PRAWO RZYMSKIE
Znaczenia pojęcia prawa rzymskiego:
pojęcie prawa antycznego Rzymu od 753 r. p. n. e. - 565 ( data śmierci cesarza Justyniana)
nauka prawa oparta na antycznych rzymskich tekstach prawnych spisanych na polecenie Justyniana - nauka prawa, która w ten sposób była rozwijana w Europie od lat 80-tych XI wieku do końca XIX stulecia ( wejście w życie niemieckiego kodeksu cywilnego w 1900 roku), różne granice końcowe de facto (ius commune) - pewna uniwersalna siatka pojęć dla Europy - sprawiła podobny rozwój porządków prawnych w krajach europejskich
zachodnia tradycja prawna ( western law tradition) - zespół reguł i pojęć uwzględnianych dla rozumienia prawa prywatnego - punkt odniesienia, element kultury prawnej ; od wieku XIX ( od wejścia w życie pierwszych narodowych kodyfikacji cywilnych aż po współczesność)
PERIODYZACJA:
okres rzymski: od pierwszych wiadomości o prawie 753 ( bardzo umownie - chyba trudno mówić o tak dawnych organizacjach prawnych, publicznych) ; ale od V w. p.n.e. do poł. III w. p.n.e. → okres prawa archaicznego ( koniec wiąże się z ekspansją terytorialną po wojnach punickich, oraz zmianami gospodarczymi) - nie da się wymyślić czegoś raz na zawsze - lekcja historii
okres prawa przedklasycznego ( II poł. III w.pne. - 27 p.n.e.)
okres prawa klasycznego ( od początku pryncypatu - objęcia władzy przez Augusta do poł. III w. n. e.)
okres prawa poklasycznego („wulgarnego” - niepejoratywne) od końca III wieku n. e. ( mówi się też, że chodzi o panowanie Dioklecjana - po nim zaczyna się etap właściwy dla Konstantyna Wielkiego) do roku 527 n. e. - Justyniana I zwanego Wielkim ( różnice między Wschodnim a Zachodnim - pierwsze różnice)
lata 527 - 565 n. e. - okres panowania Justyniana ( to za jego czasów został zredukowany Corpus Iuris Civilis - zbiory prawne - kluczowe dla myślenia o prawie prywatnym od średniowiecza po współczesność) ; w Bizancjum rozwój tych idei aż do upadku Konstantynopola, ale dla Europy nie jest to aż tak istotne - dlatego o tym się nie uczy
Trwałość wzorców rzymskich obok filozofii greckiej jest jednym z filarów świadomości i dziedzictwa europejskiego
GRANICE CZASOWE RÓŻNYCH ETAPÓW EWOLUCJI MYŚLENIA O PRAWIE
lata 80-te XI stulecia - głównie( tak późno ze względu na regres w recepcji prawa rzymskiego we wczersnym średniowieczu); ale wcześniej też: dla danej osoby właściwe jest prawo tego państwa, którego jest obywatelem - dlatego nawet po upadku zachodniorzymskiego - ustalone zostały zbiory prawa- streszczeinia antycznego prawa rzymskiego w państwach plemiennych
czynności prawne - wykonując je, staramy się kopiować schemat tej czynności - po co wymyślać nową - tak samo działały schematy czynności we wczesnym średniowieczu - przeniesienie pewnych pomysłów
praktyka Kościoła - eclesia vivit legae romana - Kościół żyje prawem Rzymu -
Od X w. n. e. Dzisiejszej Italii - intensywny rozwój transakcji handlowych i poszukiwanie adekwatnego dla nich prawa; wydobycie z niepamięci najistotniejszego fragmentu prawodawstwa justyniańskiego - justyniańskie digesty z VI w. w Konstantynopolu - te teksty ( późniejsze corpus iuris civilis) i one były rozsyłane do zakątków budowanego imperium - nawet trafił do dzisiejszej Italii + początkowo w Pizzie - a potem skradła go Florencja, a w Bolonii od LAT 80 XI w- rozpoczęto STUDIA NAD TYM TEKSTEM; legae florentina ? - powstają z niej kolejne rękopisy - mnożenie aktów; od tego momentu są one po łacinie w całości dostępne i stają się przedmiotem studiów - nauka jako studium jakiejś księgi zawierającej prawa ( prawdę prawniczą) - brano je bezkrytycznie → powstanie pierwszego nurtu GLOSATORÓW :) - pierwszy sposób uprawiania nauki prawa od konca XI do XIII stulecia - wówczas następuje zmiana,
Używa się argumentów z tekstów analizowanych CONSILIUM w celu rozwiązania problemów prawnych - nurt KONSYLIATORÓW do XVI wieku dominujący schemat nauki prawa
