Selekcja sportowa - podstawy teoretyczne, rodzaje, etapy, kryteria. Specyfika sportu kobiet - uwarunkowania historyczne, socjologiczne i biologiczne.
Selekcja do sportu wyczynowego to zespól działań zmierzających do wybrania najbardziej utalentowanych osobników, rokujących osiągnięcie wysokich rezultatów sportowych oraz kwalifikowanie ich do kolejnych etapów treningu. Selekcja jest więc procesem ciągłym, związanym z przebiegiem szkolenia i walki sportowej, przy czym jej kryteria zmieniają się i zaostrzają w miarę wzrostu zaawansowania sportowego.
Celem doboru i selekcji jest wybór jednostek posiadających optymalne warunki somatyczne, psychiczne i motoryczne do uzyskania w przyszłości wysokich wyników sportowych. Dobór i selekcja oznacza kompleks zagadnień pomiarowo- metodycznych, którym celem jest ocena przydatności osobnika do szkolenia na kolejnych etapach i pozwalających na prognozowanie jego przyszłych wyników. Jest to ciągły, dynamiczny i kierowany proces, którego kryteria zmieniają się i zaostrzają w mirę wzrostu zaawansowania sportowego zawodnika. Ponadto zadaniem tego procesu jest wskazanie młodemu człowiekowi najlepszej dla niego postaci uczestnictwa w kulturze fizycznej.
Możliwości osiągania wyników sportowych są ograniczone genotypem danej jednostki. Nie sprzyjające czynniki środowiskowe tłumią ukryte predyspozycje dziedziczne, natomiast korzystne rozwijają je do najwyższych granic, dlatego też największe osiągnięcia sportowe są dostępne dla niewielkiej liczby osobników, u których dziedziczne predyspozycje znalazły optymalne warunki rozwoju i doskonalenia. Zawodnicy powinni spełnić określone dla danej specjalności wymierne kryteria selekcyjne, będące wyrazem stopnia adaptacji danego osobnika do stosowanych obciążeń treningowych na określonym etapie szkolenia oraz dyspozycji psychicznych do skutecznego prowadzenia walki sportowej.
W praktyce sportowej stosuje się dwa sposoby selekcji. Pierwszy, zwany selekcją naturalną, polega na kierowaniu do określonej dyscypliny (do ukierunkowanego etapu szkolenia sportowego) tych zgłaszających się, którzy w młodym wieku charakteryzują się wyższym od średniego poziomem czynników odgrywających w danej dyscyplinie decydującą rolę lub wyróżniają się lepszymi osiąganymi wynikami.
Drugi sposób, tzw. selekcja zorganizowana, charakteryzuje się tym, że wybór i kwalifikowanie osobników najpierw do sportu, a potem do poszczególnych dyscyplin odbywa się na podstawie wyników badań, ocen i obserwacji.
Aby racjonalna selekcja była możliwa, konieczne jest określenie czynników determinujących osiąganie najwyższych sukcesów w danej konkurencji, czyli dokonanie charakterystyki takiego zawodnika, którego właściwości zapewniają mu te sukcesy. W tym celu należy dokonać ilościowych ocen najbardziej istotnych cech najlepszych zawodników i śledzić zachodzące w nich zmiany w miarę rozwoju sportowego. Winny to być zarówno cechy uwarunkowane genetycznie (stabilne), jak i właściwości w dużym stopniu podlegające wytrenowaniu.
Model procesu selekcji (strategia postępowania selekcyjnego)
Wieloletni proces doboru i selekcji powinien obejmować następującą kolejność działania:
określenie modelu cech mistrzostwa sportowego w danej dyscyplinie czy konkurencji, tzw. modelu mistrza;
„przetłumaczenie” optymalnego modelu na jego odpowiednik dziecięcy;
określenie wymagającego czasu szkolenia na dojście do strefy pierwszych sukcesów; na ogół przyjmuje się za pierwszy sukces uzyskanie poziomu klasy mistrzowskiej;
ustalenie odpowiednich kryteriów oraz norm dla poszczególnych lat treningu i określenie w ten sposób etapowych modeli czy też profili wymogów specjalistycznych nieodzownych do osiągnięcia poziomu zaawansowania odpowiadającego kolejnym szczeblom rozwoju sportowego; wymogi te muszą uwzględniać konieczne tempo kształtowania stanu wytrenowania na tle możliwości rozwojowych ustroju;
dobór kandydatów odpowiadających wymogom modelowym;
sprawdzanie w praktyce szkoleniowej słuszności dokonywanego wyboru i eliminowanie osób nie potwierdzających rokowania.
