Status prawny obszarów morskich
Kategorie obszarów morskich
Najogólniej można podzielić je na wody terytorialne i morze otwarte. W skład terytorium morskiego państwa wchodzą dwie kategorie wód: wody wewnętrzne oraz morze terytorialne.
Biorąc za punkt wyjścia zakres jurysdykcji państwa, obszary morskie można podzielić na 3 kategorie: na obszary wchodzące w skład terytorium państwowego, na obszary podlegające w ograniczonym stopniu jurysdykcji lub prawom suwerennego państwa i na obszary znajdujące się poza granicami jurysdykcji państwowej.
Pierwsza i druga konferencja prawa morza
Pierwsza konferencja odbyła się w Genewie i trwała od 24 lutego do 27 kwietnia 1958r. w wyniku jej prac podpisano 4 konwencje: w sprawie morza terytorialnego i strefy przyległej; w sprawie morza otwartego; w sprawie rybołówstwa i konserwacji zasobów żywych morza otwartego, oraz w sprawie szelfu kontyentalnego
Druga konferencja odbyła się w 1960r. i miała na celu wyraźnie określić szerokość morza terytorialnego jednak nie udało się tego zrobić.
Trzecia konferencja prawa morza w istocie miała za zadanie rewizję całego istniejącego prawa morskiego.
Trwała 10 lat (od 1973 do 1982) i uznawana jest za jedną z największych i najważniejszych konferencji w historii stosunków międzynarodowych. Uczestniczyło w niej 157 państw, a w wyniku jej prac doszło do wypracowania i przyjęcia konwencji o prawie morza, będącej swoistą konstytucją mórz i oceanów.
Obszary morskie wchodzące w skład terytorium państwowego
Morskie wody wewnętrzne
są to wody znajdujące się między lądem a wewnętrzną granicą morza terytorialnego. Zalicza się do nich zatoki morskie o określonym rozwarciu, zatoki historyczne oraz wody portów
wody wewnętrzne podlegają wyłącznej i całkowitej władzy państwa nadbrzeżnego, rozciągającej się również na przestrzeń powietrzną i dno. W wodach wewnętrznych nie obowiązuje prawo nieszkodliwego przepływu.
wody archipelagowe- ta kategoria wód wewnętrznych pojawiła się w roku 1982 na konwencji o prawie morza. Obowiązuje na nich prawo nieszkodliwego przepływu, są to trasy normalnie wykorzystywane dla żeglugi międzynarodowej. (Swoboda żeglugi na wodach archipelagowych)
zatoki- są również wodami wewnętrznymi, jeśli brzegi należą do jednego państwa, a odległość między punktami wytyczającymi jej naturalne ujście nie przekracza 24 mil. Również zatoki historyczne, mimo, że szerokość ich rozwarcia jest większa niż 24 mile, a podstawą do tego jest długotrwałe i efektywne wykonywanie zwierzchnictwa terytorialnego przez państwo nadbrzeżne.
np. Zatoka Gdańska - cześć wód zatoki zostało uznanych za wody wewnętrzne, jednak Polska nigdy nie wysuwała
roszczeń do uznania Zatoki Gdańskiej za zatokę historyczną
porty morskie- wody portów morskich są uznawane za wody wewnętrzne, a więc miejsca gdzie statki zawijają w celu załadowania lub wyładowania pasażerów i towarów. Porty wojskowe, rybackie czy obsługujące wyłącznie żeglugę kabotażową, są portami zamkniętymi. Porty podlegają prawu i władzy państwa nadbrzeżnego
redy- to wejścia do portów, w niektórych państwach traktowane są jako wody wewnętrzne.