( MOS ITALICUS - zwyczaj italski) - włoskie uniwersytety zainteresowane prawem rzymskim i jego praktycznym zastosowaniem
scholastyczna metoda - bezkrytyczne podejście do rzymskich tekstów glosatorów i konsyliatorów
MOS GALLICUS - zwyczaj galijski - opozycja do powyższych - sposób zaproponowany przez prawników z uniwersytetów francuskich od XVI - HUMANIZM PRAWNICZY - odrzucenie oczywistej prawdy płynącej z rzymsiich tekstów - trzeba podejść krytycznie
XVII wiek - elegancja juriprudencja holenderska - problem hugenocki - uciekają do Holandii
Szkoła prawa natury - szkoła prawa rozumu ( Holandia i Francja) istotny od XVII wieku do poł XIX stulecia; ale są podziały - USUS MODERNUS PANDECTARUM - współczsne używanie pandektów
XIX - niemiecka szkoła historyczna; pandektystyka ( łac. pandecta = jeden z elementów zbiorów) - sięganie do rzymskich zbiorów w celu zastosowania w prawie prywatnym
TRZECIE ZNACZENIE - popularyzacja takiego rozumienia wiąże się z unaradawianiem prawa cywilnego: początkowy okres korzystania z prawa cywilnego we Francji, w Niemczech → porównywano narodowe kodyfikacje z IUS COMMUNE; był to element krytycznej refleksji nad ustaleniami narodowymi; prawo prywatne - element ulegający ewolucji.
Sięganie do prawa rzymskiego przy porządkowaniu systemów prawnych ( np. różnice między Niemcami, Francją a Anglią)
Od lat 90- tych XX wieku ewolucja podejścia do ius commune + denacjonalizacja ( reeuropeizacja) prawa prywatnego; nieskuteczna idea europejskiego kodeksu cywilnego - brak ustalonego aparatu pojęć
JAKI JEST CEL ZAJMOWANIA SIĘ PRAWEM RZYMSKIM?
w antyku było to prawo obowiązujące -czysto praktyczne umiejętności rozstrzygania konfliktów prawnych; do III wieku n.e. - nie było zorganizowanych struktur uczących prawa - ci, którzy chcieli się uczyć, podsłuchiwali opinii czynnych prawników
w okresie ius commune - proces ewoluował → glosatorzy i konsyliatorzy -> poszukiwanie prawniczej prawdy
wiek XVI - zwątpienie
wiek XVII poszukiwanie wg zasady naturalnego rozsądku - zasady oczywiste w swoim obowiązywaniu a nie w kodeksie ius commune - ono jest jedynie jednym ze źródłem
w ramach USUS MODERNUS I PANDEKTYSTYKI powraca przekonanie o istnieniu prawniczej prawdy - XVIII i XIX wiek - za danym wyborem przemawia to, że pochodzi z rzymskich tekstów - dowód prawdziwości; jedno jedyne słuszne rozwiązanie
koniec XIX i wiek XX - ostateczne pożegnanie się z JEDNĄ PRAWDĄ PRAWNICZĄ - zawsze jest pole niepewności
I. poł. XX wieku - prawdą p. jest prawo, które obowiązuje - ale to grozi skrajnym pozytywizmem prawniczym - treść ustalanego prawa w I poł XX wieku musiała budzić sprzecie ( HITLER)
od połowy XX wieku - dominuje postawa - to jest coś co było, aby wiedzieć, że prawo dzisiejsze nie wzięło się znikąd, ale to już nie obowiązuje - wstęp do kodyfikacji - kodeks cywilny jest pomysłem szczytowym w prawie cywilnym
od lat 80 - wiemy, że chyba tak nie jest - DEKODYFIKACJA - odchodzenie od pewnego pomysłu na prawo prywatne - do tej pory było tak: dokonujemy uporządkowanego, kompletnego i wzajem niepsrzecznego zibou zasad - i jak coś się zdarzy, to ja otwieram kodeks i szukam przepisu; NIESTETY - nie na wszystkie pytania znajdziemy odpowiedź - potrzeba pewnego relatywizmu - rozwój różnic ekonomicznych, technologicznych, internet, integracja regionalna ( w rzymskim prawie cywilnym kodeks odpowiadał na 95 % pytań; własnością jest dziś też to co wynika z konstytucji albo orzeczeń trybunału praw człowieka; orzecznictwo wspólnotowe, sądów powszechnych ) - stąd dziś KODEKS CYWILNY jest i musi być jedynie jednym ze źródeł prawa cywilnego
dziś jest duże pole swobody - prawo rzymskie jako ELEMENT W DYSKUSJI O PRAWIE PRYWATNYM, DOŚWIADCZENIE ROZCIĄGNIĘTE W CZASIE, DYSKUSJA
JAK SIĘ UCZYĆ?