Proponowany tok postępowania selekcyjnego należy wykorzystać z rozwagą i ostrożnością, zwłaszcza w dyscyplinach, w których uzyskany wynik trudno niekiedy uzyskać w kategoriach racjonalnych, jak również tam, gdzie „model mistrza” jest uproszczony i nie zawiera wszystkich cech, od których to mistrzostwo zależy, np. w sportowych grach zespołowych.
Kryteria selekcji
W ustalaniu odpowiednich kryteriów i norm dla poszczególnych lat treningu należy uwzględniać głównie następujące czynniki:
budowa somatyczna (wysokość ciała, masa ciała, proporcje komponentów tkankowych itd. ) Wskaźniki morfologiczne; mają znaczny wpływ na wyniki sportowe. Stąd też określenie już na etapie wstępnej selekcji przewidywanych ostatecznych wielkości i proporcji ciała ma zasadnicze znaczenie. Jest to ważne przede wszystkim w tych dyscyplinach odnosi się do zweryfikowanych danych typowych dla najwybitniejszych zawodników w danej dyscyplinie i ocenia się prawdopodobieństwo ich osiągnięcia przez badanego osobnika w przyszłości. W zadowalający sposób można np. przewidywać definitywne wartości wysokości ciała u dziewcząt w wieku 7-9 lat, u chłopców natomiast w wieku 10-11 lat. Trafność oszacowania dochodzi wówczas do 80%. Dane późniejsze, w okresie pokwitania., z uwagi na zróżnicowane tempo dojrzewania są mniej trafne. Stan funkcjonalny organizmu jest jednym z podstawowych warunków uzyskania wybitnych wyników sportowych. Stan ten określa się w oparciu o pomiary wskaźników w spoczynku oraz w trakcie i po próbach wysiłkowych. Pozwala to na ocenę zdolności wysiłkowej, stopnia i charakteru adaptacji organizmu do stosowanych obciążeń oraz poziomu przygotowania do podjęcia skutecznej walki sportowej. Liczne wskaźniki fizjologiczne są przy tym względnie stabilne i prognoza o odpowiedniej wartości może być wykonana już w wieku 11-12 lat a nawet wcześniej.
uzdolnienia ruchowe decydujące o łatwości, dokładności i trwałości uczenia się;
dyspozycyjne psychiczne do uprawnienia sportu (odporność psychiczna, motywacja, ambicja, poziom zrównoważenia emocjonalnego itd. ); Właściwości psychiczne mające wielkie znaczenie dla skutecznego uprawiania sportu. Chodzi tu o co najmniej orientacyjną ocenę na podstawie danych o pracowitości, wytrwałym dążeniu do celu, aktywności, zachowaniu i reakcji dziecka na stresy, stopnia jego zrównoważenia emocjonalnego, rodzaju i stałości zainteresowań. Przewidywanie kierunku rozwoju tych właściwości - pomimo możliwości świadomego ich kształtowania - jest trudne.
sprawność fizyczna rozumiana jako stopień wykorzystania potencjału podstawowych cech motorycznych; Sprawność motoryczna oceniana jest na podstawie danych o poziomie i rodzaju współzależności podstawowych zdolności motorycznych. Wykazano, że rezultaty jednorazowych pomiarów rzadko bywają wiarygodnym źródłem informacji prognostycznej. Konieczne jest tu sięgnięcie do danych dotyczących tempa przyrostu określonych zdolności w toku dłuższego okresu obserwacji. Potencjalne możliwości jednostki najwcześniej związane są właśnie z tempem przyrostu wyników w poszczególnych próbach sprawności. Wskaźnik tempa przyrostu ma jednak znaczenie prognostyczne tylko wówczas, jeżeli poziom badanej zdolności był dostatecznie wysoki
wiek i wynik sportowy - wynik sportowy jest najbardziej kompleksowym wskaźnikiem, w którym znajdują odzwierciedlenie zarówno wszelkie predyspozycje rozwojowe, jak i stopień wykorzystania nabytych sprawności i umiejętności; cennych informacji dostarcza obserwacja przyrostu wyniku sportowego osobnika na tle wyników w populacji; ocena wyników jednostki musi się odbywać na tle wskaźnika jego wieku rozwojowego. Wiek i wynik sportowy. W procesie doboru kandydatów do sportu wyczynowego istotnym zagadnieniem jest określanie wieku rozpoczynania treningu. Dysponujemy współcześnie wieloma metodami oceny wieku rozwojowego poprzez rozpatrywanie danych indywidualnych na tle standardów opracowanych dla całej populacji. Wiek rozpoczynania treningu wyznaczają głównie dwa czynniki: średni czas niezbędny dla osiągnięcia wysokiego wyniku sportowego w danej dyscyplinie oraz stopień przygotowania osobnika do podjęcia treningu sportowego.
