ENCYKLOPEDIA PRAWA

Prowadzący: dr Wojciech Gliniecki

WYKŁAD 7

I. System prawa

II. Zasada państwa prawa

I. SYSTEM PRAWA

System-typ – zespół cech charakterystycznych dla

porządków

prawnych określonego rodzaju.

Rodzaje współczesnych systemów prawnych:

1) Systemy prawa kapitalistycznego i socjalistycznego.

2) Systemy civil law (systemy prawa kontynentalnego) i

systemy

common law (systemy prawa anglosaskiego).

3) Systemy prawa Dalekiego Wschodu (Japonia, Korea).

4) System prawa Islamu.

5) System prawa hinduskiego (Indie).

6) Systemy prawa afrykańskiego.

Ad 1.

Cechy charakterystyczne prawa kapitalistycznego:

- podstawą ustroju ekonomicznego jest własność prywatna

i gospodarka rynkowa,

- podstawą ustroju politycznego jest demokracja

parlamentarna,

- podstawą porządku społecznego jest system praw i

wolności obywatelskich z wolnością słowa i zrzeszania

się.

Cechy charakterystyczne prawa socjalistycznego:

- podstawą ustroju ekonomicznego jest własność

państwowa

i gospodarka planowa,

- podstawą ustroju politycznego jest dyktatura partii

komunistycznej,

- daleko posunięta negacja podstawowych praw i wolności

obywatelskich w płaszczyźnie społecznej,

- instrumentalizacja prawa (prawo zredukowane do

instrumentu polityki partii komunistycznej, która za jego

pośrednictwem kierowała całością życia ekonomicznego,

politycznego i społecznego).

Ad 2.

Do systemów civil law zalicza się systemy prawne:

- wszystkich państw Europy Kontynentalnej,

- większości krajów Ameryki Południowej.

Cechy charakterystyczne systemu prawa

kontynentalnego:

a) zasada prymatu ustawy,

b) oddzielenie tworzenia i stosowania prawa,

c) zakaz tworzenia prawa przez sądy,

d) historycznym źródłem civil law jest prawo

rzymskie.

Do systemów common law zalicza się systemy

prawne:

- krajów anglosaskich (Stan Zjednoczone Ameryki Północnej,

Wielka Brytania),

- byłych kolonii brytyjskich.

Cechy charakterystyczne systemu prawa

anglosaskiego:

a) zasada prymatu ustawy,

b) brak rozdziału tworzenia od stosowania prawa,

c) tworzenie prawa przez sądy,

d) brak recepcji prawa rzymskiego.

Precedens – decyzja sądu, która tworzy prawo.

Charakterystyka precedensów w systemie common

law:

- dotyczy w szczególności najwyższych instancji sądowych,

- precedensem jest sformułowana w wyroku reguła ogólna

(ratio decidendi),

w oparciu o którą sąd rozstrzygnął daną sprawę i która staje

się wiążąca przy rozstrzyganiu spraw tego samego

rodzaju w przyszłości,

- pozostałe elementy wyroku sądu (obiter dicta) nie

posiadają mocy wiążącej,

- obowiązuje zasada stare decisis (związania sądu

precedensem), zgodnie

z którą sądy niższych instancji są obowiązane honorować

precedensy ustanowione przez sądy wyższych

instancji,

- odstąpienie od precedensu jest możliwe tylko przez sąd,

który go ustanowił lub sąd wyższej instancji.

Wzajemne przenikanie się systemów civil law i

common law prowadzić może do wniosku, że w

chwili obecnej różnica pomiędzy nimi sprowadza

się do konstrukcji:

Precedens de iure – precedens formalnie

wiążący, który może tworzyć nowe normy

prawne.

Precedens de facto – precedens formalnie

niewiążący, który ustala jedynie zasady

interpretacji i stosowania istniejących już norm,

ale nie może tworzyć żadnych nowych norm.

System konkretny – ogół norm, które obowiązują

w określonym czasie, w określonym miejscu.

