WYKŁADNIA PRAWA

• Fundamenty kultury ludzkiej:

---kultura grecka

---chrześcijaństwo

---jurysprudencja rzymska - wiele dyrektyw sformułowanych jest po łacinie krajach naszego kręgu cywilizacyjnego (zarówno civil, jak i common law) akceptowana jest zasadniczo wspólna teoria interpretacji tekstów prawnych, istnieją wspólne międzynarodowe zasady i dyrektywy wykładni (oczywiście występują również różnice między poszczególnymi krajami), pewne składniki kultury prawnej mają charakter globalny; wskazuje się, że większość reguł wykładni prawa powszechnie stosowanych w krajach zachodnich to produkt kultury prawnej, której korzenie sięgają czasów prawa rzymskiego - ten wspólny dla Zachodu kanon wykładni nazywa się „ius respondendi”.

• Podział teorii wykładni:

---opisowe - opisują de facto jak interpretuje się przepisy (np. w jaki sposób urzędy skarbowe w Polsce interpretują przepisy), czasem są one błędnie interpretowane (np. interpretowanie przepisów przez urząd na własną korzyść, a nie obywatela)

---normatywne - ustalają kanony popularnej wykładni prawa (nie mówią jak jest, tylko jak interpretować wykładnię).

• Podział teorii wykładni

---teoria klaryfikacyjna - tradycyjny punkt widzenia na teorię prawa, ustalanie znaczenia przepisu prawnego, wyjaśnianie sensu przepisów wtedy, gdy budzą wątpliwości

---teoria derywacyjna - teoria uznająca, że znaczenie przepisu to tylko fragment wykładni prawa, bowiem jej celem jest rekonstrukcja z przepisów prawnych pełnej i jednoznacznej normy postępowania, charakter definicji projektującej (rodzaj nieuznawany przez większość badaczy).

Ustalenie znaczenia przepisu - dwa podejścia do metodologii:

---ekstencjonalizm - odpowiadanie na pytanie: „do jakich przedmiotów/zdarzeń/zjawisk odnosi się to pojęcie, a do jakich nie?” - na tym podejściu opiera się ustalanie znaczenia przepisu w Polsce (ekstencjonalność - własność języka lub pewnych jego struktur, polegająca na tym, że w języku tym bądź w otoczeniu owych struktur językowych przedstawiania terminów mających ten sam zbiór desygnatów nie zmieniają prawdziwości zdań - w języku ekstensjonalnym zbiór desygnatów danego terminu można więc utożsamiać z jego znaczeniem

---intencjonalizm - koncepcja filozoficzna, kontekst myślowy, odkrywanie sensu wyrażenia, zamierzeń prawodawcy (intencjonalizm - cechuje akt, stan lub zachowanie zamierzone świadomie i oznacza, iż zawsze jest ona świadomością czegoś - świadomość jest równocześnie ujmowaniem podmiotu, myśleniem o nim oraz nadawaniem mu sensu, ponieważ przedmiot ujawnia się wyłącznie dzięki intencjonalnemu projektowi skierowanej ku niemu świadomości).

Desygnat - każdy konkretny obiekt pasujący do nazwy lub ściślej - każda rzecz oznaczona przez dany wyraz, pojęcie lub znak, np. desygnatem słowa „pies” jest każde zwierzę będące psem. Desygnatem nazwy N języka J, przy określonym jej znaczeniu jest każdy przedmiot P, o którym, zgodnie z prawdą, nazwę N można orzec. Zbiór wszystkich desygnatów danej nazwy stanowi jego denotację.

Denotacja - zakres danej normy, tj. zbiór jej desygnatów, także przeszłych i przyszłych. Odnosi się do opisowego i dosłownego poziomu znaczenia, wspólnego dla praktycznie wszystkich członków danej kultury. Słowo „ świnia” denotuje zatem pojęcie pożytecznego różowego zwierzęcia, które posiada ryj i zawinięty ogonek. Denotacja opisuje związki zachodzące wewnątrz tego znaku pomiędzy jego elementem znaczącym i znaczonym, a także pomiędzy znakiem i jego odpowiednikiem w rzeczywistości(pojęciem, do którego odsyła). Odnosi się do przyczynowo-skutkowego znaku. Denotacja nazywa na zdjęciu to, co się na nim znajduje (ulica albo park). Denotacja jest systemem negocjowania znaczenia pomiędzy odbiorcą a tekstem.

• Odróżnienie teorii:

---deklaratoryjnych - w myśl tej teorii wykładnia ma charakter odtwórczy, celem interpretatora jest odtworzenie, a nie tworzenie sensu przepisów prawnych; jest powszechnie przyjmowana w teorii i praktyce jako sposób pojmowania wykładni - stwierdzenie polskiego TK z 1995: „TK niczego nie ujmuje ani niczego nie dodaje do systemu obowiązujących norm prawnych” (zakaz wykładni prawotwórczej to jedna z najbardziej podstawowych reguł wykładni powszechnie akceptowanych w krajach civil law)

---konstytutywnych - jej zwolennicy twierdzą, że wykładnia przepisów prawnych w pewnych sytuacjach (nie wszystkich) ma i może mieć twórczy charakter; rozwinęła się w wyniku postępujących w XX w. badań nad językiem - doprowadziły do wniosku, że język jest otwarty semantycznie (nie jest do końca określony zwyczajowo)

*”open texture” - otwartość tekstu, istnienie luk i wewnętrznych sprzeczności, zaprzeczenie „mechanicznemu prawoznawstwu” sylogizmowi prawniczemu i koncepcji prawa jako zamkniętego systemu norm, język prawniczy jako odmiana codziennego, który jest niedookreślony zwyczajowo (sfera cienia semantycznego) - gdy prawnik spotka się z taką sytuacją (brak definiens) to chcąc nie chcąc dokonuje twórczej wykładni prawa (wynika to z samej natury języka) przykład Harta: czy dziecko może wjechać samochodzikiem do parku, przed którym widnieje znak „zakaz wjazdu pojazdów mechanicznych?”

*Rechtsfortbildung - „rozwijanie prawa”, niemieckie określenie sytuacji odtwórczej wykładni przepisów prawa.

• Przypadki twórczej wykładni:

---pojęcie niedookreślone, np. pojęcie trzeźwości i nietrzeźwości (wartość zależna od kraju)

---ewidentna wykładnia rozszerzająca lub zwężająca (tworzenie prawa innego od zastanego)

---prawo, aby dokonać twórczej interpretacji (w pewnych wypadkach - np. sąd niemiecki na początku XXw. uznał samochód za zwierzę, sąd amerykański orzekł przejażdżka konna po parku to przejażdżka pojazdem mechanicznym).

Zakaz wykładni prawotwórczej - w naszym kraju, podobnie jak w innych krajach należących do civil law sądom nie wolno tworzyć prawa, a więc nie wolno im tworzyć prawa również w drodze aktów interpretacji przepisów prawnych. TK: „celem wykładni nie jest tworzenie nowych norma prawa czy ich modyfikacja, lecz ustalenie treści norm wysłowionych w analizowanych przepisach”. Zakaz wykładni prawotwórczej uzasadnia się zwykle powołaniem się na konstytucyjną zasadę podziału władzy. Na wykładnię prawotwórczą przyzwala się w przypadku, gdy wykładnia językowa prowadzi do absurdalnych konsekwencji, jest rażąco sprzeczna z Konstytucją, czy powszechnie akceptowanych zasadami sprawiedliwości.

• Rodzaje wykładni:

---wykładnia sensu stricto -wszelkie procesy zmierzające do ustalenia znaczenia przepisów prawnych, których sens z takich lub innych powodów budzi wątpliwości; do wykładni zaliczamy wszelkie procedury związane ze stosowaniem dyrektyw wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej, a także dyrektyw preferencyjnych oraz domniemań interpretacyjnych

---wykładnia sensu largo - rozwiązywanie problemów związanych za stosowaniem dyrektyw wnioskowań prawniczych (np. analogii czy argumentum a contrario), a także różnego rodzaju dyrektyw kolizyjnych (np. lex superior, lex specialis).

Zasada pierwszeństwa wykładni sensu stricto - podmiot stosujący prawo winien dążyć do usunięcia wątpliwości interpretacyjnych odwołując się w pierwszym rzędzie do wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej, i dopiero wtedy, gdy ta wykładnia nie da rezultatu, wolno jest odwołać się do wykładni sensu largo, a więc np. analogii, innych wnioskowań prawniczych lub reguł kolizyjnych.

Nakaz respektowania dyrektyw techniki - zasady techniki prawodawczej to dyrektywy wskazujące jak poprawnie redagować akty normatywne. W naszym kraju zasady te są określone w rozporządzeniu Prezesa RM z 2002 w sprawie „Zasad techniki prawodawczej”. Zasady techniki ustalają nie tylko standardy poprawnej legislacji, ale także standardy poprawnej interpretacji przepisów prawnych. Między tym jak normodawcy redagują teksty prawne, a tym jak je organy stosują lub interpretują musi bowiem istnieć daleko idąca odpowiedniość, jeśli tworzenie, stosowanie i wykładnia prawa mają być przedsięwzięciem racjonalnym.

Granice wykładni - problem określenia granic wykładni: „ każda interpretacja powinna w zasadzie pozostawać w ramach możliwego znaczenia słownikowego danego wyrażenia” (wykładnia sensu stricto),

Językowa granica wykładni jest bardzo trudna do wyznaczenia, bowiem w każdej wykładni istnieją reguły odstępstwa (od znaczenia językowego) i nie jest wiadome czy interpretator może odejść od sensu słownikowego (w sytuacjach wyjątkowych, uzasadnionych przez tzw. dyrektywy odstępstwa, sądy tolerują odstąpienie przez interpretatora od sensu literalnego przepisu, jeśli jest to uzasadnione szczególnie ważnymi powodami - absolutnie wyjątkowy charakter).

Można powiedzieć, że główna różnica między wykładnią sensu stricto i sensu largo, polega na tym, że wykładnia sensu stricto musi się zasadniczo mieścić w ramach możliwego znaczenia leksykalnego przepisu, natomiast wnioskowania prawnicze mogą poza to znaczenie wykraczać.

Zasada ignorantia iuris nocet - fakt, że strona nie zna treści przepisów prawnych nie stanowi zasadniczo okoliczności usprawiedliwiającej. Zgodnie z powszechnie przyjmowanym poglądem zasada ignorantia odnosi się również do znajomości prawidłowej wykładni przepisów prawnych. Strona nie może zatem zasadniczo usprawiedliwiać się tym, iż nie znała prawidłowej interpretacji przepisów prawnych. Zasad ignorantia we współczesnym prawie nie jest jednak interpretowana rygorystycznie i dość powszechnie się przyjmuje, że w pewnych okolicznościach nieznajomość prawa lub jego interpretacji może zostać uznane za usprawiedliwioną.

Określenie czasu od którego można przyjąć, iż strona powinna znać prawidłową wykładnię w przypadku decyzji organów stosujących prawo, może być zasadniczo oparte na dwóch podstawach:

---ex nunc - decyzja interpretacyjna wywiera skutki od chwili jej podjęcia

---ex tunc - decyzja interpretacyjna wywiera skutki od chwili wejścia w życie interpretowanego aktu normatywnego.

W uchwale z 1995 TK uznał, że ustalenia interpretacyjne wywierają zasadniczo skutki już od daty wejścia w życie aktu normatywnego, a więc ex tunc.

Sytuacje, w których wywieranie skutków już od daty obowiązywania danego aktu normatywnego prowadziłoby do skutków rażąco niesprawiedliwych w stosunku do adresata normy prawnej:

---interpretacja ma charakter twórczy, tak że trudno byłoby założyć, że adresat mógł ją przewidzieć

---w praktyce stosowania prawa istnieją istotne rozbieżności interpretacyjne (różnice w orzecznictwie i doktrynie)

---w orzecznictwie doszło do istotnej zmiany dotychczasowej wykładni przepisu.

CLARA NON SUNT INTERPRETANDA

W myśl tej reguły nie stosuje się wykładni jeśli przepis jest jasny (lex clara), tzn. w kręgu prawników panuje zgoda do jakich faktów, zjawisk, sytuacji dana norma się odnosi - jeśli jednak istnieje różnica poglądów, nie panuje zgoda, to znaczy, że przepis jest wątpliwy i konieczna jest jego wykładnia.

