo nieważna, tzn. albo wywołuje określone następstwa albo nie, co zależy od spełniania wszystkich przesłanek czynności konwencjonalnej;

• w prawie cywilnym różne pojęcia nieważności - aż do konstrukcji czynności prawnej nie istniejącej, co nie oznacza, że dana czynność nie jest czynnością konwencjonalną, ale jedynie nie wywiera jej skutków;

• problem → wśród reguł określających czynności prawne są reguły konstruujące (decydują o zakwalifikowaniu danego zachowania jako czynności prawnej) oraz reguły, które tylko pomniejszają efektywność dokonanej czynności;

II. Nieistniejące i nieważne czynności prawne

• brak powszechnie zaaprobowanych kryteriów odróżnienia czynności prawnej wadliwej od czynności prawnej nieistniejącej, ale dominujący pogląd:

• nieistniejące czynności prawne to takie w których nie można odnaleźć oświadczenia woli → czynności te nie podlegają kwalifikacji na ważne i nieważne, gdyż nie są traktowane jako czynności prawne dopiero złożenie oświadczenia woli może być oceniane pod kątem ważności i dopiero wtedy uwzględnia się reguły prawne konstruujące czynność prawną → nieważna czynność prawna oznacza że czynność prawna opatrzona jest swoistą sankcją nieważności (nie wywołuje przewidzianych skutków)

• sankcja ta nie polega na zada­waniu przez organ państwowy jakiejś dolegliwości podmiotowi, ale dolegliwość wynika z braku osiągnięcia celu;

POSTACIE BEZSKUTECZNOŚCI CZYNNOŚCI PRAWNEJ

I. Nieważność

Uwagi ogólne

• System prawny uznaje za nieważne czynności prawne w razie:

• sprzeczności oświad­czenia woli z bezwzględnie wiążącymi normami prawnymi lub zasadami współżycia społecz­nego (art. 58 kc);

• braku odpowiedniej zdolności do czynności prawnej (art. 10 i n. kc);

• niektórych wad oświadczenia woli (art. 82, 83 kc);

• niedochowania formy przewi­dzianej ze skutkiem ad solemnitatem (art. 73 i n. kc);

• Nieważna (bezwzględnie) czynność prawna nie wywiera skutków prawnych

• nieważna od samego początku i to z mocy prawa;

• sąd uwzględnia stan ten z urzędu, bez konieczności zgłaszania jakichkolwiek wniosków (tak SN);

• charakter definitywny, tzn. każdy i zawsze może się na nią po­wołać i nie można uznać tego za nadużycie prawa (tak SN);

• jeśli czynność prawna nie wywołuje żadnych skutków prawnych, wtedy jest nieważna, gdyż nie ma wtedy swojego sensu, ale ustawa czasem wiąże z taką czynnością swoiste konse­kwencje (np. art. 387, 410, 411 kc);

• zgodnie z art. 58 § 3 czynność prawna może być nieważna jedynie w części;

• w tak zarysowanej koncepcji nieważności wyłom czynią 2 instytucje uznane przez panujący pogląd:

• konwalidacja;

• konwersja.

Konwalidacja (uzdrowienie)

• to uznanie jej z mocą wsteczną za czynność ważną w następ­stwie jakichś faktów późniejszych; stosowana tylko w ustawowo przewidzianych przypadkach, które zarazem określają fakty (upływ czasu, wykonanie czynności, wpis do rejestru) konwalidujące tą czynność (np. art. 14 § 2, art. 890, 945 § 2 kc);

Konwersja → dokonywana w drodze wykładani oświadczeń woli; zabieg interpretacyjny w celu uratowania nieważnej czynności prawnej, np. w prawie spadkowym (wg. B);

• to przemiana nieważnej czynności prawnej na inną, ważną czynność prawną, odpowiadającą przynajmniej częściowo hipote­tycznej woli stron (np. nieważne poręczenie wekslowe w ważne poręczenie z art. 876 i nast. kc);