Uporządkowanie zbioru norm prawnych w danym

państwie

polega na:

A. Systematyzacji pionowej – przepisy prawne

tworzą

hierarchiczną strukturę.

B. Systematyzacji poziomej – przepisy prawne są

pogrupowane w kompleksy norm zbliżonych do

siebie

treściowo.

Ad A.

W większości krajów zaliczanych do systemu civil

law występują następujące szczeble hierarchii

aktów normatywnych:

- konstytucja,

- ustawy,

- akty podustawowe

(najczęściej akty wydawane na

podstawie ustaw

i w celu ich wykonania)

,

- akty prawa terenowego

(miejscowego lokalnego)

.

Moc prawna – cecha stopniowana, może być

większa lub mniejsza.

Moc obowiązująca – cecha niestopniowana,

ponieważ akt prawny albo obowiązuje albo nie i

nie może obowiązywać bardziej niż inny.

Przejawy wyższej mocy prawnej normy wyższej w

stosunku do normy niższej:

- norma wyższa może uchylić lub zmienić normę niższą, ale

nie odwrotnie,

- norma niższa powinna być zgodna (nie może być

sprzeczna)

z normą wyższą,

- norma wyższa może stanowić podstawę obowiązywania

normy niższej,

ale nie odwrotnie,

- norma wyższa może upoważniać do utworzenia normy

niższej, ale nie odwrotnie,

- norma wyższa dotyczy zwykle spraw większej wagi niż

norma niższa.

Ad B.

Gałęzie prawa – działy prawa obejmujące

kompleksy norm regulujących stosunki

społeczne tego samego rodzaju.

Podstawowe kryteria podziału prawa na gałęzie:

1) przedmiotowe – podstawą podziału prawa na

różne gałęzie jest treść regulowanych stosunków

społecznych,

2) podmiotowe – największe znaczenie w wiekach

średnich, utracone wraz z rozwojem

społeczeństw kapitalistycznych,

3) kryterium metody regulacji – pełni rolę

posiłkową wobec kryterium przedmiotowego.

Metody regulacji:

a) cywilna:

- stosowana w dziedzinach, w których prawo respektuje zasadę

autonomii woli stron

i wolności umów,

- umowy podstawowym instrumentem regulacji wzajemnych stosunków

stron,

b) administracyjna:

- jeden z podmiotów jest w sensie prawnym podporządkowany

drugiemu,

- podstawą regulacji stosunków są władcze decyzje,

- stosowana w relacjach pomiędzy organami administracyjnymi

i instytucjami publicznymi oraz w ich stosunkach z obywatelami,

c) karna:

- stosowana w przypadkach, w których pewne czyny są zabronione

przez ustawę pod groźbą kary (przestępstwa i wykroczenia),

- podstawą odpowiedzialności karnej może być wyłącznie wina

indywidualnego sprawcy,

- znajdująca zastosowanie nie tylko w prawie karnym, ale także w

prawie administracyjnym (postępowanie karno-administracyjne) i

finansowym (postępowanie karno-skarbowe).

Instytucja prawna – kompleks norm

stanowiących funkcjonalną całość, które regulują

pewien typowy zespół stosunków społecznych.

Kodeks – akt normatywny z reguły rzędu

ustawowego zawierający podstawowe dla danej

gałęzi prawa zasady i normy prawne.

Inkorporacja – prywatny lub urzędowy zbiór praw w danej

dziedzinie.

Prawo materialne – zespoły norm regulujących w

sposób pierwotny daną sferę stosunków

społecznych, określających jakie prawa i

obowiązki mają podmioty aktywne w tej sferze.

Prawo procesowe (formalne) – normy regulujące

sposób postępowania w przypadku, gdy doszło

do naruszenia norm prawa materialnego,

kompetencję i organizację organów

rozstrzygających te sprawy.

Podział prawa polskiego na gałęzie:

1) Prawo konstytucyjne – zespół norm regulujących

podstawowe urządzenia ustroju państwa.