Układ wykładu jest jak układ podręcznika
choć raz przeczytać podręcznik - NIE UCZYĆ się go na pamięć! :)
1. przeczytać - przed wykładem
2. numery punktów i podrozdziałów
3. wyjaśniać na bieżąco
4. pytania problemowe na egzaminie
5. wychwytywać tendencje
ZADANE FRAGMENTY:
/ 1.1.3. / 1.1.4. / 1.1.5. / 1.3.4. / 1.3.5. / 1.3.6. / 1.5. / 1.7.1. / 1.7.2 / 1.8
Jak powstawało prawo?
ARCHAICZNE
MOS = Zwyczaj - ( mos/ mores maiorum/ consuetudo) → utrwalona przez długi czas praktyka określonego zachowania przy braku napięć struktury społecznej; zaletą jest bliskość życiu takich rozwiązań; są stosunkowo znane; słabość - brak oparcia w przepisach - problem w połowie V w.p.n.e. - konflikt społeczny patrycjuszy z plebejuszami - patrycjusze rozstrzygali konflikty prawne - powoływali się na normy zwyczajowe w sposób inny, niż chcieliby plebejusze; W PRAWIE PRYWATNYM rozwiązania powinny być przewidywalne
OKRES ARCHAICZNY KOŃCZY SIĘ Z PRZEJŚCIEM DO:
LEX → USTAWA XII TABLIC z 450 roku p.n.e. → obszerna co do treści regulacja; kodyfikacja w dzisiejszym nazewnictwie
OKRES PRAWA PRZEDKLAYCZNEGO → tworzy się mocarstwo - marginalizacja zwyczaju - aż do początku pryncypatu wydano jedynie kilkadziesiąt ustaw dot. prawa prywatnego o i tak wąskim zakresie regulacji - ograniczone znaczenie LEGES
lex aquilia
lex falcidia
EDYKTY URZĘDNICZE ( EDYKT PRETORSKI) od 242 roku p.n.e. w związku z funkcją tak zwanego pretora cudzoziemców
JURYSPRUDENCJA
KLASYCZNY
EDYKTY
JURYSPRUDENCJA
UCHWAŁY SENATU
KONSTYTUCJE CESARSKIE
POKLASYCZNY
KONSTYTUCJE CESARSKIE
ZWYCZAJ ( CONSUETUDO)
KIEDY PRAWO RZYMSKIE OSIĄGNĘŁO NAJWYŻSZY STOPIEŃ ROZWOJU?
W okresie klasycznym
1.edykt pretorski - procedura rozstrzygania o prawo prywatne; urzędnicy - pretorzy pojawili się w oku 367 p.n.e. → urząd pretora miejskiego - wprowadzenie tego urzędu wiązało się z budową procesu w dwóch fazach - pierwsza ma się toczyć przed urzędnikiem; jego zadaniem było podjęcie decyzji, czy jest to spór, w ramach którego można dokonać ochrony prawnej - na przykład udzielenie ochrony właścicielowi piórnika, no ale już nie uwzględnia porządek prawny błahostek; SKARGOWE MYŚLENIE → jeżeli jest w porządku prawnym skarga, na mocy której może uzyskać przedmiot procesu - pretor uwzględni skargę i udzieli ochrony prawnej czy nie - CZY JEST SKARGA - ona otwiera drogę do procesu, urzeczywistnia jakieś prawo
Ten pomysł ze skargą funkcjonował do XVIII wieku
Pretor był urzędem jednorocznym; na początku kadencji zapowiadał, jak będzie tę funkcję wykonywa, m.in. ogłaszał LISTĘ SKARG → edykt był zapowiedzią, w jakich sytuacjach będzie udzielał ochrony prawnej → pomysł był taki, że edykt będzie przniesieniem ochrony ze zwyczajów i leges → tylko instrument łączący → pretor nie tworzył prawa do połowy III wieku p.n.e.