• wg. Radwańskiego lepiej posłużyć się zamiast tą koncepcją, koncepcją wykładni oświadczeń woli, gdyż założenia konwersji (jak przekształcenie czy hipotetyczna wola) są trudne do zrozumienia;

II. Wzruszalność (nieważność względna; unieważnialność)

• czynność prawna wzruszalna wywołuje wszystkie określone w jej treści skutki prawne, ale w sytuacjach w ustawie wskazanych skutki te mogą ulec uchyleniu lub zmianie, jeżeli uprawniona osoba skorzysta z przysługującego jej w tym względzie prawa podmiotowego i to we wskazanym terminie;

• czynność prawna może być wzruszona przez:

• samo (pozasądowe) oświadczenie woli uprawnionego podmiotu, np. art. 88 kc;

• konstytutywne orzeczenie sądu, prowadzące do unieważnienia albo do zmiany treści czynności prawnej, np. art. 70⁵ kc, art. 388 kc;

• konsekwencje wzruszenia czynności następują ze skutkiem wstecznym (ex tunc);

• ograniczone terminem zawitym, gdyż chodzi tu o realizację uprawnienia kształtującego, a nie roszczenia;

III. Bezskuteczność zawieszona

• tymczasowe wstrzy­manie skutków dokonanej czynności prawnej do momentu nadejścia okre­ślonego zdarzenia → stan ten powoduje, że strony nie mogą uwolnić się od zawartej umowy powołując się na jej nieważność;

• tylko ustawa może wyznaczać takie sytuacje i wskazać na zdarzenia, które odwieszają skuteczność czynności, np. art. 18 § 3, art. 103 § 2, art. 248 § 2, art. 519 § 2 kc;

• takim zdarzeniem odwieszającym jest zgoda wyrażona ex post → ma moc wsteczną;

• podmioty - osoba trzecia (ze względu na ochronę ich interesów, np. przy przejęciu długu), ale też strona czynności (np. art. 18 § 2);

IV. Bezskuteczność względna

Uwagi ogólne

• ta konstrukcja służy ochronie interesów osoby trzeciej poprzez uznanie za bezskuteczną względem nie danej czynności prawnej, przy jednoczesnym utrzymaniu ważności czynności, tzn. wywołuje ona skutki między jej uczestnikami → czynność ta jest od samego po­czątku ważna, a jedynie wobec określonych osób nieskuteczna;

• podmiot chroniony (wierzyciel) może wykonywać swoje prawo (wierzytelność) tak, jakby czynność ta w ogóle nie została dokonana → może realizować wierzytelność względem dłużnika, ale i względem jego kontrahenta;

• ma zastosowanie:

• z mocy samego prawa (tzw. przedmiotowo-względna), np. art. 1036 zd. 2 kc;

• z mocy konstytutywnego orzeczenia sądu (tzw. podmiotowo-względna), np. art. 59, 527, 916 i 1024 kc;

Konstrukcja bezskuteczności względnej na podstawie art. 59 kc

• art. 59 kc „W razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni cał­kowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trze­ciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Uznania umowy za bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia”

Trzy Przesłanki

1. istnienie roszczenia osoby trzeciej do strony umowy;

2. dłużnik (po zaistnieniu wierzytelności) zawarł umowę, która czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym dochodzenie wierzytelności:

• SN wyjaśnił zarazem, że roszczenie osoby trzeciej (A) powin­no pozostawać w takim stosunku do umowy zawartej przez strony umowy (B i C), że „samo jej wykonanie czyni niemożliwym zadośćuczynienie” roszczeniu osoby trzeciej → tzn. niemożliwość zaspokojenia roszczenia A powinna być bezpośrednim skutkiem wykonania umowy między B i C. Ochrona przewidziana w art. 59 kc ma bo­wiem umożliwić osobie uprawnionej (A) „uzyskanie realnego wykonania świad­czenia” - w takiej mianowicie postaci, w jakiej dłużnik (B) obowiązany jest świadczyć na rzecz uprawnionego (A). Ogólna sytuacja majątkowa dłużnika, w szczególności to, czy jest on wypłacalny, nie ma doniosłości przy stosowaniu art. 59 kc;