2) Prawo administracyjne – zespół norm regulujących

strukturę organów administracyjnych oraz stosunki

prawne powstające w toku władczej działalności tych

organów.

3) Prawo finansowe – zespół norm regulujących

gromadzenie środków pieniężnych przez państwo oraz ich

rozdział i wydatkowanie, a także określających strukturę

oraz tryb działania organów i instytucji finansowych.

4) Prawo cywilne – zespół norm regulujących stosunki

majątkowe i niektóre stosunki osobiste pomiędzy

równorzędnymi (w danej sprawie) podmiotami prawa.

Prawo rodzinne – zespół norm regulujących osobiste

i majątkowe stosunki między małżonkami, krewnymi oraz

stosunki wynikające z przysposobienia, opieki i kurateli.

Prawo pracy – zespół norm regulujących stosunki między

pracodawcą

i pracownikiem na tle świadczonej pracy.

Prawo karne – zespół norm określających jakie czyny są

przestępstwami, ustalających kary za te przestępstwa oraz

wskazujących ogólne zasady odpowiedzialności karnej.

Prawo procesowe – zespół norm, które nie ustanawiają

praw

i obowiązków, lecz regulują sposób postępowania organów

wymiaru sprawiedliwości oraz osób występujących przed

tymi organami.



Prawo cywilne procesowe – zespół norm regulujących tryb

rozstrzygania spraw cywilnych przez sądy i niektóre inne

organy oraz właściwość tych organów.



Prawo karne procesowe – zespół norm regulujących tryb

prowadzenia i rozstrzygania spraw karnych przez

organy wymiaru sprawiedliwości.

PRAWO PUBLICZNE I PRYWATNE

Definicja rzymskiego prawnika Ulpiana:

„Prawem publicznym jest to, które dotyczy ustroju państwa

rzymskiego, [prawem] prywatnym to, które dotyczy

korzyści jednostek, są bowiem pewne [normy] ogólnie

użyteczne, pewne prywatne”.

Kryteria podziału na prawo publiczne i prawo prywatne:

1) podmiotowe (E. Bierling, F. Somlo) – prawo publiczne reguluje

stosunki między organami państwa oraz między organami

państwa i obywatelami, podczas gdy prawo prywatne zajmuje

się stosunkami pomiędzy obywatelami,

2) przedmiotowe (G. Jellinek) – prawo publiczne zajmuje się

stosunkami władczymi, w których jeden podmiot jest

podporządkowany drugiemu (stosunki hierarchicznego

podporządkowania), podczas gdy prawo prywatne reguluje

stosunki między podmiotami równorzędnymi (stosunki

równorzędności),

3) sposobu dochodzenia roszczeń (A. Thon) – roszczenia

publiczno-prawne są dochodzone z urzędu, podczas gdy

roszczenia prywatno-prawne na wniosek zainteresowanych
stron.

Zjawisko publicyzacji prawa – może prowadzić

do podporządkowania jednostek ludzkich władzy

państwowej.

Przyczyny publicyzacji prawa:

1) Rozrost funkcji współczesnych państw.

- przejęcie przez współczesne państwo szeregu funkcji

socjalnych (ideologia welfare state),

- prawo uniwersalnym instrumentem realizacji prawie

wszystkich zadań i rozwiązywania wszystkich

problemów społecznych,

- prawo administracyjne głównym instrumentem interwencji

w życie społeczne (administratywizacja prawa),

2) Rozwój nowych technik i technologii.

3) Powstawanie ustrojów totalitarnych.

-

II. ZASADA PAŃSTWA PRAWA

Praworządność jako zasada ustrojowa:

- ukształtowana w XVIII i XIX wieku w Niemczech

(Rechtsstaat) i w Anglii (the rule of law),

- sprawowanie władzy powinno się opierać na

regułach prawa,

a nie na kaprysie rządzących (government of law,

not a man),

- w państwie praworządnym obywatelowi wolno

wszystko, czego mu prawo nie zabrania,

natomiast organom państwa wolno tylko to, na

co im prawo w sposób wyraźny zezwala.