ROK 242 p.n.e. - wkracza pretor cudzoziemców - miał przyznawać skargi w sporach między Rzymaninem i cudzoziemcem albo między cudzoziemcami ( choć jeden podmiot, do którego nie maja zastosowania leges oraz zwyczaje) → pretor musiał dla cudzoziemca stworzyć przepisy - ważne było tu IUS GENTIUM → prawo wspólne dla różnych narodów → pretor wprowadzał ochronę, gdy dane regulacje były powszechne w innych kodeksach → wprowadzono takie rzeczy jak: UMOWA SPÓŁKI
Na przełomie II i III wieku p.n.e. - pretor miejski także rozszerza skargę o sytuacjenieuwzględnione → PRZEŁOM
pojęcie AEQUITAS → z równością łączono edykt pretorski - dodawał ochronę tam, gdzie jej nie było albo pretor modyfikował prawo prywatne na podstawie dawnych leges i zwyczajów → dylematy pretora wobec LEX AQUILIA ( nie uzwzględnia ona zamierzonej szkody z bezczynności);
mógł pretor modyfikwać to, co wynikało z dawnego prawa
3 formy:
usupełnianie dawnego prawa
poprawianie dawnego prawa
wspieranie dawnego prawa
Suwerenna decyzja jednego człowieka - problem z kontrolą; następca mógł przejąć rozwiązania z edyktu poprzednika, mógł odrzucić lub uzupełnić wedle swego uznania - KAŻDE OGŁOSZENIE EDYKTU TO JEGO KOREKTA - PRAKTYCZNOŚĆ
Połowa II wieku n.e. : w ramach umacniania pozycji princepsów próbowali oni odbierać prawotwórcze kompetencje pretorów i na polecenie cesarza Hadriana opracowano EDICTUM PERPETUUM - edykt wieczysty → miał on być podsumowaniem praktyki corocznego wydawania edyktu ( ponad 300 lat) → forma konstytucji cesarskiej ( mającej obowiązywać na wieki); miał zawierać wzory czynności procesowych
W pewnych sytuacjach rolę pretorów pełnili inni urzędnicy
EDYLOWIE KU-coś tam - sprawowali pieczę nad wymianą towarową - wydali edykt także
To podejście do prawa charakterystyczne jest również dla common law. ANALOGIE Pomiędzy pretorami a sądami kanclerskimi w Anglii
IUS HONORARIUM → uzupełnienie lub korygowanie IUS CIVILE przez edykty pretorskie
EQUITY → framgent prawa prywatnego w Anglii - przezwyciężającymi dawne rygory prawa
WYKŁAD III 4 marca 2010
CZYNNOŚĆ PRAWNA - główne zagadnienie dzisiaj
policentryczność porządku prawnego = obok siebie jest ius civile ( zgromadzenia), ius honorarium, ius gentium
W ramach ius civile nie było jednoznaczności, jurysprudencja była dyskusją indywidualnych prawników;
policentryczność w średniowieczu trwa dalej → z jednej strony ius comune Justyniana, lex mercatoria, prawo statutowe, zwyczajowe, kanoniczne; obraz był bardzo nieostry
EWOLUCJA : w czasach ius commune próbuje się wypracować jakąś hieratchię, w pierwszym okresie nadrzędne jest ius commune → jak w Rzeszy, musiano przed sądem uwiarygadniać treść wszystkich praw poza ius commune,
później prawo rzymskie jest jedynie uzupełnieniem;
później → szkoła prawa natury → klarowne zasady wyprowadzone w zgodności z rozumem ( personej - res - actiones);
pandektystyka niemiecka → nowy pomysł; jej odkryciami było wyodrębnienie tzw. części ogólnej ( jeżeli jakiś element pojawia się ciągle, to ma zastosowania do każdego zagadnienia)
i pojęcie „czynności prawnej” → wcześniej, rozważając konkretne sytuacje prawne zajmowano się nimi konkretnie ( testament, najem, darowizna), a POMYSŁ na czynność prawną w XIX sprowadza się do tego, że każda sytuacja ma coś wspólnego, gdy się chce uzyskać określone skutki prawne → swoiste uogólnienie na przykład:
w odniesieniu do każdej z tych sytuacji są dwa elementy: człowiek chcący złożyć oświadczenie woli, niosące skutek prawny, drugi element to forma
umowa sprzedaży - może nie mieć konkretnych wymogów
umowa darowizny - forma notarialna lub wpisu do księgi
testament - własnoręcznie spisane
Pomysł na czynność prawną to uwspólnienie tych elementów → objawienie woli, tryb
Pandektyści mówią o skutkach prawnych i formie czynności prawnej → jest to czynność konwencjonalna, na którą składa się co najmniej jedno oświadczenie woli zmierzające do wykreowania zmiany lub zniesienia stosunku prawnego lub prawa; pytanie jakie są przesłąnki, minimum treści, jakie są wady w kwestii rodzenia skutków prawnych; dla pandektystów było istotne, czy testament jest ważny, umowa jest ważna itp.