Wykładnia jest zrelacjonowana do danego przypadku (nie jest abstrakcyjna) - jeśli przepis jest wątpliwy w danym kontekście to wymaga wtedy wykładni, zaś jeśli ten przepis jest w danym kontekście nie podlega wątpliwości to nie wymaga wykładni.

W doktrynie i orzecznictwie spotykany jest pogląd, że wykładni wymaga każdy tekst, bez względu na to, czy jest on jasny, czy też nie - zasada omnia sunt interpretanda. Takie pojęcie wykładni utożsamia pojęcie interpretacji tekstu z jego rozumieniem i jest ewidentnie sprzeczne z praktyką stosowania zasady clara non sunt interpretanda.

Jasność czy niejasność przepisu jest kwestią dynamiczną. Może ulegać zmianie wskutek postępu lub wydawania innych przepisów (kontekst systemowy lub funkcjonalny), np. trudność zakwalifikowania gazów bojowych do kategorii broni (według założeń konwencji genewskiej broń była przedmiotem materialnym, konieczna była więc nowa wykładnia).

Przepis wyjęty z izolacji może być niejasny, ale podpada pod kategorię „lex clara” jeśli rozwikłano tę niejasność w roszczeniach lub w kontekście innych przepisów.

Przepis jest niejasny i wymaga interpretacji, jeśli jest nieostry, wieloznaczny, niedookreślony - niejasny w sensie lingwistycznym oraz gdy w doktrynie i orzecznictwie istnieją rozbieżności co do jego interpretacji.

Przepis jest jasny i nie wymaga interpretacji, jeśli nie ma wątpliwości, co do jakich stanów, zjawisk, zdarzeń przepis się odnosi bądź wątpliwości istniały, ale zostały wyjaśnione w orzecznictwie.

Nie istnieje w Polsce forma wykładni wiążącej przez sąd ale w orzecznictwie SN uważa, że orzecznictwo najwyższych sądów dotyczące przepisów prawnych stwarza domniemanie prawidłowości takiego wyjaśnienia i tym samym uznaje przepis za jasny.

Trybunał orzekł, że dopuszczalna jest interpretacja przepisu jasnego, jeśli praktyka masowo postępuje wbrew niemu.

• DYREKTYWY WYKŁADNI

Dyrektywy wykładni (interpretacyjne) - argumenty przemawiające za lub przeciwko temu, że norma lub jej fragment ma takie, a nie inne znaczenie.

• Cechy dyrektyw wykładni:

1.dyrektywy wykładni (wzięte z izolacji) rzadko stanowią niepodważalny argument, że norma (jej fragment) ma określone znaczenie

2.dyrektywy wykładni jedynie z większą lub mniejszą mocą przemawiają za przyjęciem lub odrzuceniem określonej decyzji interpretacyjnej.

3.dyrektywy wykładni mają często strukturę antytetyczną tzn. dyrektywie, która przemawia za przypisaniem normie określonego znaczenia z zasady można przeciwstawić dyrektywę, która będzie przemawiać przeciwko przypisaniu tego znaczenia.

4.od większości dyrektyw wykładni istnieją wyjątki.

5.efekt uzasadniający dyrektyw wykładni to z zasady rezultat kumulatywnej oceny argumentów pro i contra, a zatem oceny, czy istnieją lepsze (mocniejsze) racje, przemawiające za przyjęciem czy też odrzuceniem określonej decyzji interpretacyjnej.

Ius interpretandi - wspólny kanon wykładni tekstów prawnych, który stanowi element kultury prawnej cywilizacji Zachodu, a nawet całej wspólnoty międzynarodowej.

Reguła konkluzywna - taka, która pozwala nam w definitywny sposób wnioskować z tego, że zaszło W, o tym, że K. „Jeżeli W, to powinno nastąpić K”.
Reguła niekonkluzywna - nie pozwala nam w definitywny sposób wnioskować z tego, że zaszło W, o tym, że zaszło K. W przypadku tej reguły nie jest wykluczona sytuacja, że uznamy W, a odrzucimy K. Tezę o niekonkluzywności większości reguł możemy również wyrazić wskazując, że dyrektywy wykładni z zasady dopuszczają wyjątki.

Typy dyrektyw wykładni - zagadnienie klasyfikacji dyrektyw wykładni budzi wiele kontrowersji. W tej kwestii istnieje wiele różnych typologii klasyfikacji. W Polsce szczególną popularność zdobył sobie podział zaproponowany przez J. Wróblewskiego, który zaproponował podział wszystkich dyrektyw wykładni na trzy kategorie:

---wykładnia językowa (zależna od języka sformułowania - kontekst językowy)

---wykładnia systemowa (zależna od treści innych przepisów - kontekst systemowy)

---wykładnia funkcjonalna (zależna od szeregu wyznaczników pozajęzykowych: cele, funkcje regulacji prawnej, przekonania moralne, sytuacja społeczna - kontekst funkcjonalny).

Inne klasyfikacje:

---Z. Ziembińskiego:

*dyrektywy językowe

*dyrektywy pozajęzykowe

---Savigny'ego:

*wykładnia gramatyczna (językowa)

*wykładnia logiczna (sensu largo)

*wykładnia historyczna (genetyczna)

*wykładnia systemowa

*wykładnia teleologiczna (dodana pod wpływem Jheringa)

---jurysprudencji amerykańskiej:

*tekstualizm (wykładnia jezykowa)

*intencjonalizm

*podejście teleologiczne.

Niezależnie od przyjętych klasyfikacji gruncie rzeczy we wszystkich krajach stosowane są podobne dyrektywy wykładni. Wspólny kanon wykładni prawa wyodrębnił się na bazie prawa rzymskiego.

Zastosowanie różnych dyrektyw wykładni może prowadzić do rozbieżnych wyników interpretacyjnych. Powstaje problem, w jaki sposób rozwiązać konflikty tego rodzaju.

Charakter rozumowań interpretacyjnych - 2 podejścia, które w zasadzie się uzupełniają:

---pierwszy punkt widzenia: przybranie postaci sylogizmu, rozumowanie według zasad logiki, przesłanką większą jest dyrektywa wykładni, przesłanką mniejszą jest zaś cecha określonej normy, wniosek tej decyzji co do tego, jak dany przepis interpretować („Wyjątków nie wolno interpretować rozszerzająco” Pw=Jeżeli x jest w zwrx Pm=Ug, zw to w | zwr (UgZw)) - taka prosta procedura ma zastosowanie tylko w trywialnych przykładach. Dyrektywy bowiem często pozostają ze sobą w konflikcie. Jeśli spotykamy się z nim to należy poszukiwać dalszych argumentów - proces interpretacji staje się procesem ważenia argumentów (ważenia i ocena) oraz wyborem trafniejszych (mocniejszych)

---drugi punkt widzenia: struktura interpretacyjna wnioskowań argumentacyjnych, obecna już w starożytnej interpretacji rzymskiej, nazywanie reguł o cechach wskazań czy też dobrych racji toposami (punkt widzenia interpretacji) nawiązując do starożytnej retoryki, argumenty nie dzielą się na zgodne i niezgodne tylko na mocniejsze i słabsze, od większości reguł wykładni istnieją wyjątki, a wiele z nich prowadzi do sprzecznych rezultatów, proces staje się ważeniem wagi i ważności danych przepisów.

• DYREKTYWY PREFERENCJI

Dyrektywy preferencji - reguły wskazujące jak rozwiązać konflikt różnych dyrektyw wykładni (wynika z nich jaką decyzję należy podjąć, gdy wykładnia językowa, systemowa i funkcjonalna prowadzą do sprzecznych wyników).

Wróblewski nazwał je dyrektywami wykładni II stopnia, ponieważ wskazują jaką decyzję interpretacyjną należy podjąć w sytuacji, gdy zastosowanie dyrektyw wykładni I stopnia (dyrektyw wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej) prowadzi do rozbieżnych ustaleń interpretacyjnych.

Płaszczyzny:

---poziom doktrynalny - po dzień dzisiejszy trwa spór między formalistami i nieformalistami:

*formaliści zakładają pierwszeństwo dyrektywy językowej („litery”), argumenty czerpią z zasady państwa prawa - nadrzędność zasady bezpieczeństwa prawnego i zaufania do prawa, sprzyjanie pewności prawa, niezmienności, przewidywalności (teoria statyczna)

*nieformaliści uznają, że rozstrzygającą rolę mają dyrektywy funkcjonalna i systemowa („duch”), wykładnia musi stale aktualizować sens prawa, przypisywać je do rzeczywistości, mieć na uwadze zmianę realiów (teoria dynamiczna)

---poziom praktyki sądowej, administracyjny - sądy i urzędy w większości opowiadają się za pierwszeństwem wykładni językowej, zaś subsydiarności wykładni systemowej i funkcjonalnej.

Zasada pierwszeństwa (prymatu) wykładni językowej - w krajach kultury zachodniej praktyka interpretacyjna opiera się na zasadzie pierwszeństwa wykładni językowej i zasadzie pomocniczości wykładni systemowej i funkcjonalnej odpowiada to „złotej regule” (the golden rule), którą sformułowały sądy angielskie pod koniec XIX wieku. Ta zasada jest podobna do „reguły jasnego znaczenia” (plain meaning rule) autorstwa O. Holmesa, do której odwołują się sądy w USA. Na tej zasadzie opiera się wykładnia prawa europejskiego i międzynarodowego.

---wątpliwości wykładnia językowa (wątpliwości) wykładnia systemowa (wątpliwości) wykładnia funkcjonalna (nie jest to porządek chronologiczny, ale logiczny - porządek uzasadniania)

---„Interpretator powinien się opierać na rezultatach wykładni językowej i dopiero gdy ta prowadzi do nie dających się usunąć wątpliwości korzystać z wykładni systemowej, jeśli natomiast również wykładnia systemowa nie doprowadziła do wątpliwości interpretacyjnych, to wolno jest posłużyć się wykładnią funkcjonalną” ten łańcuch w większości przypadków pozwala dokonać wykładni, jeśli jednak nie rozwiązałby problemu to należałoby sięgnąć po pozasystemowe zasady:

*zapytanie sądów niższych do sądów wyższych (szczególnie do najwyższego)

*specjalna instytucja w UE

*w przypadku skrajnej sytuacji, gdy nie można rozwiązać danego problemu interpretacyjnego należy zasygnalizować zmianę tekstu, np. sprawa dotycząca kwestii kosztów oświetlenia (czy należą do kosztów utrzymania dróg) wędrowała przez wszystkie sądowe instancje aż do TK, który zadecydował o konieczności zmiany przepisu.

Zasada subsydiarności, pomocniczości wykładni systemowej i funkcjonalnej:

---w prawie międzynarodowym uważa się, że w sytuacji, gdy wola stron traktatu jest inna niż jego tekst, należy się kierować wolą

---stosowana zasadniczo w następujących okolicznościach:

*wykładnia językowa nie jest w stanie usunąć wszystkich wątpliwości

*wykładnia językowa sugeruje alternatywne możliwości interpretacji (np. spór między Nową Hutą a Ministerstwem Środowiska o to, kto ma ponosić koszty emisji określonych pyłów do atmosfery, bowiem ustawa wyróżniała pyły zawieszone w atmosferze oraz pyły ogółem (zawieszone i opadające) - decyzją jakiegoś urzędnika opłacie podlegały jedynie pyły zawieszone ogółem (kuriozalne określenie) - TK orzekł, że opłatę za emisję pyłów ma ponosić Nowa Huta

*modyfikowanie przepisów i uzasadnianie odstępstw od rezultatów wykładni językowej

*potwierdzanie rezultatów wykładni językowej (dyrektywa potwierdzania - wskazuje, iż interpretator powinien starać się potwierdzić wynik wykładni językowej za pomocą wykładni systemowej i funkcjonalnej).

Dwa typy porządków preferencji:

---absolutny porządek preferencji - sytuacja kiedy Wj ma pierwszeństwo przed Ws

---porządek prima facie - w normalnych okolicznościach Wj poprzedza Ws, a Ws - Wf, niewykluczone są jednak wyjątki, iż czasem, w danej sytuacji, ze względu na szczególne okoliczności odstępuje się od Wj. - „Od jasnego (nie budzącego wątpliwości) rezultatu wykładni językowej wolno odstąpić i oprzeć się na wykładni systemowej tylko wtedy, gdy przemawiają za tym ważne racje; od jasnego rezultatu wykładni językowej i systemowej wolno odstąpić i oprzeć się na wykładni funkcjonalnej tylko wtedy, gdy przemawiają za tym ważne racje.”