Wśród wymienionych grup czynników należy zwrócić uwagę na te ich wskaźniki, które osiągają stabilność dość wcześnie (wiek 10-12 lat), uzyskają dużą wartość prognostyczną.
W dyscyplinach sportowych omawiane czynniki znajdują się w określonych relacjach, tworząc odpowiednią strukturę warunkującą efektywne działanie. Biorąc pod uwagę wymagania stawiane przez poszczególne konkurencje, można je podzielić na trzy grupy:
sporty cykliczne,
sporty o złożonej strukturze ruchu,
sporty walki i grupy zespołowe.
Na przykład w sportach cyklicznych największe znaczenie prognostyczne mają wskaźniki poziomu sprawności.
Proces selekcji można podzielić na 4 etapy.
I etap, który można nazwać doborem wstępnym, polega na tym, że stosuje się badania i próby prognostyczne mające na celu ujawnienie uzdolnień do sportu w ogóle, czyli takich, które mogą mieć znaczenie w wielu dyscyplinach sportowych. Mogą to być zatem np, próby oceniające niektóre cechy somatyczne, predyspozycje koordynacyjne czy predyspozycje szybkościowe i wytrzymałościowe.
II etap, czyli dobór właściwy, polega na 2-3-letniej lub nawet dłuższej obserwacji młodzieży w trakcie wszechstronnego szkolenia sportowego, w celu wykrycia uzdolnień do różnych dyscyplin na podstawie szybkości przyrostu cech i elementów determinujących wyniki w tych dyscyplinach.
III etap (selekcja właściwa) występuje w czasie kwalifikowania zawodników do specjalistycznego etapu treningu. Jego celem jest wybór najlepszych zawodników do szkolenia specjalnego w wybranej dyscyplinie sportowej.
IV etap (selekcja specjalistyczna) ma miejsce przed fazą doskonalenia sportowego zawodników i osiągnięciem przez nich mistrzostwa sportowego w określonych dyscyplinach.
System selekcji sportowej
|
ETAP SELEKCJI |
||
|
WSTĘPNY |
WŁAŚCIWY |
SPECJALISTYCZNY |
PODSTAWOWE ZADANIA |
Wybór dzieci i młodzików do szkolenia sportowego |
Określenie uzdolnień, predyspozycji do danej dyscypliny czy grupy konkurencji |
Ocena predyspozycji wynikających ze specyficznych wymogów danej dyscypliny i konkurencji |
PODSTAWOWE METODY |
1.Obserwacje pedag. 2.Testy kontrolne 3.Konkursy-przeglądy w dyscyplin. sportu 4.Badania socjolog. 5.Badania lekarskie |
1.Obserwacje pedag. 2.Testy kontrolne 3.Zawody i sprawdz. kontrolne 4.Badania psycholog. 5.Badania biomedycz. |
1.Obserwacje pedag. 2.Testy kontrolne 3.Zawody i sprawdz. kontrolne 4.Badania psycholog. 5.Badania biomedycz. |
OBSZAR ZAINTRESOWAŃ |
Dzieci i młodzicy w różnym wieku |
Dzieci i młodzicy w różnym wieku |
Dzieci i młodzicy i juniorzy |
Ograniczony udział kobiet w sporcie ma swoje uwarunkowania i źródła społeczno-obyczajowe utrwalone przez tradycję. Sięga on czasów starożytnych igrzysk. Zasadniczym elementem tej sytuacji są funkcjonujące do dzisiaj ideały kobiety i kobiecości, które wyznaczają kierunek i zakres jej społecznych i kulturowych aspiracji. W różnych epokach macierzyństwo i obowiązek wychowania dzieci ograniczały kobiecie jej rolę społeczną. Wymagano od niej innych cech sprawności psychofizycznych niż od mężczyzny obarczonego obowiązkiem obrony i zaopatrzeniem materialnym rodziny.
W rozpowszechnionych na początku XX wieku opiniach na temat uczestnictwa kobiet w sporcie można wyodrębnić różne postawy: dyskryminującą (jawni przeciwnicy), umiarkowanie negatywną (uznawano ćwiczenia cielesne kobiet z wyłączeniem sportu wyczynowego) oraz separatystyczną (zwolennicy podziału sportu wg płci). Ta ostatnia znalazła swoje odbicie na I Polskim Kongresie dla Spraw Sportu i Wychowania Fizycznego Kobiet w 1928 roku.
Po II wojnie światowej równouprawnienie weszło szerokim frontem także i na teren kultury fizycznej. Świadomość różnic płciowych zadecydowała jednak o wprowadzeniu do sportu kobiecego pewnych ograniczeń, przejawiających się w wyeliminowaniu niebezpiecznych dla płci pięknej dyscyplin i konkurencji sportowych (boks, skoki narciarskie, skok o tyczce, piłka nożna itp.). W dzisiejszej dobie coraz częściej poddaje się te ustalenia krytyce i co ciekawe, ze strony samych zainteresowanych.