CZY UOGÓLNIENIE NIE JEST ZBYT DUŻE?
Pojęcie jest do dzisiaj obecne, ale wiele porządków prawnych nie uznaje tego pojęcia, krytykując je za zbyt dużą ogólność ( prawo francuskie, common law); nie jest to utrwalone, bo nie było teog pojęcia w prawie rzymskim, ani w ius commune
Stosuje czynność prawną kodeks niemiecki i wzorowane na nim;
czynność prawna została wprowadzona w celu uproszczenia → klarowny podział czynności prawnych, możemy rozważać treść czynności i forma czynność
czynności ustne i pisemne ( podstawy tego rozróżnienia tkwią już w antyku, w prawie przedklasycznym przeważałyby czynności ustne, z greckiej inspiracji w prawie klasycznym zaczęto stosować formę pisemną)
formalne i nieformalne ( formalna - jej skuteczność lub jej walor dowodowy uzależnione są od zachowania wymaganej formy; najwcześniej były akty formalne - w Rzymie - wyłącznie zachowanie formy rodziło skutki prawne, w republice uznano że forma jest tylko jedną z przesłanek, np. dla czynności przeniesienia rzeczy wymagano szczególnego aktu prawnego, w klasyku, poklasycznym i ius commune łączono wymóg ochronny albo z odniesieniem do ceny - grunty w Italii, tudzież w średniowieczu wszelkie nieruchomości ;albo z czynnościami budzącymi nieufność w obrocie - nie jest naturalne dawanie bezinteresownie, pojawia się instytucja rejestracji darowizny; w okresie ius commune twierdzono ze mozliwośc udowodnienia jakiegoś aktu wiąże się z koniecznością zachowania przez ten akt rygoru formalnego
ewolucja idzie w kierunku nieformalności czynności prawnej - ale są wyjątki, np. w odniesieniu do obiektów szczególnie istotnych albo obiektów niebudzących zaufania)
czynności rozporządzające i zobowiązujące:
rozporz. → bezpośrednio kreują prawo, zmieniają prawo, znoszą prawo → np. sprzedaż niewolnika, dziś → przyjęcie należnego świadczenia; (umowa rzeczowa → interpretacja traditio - jako przeniesienia własności w pandektystyce)
zobowiązujące → taka, która nie prowadzi automatycznie do przeniesienia m., tylko uzasadnia przyszłe przesunięcie majątkowe; np. umowa z kimś, że za miesiąc wynajmie nam mieszkanie, dopiero za miesiąc umowa tak będzie uzasadniać swoje skutki; dzisaj dominują umowy ZOBOWIĄZUJĄCE
Stworzenie możliwości ogólnych rozważań o treści czynności prawnej; pandektystyka rozważałą antyczne dyskusje o treści umów i średniowieczne rozróżnienie 3 elementów:
ESSETIALIA NEGOTI (VOLUNTAS)→ te elementy treści, które muszą być objęte wolą stron, aby czynność w ogóle doszła do skutku; w odniesieniu do umów; np. umowa sprzedaży → uznawano że E.N. To pojęcie ceny i towaru; w testamencie to ustanowienie osoby spadkobiercy → minimum treści, które musi wystąpić;
ACCIDENTALIA NEGOTI ( VOLUNTAS) → nie muszą ale mogą być objęte oświadczeniem woli, to elementy, które mają znaczenie dla ważności czynności prawnych; tutaj też związek z aktem woli, strona tutaj też chce, żeby było → ma to kapitalne znaczenie dla ważności czynności; wynika to z chaosu prawa rzymskiego ale są 3 pojęcia: condicio → warunek, który pandektyści zdefiniowali jako zdarzenie przyszłe i niepewne, z którego zaistnieniem strony mogą łączyć powstanie stosunku prawnego, jeżeli wiemy, że coś nastąpi, to nie można z tym łączyć skutków prawnych ( musi być niepewność, ale nie niemożliwość- czy zdarzenie niemożliwe też jest warunkiem?); pod warunkiem niemożliwym nie można żądać dokonania czynności prawnej; warunek potestatywny: sprzedam panu ten zegarek, jeżeli przeprowadzi się pan dies → modus →
NATURALIA NEGOTI ( NATURA) - czynność prawna niesie skutki takie, których strony chcą, ale i takie, których strony nawet nie mają na myśli