• jeśli umowa była odpłatna - strony musiały wiedzieć o roszczeniu, ale nie musiały zdawać sobie sprawy z tego, że umowa ta uniemożliwia dochodzenie roszczenia, a jeśli była nieodpłatna to nie ma znaczenia czy strony wiedziały o istnieniu roszczenia (→ silniejsza ochrona osoby, która nabyła prawo odpłatnie);

• ciężar dowodu, że strony wiedziały o istnieniu roszczenia spoczywa na osobie trzeciej, ale może to być bardzo trudne, gdyż z kontrahentem dłużnika osoba trzecia nie miała kontaktu;

Skutki i funkcja

• jeśli spełnią się w/w przesłanki osoba trzecia może żądać uznania umowy za bezskutecz­ną w stosunku do niej wytaczając powództwo przeciwko wszystkim uczestnikom umowy, a sąd wydaje wyrok konstytutywny;

• wyrok ten nie kreuje nowego zobowiązania po stronie kontrahenta dłużnika, lecz ogranicza skuteczność jego umowy z dłużnikiem osoby trzeciej;

• termin zawity - 1 rok od zawarcia umowy;

• Z faktu, że norma art. 59 kc chroni przed niemożliwością świadczenia, można wyciągnąć wniosek o ograniczeniu pola jej zastosowania do roszczeń niepieniężnych. Natomiast przede wszystkim odnosi się ona do przypadków naruszenia obligacyjnego prawa do indywidualnie oznaczonej rzeczy. Pomijając tutaj analizę poszczególnych przypadków zastosowania tej normy, należy wskazać na jej użyteczność w zakresie przewłaszczeń na zabezpieczenie - umów masowo obecnie zawieranych. W tym zakresie pełni ona pożyteczną i samodzielną funkcję. Praktyka nie potwierdziła krytycznych ocen związanych z wprowadzeniem jej do kc.

• konstrukcja ta pojawiła się w średniowieczu pod nazwą ius ad rem (prawo do rzeczy), też w Landrechcie Pruskim z 1794 r, ale już nie było jej w kodyfikacjach XIX-wiecznych. W Polsce dopiero w 1965 r. w KC, co spotkało się z ostrą krytyką A. Ohanowicza.

PRZEDAWNIENIE I TERMINY ZAWITE

DAWNOŚĆ

I. Pojęcie i funkcja

• przedawnienie i terminy zawite należą do zdarzeń prawnych określanych mianem dawności - ich elementem jest upływ czasu, który stanowi konieczną ale nie jedyną przesłankę wskazanych skutków prawnych;

• funkcja społeczna - likwidacja kolizji pomiędzy stanem prawnym a trwającym dłuższy czas stanem faktycznym, gdyż jak wyraził się SN taki stan niepewności jest zjawiskiem społecznie niepożądanym;

• instytucje te chronią interesy obu stron, gdyż z jednej strony bezczynność i brak zainteresowania swoimi sprawami nie powinien być nagradzany, a z drugiej strony po upływie długiego czasu osoba ma prawo mniemać, że nikomu nie przysługują przeciwko niej żadne uprawnienia. Dodatkowo należy pamiętać o trudnościach dowodowych jakie powstają wraz z upływem czasu;

II. Rodzaje

2 drogi realizacji celów dawności:

• prowadzi do nabycia prawa (tematyka prawa rzeczowego):

• zasiedzenie - nabycie prawa podmiotowego w drodze długotrwałego wykonywania tego prawa przez osobę nieuprawnioną (art. 172-176 kc);