Ze względu na uwarunkowania genetyczne różnice płciowe zaznaczają się już w życiu płodowym. Nie ma to jednak wpływu na kształtowanie się budowy, sprawności i funkcji organizmu we wczesnych etapach rozwoju dzieci. Zjawisko dymorfizmu pojawia się dopiero w okresie dojrzewania płciowego (po podjęciu funkcji gonad płciowych) i manifestuje się tzw. sylwetką kobiecą i męską (u płci żeńskiej — w porównaniu z męską — obserwuje się np. mniejszą wysokość ciała i masę mięśniową, niższe umiejscowienie środka ciężkości, mniejszą szerokość barkową, a także większą długość tułowia, szersze biodra, większą masę kończyn dolnych, większy procent tkanki tłuszczowej itd.). Pociąga to także za sobą zróżnicowanie funkcjonalne (np. niższa pojemność życiowa płuc i siła mięśnia sercowego, mniejsza pojemność wyrzutowa serca oraz objętość krwi krążącej itd.). Są to jednak tylko różnice ilościowe, a nie jakościowe.
Zasadniczym czynnikiem funkcjonalnym różniącym kobiety od mężczyzn jest tzw. cykliczność miesięczna kobiety i wynikający stąd tzw. zespół przedmiesiączkowy (dolegliwości doświadczane przez wiele kobiet na kilka dni przed pojawieniem się okresowego krwawienia).
Zjawisko to wiąże się z:
objawami psychosomatycznymi,
zatrzymywaniem wody i soli w ustroju,
zakłóceniami równowagi hormonalnej oraz
zaburzeniami przemiany węglowodanowej.
Podkreślone wyżej różnice morfo-funkcjonalne muszą rzutować na proces selekcji i treningu sportowego kobiet. Do najczęściej badanych i dyskutowanych kwestii w tym względzie należą rozważania na temat wpływu:
treningu na tempo dojrzewania,
aktywności fizycznej na zespoły przedmiesiączkowe i przebieg okresowego krwawienia,
cyklu menstruacyjnego na wydolność i sprawność,
hormonów żeńskich na poziom osiągnięć sportowych,
zmiany rytmu miesięcznego na osiągnięcia sportowe,
sportu na kobiecość,
oraz uprawiania sportu w czasie ciąży i możliwości wznowienia treningu po porodzie.
Do innych zagadnień analizowanych w sporcie kobiecym zalicza się ponadto:
ustalenie płci,
wyniki sportowe osiągane przez kobiety w konkurencjach wytrzymałościowych,
oddziaływanie anabolików na ustrój kobiecy i przesuwanie czasu krwawienia,
sztuczne poronienia i ich wpływ na wyniki sportowe,
uwarunkowania prawne sportu kobiecego itp.
Z powyższych badań i dyskusji wynikają m.in. następujące uogólnienia, które powinny rzutować na proces selekcyjno-treningowy: wiek menarche może być pomocniczym elementem naboru do grup sportowych; racjonalnie prowadzony trening jest czynnikiem znoszącym dolegliwości związane z zespołami przedmiesiączkowymi oraz regulującym przebieg cykliczności krwawienia, dlatego zaniechanie ćwiczeń w tym czasie jest działaniem niesłusznym; w czasie menstruacji nie powinno się stosować ćwiczeń zwiększających tzw. tłocznię brzuszną, ponieważ może to prowadzić do wydłużenia się czasu krwawienia miesięcznego; niezależnie od tych uogólnień zawodniczki z bolesnymi dolegliwościami około- miesiączkowymi i z zaburzeniami menstruacji powinny być otoczone opieką ginekologiczną, aby poznać przyczyny tych zjawisk; wydolność nie zmienia się w czasie całego cyklu miesięcznego, natomiast zmienia się sprawność w zależności od rodzaju tego cyklu i poszczególnych jego faz; trening kobiet winien się charakteryzować mniejszymi obciążeniami, a szczególnie ich intensywnością, z uwzględnieniem dłuższych przerw wypoczynkowych; ze względu na specyficzne możliwości fizjologiczne (inny rozkład gruczołów potowych, energetyka wysiłku oparta na przemianach tłuszczowych, inna gospodarka węglowodanowa itp.) kobiety dobrze znoszą trening wytrzymałościowy, ale może on prowadzić do nieregularności cyklu miesięcznego, a nawet do zaniku menstruacji; zmiana miejsca zamieszkania niekiedy ma wpływ na przesunięcie czasu miesiączkowania itd.