Reguła harmonizowania kontekstów - zasada pierwszeństwa wykładni językowej i subsydiarności wykładni systemowej i funkcjonalnej powinna być rozważana w kontekście dyrektywy potwierdzania, czy harmonizowania różnych kontekstów: „Ustalając znaczenie językowe należy brać pod uwagę również kontekst systemowy i funkcjonalny przepisu, a więc na przykład inne przepisy prawne, wolę pracodawcy oraz cel regulacji prawnej”. W tym duchu wypowiada się NSA w wyroku z 1988: „Należyta interpretacja przepisu normatywnego, polegająca na odczytaniu zeń właściwego i zgodnego z intencjami pracodawcy sensu, wymaga nierzadko, oprócz posługiwania się wykładnią językową, stosowania również innych metod wykładni, np. systemowej, historycznej czy wreszcie wykładni celowościowej prowadzącej do ustalenia celu, w jakim wydano dane przepisy, i tłumaczącej ich sens w świetle tego celu”.

Dyrektywy odstępstwa od sensu językowego - istnieją wyjątki od prymatu wykładni językowej (nie zawsze wykładnia językowa przeważa nad systemową, a ta nad funkcjonalną).

Dyrektywami odstępstwa są nazywane sytuacje, w których wolno odstąpić od jasnego sensu językowego przepisu. Mają one długą tradycje, wywodzą się z czasów rzymskich, np. odstąpienie od wykładni językowej, wtedy gdy prowadzi ona do absurdu lub rażącej niesprawiedliwości. Przejęcie przez kraje europejskie tych zasada rzymskich, postulowanie ich ważności przez Grocjusza - wykładnia musi bowiem unikać niesprawiedliwości absurdu i nieefektywności. Dyrektywy odstępstwa są znane i respektowane w prawie polskim, europejskim i międzynarodowym.

Polski SN stwierdził, że odstępstwo od wykładni językowej musi być uzasadnione bardzo ważnymi, aksjologicznymi argumentami - wyjątkowość (ultima ratio). Jednak sądy stosunkowo często odchodzą od wykładni językowej.

Standardowe sytuacje, kiedy interpretatorowi wolno odstąpić od znaczenia wynikającego z wykładni językowej:

---prowadzi ona do absurdu

---sens językowy jest ewidentnie sprzeczny z fundamentalnymi wartościami konstytucyjnymi, a z istotnych powodów uchylenie przepisu byłoby w danym momencie niemożliwe lub niecelowe

---wykładnia językowa prowadzi do rozstrzygnięcia, które w świetle powszechnie akceptowanych wartości musi być uznane za rażąco niesłuszne, niesprawiedliwe, nieracjonalne lub niweczące ratio legis interpretowanego przepisu

---oczywisty błąd legislacyjny.

Przykłady sytuacji, w których jedyną możliwością było odstąpienie od wykładni językowej:

---we francuskim kodeksie w przepisie o kidnapingu użyto liczby mnogiej wobec ofiary (wychodziło na to, że legalne jest porwanie jednej osoby)

---polska ustawa w kwestii hodowli chartów także zawierała liczbę mnogą: „kto hoduje charty musi płacić…” (orzeczono, że opłata obowiązują także posiadaczy jednego charta)

---w polskim prawie pracy istniał przepis przewidujący, iż pracownikowi w razie obłożnej choroby należą się dodatkowe świadczenia - biegli orzekli, że zawał nie jest obłożną choroba (nie leży się długo w łóżku), zaś np. grypa - tak, a więc w przypadku zawału pomoc finansowa się nie należy SN orzekł, iż jest to rażąca niesprawiedliwość

---w kodeksie karnym wykonawczym istniał przepis zezwalający na zaniechanie aresztu wobec więźnia, w sytuacji, gdy przerwa w odbywaniu przez niego aresztu przekroczyła rok (np. ciężka choroba) - sąd niższej instancji wystosował do SN zapytanie, co zrobić jeśli więzień uciekł i ukrywał się ponad rok (czy wolno go wypuścić?)

---kodeks postępowania karnego stanowił, iż koszty procesu ponosi w razie nieudowodnienia winy oskarżyciel prywatny - zaszła sytuacja tego rodzaju, że sąd pogubił dokumenty, proces odroczono, ale kazano pokryć oskarżycielowi koszty - sprzeciwił się on tej decyzji, bowiem była to ewidentna wina sądu - poprawiono przepis, który obecnie przewiduje, że koszty ponosi ten, z którego winy zaszły jakieś nieprawidłowości.

Zasada pierwszeństwa wykładni sensu stricto - interpretator może się odwołać do wnioskowań prawniczych (np. analogii) lub reguł kolizyjnych tylko wtedy, gdy nie rozstrzygnie problemu interpretacyjnego przy pomocy dyrektyw wykładni sensu stricto (zasada pierwszeństwa wykładni sensu stricto) - problem konfliktu różnych reguł wykładni dotyczy nie tylko kolizji między dyrektywami wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej, ale również konfliktu między tyi dyrektywami, a regułami wnioskowań prawniczych lub regułami kolizyjnymi (wykładnia sensu largo). Na tym tle wyróżniono zasadę nazywaną techniką wykładni w zgodzie z konstytucją - ustalenie niekonstytucyjności przepisu jest dopuszczalne dopiero wtedy, gdy nie uda się w drodze wykładni (sensu stricte) ustalić takiego jego sensu, który byłby zgodny z konstytucją.

Wykładnia secundum, contra i praeter legem - podział wykładni ze względu na jej stosunek do obowiązującego prawa:

1.secundum legem - wykładnia zgodna z sensem językowym przepisu, zgodna z akceptowanymi przez sądy, inne organy oraz doktrynę prawniczą zasadami interpretacji przepisów prawnych, a więc ustalonym przez ius interpretandi kanonem wykładni przepisów prawa

2.praeter legem - pokrywa się z zasadami wykładni rozszerzającej

3.contra legem - wykładnia niezgodna z ustalonym przez ius interpretandi kanonem wykładni przepisów prawa, niezgodna z sensem językowym.

Wykładnia prawotwórcza - to taka, która zmienia zakres czynów nakazanych, zakazanych lub dozwolonych w stosunku do tego, który wynika z dotychczas obowiązujących norm prawnych, a tymczasem sam tworzy nowe normy. Interpretator nie może tworzyć prawa.

Teksty prawa bardzo rzadko formułują dyrektywy wykładni prawa. Większość dyrektyw interpretacyjnych to wytwór mające nieraz wielo wiekową historię tradycji i kultury prawniczej, której korzenie sięgają prawa rzymskiego.

Zasady stosowania wspomnianych typów wykładni:

---generalny nakaz stosowania wykładni secundum legem,

---generalny zakaz stosowania wykładni contra legem.

• WYKŁADNIA JĘZYKOWA

Wśród wszystkich typów wykładni wykładnia językowa odgrywa rolę podstawową. Na gruncie naszego prawa możemy mówić o zasadzie pierwszeństwa wykładni językowej oraz subsydiarności wykładni systemowej i funkcjonalnej.

Język prawny nie jest jednorodny, składa się „z różnych rodzajów języków”: potocznego, prawnego, specjalistycznego(budowlane, ekonomicznego, medycznego, itd.) Pewne terminy mogą oznaczać coś innego.

Podstawowe dyrektywy wykładni językowej:

---dyrektywa języka potocznego

*w normalnych sytuacjach używa się pojęć takich, jakie stosowane są w języku potocznym (te same znaczenia), chyba, że ważne względy przemawiają za odstąpieniem od tego znaczenia

*np. na podstawie znaczenia potocznego orzeczono, iż określenie „budowa domu mieszkalnego” dotyczy jedynie budynku (a nie także garażu czy podjazdu, na co liczyli niektórzy obywatele, ubiegający się ulgi podatkowe)

*np. kodeks karny wykonawczy stwierdzał: „ Kto dostarcza, porywa osoby w celu nierządu… (porwania do domów publicznych), jednak orzeczono, iż karze podlega także zwierzchnik „oprychów”, bowiem według języka potocznego ponieść należy ją także za kierowanie, „umysłowe” dostarczanie.

---dyrektywa języka prawnego

*obecność w tekstach przepisów pojęć specyficznych dla prawa, np. testament własnoręczny, leasing, zastaw, wierzytelność

*jeśli w prawie występuje definicja legalna lub kontekstowa to opieramy się na niej - nie zaś na znaczeniu potocznym

*zasady korzystania z definicji normatywnych albo legalnych (zasady z 2002):

+domniemanie znaczenia kodeksowego - normodawca wprowadzając regulację musi użyć pojęć w takim znaczeniu, w jakim użyte zostały w kodeksie tej gałęzi

+jeśli interpretator chce odstąpić od znaczenia kodeksowego w konkretnym przypadku to pisze: „w rozumieniu niniejszej ustawy, przyjmuje się, że X…”

+przyjmuje się, że definicja wiąże cały akt lub jego część

+definicje powinny być umieszczone w przepisach ogólnych lub ustawie szczegółowej

+definicje zawarte w aktach niższych nie wiążą aktów wyższych

+problem występuje jeśli w całej gałęzi danego prawa nie ma definicji, ale jest w innej gałęzi np. w prawie podatkowym nie ma definicji terminu „budowa”, ale jest ona zawarta w prawie budowlanym - problem międzygałęziowego wiązania definicji (przyjęte jest, że wolno korzystać z definicji pochodzącej z innej gałęzi, ale pod warunkiem, że jest ona zawarta w tzw. przepisach źródłowych oraz jeśli jest ona adekwatna) - w powyższym przypadku nie wolno było rozszerzyć mocy wiążącej terminu „budowa” na grunt prawa podatkowego, bowiem w prawie budowlanym oznaczał on „każdą kupę cegieł”

---dyrektywa języka prawniczego

*definicja doktrynalna lub przyjęta w orzecznictwie

*zasady współżycia społecznego, zasada dobrej wiary, sprawiedliwości społecznej, dobrych obyczajów

*jeśli nie istnieje definicja legalna danego pojęcia, ale ma ono ustalony sens w języku prawniczym (doktrynie lub orzecznictwie), to należy przyjąć, że znaczenie prawnicze „ communis opinio doctorum”) ma pierwszeństwo przed jego znaczeniem potocznym i specjalnym

---dyrektywa znaczenia specjalnego

*używanie w przepisach pojęć specjalistycznych (naukowych, technicznych, medycznych)

*terminy należące do Fachsprache (literatura niemiecka)

*jeżeli określony termin należy do terminów specyficznych w określonej dziedzinie wiedzy lub praktyki społecznej, to należy przyjąć, iż termin ten ma takie znaczenie jak w tych dziedzinach (trwały spory czy nie uznać znaczenia potocznego.

• Kolejność stosowania dyrektyw językowych:

---dyrektywy języka prawnego (znaczenie z definicji legalnej)

---dyrektywy języka prawiczego (znaczenie z definicji doktrynalnej)

---dyrektywy języka specjalistycznego

---dyrektywy języka potocznego (definicja w języku naturalnym).

Znaczenie literalne - znaczenie potoczne normy lub jej fragmentu, a jeśli odstąpiono od tego znaczenia nadając normie swoiste znaczenie prawne, prawnicze lub specjalne, to znaczeniem literalnym jest właśnie to znaczenie.

W pewnych sytuacjach znaczenie potoczne, prawne lub prawnicze i swoiste danego pojęcia mogą się różnić - w tej sytuacji oczywiste pierwszeństwo przypisać należy znaczeniu prawnemu, następnie znaczeniu prawniczemu i specjalnemu danego przepisu, a dopiero na końcu wolno jest się odwołać do jego znaczenie potocznego.

Pozostałe zasady wykładni językowej:

---zakaz wykładni synonimicznej

*synonimy to wyrażenia różnokształtne, ale równoznaczne (o tym samym znaczeniu)

*zakaz przyjmowania, że normodawca nadaje różnym zwrotom to samo znaczenie - „różnym zwrotom nie należy nadawać tego samego znaczenie”

*w języku prawnym nie ma synonimów (np. uchwała SN z 1999):

+funkcjonariusz publiczny (sędzi, prokurator, policjant, urzędnik celny, wojewoda) =/=

+osoba sprawująca funkcje publiczne (dyrektor szpitala, dyrektor szkoły, egzaminator prawa jazdy, prezes spółdzielni mieszkaniowej).