• przemilczenie - bezczynność uprawnionego; brak uregulowania w przepisach ogólnych, a opiera się na przepisach szczególnych określających sposoby nabycia własności (np. art. 187 kc, czy dekret o majątkach opuszczonych i poniemieckich);

• prowadzi do osłabienia lub utraty prawa, jeżeli nie zrealizuje się go w określonym czasie:

• przedawnienie

• terminy zawite (prekluzja)

• zasadniczo te 2 drogi w swoim ostatecznym rezultacie nie różnią się tak bardzo, gdyż choć grupa I prowadzi do nabycia, to zarazem do utraty tego prawa przez inną osobę, a ponadto przedawnienie może mieć zastosowanie również w I grupie (np. art. 175 - przepisy dot. biegu przedawnienia stosować odpowiednio do biegu zasiedzenia).

PRZEDAWNIENIE

I. Pojęcie

Przedmiot

• przedmiotem przedawnienia mogą być tylko roszczenia majątkowe (art. 117 § 1) → przedawnienie roszczeń; wiec nie ulegają przedawnieniu w świetle tych przepisów:

• roszczenia nie mające charaktery cywilnoprawnego (np. procesowe, administracyjne);

• uprawnienia cywilnoprawne o innej postaci niż roszczenia (np. prawa podmiotowe bezwzględne, uprawnienia kształtujące);

• roszczenia niemajątkowe (np. służące do ochrony dóbr osobistych);

• czasem ustawy wskazują wyjątkowo niektóre cywilnoprawne roszczenia majątkowe (np. roszczenia windykacyjne, negatoryjne trwają wieczyście).

• mogą ulec przedawnieniu na podstawie innych przepisów;

Zarzut przedawnienia

• art. 117 § 2 - w razie upłynięcia terminu przedawnienia osoba może uchylić się od jego zaspokojenia, o ile podniesie zarzut przedawnienia przed sądem, gdyż sąd nie może uwzględnić go z urzędu;

• możność odmowy świadczenia przez podniesienie zarzutu przedawnienia uznaje się za prawo podmiotowe, stąd sąd może zarzutu nie uwzględnić, jeśli uzna że byłoby to nadużycie prawa podmiotowego (art. 5 kc), ale ze względu na funkcję tego prawa SN „zaleca” czynić to ostrożnie;

• można zrzec się korzystania z zarzutu przedawnienia (art. 117 § 2) - czynność jednostronna, nieformalna, wymagająca dojścia do drugiej strony (art. 61) i nieodwołalna (wg SN), która może być ważnie dokonana po upływie terminu przedawnienia.

Skutek

• roszczenie przedawnione nie gaśnie, a jedynie nie może być zrealizowane → po oddaleniu powództwa przez sąd przybiera postać roszczenia niezupełnego (odpowiada mu tzw. zobowiązanie naturalne) i nadal uznawane jest za istniejące, gdyż jeżeli dłużnik pomimo upływu terminu przedawnienia spełni świadczenie, nie będzie mógł żądać zwrotu świadczenia, gdyż w świetle prawa jego świadczenie było należne;

• roszczenia przedawnione mogą być przedmiotem potrącenia (art. 502 kc), oraz odnowienia (art. 506 kc) i ugody (art. 917 kc)

II. Terminy

Długość

• art. 119 - terminy przedawnienia nie mogą być zmieniane wolą stron - norma bezwzględnie wiążąca;

• art. 118 - ogólne terminy, o ile przepis szczególny nie stanowi inaczej:

• 3 lata - roszczenia o świadczenia okresowe (tzn. spełniane periodycznie, bez względu na podmioty) i związane z prowadzeniem działalności gospodarczej (istotne jest, że uprawniony musi być przedsiębiorcą, nieważne przeciwko komu stosuje się roszczenie, oraz roszczenie musi dot. działalności gospodarczej);

• 10 lat - wszystkie inne roszczenia

• inne terminy uregulowane w przepisach szczególnych.