Zakres podmiotowy zasady praworządności:

- zasada ta odnosi się wyłącznie do działań organów państwa

(ujęcie wąskie),

- zasada ta odnosi się nie tylko do działań państwa, ale także

do obywateli (ujęcie szerokie).

Zakres przedmiotowy zasady praworządności:

1) Zasada praworządności formalnej –

praworządność to obowiązek przestrzegania prawa

bez względu na jego treść, przy spełnieniu przez

prawo określonych wymogów formalnych:

- istnienie określonej hierarchii aktów prawnych z konstytucją jako

najwyższym aktem prawnym,

- akty administracji wydawane na podstawie upoważnienia

ustawowego lub przynajmniej zgodne z ustawami,

- istnienie instytucji lub procedur umożliwiających kontrolę

konstytucyjności ustaw

i aktów administracji publicznej,

- obowiązek oficjalnej publikacji aktów normatywnych,

- nienadawanie prawu mocy wstecznej bez uzasadnionej potrzeby,

- zapewnienie w dostatecznym stopniu niesprzeczności prawa.

2) Zasada praworządności materialnej –

praworządność to obowiązek przestrzegania

prawa przy spełnieniu przez prawo określonych

wymogów formalnych, jak również warunków

materialnych gwarantujących słuszność i

racjonalność prawa:

- prawo uznaje podstawowe instytucje demokratyczne, w

szczególności instytucje demokracji parlamentarnej,

- prawo respektuje podstawowe prawa obywatelskie, w

szczególności wolność słowa i zrzeszania się,

- prawo gwarantuje własność prywatną i wolność

gospodarowania.

Różnice w interpretacji zasady praworządności

przez pozytywistów i niepozytywistów:

- w ujęciu pozytywistycznym źródłem prawa, a tym samym

źródłem uprawnień lub obowiązków mogą być wyłącznie

teksty prawne, w ujęciu niepozytywistycznym – również

zasady słuszności i racjonalności niezapisane w tekstach

prawnych,

- według pozytywistów utrata mocy obowiązującej przez

normę prawną nie może nastąpić wyłącznie z tego powodu,

że naruszają zasady słuszności lub racjonalności, natomiast

niepozytywiści dopuszczają taką możliwość, gdy norma

prawna w sposób rażący narusza przedmiotowe zasady,

- pozytywiści nie akceptują aktów cywilnego

nieposłuszeństwa, podczas gdy niepozytywiści uważają, że

obywatel ma prawo odmówić posłuszeństwa prawu po

spełnieniu następujących warunków:



prawo rażąco narusza zasady słuszności i racjonalności,



obywatel wyczerpał wszystkie środki prawne,



czyni to w sposób publiczny,



nie używa środków przemocy,



jest gotowy poddać się karze na wypadek, gdyby organy

stosujące prawo nie podzieliły motywów jego postępowania.

Gwarancje praworządności – wszystkie normy i

instytucje prawne, które mają zabezpieczać

realizację zasady praworządności.

- ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale

Konstytucyjnym,

- ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym,

- ustawa z dnia 21 lipca 2001 r. o ustroju sądów

powszechnych,

- ustawa z dnia 25 lipca 2002 r. Prawo o ustroju sądów

administracyjnych,

- konstytucyjna zasada zakazu przynależności sędziów do

partii politycznych, związków zawodowych i innych,

podobnych instytucji publicznych (art. 178 Konstytucji),

- ustawa z dnia 15 lipca 1985 r. o Rzeczniku Praw

Obywatelskich,

- ustawa z dnia 26 marca 1982 r. o Trybunale Stanu,

- zasady prawne i wolności obywatelskie (wolność słowa,

zrzeszania się, prawo do obrony, domniemanie

niewinności oskarżonego, prawo do rzetelnego procesu,

prawo do sądu, nullum crimen, nullum poena, sine lege,

trójpodział władz).