*liczne wyjątki, np. ustawa = akt ustawodawczy

---zakaz wykładni homonimicznej (dyrektywa konsekwencji terminologicznej)

*homonimy to wyrażenia wieloznaczne

*racjonalność prawodawcy wymaga, by tym samym terminom nadawał on te same znaczenie - „tym samym zwrotom nie należy nadawać różnych znaczeń”

*dużo wyjątków (słaba dyrektywa): zatrudnienie, dochód, nieruchomość, budynek, budowla

*prawodawca chcąc nadać tym samym wyrażeniom różne znaczenie, a tym samym odstąpić od zakazu wykładni homonimicznej, powinien to wyraźnie zaznaczyć w tekście prawnym

---zakaz wykładni per non est

*”nie wolno interpretować przepisów prawnych tak, by pewne ich fragmenty okazały się zbędne”

*niezgodna z założeniem racjonalności prawodawcy jest każda taka wykładnia, która prowadzi do wniosku, że pewien fragment przepisu jest zbędny

*przykład: Matka nieletniego złożyła w jego imieniu powództwo o zaprzeczenie ojcostwa - SN w swoim orzecznictwie stwierdził, że wykładnia przepisu art. 70 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, w myśl której małoletni może wystąpić z powództwem o zaprzeczenie ojcostwa jeszcze przed uzyskaniem pełnoletności jest niepoprawna, ponieważ przy proponowanej wykładni byłby zbędny człon przepisu „po dojściu do pełnoletności” (orzeczenie z 1965)

---lege non distinguente

*”lege non distinguente nec nostrum est distinguere” - „ tam gdzie rozróżnień nie wprowadza sam prawodawca, tam nie jest wolno ich wprowadzać interpretatorowi”

*przykład: orzeczenie SN, w którym sąd ten opierając się na treści art. 45, ust.1 Konstytucji („Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy…”) trafnie dowodzi, że prawo do sądu przysługuje nie tylko obwinionemu, a także poszkodowanemu (uchwała z 2000).

Poszczególnym działom semiotyki:

---syntaktyka - dotyczy znaków językowych i zasad ich łączenia

---semantyka - koncentruje się na znaczeniu języka

---pragmatyka - analizuje związki między wyrażeniami języka a podmiotem, który się nimi posługuje

odpowiadają trzy typy dyrektyw wykładni językowej:

---syntaktyczna:

*błędy wynikające ze składni - różne znaczenia: Jestem zdrów, kiedy dużo spaceruję. =/= Kiedy jestem zdrów, dużo spaceruję.

*problem interpretacji składników - np. ustawa o kombatantach ustanowiona w celu ukarania byłych pracowników SB, określała za winnych osoby pełniące „zadania śledcze i operacyjne” - rzadko zdarzało się, aby ktoś pełnił dwa zadania jednocześnie (powinno być „lub” zamiast „i”), stąd niewiele osób poniosło kary

---semantyczna:

*częste używanie w sądach słowników języka polskiego

---pragmatyczna:

*określanie w jaki sposób kontekst społeczny wpływa na interpretację, np. spór o to czy ślub należy do strefy prywatnej czy publicznej (wobec skarg „znanych i lubianych” na paparazzich) - sąd orzekł, że nie można ocenić semantycznie, należy użyć reguł pragmatycznych, więc status ślubu zależny jest od kontekstu: mały, rodzinny ślub należy do sfery prywatnej, zaś duży, z pompą - do publicznej (wolno publikować zdjęcia).

• WYKŁADNIA SYSTEMOWA

Zbiór norm obowiązujących w danym państwie powinien być spójny i uporządkowany. Żaden akt prawa powszechnie obowiązującego nie jest luźnym zbiorem przepisów, którego znaczenia w każdym przypadku można się doszukiwać w oderwaniu od całokształtu rozważań prawnych danej dziedzinie. Akt prawa powszechnie obowiązującego jest zbiorem współistniejących i wzajemnie od siebie zależnych przepisów prawa.

Na interpretację przepisu mają wpływ:

---inne przepisy zawarte w tym samym akcie normatywnym (kontekst wewnętrzny)

---inne akty normatywne, a nawet inne gałęzie prawne, a nawet inne gałęzie prawne (kontekst zewnętrzny).

Uporządkowanie przepisów w systemie prawnym wyraża się przede wszystkim w tym, że przepisy nie tworzą bezładnego zbioru reguł, ale zgodnie z zasadami techniki legislacyjnej powinny być pogrupowane biorąc po uwagę zarówno ich treść (systematyzacja pozioma), jak i miejsce w hierarchii aktów normatywnych (systematyzacja pionowa).

Wszystkie normy prawa powinny być interpretowane w sposób zgodny z zasadami systemowymi:

---dyrektywa legislacyjna - prawo należy tworzyć zgodnie z zasadami prawa

---dyrektywa interpretacyjna - prawo należy interpretować zgodnie z zasadami prawa.

Zasady prawa - dwie szczególne cechy:

---zasady zwykle mogą być realizowane w różnym zakresie czy też stopniu, zatem mają charakter dyrektyw optymalizacyjnych - określają pewną idealną powinność, którą legislator, jak i interpretator powinni starać się zrealizować w jak największym stopniu

* interpretator powinien przyjąć taką interpretację zasady prawnej, która ze względu na istniejące możliwości prawne i faktyczne gwarantuje jej jak najszerszą realizację

---rozważając problem zastosowania zasady sąd musi rozważyć kwestię jej wagi czy też doniosłości w rozstrzygnięciu danego przypadku - SA musi zadecydować czy bardziej istotne argumenty przemawiają za zastosowaniem czy przeciw zastosowaniu zasady - problem ważenia racji przeważających za lub przeciw zasadzie staje się szczególnie istotny w sytuacji konfliktu różnych zasad, np. zakaz wjazdu do parku pojazdów mechanicznych a konieczność wjechania tam karetki do ciężko pobitego - ważenie poszczególnych zasad, dwa rozwiązania:

*zastosowanie zasady ważniejszej (ludzkie życie jest ważniejsze)

*wzięcie pod rozwagę obu zasad i rozstrzygnięcie o większej doniosłości którejś z nich.

Prawa i wolności - przepisy przyznające prawa i wolności mają statut zasad prawnych, zwykle konstytucyjnych. „Interpretator powinien przyjąć taką interpretację praw i wolności, która ze względu na istniejące możliwości prawne i faktyczne gwarantuje ich najpełniejszą realizację.”

Zasada proporcjonalności - należy wybrać tak właściwą zasadę, aby ograniczenia jednego z przepisów były jak najmniejsze z możliwych (nakaz wyboru środków najmniej uciążliwych). Nasz TK wywodzi ja z klauzuli państwa prawnego. To dyrektywa tworzenia i stosowania prawa oraz wykładni. Jest wykorzystywana w przypadku wszelkich przepisów, w których w grę wchodzi konflikt zasad lub zasady ze zwykłymi przepisami. Zasada proporcjonalności jako związek zasad celowości, konieczności i proporcjonalności sensu stricto. Zobowiązuje ona ustawodawcę do stosowania środków normatywnych, które są nie tylko celowe, ale które nie wprowadzą nadmiernych obciążeń ponad te, które są konieczne do realizacji celu. W przypadku konfliktu zasad, zgodnie z zasadą proporcjonalności, interpretator powinien poszukać takiej interpretacji, która pozwoli realizować cele każdej z nich, w takim stopniu, który uwzględnia różną wagę każdej z nich.

Nakaz interpretacji w zgodzie z konstytucją - interpretując normy prawne należy je interpretować w zgodzie z konstytucją. Zastosowaniu techniki wykładni ustawy zgodzie z konstytucją należy przyznać pierwszeństwo, bo koresponduje ono z domniemaniem konstytucyjności ustaw.

Niedopuszczalne jest stwierdzenie niekonstytucyjności aktu lub normy, jeżeli możliwe jest ich zinterpretowanie w zgodzie z konstytucją.

Nakaz respektowania hierarchii aktów normatywnych - przepisy prawne niższego rzędu muszą być interpretowane zgodnie z treścią aktów hierarchicznie niższych. Obowiązek ten wynika z faktu, że normy hierarchicznie wyższe mają wyższą moc prawną.

Nakaz interpretacji zgodnie z normami prawa między narodowego - interpretacja norm prawa polskiego powinna być zgodna z normami prawa międzynarodowego publicznego. Art. 87 Konstytucji zalicza ratyfikowane umowy międzynarodowe do źródeł powszechnie obowiązującego prawa w RP.

Nakaz interpretacji zgodnie z normami prawa europejskiego - normy prawne powinny być interpretowane zgodnie z normami prawa UE. Przyjmując w art. 91 ust. 3 Konstytucji regułę „Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej umowę międzynarodową prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami”.

Zakaz wykładni prowadzącej do sprzeczności:

---szerokie interpretowanie pojęcia sprzeczności

---obejmowanie norm:

*sprzecznych analitycznie (normy, które przy niezgodnych lub częściowo niezgodnych hipotezach mają sprzeczne dyspozycje lub niezgodne sankcje, a zatem takie, z których jedna coś nakazuje/zakazuje, a druga na to samo zezwala lub takie, z których jedna coś nakazuje, a druga tego zakazuje)

*konfliktowych (normy, których w pewnych okolicznościach łącznie zrealizować się nie da)

*prakseologicznych (normy, w przypadku których realizacja jednej normy unicestwia skutki realizacji drugiej normy).

Problem sprzeczności norma prawnych może być rozpatrywany zarówno w aspekcie wertykalnym (nakaz interpretacji w zgodzie z przepisami hierarchicznie wyższymi) oraz horyzontalnym, gdy odnosi się do norm na tym samym poziomie hierarchicznym.

Zakaz wykładni prowadzącej do luk:

---nie wolno interpretować przepisów w sposób prowadzący do luk

---rodzaje luk:

*rzeczywiste (luki techniczne, proceduralna niekompletność regulacji, która utrudnia lub uniemożliwia podjęcie decyzji)

*pozorne (charakter ocenny, nie chodzi o rzeczywisty brak regulacji, prawnej, ale o czyjąś ocenę, że jakieś przepisy powinny być wprowadzone, uchylone lub sprecyzowane)

*swoiste (normodawca będąc związanym do wydawania przepisów wykonawczych, przepisów takich nie wydał).

Argumentum a rubrica - wnioskowanie z miejsca przepisu w systemie prawa, zarówno z miejsca w systematyce zewnętrznej (do jakiej gałęzi prawa należy dany przepis), jak i wewnętrznej aktu prawnego (w jakim dziale, rozdziale, itd. aktu normatywnego został umieszczony czy należy do przepisów ogólnych czy szczegółowych).

• WYKŁADNIA FUNKCJONALNA

Wykładnia funkcjonalna obejmuje najmniej jednorodny i spójny zbiór dyrektyw, toteż budzi wiele wątpliwości. Wchodzą do niej to wszystkie reguły, które w taki lub innych sposób nakazują uwzględnianie przy interpretacji przepisów szeroko rozumianego kontekstu społecznego, politycznego, ekonomicznego oraz aksjologicznego systemu prawa.

Podobnie jak wykładnia systemowa, wykładnia funkcjonalna pełni rolę subsydiarną w stosunku do wykładni językowej.

Zalecana jest szczególna ostrożność w stosowaniu wykładni funkcjonalnej tych gałęziach prawa, w których regulacja ma charakter zamknięty, nakłada na obywateli obowiązki lub inne obciążenia (głównie prawo karne i podatkowe).

Wykładnia celowościowa - istota tej wykładni sprowadza się do odwołania się do celu regulacji prawnej, a więc do jej ratio legis po to, by określić sens przepisu prawnego. Jeśli bowiem zakładamy, że działalność prawodawcza jest działalnością celową (służy realizacji określonych celów), to w oczywisty sposób cele te musi uwzględniać też interpretator.

Mówiąc o wykładni celowościowej nie można oczywiście pozostawić na boku niezmiernie kontrowersyjnego zagadnienia, o czyje cele w wykładni prawa powinno chodzić - jedni mają na myśli cele historycznego prawodawcy, inni cele aktualnego prawodawcy, a jeszcze inni cele, które obiektywnie wynikają z treści przepisów prawnych.