Obliczanie biegu terminu

• art. 120 - bieg terminu przedawnienie rozpoczyna się, gdy roszczenie stało się wymagalne → SN zdefiniował „wymagalność to stan, w którym wierzyciel ma prawną możliwość żądania zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności. Jest to stan potencjalny o charakterze obiektywnym, którego początek następuje od chwili, w której wierzytelność zostaje uaktywniona” patrz art. 455 kc - wezwanie;

wyjątki:

• § 2 - roszczenia o zaniechanie - od dnia, w którym nie zastosowała się dana osoba do treści zobowiązania

• § 1 zd. 2 - czasem zależy od podjęcia określonego działania, np. wezwania dłużnika do spełnienia świadczenia, ale by uniemożliwić wieczne trwanie biegu przedawnienia bieg przedawnienia zaczyna się w dniu, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najkrótszym możliwym terminie.

• w przepisach szczególnych też innego rodzaju fakty, od których liczy się bieg przedawnienia;

III. Zawieszenie biegu terminu

• 2 rodzaje konsekwencji zawieszenia - przesunięcie początku biegu przedawniania lub nieuwzględnienie przy obliczaniu terminu odpowiedniego okresu;

• art. 121 - bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu:

• siła wyższa uniemożliwiająca dochodzenie swoich spraw przed sądem lub innym organem - do czasu ustania przeszkody, wg. SN jest to coś zewnętrznego, powszechnego, jak wojna, epidemia, ale nie zwykłą choroba (okres PRL to okres zawieszenia działalności sądów);

• stosunek rodzinny lub opiekuńczy (pomiędzy małżonkami, dziećmi a rodzicami, osobom nie mającym pełnej zdolności do czynności prawnych a opiekunami) - do czasu ustania stosunku;

• art. 122 - wprowadza silniejszą ochronę osoby, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych - zakończenie przedawnienia przesunięte jest na okres 2 lat od czasu ustanowienia przedstawiciela ustawowego albo ustania przyczyny jego ustanowienia;

• ust. 2 - jeśli termin przedawnienia jest krótszy niż 2 lata, to zaczyna się od dnia ustanowienia przedstawiciela ustawowego albo od dnia ustania przyczyny jego ustanowienia;

• ust. 3 - ust. 1 i 2 stosuje się też do osób, w stosunku do których istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia.

IV. Przerwa biegu przedawnienia

Uwagi ogólne

• nie uwzględnia się czasu jaki minął do momentu wystąpienia zdarzenia, a po tym zdarzeniu bieg przedawnienia zaczyna się na nowo (art. 124 § 1);

• 2 rodzaje zdarzeń powodują przerwę biegu przedawnienia:

Dochodzenie roszczenia

• art. 123 § 1 pkt. 1 - każda czynność przed sadem, organem, sądem polubownym, przedsięwzięta bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia → kontrowersje jakie czynności (poza wytoczeniem powództwa) procesowe powodują przerwę, a sądy bardzo wąsko interpretują ten przepis, dlatego jedyny pewny środek to powództwo lub sąd arbitrażowy;

• art. 124 ust. 2 - ponowny bieg przedawnienia zaczyna się dopiero po zakończonym postępowaniu przed w/w organem;

• art. 125 roszczenie stwierdzone prawomocnym wyrokiem przedawnia się:

• po 10 latach, nawet jeśli termin jest krótszy;

• po 3 latach w stosunku do roszczeń o świadczenia okresowe.

Uznanie roszczenia

• art. 123 § 1 pkt. 2 - uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje, niekoniecznie przed sądem czy innym organem → szeroko interpretowany;

• 2 poglądy na kwalifikację prawną uznania przerywającego przedawnienie:

• uznanie to czynność prawna, w szczególności jednostronne oświadczenie woli uznającego (tzw. uznanie właściwe) → tak wg. Szpunara, przez Radwańskiego odrzucone;

• uznanie to działanie podobne do czynności prawnej (tzw. uznanie niewłaściwe) → polegające na zakomunikowaniu oświadczenia wiedzy wywierający skutek prawny w postaci przerwania przedawnienia o ile zgodnie z art. 61 dojdzie do wiadomości wierzyciela. Może być wyrażone w dowolnej formie, też znakami niejęzykowymi. Jest skuteczne, gdy uznający miał faktyczną świadomość swojego oświadczenia oraz gdy składał je dobrowolnie.