Morze terytorialne
jest to pas wód morskich położonych między wybrzeżem albo wodami wewnętrznymi z jednej strony a morzem otwartym z drugiej. Państwo nadbrzeżne sprawuje nad nim swą suwerenność
delimitacja (ustalenie przebiegu granicy) morza terytorialnego- w celu jej przeprowadzenia państwo nadbrzeżne musi wyznaczyć linię podstawową, czyli wewnętrzną granicę, oraz ustalić jej szerokość.
szerokość morza terytorialnego- Konwencja genewska o morzu terytorialnym pośrednio potwierdziła dopuszczalność ustanowienia 12-milowego morza terytorialnego, uznając możliwość ustanawiania pasa przyległego o szerokości nie przekraczającej 12 mil, oraz uznania wód zatoki za wody wewnętrzne, gdy wejście do niej nie przekracza 24 mil
prawo nieszkodliwego przepływu- Konwencja genewska wyjaśnia, że przepływ jest nie szkodliwy, gdy nie zagraża pokojowi, bezpieczeństwu lub porządkowi państwa nadbrzeżnego. Prawo nieszkodliwego przepływu statków handlowych nie budzi wątpliwości, jednak okrętom wojennym państwa odmawiają tego prawa uzależniając je od swojej zgody
warunki nieszkodliwego przepływu- w konwencji z roku 1982r. sprecyzowano warunki nieszkodliwego przepływu i uznano, że przepływ będzie zagrażał pokojowi państwa nadbrzeżnego, gdy statek podejmie działania polegające na:
groźbie lub użyciu siły przeciwko suwerenności państwa nadbrzeżnego, lub pogwałceniu w jakiś sposób zasad prawa międzynarodowego wymienionych w Karcie NZ
ćwiczeniu lub użyciu wszelkiego rodzaju broni
zbieraniu informacji mający na celu osłabienie obronności lub bezpieczeństwa państwa nadbrzeżnego.
Obszary morskie podlegające ograniczonej jurysdykcji lub suwerenności państwa nadbrzeżnego
Morski pas przyległy
jest to obszar morza o określonej szerokości, przylegający do zewnętrznej granicy morza terytorialnego, na którym państwo nadbrzeżne sprawuje w odniesieniu do obcych statków kontrolę w specjalnie przewidzianych dziedzinach i ograniczonym zakresie. Konwencja o prawie morza przewiduje możliwość ustanawiania morskiego pasa przyległego o szerokości nie przekraczającej 24 mil.
Morska strefa ekonomiczna i strefa rybołówstwa
Faktycznymi twórcami tej koncepcji są państwa afrykańskie, a ich stanowisko zostało sformułowane na regionalnym seminarium prawa morza, jakie odbyło się w Jaunde w czerwcu 1972r.
Wprowadzenie stref oznaczało, że poza granicami morza terytorialnego, na obszarze morza otwartego, przekreślona została dotychczasowa zasada wolności rybołówstwa. Strefy obejmują także zasoby naturalne dna, i to nie tylko szelfu kontynentalnego, gdzie państwa już obecnie mają wyłączne prawa, lecz również leżących poza krawędzią szelfu w obrębie 200mil.
Istota prawna- w wyłącznej strefie ekonomicznej, której szerokość nie morze przekroczyć 200 mil, państwo nadbrzeżne ma prawa suwerenne do badania i eksploatacji, ochrony i gospodarowania zasobami naturalnymi. W wyłącznej strefie ekonomicznej wszystkie państwa korzystają z wolności żeglugi i przelotu, układania kabli i rurociągów itp.
zasady uprawiania rybołówstwa w strefie- zgodnie z konwencją z roku 1982 państwo nadbrzeżne samo określa wysokość dopuszczalnego połowu żywych zasobów w strefie, przy czym biorąc pod uwagę najlepsze z dostępnych mu informacji naukowych, powinno chronić żywe zasoby od niebezpieczeństwa przełowienia. Jeśli państwo nie jest w stanie pozyskać dopuszczalnego odłowu, powinno udostępnić innym państwom możliwość korzystania z nadwyżki
praktyka międzynarodowa- strefy rybołówstwa utrzymało do chwili obecnej tylko 25 państw, podczas gdy wyłączną strefę ekonomiczną posiada 81 państw, gdyż daje ona znacznie dalej idące uprawnienia.
Szelf kontynentalny
Do powstania tej strefy doprowadził rozwój nauki i techniki umożliwiający prowadzenie badań oraz eksploatacji bogactw naturalnych znajdujących się na dnie morskim. Wiele państw wysuwało jednostronne roszczenia do szelfu, trzeba było, więc uregulować ten problem, co nastąpiło w IV konwencji genewskiej.