Wykładnia statyczna i dynamiczna:

podział rozpropagowany w Polsce przez J. Wróblewskiego dotyczy głównie dyrektyw preferencji

---wykładnia statyczna - każdy przepis ma jedno, stałe, raz na zawsze ustalone znaczenie, najczęściej językowe, nie powinno ono podlegać zmianie ani nagięciom (nacisk na metody językowe). Do teorii statycznych Wróblewski zaliczył teorie przyjmujące, iż w razie konfliktu wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej należy preferować wynik wykładni językowej i systemowej. Opowiadają się za literą prawa. Służą wartością - pewność, niezmienność prawa, jego przewidywalność. Styl statyczny interpretacji dominuje w okresach stabilizacji. Formaliści - zwolennicy teorii statycznych.

---wykładnia dynamiczna -pojęcie znaczenia jest czymś dynamicznym, zmiennym, sens zależny jest od kontekstów pozajęzykowych, interpretator jest zmuszony do dokonania wykładni (nacisk na metody funkcjonalne). Teorie dynamiczne - w razie konfliktu wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej preferują wynik wykładni funkcjonalnej. Opowiadają się za duchem prawa. Interpretacja powinna służyć przystosowaniu prawa do zmieniających się sytuacji społecznych, ekonomicznych i politycznych. Podstawowe wartości - adekwatność prawa i życia. Styl dynamiczny dominuje okresie przemian i refom. Nieformaliści -zwolennicy teorii dynamicznych

Wykładnia subiektywna i obiektywna:

odróżnienie wykładni jest zrelatywizowane do intencji prawodawcy (tzw. stanowiska intencjonalistyczne):

---wykładnia subiektywna - zgodna z wolą twórcy przepisów prawnych, a więc z wolą historycznego prawodawcy

---wykładnia obiektywna - zgodna z wolą aktualnego (współczesnego) prawodawcy

reguła: w praktyce wykładnia subiektywna odgrywa szczególnie istotną rolę w odniesieniu do przepisów prawnych stosunkowo niedawno wprowadzonych, jej znaczenie maleje natomiast w odniesieniu do starszych aktów normatywnych, zwłaszcza gdy te uchwalono w innych warunkach społecznych, ekonomicznych czy politycznych

wadą obydwu tych metod wykładni, a mówiąc ogólnie wadą każdego stanowiska intencjonalistycznego (utożsamiającego interpretację z aktem identyfikacji psychologicznie rozumianych intencji, woli czy też zamiarów) jest przede wszystkim fakt , że we współczesnych społeczeństwach tworzenie prawa przyjęło charakter wysoce zinstytucjonalizowany i skolektywizowany, angażując w procesy tworzenia prawa bardzo wiele różnych podmiotów - w rezultacie, w wielu przypadkach jest niezmiernie trudno rozstrzygnąć czyja wola w wykładni danego aktu ma być rozstrzygająca (odpowiedź na to pytanie staje się jeszcze trudniejsza w sytuacji, gdy prawodawcą w sensie formalnym jest podmiot kolektywny, np. parlament, rząd).

Normy moralne, zasady sprawiedliwości i słuszności - przy interpretacji przepisów prawnych należy brać pod uwagę powszechnie akceptowane normy moralne, zasady sprawiedliwości i słuszności (głównie reguły o uniwersalnym zasięgu, a więc akceptowane przez całą społeczność międzynarodową lub przynajmniej ważne w naszym kręgu cywilizacyjnym).

Argument z konsekwencji - (pragmatyczny) przy przyjmowaniu określonej interpretacji przepisu prawnego odwołuje się coraz częściej do możliwych konsekwencji społecznych „interpretując normę należy brać pod uwagę konsekwencje społeczne i ekonomiczne do jakich będzie prowadzić określona interpretacja i wybrać taką interpretację, która prowadzi do konsekwencji najbardziej korzystnych (bardzo często niestety nie dysponujemy wiedzą, która pozwoliłaby przewidzieć konsekwencje różnych interpretacji przepisu oraz ocenić ich wartość).

Argumentum ad absurdum -jedna z najstarszych i najbardziej popularnych reguł dyrektyw wykładni (spotykamy ją we wszystkich porządkach prawnych z prawem międzynarodowym włącznie) - „należy odrzucić taką interpretację przepisu, która prowadzi do absurdalnych lub niemożliwych do zaakceptowania konsekwencji”.

Wykładnia komparatystyczna -sądy coraz częściej odwołują się do orzecznictwa i dorobku doktryny w innych krajach - „ w wykładni przepisów można uwzględniać zasady interpretacji podobnych przepisów w innych krajach.

Wykładnia historyczna -uwzględnianie w toku interpretacji kierunku ewolucji instytucji prawnych - „w wykładni przepisów można brać pod uwagę argumenty wynikające z kontekstu historycznego powstania i ewolucji instytucji prawnych”.

• DOMNIEMANIA INTERPRETACYJNE

Dwie funkcje domniemań interpretacyjnych w procesie wykładni:

---objęty domniemaniem fakt nie wymaga ustalenia, ponieważ jest on domniemywany

---zmiana ciężaru dowodu - domniemanie interpretacyjne zmienia ciężar argumentacji spoczywający nie na tym kto się na domniemanie powołuje, ale na tym, kto te domniemanie kwestionuje.

Najistotniejsze domniemania interpretacyjne:

---domniemanie zgodności normy z konstytucją - z jednej strony nakłada ciężar argumentacji na tę stronę, która kwestionuje zgodność aktu normatywnego z konstytucją, z drugiej zaś zobowiązuje interpretatora do poszukiwania takiej interpretacji, przy której norma byłaby zgodna z konstytucją, a to w myśl zasad, która implikuje to domniemanie, że wszelkie wątpliwości muszą być rozstrzygnięte na korzyść domniemania, że przepis jest zgodny z konstytucją, a nie wbrew niemu (wywiedzenie przez TK techniki wykładni wszystkich przepisów w zgodzie z konstytucją - nieuzasadnione jest wszczęcie postępowania o derogację przepisu w sytuacji, w której można podać taką jego wykładnię, która będzie zgodna z konstytucją)

---domniemanie zgodności normy niższego rzędu z normą hierarchicznie wyższą

---domniemanie racjonalności prawodawcy - praktycznie nie jest znane na świecie, zaś w Polsce bardzo rozpowszechnione, zwłaszcza w orzecznictwie TK, założenie o racjonalnym prawodawcy, a więc tworzącym przepisy w sposób sensowny, racjonalny celowy, znającym cały system prawny i nadający poszczególnym słowom i zwrotom zawsze takie same znaczenie, nie zamieszczającym jednocześnie zbędnych sformułowań w przepisach ((domniemanie, że prawodawca nie stanowi norm sprzecznych, nie stanowi norm zbędnych, dąży do społecznie aprobowanych celów, liczy się z konsekwencjami empirycznymi podejmowanych decyzji, dysponuje najlepszą wiedzą empiryczną) - zastrzeżenia: pleonazmy (zbędność), możliwość prowadzenia do nadużyć (używanie w celu podważania), niezgodność z logiką tworzenia prawa (mitem jest, ze Sejm wybiera najbardziej racjonalne rozwiązania)

---reguły typu:

*in dubio pro libertate - rozstrzyganie wątpliwości interpretacyjnych, na rzecz wolności, a nie przeciw wolnościom i prawom obywatelskim

*in dubio pro reo - w razie wątpliwości interpretacyjnych należy przyjąć wykładnię bardziej korzystną dla oskarżonego (reguła pochodząca z prawa karnego)

*in dubio pro tributario - odpowiednik reguły in dubio pro reo na gruncie postępowania podatkowego, nie jest dopuszczalne rozstrzyganie wątpliwości interpretacyjnych na niekorzyść podatnika (zakaz wykładni in dubio pro fisco).

• ZAKRES WYKŁADNI - LITERALNA, ROZSZERZAJĄCA I ZWĘŻAJĄCA

Ze względu na zakres wykładni wyróżnia się następujące jej rodzaje:

---wykładnia literalna (interpretatio declarativa) - zgodna z literą prawa; przyjmujemy dosłowne znaczenie językowe, to co powiedział normodawca pokrywa się z tym czego chciał - idem dixit quam voluit

---wykładnia rozszerzająca (interpretatio extensiva) - daje wynik szerszy od wykładni językowej; przyjmujemy szersze znaczenie przepisu od znaczenia językowego, gdyż normodawca powiedział mniej niż zamierzał - minus dixit quam voluit

---wykładnia zwężająca (interpretatio restrictiva) - daje znaczenie węższe; przyjmujemy znaczenie węższe od językowego, ponieważ normodawca powiedział więcej niż zamierzał - plus dixit quam voluit.

Zasadniczo każda wykładnia musi się mieścić w granicach możliwego sensu leksykalnego danego pojęcia, a w każdym razie odstępstwo od tego sensu jest możliwe tylko w wyjątkowych wypadkach, uzasadnionych przez reguły odstępstwa.

Szczegółowe zasady wykładni:

--- literalnej:

*immunitetu parlamentarnego nie powinno interpretować się ani rozszerzająco, ani zwężająco

*w sposób ścisły, literalny powinny być w szczególności interpretowane przepisy kompetencyjne oraz przepisy ograniczające prawa lub wolności obywatelskie

*nakaz wykładni literalnej przepisów prawa karnego

* nakaz wykładni literalnej przepisów prawa podatkowego

---rozszerzającej:

* wszystkie prawa i wolności obywatelskie mogą być interpretowane rozszerzająco

*zakaz wykładni rozszerzającej dla przepisów interpretacyjnej władczej działalności administracji

*zakaz domniemywania kompetencji organów (wyjątkowo dozwolone jest to w prawie międzynarodowym)

*wyjątków nie należy interpretować rozszerzająco (exceptiones non sunt extendendae)

*przepisy szczególne, stanowiące wyjątki od powszechnie obowiązujących zasad, nie mogą być interpretowane rozszerzająco

*zakaz wykładni rozszerzającej przepisów dotyczących sytuacji nadzwyczajnych

*zakaz wykładni rozszerzającej może wynikać z samego sformułowania przepisu, a w szczególności z użycia w nim takich słów, które wskazują, że rolą normodawcy jest jego ścisłe rozumienie, a więc np. użycie słowa: „tylko”, „jedynie” czy „wyłącznie” oraz jeżeli przepis określa enumeratywnie i wyczerpująco, a nie jedynie przykładowo, zakres regulacji czy odesłania

*zakaz wykładni rozszerzającej w prawie karnym i prawie podatkowym na niekorzyść oskarżonego

*zakaz wykładni rozszerzającej, gdyby prowadziła do reguł odstępstwa (ad absurdum, rażącej niesprawiedliwości, sprzeczności z konstytucją)

---zwężającej:

*dopuszczalna jest wykładnia zwężająca obowiązków obywateli, a także wszelkich przepisów ograniczających przysługujące im prawa i wolności

*zastosowanie wykładni zwężającej może zostać usprawiedliwione przez odwołanie się do dyrektyw odstępstwa od sensu językowego przepisu.

• MATERIAŁY INTERPRETACYJNE

Materiały interpretacyjne to wszelkiego rodzaju materiały w oparciu, o które interpretator może ustalać treść przepisów prawnych.

Dwa standardowe rozwiązania:

---wszystko co jest relewantne jest dopuszczalne, prawo nie stwarza w kwestii dopuszczalności powoływania się na materiały interpretacyjne żadnych specjalnych ograniczeń i dopuszcza jako materiał interpretacyjny każde źródło w oparciu, o które można ustalić treść przepisu prawnego (np. tomik poezji) „Interpretatorowi wolno jest korzystać z wszelkich materiałów, które są relewantne dla ustalenia sensu interpretowanego przepisu prawnego.”

--nie wszystko co jest relewantne, jest dopuszczalne, prawo stwarza różnego rodzaju restrykcje w kwestii dopuszczalności niektórych materiałów interpretacyjnych.

Do materiałów interpretacyjnych zaliczyć należy:

---akty normatywny, w którym znajdują się interpretowane przepisy prawne

---orzecznictwo sądowe

---materiały przygotowawcze (sprawozdania komisji legislacyjnych, materiały z obrad parlamentu, komisji parlamentarnych, rządowych itd.)