• w przypadku osób prawnych nie konieczne jest by oświadczenie wiedzy składał tylko organ tej osoby (inaczej SN w 1995 r.);

• nie wywołuje innych skutków prawnych, w szczególności dłużnik ma nadal przysługujące mu wobec wierzyciela zarzuty;

• uznanie po upływie biegu przedawnienia nie zmienia sytuacji, tzn. dług nadal pozostaje niezaskarżalny;

• uznanie właściwe roszczenia - umowa, w której dłużnik określa swoją wolę wykonania swojego długu:

• umowa nie określona w ustawie, ale dopuszczalna na zasadzie art. 353¹ kc;

• forma dowolna;

• skutki prawne to oprócz przerwania biegu przedawnienia, również te określone w umowie, zrekonstruowane zgodnie z art. 56 i 65 kc;

• zawarta po upływie przedawnienia wywiera skutek zrzeczenia się zarzutu przedawnienia (wg SN);

• w razie nieważności umowy przerwa biegu przedawnienia nie następuje tylko wtedy, gdy wyrażone w niej oświadczenie dłużnika nie spełnia przesłanek uznania niewłaściwego (świadomość i dobrowolność).

TERMINY ZAWITE

I. Pojęcie i rodzaje

• silniejsza obrona dłużnika w związku z bezczynnością wierzyciela powodująca wygaśnięcie przysługującego wierzycielowi prawa po upłynięciu terminu zawitego/prekluzyjnego;

• typy terminów zawitych:

• terminy do dochodzenia prawa przed organem państwowym → terminy dochodzenia roszczeń (art. 344 § 2 kc), terminy dochodzenia praw stanu cywilnego (art. 63 kro), terminy do wytaczania powództw o ukształtowanie lub ustalenie praw majątkowych (art. 534 kc);

• terminy do dokonywania czynności pozasądowych → terminy wykonywania praw kształtujących o charakterze majątkowym albo niemajątkowym (art. 88 kc, art. 58 kro), terminy do wykonywania zawiadomień (art. 563 § 1 kc), terminy do dochodzenia praw wynikających z członkowstwa w spółdzielni w tzw. postępowaniu wewnątrzspółdzielczym;

• terminy wygaśnięcia praw podmiotowych → termin wygaśnięcia służebności gruntowej (art. 293 kc).

• brak przepisów ogólnych, uregulowane jedynie w przepisach szczególnych, ale terminy te z reguły są bardzo krótkie oraz mają charakter norm bezwzględnie wiążących, choć w wyraźnie przewidzianych przypadkach mogą mieć charakter norm względnie wiążących

II. Skutki

• wygaśnięcie uprawnienia, więc sąd/organ uwzględnia to z urzędu (choć czasem w przepisach szczególnych łagodniejsze konsekwencje), stąd nie stosuje się art. 5 kc jako łagodzącego rygoryzm (choć są odmienne poglądy, ale nawet w nich podkreśla się wyjątkowość stosowania art. 5 w przypadku prekluzji);

• można stosować odpowiednio (mając na uwadze różnice między prekluzją a przedawnieniem) przepisy dot. zawieszenia i przerwania biegu przedawnienia, w szczególności art. 121 § 1 pkt. 4 dot. siły wyższej, oraz art. 123 § 1 pkt. 2 o skutku uznania, gdyż nie zgadzałoby się z zasadami współżycia społecznego by dłużnik korzystał ze swojego nielojalnego postępowania.

57

---