IV konwencja genewska z 1958r.- szelf wg niej to dno morskie oraz warstwy ziemi pod dnem morskim przylegające do wybrzeża, lecz znajdujące się poza granicami morza terytorialnego. Zewnętrzna granica szelfu przebiega w miejscu gdzie głębokość wody nie przekracza 200 metrów, może ona jednak wykraczać poza nią, jeśli istnieje możliwość eksploatacji zasobów naturalnych
prawo państwa nadbrzeżnego- państwo wykonuje nad szelfem kontynentalnym prawa suwerenne w celu badania i eksploatacji jego naturalnych zasobów. Prawa mają charakter ekskluzywny tzn., że nawet, jeśli nie prowadzi badań to żadne inne państwo nie może tego robić. Nie daje mu suwerenności nad szelfem.
Zewnętrzna granica szelfu- zgodnie z definicją szelfu kontynentalnego, przyjętą w konwencji o prawie morza, sięga on do zewnętrznego skraju krawędzi kontynentalnej, która zgodnie z tzw. formułą irlandzką może być wyznaczana albo linią łączącą najbardziej wysunięte punkty zewnętrzne, albo linią wyznaczającą punkty znajdujące się w odległości nie większej niż 60 mil od podnóża zbocza kontynentalnego.
Obszary morskie poza granicami jurysdykcji państwowej
Morze otwarte
Granica morza otwartego- morze otwarte obejmuje wody morskie znajdujące się poza granicami morza terytorialnego. Konwencja z 1982r. wyłącza z pojęcia morza otwartego wyłączną strefę ekonomiczną
Zasada wolności morza- wolność mórz jest istota prawną morza otwartego, oznacza ona, że wszystkim przysługuje prawo rozsądnego czerpania pożytków z morza otwartego. Wolność mórz obejmuje wolność żeglugi, wolność rybołówstwa, wolność zakładania kabli podmorskich i rurociągów, wolność przelotu
Wolność żeglugi- oznacza, że każde państwo, niezależnie czy posiada wybrzeże morskie czy nie, ma prawo korzystania z morza otwartego dla żeglugi swoich statków handlowych oraz okrętów wojennych. Istnienie faktycznego związku miedzy statkiem a państwem jest niezbędne w interesie międzynarodowej żeglugi. Na morzu otwartym statki podlegają prawu i władzy tylko państwa, do którego należą
Prawo wizyty i rewizji. Od zasady nie podlegania statków na morzu otwartym władzy innych państw są trzy wyjątki. Okręt wojenny innego państwa ma prawo dokonania wizyty i rewizji, gdy istnieje podejrzenie, że obcy statek trudni się piractwem, uprawia handel niewolnikami, mimo żeglowania pod obcą banderą ma w rzeczywistości tę samą, przynależność, co okręt wojenny.
Prawo pościgu- na otwartym morzu istnieje prawo pościgu, czyli prawo państwa nadbrzeżnego do ścigania obcego statku, gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, że statek lub jego załoga dopuścili się naruszenia praw lub przepisów państwa nadbrzeżnego. Pościg może być podjęty tylko przez okręty wojenne lub samoloty wojskowe. Pościg kończy się w momencie zatrzymania ściganego statku lub, gdy wpłynie on na morze terytorialne trzeciego państwa.
Wolność rybołówstwa- z wolności morza otwartego wynika, prawo wszystkich państw do eksploatacji zasobów żywych, może ona podlegać uzgodnionym ograniczeniom
Ochrona środowiska morskiego przed zanieczyszczeniem- wynika z postępującego zanieczyszczenia, które powoduje niebezpieczeństwo przekroczenia granicy samooczyszczania się mórz i tym samym zniszczenia ich zasób biologicznych
Wolność zakładania kabli- wykształciła się w związku z postępem technicznym i objęła także rurociągi. Konwencja paryska z 1884r. potwierdza prawo każdego państwa do układania kabli i rurociągów, przy czym - z zastrzeżeniem praw państwa nadbrzeżnego na szelfie - nie może ono przeszkadzać w ich zakładaniu czy konserwacjiw
wolność przelotu. W przestrzeni powietrznej nad morzem otwartym wszystkie państwa korzystają z wolności przelotu, czyli swobody uprawiania żeglugi statkami powietrznymi posiadającymi ich przynależność i podlegającymi ich władzy
Do czterech wolności, wymienionych w konwencji wiedeńskiej o morzu otwartym konwencja o prawie morza z 1982r. dodała jeszcze dwie:
Wolność budowania sztucznych wysp- Konwencja nie zawiera żadnych postanowień odnoszących się do zasad korzystania z tej wolności, lecz jedynie wymaga uwzględnienia postanowień dotyczących szelfu kontynentalnego
Wolność badań naukowych- Konwencja nie precyzuje szczegółowo warunków prowadzenia badań, jednak ogólne zasady przewidują prowadzenie badań w celach pokojowych, przy użyciu środków i metod zgodnych z konwencją.