---projekty ustaw i innych aktów normatywnych, teksty uchylonych aktów normatywnych - związane z nimi orzecznictwo i doktrynę

---doktrynę prawniczą (literatura naukowa, komentarze, glosy, podręczniki etc.)

---materiały komparatystyczne (obce teksty prawne, orzecznictwo i doktryny)

---wyniki ekspertyz naukowych i opinie biegłych

---wiedzę specjalistyczną, nieprawniczą, która jest relewantna dla ustalenia sensu określonych wyrażeń (literatura naukowa, podręczniki, słowniki, encyklopedie etc.)

---praktykę prawniczą.

Tekst prawny - najważniejszy materiał interpretacyjny, odgrywa wiodącą rolę w wykładni językowej, bez niego nie może obyć się wykładnia systemowa, w wielu przypadkach okazuje się on również niezbędny w wykładni funkcjonalnej - należy zwrócić uwagę na szczególną rolę i przydatność w toku dokonywania interpretacji przepisów prawnych zasad techniki prawodawczej (istnieje czysta odpowiedniość między zasadami redagowania i zasadami interpretowania tekstów prawnych.

Orzecznictwo sądowe - najczęściej przywoływane są orzeczenia TK, NSA i SN, wprawdzie nie mają one mocy formalnie wiążącej w krajach civil law, to jednak ich wpływ na orzecznictwo sądów jest bardzo poważny - w naszym kraju, mimo że nie obowiązuje zasada stare decisis i w konsekwencji nie jest znana instytucja precedensu formalnie wiążącego (precedensu de iure), to jednak w praktyce sądy niższe opierają się na orzecznictwie sądów wyższych i rzadko odstępują od ustalonej przez te sądy linii orzecznictwa (tzw. precedens de facto) - argument z orzecznictwa ma najsilniejszą moc uzasadniającą w przypadku, gdy powołujemy się na ustaloną, jednolitą czy też zgodną linię orzecznictwa.

Materiały przygotowawcze - są to różnego rodzaju sprawozdania z obrad stanowiących normy komisji legislacyjnych oraz różnego rodzaju ciał i instytucji, biorących udział w przygotowywaniu lub ustanawianiu danego aktu normatywnego - korzystanie z tych materiałów jest szczególnie zalecane przez intencjonalistycznie zorientowane teorie wykładni (uznające, że zasadniczym celem interpretacji jest odtworzenie rzeczywistych intencji autora tekstu prawnego) - zarzuca się, że materiały przygotowawcze są często fragmentaryczne, dotyczą spraw drugorzędnych, a nawet dezinformują i dlatego zaleca się ostrożność w ich stosowaniu.

Doktryna prawnicza - niezmiernie istotne źródło, z którego sądy korzystają uzasadniając swoje decyzje, powoływanie się na doktrynę przybiera zwykle formę odwołań do komentarzy, glos, ale także monografii, artykułów i podręczników - argument z doktryny prawniczej silne wsparcie decyzji interpretacyjnej, zwłaszcza wtedy, gdy w danej sprawie wykształciło się jednolite (communis opinio doctorum) lub przynajmniej dominujące stanowisko w doktrynie.

Materiały komparatystyczne - zalicza się tutaj treść obcego prawa, a także obcą praktykę, orzecznictwo i doktrynę, wstąpienie Polski do Unii Europejskiej w oczywisty sposób zwiększa rolę materiałów komparatystycznych w orzecznictwie naszych sądów (zwłaszcza orzeczenia ETS).

Opinie biegłych - budzą najwięcej kontrowersji teoretycznych, wykładnia prawa jest powszechnie zaliczana do kwestii prawnych (questiones iuris), a nie faktycznych (questiones facti), a to w powiązaniu z zasadą iura novit curia, mogłoby sugerować, iż dowód z opinii biegłych nie jest dopuszczalny - pogląd ten nie jest jednak słuszny: samo ustawodawstwo czyni wyjątek dla prawa obcego, a w doktrynie i orzecznictwie dopuszcza się również dowód z biegłych w przypadku wątpliwości dotyczących rozumienia przepisów prawa wewnętrznego, zwłaszcza gdy chodzi o te dziedziny prawa wewnętrznego, których znajomość zakłada wiedzę specjalistyczną (prawo medyczne, prawo budowlane) - faktem jest jednak, że dowód z biegłych lub ekspertyz naukowych jest w naszym orzecznictwie rzadko wykorzystywane do rozstrzygania problemów interpretacyjnych.

Wiedza nieprawnicza - powoływanie się na różnego rodzaju literaturę naukową, podręczniki, słowniki czy encyklopedie, które w przekonaniu sądu stanowią relewantną podstawę dla ustalenia sensu określonych wyrażeń.

Praktyka prawnicza - na określoną praktykę stosowania i wykładni różnych przepisów prawa powołujemy się w gruncie rzeczy, gdy opieramy się na ustalonej jednolitej czy też zgodnej linii orzecznictwa - praktyka może być wzięta pod uwagę pod warunkiem, że nie jest praktyką contra legem.

Ograniczenia stosowalności materiałów interpretacyjnych:

---Francja - nie wolno przytaczać orzeczeń sądowych ani poglądów doktryny

---Anglia - nie wolno korzystać z materiałów przygotowawczych, do niedawna nie było przyzwolenia na cytowanie poglądów żyjących autorów (a jedynie zmarłych), nie należy powoływać się także na opinie biegłych

---Włochy - nie wolno cytować poglądów doktrynalnych

---Skandynawia - wręcz wskazane jest korzystanie z materiałów przygotowawczych

---USA - zawsze dopuszczalne jest przytaczanie opinii biegłych i ekspertyz naukowych.

• WYKŁADNIA SENSU LARGO

Zgodnie z dyrektywą pierwszeństwa wykładni sensu stricto, interpretator powinien w pierwszej kolejności posłużyć się dyrektywami wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej i dopiero wtedy, gdy przy ich pomocy nie uda się mu usunąć luki wolno jest mu odwołać się do reguł wnioskowań prawniczych (wykładnia sensu largo).

Szczególne reguły wnioskowań prawniczych:

---argumentum a simile (analogia)

---argumentum a contrario

---argumentum a fortiori

---dyrektywy instrumentalnego nakazu I zakazu.

Analogia legis:

---obowiązują te same dyrektywy stosowania , co w przypadku wykładni rozszerzającej

---dopuszczalna jest tam, gdzie regulacja nie jest wyczerpująca, np. prawo cywilne, zaś w dziedzinach w pełni uregulowanych jest niedopuszczalna

---analogia jest dopuszczalna w przypadku praw i wolności obywatelskich, a zasadniczo niedopuszczalna jest jej stosowanie w odniesieniu do obowiązków obywatelskich

---dopuszczalna jest analogia na korzyść oskarżonego w prawie karnym, dopuszczalna jest analogia na korzyść podatnika w prawie podatkowym

---nie wolno domniemywać kompetencji organów administracyjnych (powinny wyraźnie wynikać z przepisu prawnego)

---zasada, że luki można uzupełnić stosując analogię odnosi się wyłącznie do luk konstrukcyjnych (technicznych)nie zaś do luk aksjologicznych (ocennych) czy swoistych (brak przepisów wykonawczych)

*przykład odstępstwa w wyjątkowych okolicznościach z 1969 - zastosowanie analogii usprawiedliwił SN „ nieadekwatnością uregulowania do zasługujących ze wszech miar na ochronę interesów znacznej części ludności”

*przykład odstępstwa od jasnego przepisu, po to by nie sprzeniewierzyć się zasadzie, iż w wykładni nie powinno się zasadniczo akceptować rażąco niesłusznych ustaleń - w następstwie błędu niedostosowano przepisy nowelizacji kodeksu handlowego do konstrukcji spółki jednoosobowej, co oznaczało, ze przepisy kodeksu nie zawierały zakazu dokonywania czynności prawnych „z samym sobą” - orzeczenie o niedopuszczalności takiej sytuacji przez SN, przyjęcie, ze mimo istniejących regulacji istnieje luka

---trzy podstawowe etapy wnioskowania:

*ustalenie, iż określony fakt nie został unormowany przez przepisy prawne

*ustalenie, ze nie istnieje przepis prawny, który reguluje sytuacje pod istotnymi względami podobne do faktu nienormowanego

*powiązanie z faktem prawnym nienormowanym podobnych lub takich samych konsekwencji prawnych, co z faktem bezpośrednio uregulowanym przez przepisy prawne

*przykłady:

+obowiązująca w prawie karnym reguła, że termin do wniesienia pisma procesowego jest zachowany, gdy osoba uwięziona przed upływem terminu złożyła pismo w zarządzie więzienia stosuje się per analogiam do postępowania cywilnego

+do uchylonych decyzji interpretacyjnych należy zastosować per analogiam zasadę, że można wznowić postępowanie cywilne na tej podstawie, że wyrok został oparty na skazującym wyroku skazującym wyroku karnym następnie uchylonym

+w sytuacji, gdy gmina prowadzi działalność gospodarczą noszącą znamiona praktyk monopolistycznych, to należy do niej zastosować w drodze analogii przepisy ustawy o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym.

Analogia iuris:

---jej stosowanie jest przedmiotem wielu sporów - mamy do czynienia z tego rodzaju sposobem wnioskowania, który daje organowi stosującemu prawo niezmiernie szeroki zakres swobody, a tym samym może stwarzać szerokie pole do nadużyć

---podstawą analogii nie jest żaden ściśle wskazany przepis prawa, a nieraz bardzo ogólne zasady prawne lub wartości, na których opiera się prawo lub też cała grupa przepisów, które mogą być relewantne dla rozstrzygnięcia kwestii nieuregulowanych przez prawo

---przyjmuje się zasadę pierwszeństwa analogii legis, zgodnie z którą, analogię iuris wolno jest zastosować dopiero wtedy, gdy luki nie można usunąć przy pomocy analogii legis

---mimo wielu kontrowersji i niejasności związanych ze stosowaniem analogii iuris, orzecznictwo naszych sądów uznaje ją zasadniczo za dopuszczalną - również na terenie prawa karnego, pod warunkiem, że jest to analogia na korzyść oskarżonego

*przykład kwestii wzruszenia prawomocnych orzeczeń kończących postępowanie przed funkcjonującymi w czasach stalinowskich Komisji Specjalnych do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym.

Argumentum a contrario:

---odwrócenie wnioskowania z analogii

---wnioskowanie przebiega według schematu: „Jeśli norma wiąże konsekwencje prawne k z faktem f i dany fakt nie jest identyczny z faktem f, to nie wolno jest do niego zastosować konsekwencji k i to nawet wtedy, gdyby był on pod istotnymi względami podobny do faktu f

---argumentum a contrario jest zasadniczą metodą wnioskowania w prawie karnym i prawi podatkowym (analogia na korzyść oskarżonego/podatnika jest dopuszczalna)

---należy stosować argumentum a contrario do przepisów wyjątkowych oraz lex specialis, a także ograniczających prawa i wolności obywatelskie

---powszechnie uważa się, że gdy w kontekście danego przepisu występują zwroty typu: „wyłącznie”, „jedynie”, „tylko” to należy zastosować wnioskowanie z przeciwieństwa, ponieważ użycie tych zwrotów sugeruje, iż intencją prawodawcy było ograniczenie danej normy wyłącznie do faktów w niej wskazanych.

Argumentum a fortiori:

---wnioskowanie przebiega według schematu „jeżeli A, to tym bardziej B”

---rozumowanie występuje w dwóch odmianach:

*argumentum a maiori ad minus (z mniejszego na większe) - podstawą wnioskowania jest przepis uprawniający, a wnioskowanie ma następującą strukturę „komu wolno jest więcej, temu tym bardziej wolno jest mniej”, np. jeśli sąd może kogoś pozbawić władzy rodzicielskiej, to tym bardziej może tę władzę ograniczyć

*argumentum a minori ad maius (z mniejszego na większe) - podstawą wnioskowania jest przepis zakazujący, a wnioskowanie przebiega według schematu „jeżeli zakazane jest mniej, to tym bardziej zakazane jest więcej”, np. jeżeli zakazane jest deptanie trawy, to tym bardziej zakazane jest łamanie krzewów i drzew

---można przyjąć, że wnioskowania a fortiori są dopuszczalne we wszystkich działach prawa i do rozumowań tego typu nie stosuję się ograniczenia, z którymi mamy do czynienia w przypadku analogii i argumentum a contrario

---reguły wnioskowań a fortiori dopuszczają wyjątki i ich rezultat może być odrzucony albo ze względów logicznych, albo merytorycznych, bo np. istnieją ważne racje, by odrzucić rezultat wykładni uzyskany za pomocą argumentum a fortiori

*przykład: belgijska ustawa Vandervelde z 1919 przewidująca, że klient może wprawdzie kupić 2 litry alkoholu, ale nie może kupić mniej

*przykład: wyrok NSA z 1998, w którym sąd odrzuca regułę, że skoro ustawa z 1980 o ochronie i kształtowaniu środowiska upoważnia organy państwowe do żądania od właścicieli niektórych obiektów budowlanych przedstawienia całościowej ekspertyzy oddziaływania tych obiektów na środowisko, to tym bardziej upoważnia je do żądania tylko częściowej ekspertyzy

---od argumentum a fortiori wolno odstąpić w tych wszystkich sytuacjach, w których wnioskowanie to prowadziłoby do rezultatów, o których mowa jest w regułach odstępstwa.

Wnioskowanie z celu na środki:

---przebiega według reguły: „jeśli dozwolona lub nakazana jest realizacja określonego stanu rzeczy, to tym samym jest dozwolone lub nakazane podjęcie środków, które są niezbędne do realizacji tego stanu rzeczy”

---jedną z odmian wnioskowania z celu na środki jest wnioskowanie zgodne z regułą instrumentalnego nakazu i zakazu - reguły odwołują się do wiedzy o związkach przyczynowych, od których zależy (nie) spełnienie danej normy

*reguła instrumentalnego nakazu - jeśli obowiązuje określona norma, to tym samym nakazane jest czynienie tego wszystkiego, co jest przyczynowo konieczne do realizacji tej normy

*reguła instrumentalnego zakazu - jeżeli obowiązuje określona norma, to tym samym zakazane jest czynienie tego wszystkiego, co przyczynowo wykluczałoby realizację tej normy.

• REGUŁY KOLIZYJNE

Reguły kolizyjne nie należą do dyrektyw interpretacyjnych w ścisłym tego słowa znaczeniu, ale wraz z regułami wnioskowań prawniczych zalicza się je do reguł wykładni sensu largo. Reguły wykładni dotyczą kwestii rozstrzygania kolizji między sprzecznymi czy niezgodnymi normami w sytuacji, w której prawodawca żadnej z kolidujących norm nie uchylił.

Trzy podstawowe typy reguł kolizyjnych:

1.reguła hierarchiczna (lex superior derogat legi inferiori)

2.reguła chronologiczna (lex posterior derogat legi priori)

3.reguła merytoryczna (lex specialis derogat legi generali).

Reguły stosować można zarówno wobec dwóch przepisów, jak i dwóch dokumentów (całych aktów prawnych).

Rozwiązywanie zbiegu reguł:

---wśród reguł kolizyjnych reguła hierarchiczna ma najwyższą moc - norma wyższa uchyla zatem normę niższą bez względu na to, która z nich jest bardziej ogólna

---reguła chronologiczna mówi, że akt wydany później uchyla akt wydany wcześniej pod warunkiem jednak, że akt późniejszy ma nie niższą moc prawną niż akt wcześniejszy

---bardziej skomplikowany charakter ma reguła merytoryczna:

*Ls Lg (lex posterior generalis non derogat legi priori specialis)

*Ls Lg (lex posterior generalis derogat legi priori specialis) - intencją prawodawcy było zastąpienie.

Lex superior derogat legi inferiori:

---norma hierarchicznie wyższa uchyla normę hierarchicznie niższą I to zasadniczo bez względu na to, w jakim czasie zostały ustanowione sprzeczne ze sobą normy I jaki jest zakres ich ogólności

---w naszym kraju tylko TK ma prawo uchylić niezgodny z Konstytucją, ustawami lub ratyfikowanymi umowami akt normatywny i prawo takie nie przysługuje innym sądom - pytanie: czy sąd powołując się na zasadę lex superior derogat legi inferiori może odmówić zastosowania aktu lub normy, które uważa za sprzeczne z aktem lub normą hierarchicznie wyższą

*pogląd 1 - sąd powołując się na zasadę bezpośredniości stosowania konstytucji może odmówić zastosowania w konkretnej sprawie ustawy, która jest sprzeczna z Konstytucją (zakwestionowany przez TK)

*pogląd 2 - sąd nie może samodzielnie odmówić zastosowania ustawy w przypadku stwierdzenie jej niezgodności z konstytucją i jeżeli poweźmie poważne wątpliwości w kwestii zgodności ustawy z konstytucją, to powinien w trybie art. 193 konstytucji zwrócić się z odpowiednim pytaniem do TK jeżeli chodzi o sprzeczność innych aktów normatywnych (podustawowych) z normami hierarchicznie wyższymi, to przyjąć należy, że sądy mogą odmówić ich zastosowania w konkretnym przypadku; wydaje się jednak, że także w tej sytuacji, jeśli tylko jest to możliwe i celowe, sądy powinny uruchomić procedurę przewidzianą w art. 193 konstytucji (przemawia za tym wzgląd na konieczność zapewnienia jednolitości orzecznictwa sądowego)

---istotny, praktyczny problem związany ze stosowaniem zasady zasady lex superior derogat legi inferiori dotyczy relacji między kodeksami a zwykłymi ustawami - „szczególnemu miejscu kodeksów w systemie prawa nie towarzyszy szczególne miejsce w hierarchii źródeł prawa - przypadki materialnej sprzeczności między kodeksem a ustawą zawierającą regulacje szczegółowe muszą być tym samym rozpatrywane na tle ogólnym zasad określających wzajemne stosunki norm o tej samej mocy prawnej”.

Lex posteriori derogat legi priori:

---norma późniejsza uchyla niezgodną z nią normę wcześniejszą, pod warunkiem wszakże, że ma nie niższą od tej ostatniej moc prawną

---zasada często zawieszana przez przepisy intertemporalne (pewnego rodzaju swoistymi regułami pozwalającymi na ustalenie obowiązywania są tzw. przepisy przejściowe, bądź intertemporalne, czyli międzyczasowe - są to przepisy, które się formułuje wówczas kiedy wprowadza się nową regulację intertemporalną. Typowym przykładem przepisu międzyczasowego jest standardowa reguła przepisu karnego, w razie wątpliwości, czy ma być stosowane prawo dotychczasowe czy kodeks karny, stosuje się kodeks karny).

Lex specialis derogat legi generali:

---zastosowanie reguły merytorycznej wymaga często podjęcia skomplikowanych zabiegów interpretacyjnych zmierzających do ustalenia zakresu rozważanych norm

*przykład: polemika TK z sądem apelacyjnym dotycząca kwestii, w jakiej relacji zakresowej pozostają do siebie przepisy prawa o ustroju sądów powszechnych oraz ustawy budżetowej

---podobnie jak w przypadku reguł wykładni, także reguły kolizyjne dopuszczają wyjątki, a zatem sąd może odstąpić od ich zastosowania powołując się na szczególnie ważne racje.

• BŁĘDNA WYKŁADNIA PRAWA I JEJ SKUTKI

Uzasadnienie decyzji interpretacyjnej.

Zarzut błędnej wykładni prawa.

Pojęcia niedookreślone i klauzule generalne.

Błędna wykładnia a rażące naruszenie prawa.

• ZASADY WYKŁADNI PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO

Prawo międzynarodowe jest obecnie elementem naszego porządku prawnego. Zgodnie z art. 91 konstytucji ratyfikowane umowy międzynarodowe stanowią część naszego porządku prawnego i jeśli są wykonalne, to podlegają bezpośredniemu stosowaniu przez nasze sądy oraz inne organy i instytucje. Ustęp 2 tego artykułu stwierdza, że w razie niezgodności, ratyfikowana za zgodą wyrażoną w ustawie umowa międzynarodowa ma pierwszeństwo przed naszymi ustawami i aktami podustawowymi.

W prawie międzynarodowym nieporównywalnie większą rolę niż w prawie wewnętrznym odgrywają normy kontraktowe (traktatowe), a wykładnia norm tego rodzaju charakteryzuje się oczywistymi osobliwościami, nie zawsze obecnymi w przypadku norm prawa wewnętrznego.

Inna osobliwość interpretacji norm prawa międzynarodowego wynika z wielojęzyczności tych porządków prawnych.

W doktrynie i praktyce prawa międzynarodowego dominują trzy podstawowe stanowiska zakładające odmienne standardy wykładni norm:

---tekstualizm - klasyczne zasady prymatu wykładni językowej

---intencjonalizm - o sposobie interpretacji powinny rozstrzygać intencje umawiających się stron

---podejście teleologiczne - przypisanie decydującego znaczenia metodom wykładni celowościowej.

w doktrynie prawa międzynarodowego nie ukształtował się jakiś jednolity kanon wykładni.

Na poziomie legislacyjnym podstawowe zasady wykładni norm prawa międzynarodowego zostały ustalone w dziale III konwencji wiedeńskiej z 1969 o prawie traktatów:

---art. 31 - ogólna reguła interpretacji

---art. 32 - uzupełniające środki interpretacji

---art. 33 - interpretacja traktatów, których autentyczny tekst został ustalony w dwóch lub więcej językach.

Praktyka sądów międzynarodowych - szczególne znaczenie orzecznictwa Permanent Court of International Justice (Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej - STSM), a następnie International Court of Justice (Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości - MTS). W orzecznictwie tych sądów w sposób dość wyraźny, chociaż nie całkowicie jednoznaczny, dominuje tendencja do przyznawania w wykładni norm prawa międzynarodowego prymatu tekstowi umowy międzynarodowej oraz dyrektywom językowym jego wykładni.

W prawie międzynarodowym akceptuje się też podobne do prawa wewnętrznego reguły odstępstwa od sensu językowego normy.

Już Grocjusz podkreślał, że wykładnia umów międzynarodowych powinna unikać trzech rzeczy: absurdu, niesprawiedliwości i nieefektywności. Do tej sprawy nawiązuje art. 32 konwencji genewskiej.

W prawie międzynarodowym stosuje się wszystkie powszechnie znane dyrektywy wykładni językowej, systemowej i celowościowej (terminologia „wykładnia funkcjonalna” nie jest w doktrynie prawa międzynarodowego używana).

Wykładnia językowa:

1.Oparcie się tak jak w prawie narodowym na pierwszeństwie języka prawnego, specjalistycznego i potocznego. Zgodnie z art. 31.ust. 4 konwencji genewskiej można odstąpić od normalnego znaczenia wyrażeń i przypisać im specjalne znaczenie, gdy ustalono, że taki był zamiar stron.

2.Odrębne miejsce poświęca konwencja wiedeńska dyrektywom interpretacji traktatów, których autentyczny tekst ostał sporządzony w dwóch lub więcej językach. Zgodnie z art. 33 w takich przypadkach przyjmuje się zasadę równorzędności wszystkich wersji językowych, które zostały uznane za autentyczne - chyba że w przypadku rozbieżności różnych wersji językowych sam traktat lub same strony uznały określony tekst za rozstrzygający.

3.W wielu przypadkach okazuje się, że różne wersje językowe nie są równoważne. W tej sytuacji interpretator powinien starać się zharmonizować ze sobą różne wersje językowe biorąc pod uwagę przedmiot i cele traktatu.

4.Niezależnie od dyrektywy harmonizowania niezgodnych wersji językowych, w praktyce i doktrynie rozwinięto cały szereg innych metod usuwania rozbieżności różnych wersji językowych - dochodzą one do głosu przede wszystkim wtedy, gdy nie udało się zharmonizować ze sobą różnych wersji językowych:

---odwołanie się do tego sensu, który jest wspólny dla wszystkich wersji (prowadzi do interpretacji zwężającej)

---oparcie się na tej wersji językowej, w której sporządzono tekst pierwotny

---przyjmuje się tą wersję traktatu, która jest jasna

---oparcie się na tej wersji, która jest najkorzystniejsza dla zobowiązanego

---najwcześniej jednak próbuje się rozwiązać tego rodzaju problemy odwołując się do wykładni celowościowej.

Wykładnia systemowa:

1.W prawie międzynarodowym trudno jest mówić o ustalonej i wyrazistej hierarchii norm. Trudno jest ustalić jakąkolwiek hierarchię między normami prawa międzynarodowego i z tego powodu zasady wykładni systemowej odnoszą się przede wszystkim do poziomego aspektu systemu.