Dno mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej
Problemy statusu prawnego dna mórz i oceanów- ustalono, że postanowienia dotyczące szelfu kontynentalnego nie mogą się odnosić do całego dna mórz i oceanów. Na dnie znajdują się nadające się do eksploatacji przemysłowej tzw. konkrecje polimetaliczne zawierające m.in. nikiel, miedź, kobalt, mangan.
Prace ONZ. 17 grudnia 1970r.- Zgromadzenie Ogólne uchwaliło deklarację zasad dotyczących dna mórz i oceanów poza granicami jurysdykcji państwowej
Deklaracja zasad dotycząca dna mórz i oceanów- dno mórz i oceanów oraz jego wnętrze, leżące poza granicami jurysdykcji państwowej zostało uznane za wspólne dziedzictwo ludzkości. Obszar jest dostępny do użytkowania wyłącznie celach pokojowych, a badania i eksploatacja prowadzone są wyłącznie dla dobra całej ludzkości.
Konwencja o prawie morza z 16 listopada 1944r. Obszar międzynarodowy, znajdujący się po zewnętrznej stronie szelfu kontynentalnego został uznany za wspólne dziedzictwo ludzkości. Korzyści osiągane z eksploatacji zasobów obszaru będą dzielone przez Zgromadzenie Organizacji Dna Morskiego na podstawie zasady niedyskryminacji.
*Rzeki międzynarodowe
Pojęcie rzeki międzynarodowej
Rzeki międzynarodowe to w szerokim rozumieniu rzeki przepływające przez terytorium, co najmniej dwóch państw, oraz ważne by była to rzeka żeglowna mająca ujście do morza, na której obowiązywałaby swoboda żeglugi dla statków wszystkich państw (rzeki wielonarodowe płyną przez kilka państw, ale nie nadają się do żeglugi albo nie mają ujścia do morza; rzeki graniczne rozdzielają terytoria dwóch państw).
Konwencja barcelońska z 20 kwietnia 1921r. znacznie rozszerza pojęcie rzeki międzynarodowej, jednak ze względu na niewielką liczbę ratyfikacji konwencja miała ograniczone znaczenie.
Inne sposoby wykorzystania rzek międzynarodowych.
Rzeki poza żegluga są również wykorzystywane do celów przemysłowych, energetycznych itp. dlatego każda rzeka jeśli przecina lub rozgranicza terytoria kilku państw jest przedmiotem stosunków między tymi państwami. Wśród europejskich rzek międzynarodowych na szczególną uwagę zasługują Dunaj i Ren.
Dunaj- płynie przez RFN, Austrie, Słowacje, Węgry, Chorwacje, Serbie, Rumunie, Bułgarie i Mołdawie. Został najpierw on umiędzynarodowiony na mocy traktatu paryskiego z 30 marca 1856r. i później jego status był regulowany wieloma innymi traktatami. Konwencja belgradzka z 18 sierpnia 1948r. obecnie reguluje status prawny Dunaju i mówi, że żegluga na Dunaju jest wolna i otwarta dla obywateli, statków handlowych i towarów wszystkich państw na zasadzie równości.
Ren- szczegółowe przepisy dotyczące Renu zostały ustanowione przez konwencję moguncką 31 marca 1831r. Obecny status Renu jest określony przez konwencję mannheimską z 17 października 1868r., która przewiduje wolność żeglugi statków wszystkich państw. W 1963r w Strasburgu konwencja mannheimska została poddana rewizji.
60