2.Jednak art. 53 konwencji stwierdza, że nieważne są umowy sprzeczne z normami powszechnie obowiązującego prawa międzynarodowego, zaś art. 103 Karty NZ mówi, że w razie konfliktu Karta NZ ma pierwszeństwo przed innymi umowami międzynarodowymi.

3. Obowiązuje również zakaz interpretacji norm w izolacji, w sposób prowadzący do sprzeczności i luk. Akcentowanie obowiązku wykładni norm w zgodzie z ogólnymi zasadami prawa międzynarodowego, które art. 38 Statutu MTS zalicza do źródeł prawa międzynarodowego. Do zasad tych zalicza się powszechnie akceptowane przez wspólnotę międzynarodową reguły i wartości, na których opiera się międzynarodowy porządek prawny (zakaz retroakcji, zasada ne bis In idem, audiantur et alter pars czy obowiązek wynagrodzenia wyrządzonej krzywdy).

4.Specyficzne dyrektywy wykładni systemowej zostały ustalone w art. 31 konwencji - wykładnia norm traktatowych w zgodzie z kontekstem, do którego zalicza się wstęp i załączniki do traktatu, wszelkie porozumienia dotyczące traktatu, osiągnięte między stronami w związku z zawarciem traktatu, dokumenty sporządzone przez jedną lub więcej stron w związku z zawarciem traktatu, które zostały przyjęte przez inne strony jako dokumenty odnoszące się do traktatu (również późniejsze porozumienia między stronami, dotyczące interpretacji traktatu lub stosowania jego postanowień, praktykę stosowania traktatu oraz normy prawa międzynarodowego, mające zastosowanie w stosunkach między stronami).

Wykładnia funkcjonalna (celowościowa):

1.Najbardziej podstawowa regułą interpretacji - nakaz wykładni traktatów w dobrej wierze (zgodnej z wolą kontraktujących stron i uwzględniającej ich interesy, nakaz poszukiwania takiej interpretacji, która byłaby sprawiedliwa dla wszystkich stron - nakaz respektowania zasady pacta sunt servanda).

2.Zasada ut res valeat quam pereat (umowa musi być w przypadkach wątpliwych tak interpretowana, aby jej cel został osiągnięty) do której odwoływali się już Grocjusz i Vattel - wymaga takiej wykładni przepisów, aby zapewnić ich skuteczność. Formuła stanowi jedną z interpretacji zasady efektywności.

3.Effet utile - zasada efektywności, mówi, że należy nadawać taką interpretację postanowieniom traktatu, która sprzyja ich jak najpełniejszej realizacji.

4.Reguła implikowanych kompetencji (implied powers) - jeśli traktat, statut, czy inna norma międzynarodowa nakłada na określone państwo, czy organizację międzynarodową obowiązek realizacji określonych celów, to tym samym przyjmuje się, że mają one w tym zakresie kompetencje, nawet, jeśli traktat bezpośrednio ich nie wymienia. Reguła zdaje się być sprzeczna z mocno akcentowaną w naszej praktyce dyrektywą domniemywania kompetencji oraz zakazu wykładni rozszerzającej przepisów kompetencyjnych.

5.Zasady stosowania wykładni rozszerzającej i zwężającej - restrykcyjna interpretacja zobowiązań (uzasadnieniem jest zasada suwerenności państw)i możliwość rozszerzającej wykładni uprawnień i wolności.

6.Materiały interpretacyjne - określa je art. 32 konwencji (materiały przygotowawcze do traktatu - travaux preparatoires oraz okoliczności jego zawarcia. Materiały interpretacyjne mogą być stosowane w każdej sytuacji, gdy tekst traktatu budzi wątpliwości (np. znaczenie dwuznaczne lub niejasne, absurdalny lub nierozsądny rezultat). Zaliczamy także do materiałów: załączniki, porozumienia stron dotyczące traktatu (porozumienia dotyczące jego wykładni), dokumenty sporządzone w związku z zawarciem traktatu, ustalona praktyka stosowania traktatu (każdy dokument, źródło i fakt, który może okazać się relewantny przy interpretacji).

• ZASADY WYKŁADNI PRAWA EUROPEJSKIEGO

1.Charakter mieszany - prawo europejskie reguluje stosunki między państwami, z drugiej strony jego podmiotami są również osoby fizyczne oraz różnego rodzaju organizacje, korporacje i zrzeszenia, co jest charakterystyczne dla prawa wewnętrznego (mieszanina elementów prawa międzynarodowego i wewnętrznego).

2. Ważną rolę w ujednolicaniu prawa wspólnotowego odgrywa orzecznictwo ETS. Często wyznacza on poza literalne brzmienie przepisów prawa unijnego i często odwołuje się do różnych zasad wykładni funkcjonalnej. W swojej wykładni ETS stosuje zarówno elementy właściwe dla wykładni prawa międzynarodowego i prawa wewnętrznego państw członkowskich. W przypadku, gdy zachodzi potrzeba odwołania się do prawa wspólnotowego lub jego bezpośredniego zastosowania przez któreś z państw członkowskich interpretacją zajmują się sądy tego państwa, gdy jednak mają wątpliwości, mogą zwrócić się do ETS o wydanie orzeczenia prejudycjalnego, w którym ETS wyjaśnia wątpliwości. Sąd krajowy, który wystąpił do ETS jest związany jego opinią w danej sprawie. W sensie formalnym ETS nie uznaje zasady stare decisis i jego orzeczenia nie wiążą sądów krajowych w innych sprawach, co nie znaczy, że nie wywierają one wpływu na orzecznictwo w podobnych sprawach. Funkcjonuje instytucja precedensu de facto - formalnie niewiążącego.

3.Słynne orzeczenia ETS w sprawie:

---van Gen den Loos (1963) - zasad skutku bezpośredniego

---Costa v. ENEL (1964) - zasada prymatu prawa wspólnotowego.

4.Prawo wspólnotowe - podstawowym podziałem prawa wspólnotowego jest podział na prawo pierwotne (stanowione przez państwa członkowskie jako część prawa międzynarodowego) oraz prawo wtórne (stanowione przez organy wspólnotowe). W razie konfliktu norm prawnych z zakresu prawa pierwotnego i prawa wtórnego, pierwszeństwo przysługuje zawsze prawu pierwotnemu

---prawo pierwotne znajduje swoje odzwierciedlenie w art. 48 Traktatu z Maastricht. Lista aktów prawa pierwotnego:

*traktaty założycielskie Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej: Traktat paryski z 1951 r. (obowiązywał w latach 1952-2002), Traktaty rzymskie z 1957 r., Traktat z Maastricht z 1992 r., Konstytucja dla Europy z 2004 roku

*umowy zawarte między państwami członkowskimi zmieniające i uzupełniające traktaty założycielskie: Konwencja o niektórych instytucjach wspólnych dla EWG i EWEA z 1957 r., Protokół dotyczący Antyli Holenderskich z 1978 r., Traktat fuzyjny z 1965 r., Luksemburski traktat budżetowy z 1970 r., Brukselski traktat budżetowy z 1975 r., Traktat zmieniający niektóre postanowienia Protokołu w sprawie Statutu EBI z 1975 r., Traktat grenlandzki z 1984 r., Jednolity Akt Europejski z 1986 r., Traktat amsterdamski z 1997 r., Traktat nicejski z 2001 r.

*traktaty akcesyjne: Traktat o przystąpieniu Danii, Irlandii i Wielkiej Brytanii z 1971 r., Traktat o przystąpieniu Grecji z 1979 r., Traktat o przystąpieniu Hiszpanii i Portugalii z 1985 r., Traktat o przystąpieniu Austrii, Finlandii i Szwecji z 1994 r., Traktat ateński z 2003 r., Traktat o przystąpieniu Bułgarii i Rumunii z 2005 r.

*ogólne zasady prawa Unii Europejskiej - szereg zasad prawa UE wypracowanych na podstawie orzeczeń Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, które nie zawsze wynikają wprost z Traktatów. Również zasady, do których przestrzegania zobowiązała się Unia Europejska (głównie Europejska Konwencja Praw Człowieka)

*postanowienia Rady, gdy jej członkowie działają jako przedstawiciele państw członkowskich

*częścią prawa pierwotnego są również załączniki (w formie protokołów) dołączone do wyżej wymienionych umów. Nie mogą to być natomiast deklaracje i umowy (nie mają mocy wiążącej).

---prawo wtórne - znajduje swoje odzwierciedlenie w art. 249 TWE. Prawo wtórne jest tworzone przez organy Wspólnot na podstawie prawa pierwotnego. Składa się ono z ogromnej liczby aktów prawnych, z których każdy należy do jednej z pięciu kategorii:

*rozporządzenia

*dyrektywy

*decyzje

*opinie

*zalecenia.

Rozporządzenia, dyrektywy i decyzje są wydawane przez Radę Unii Europejskiej, niekiedy przy współudziale Parlamentu Europejskiego (procedury współpracy i współdecydowania). Wyłączna inicjatywa ustawodawcza w tym zakresie przysługuje Komisji Europejskiej (wyjątkiem jest prawo Parlamentu do opracowania projektu jednolitej ordynacji wyborczej do PE).

5.Akceptuje się także zasadę clara non sunt interpretanda, która składa się z dwóch elementów:
---reguła acte clair - jeżeli tekst w jego naturalnym (potocznym) znaczeniu jest jasny, to zasadniczo nie podlega wykładni
---reguła acte éclaire - wykładni nie podlega tekst, który wprawdzie może budzić wątpliwości, ale zostały one wyjaśnione przez ETS.

6.W orzecznictwie ETS przyjmuje się, chociaż z licznymi zastrzeżeniami, zasadę prymatu wykładni językowej. ETS wykazuje bowiem większą skłonność do odstępowania od sensu literalnego norm unijnych, gdy jest to uzasadnione w kontekście aktualnych celów UE. ETS akceptuje również powszechnie znane dyrektywy odstępstwa

7. Podobnie jak w prawie międzynarodowym ogromnym problemem jest tu wielojęzyczność, a niezgodność różnych wersji językowych tekstów unijnych jest częstym przedmiotem rozważań ETS. Przyjmuje się więc zasadę równorzędności różnych wersji, a kolizje rozwiązuje się w drodze harmonizowania różnych wersji językowych.

8. W prawie unijnym akceptuje się wszystkie klasyczne dyrektywy wykładni systemowej - obowiązuje nakaz interpretacji norm prawa wtórnego w zgodzie z normami prawa pierwotnego. Istnieje też nakaz wykładni prawa unijnego w zgodzie z prawem międzynarodowym i obowiązek interpretacji przepisów prawa krajowego w zgodzie z prawem unijnym. Istnieje nakaz interpretacji norm w ich kontekście i zakaz wykładni w sposób prowadzący do sprzeczności lub luk.

9.Wykładnia funkcjonalna - według niektórych to właśnie ona odgrywa w prawie unijnym rolę priorytetową. Popularne są różne formy wykładni opartej o argument konsekwencjonalistyczny (zasada ut res valeat quam pareat i effet utile, która nakazuje wybrać taką interpretację, która w najpełniejszym zakresie będzie urzeczywistniać cele unijne i zabrania takiej, która czyniłaby postanowienia unijne bezskutecznymi). Jest niewątpliwie inspirowana celem jak najpełniejszego zintegrowania państw członkowskich oparciu o 4 podstawowe wolności: wolność przepływu osób, dóbr, kapitału i usług.

10.effet nécessaire - w myśl tej reguły jeżeli UE lub jej organ ma określony obowiązek lub zadanie do wykonania, to tym samym nakazane jest podjęcie takich środków, które są konieczne, aby ten cel realizować.

11..W prawie unijnym akceptuje się tez powszechnie przyjęte zasady stosowania wykładni rozszerzającej oraz inne reguły wykładni sensu largo.

12. W prawie UE reguła implikowania kompetencji pozwala domniemywać kompetencje w każdym przypadku, w którym na organie unijnym spoczywa obowiązek realizacji określonych zadań, czy celów nawet, jeśli kompetencje te nie zostały temu organowi wyraźnie przyznane.

13.Nie ma też żadnych zakazów dotyczących materiałów interpretacyjnych - może być wykorzystane wszystko, co może okazać się relewantne dla ustalenia wykładni określonego przepisu.

---