Odpowiedzialność w prawie spełnia szczególną rolę. Stanowi bowiem sankcję za naruszenie określonych przepisów. Brak odpowiedzialności w systemie prawnym powodowałby brak konsekwencji za naruszanie prze­pisów, a w konsekwencji poczucie bezkarności.

Odpowiedzialność nie ma charakteru jednolitego. Można wyróżnić m.in. odpowiedzialność konstytucyjną, pracowniczą, dyscyplinarną, karną, cywilną i administracyjną.

W ustawie — Prawo ochrony środowiska ustawodawca uregulował trzy podstawowe rodzaje odpowiedzialności — odpowiedzialność cywilną, karną i administracyjną. Niejednolitość ponoszenia sankcji za naruszanie przepi­sów z zakresu ochrony środowiska wynika z tego, jakiego rodzaju naruszenie miało miejsce, czy też może mieć miejsce, a nadto środki jakiej gałęzi prawa zagwarantują największą skuteczność i korzyść dla ochrony środowiska. Każdy z tych rodzajów odpowiedzialności charakteryzuje się inną rolą i innymi metodami regulacji, a także specyficznym instrumentarium prawnym. Wskazać należy, że jeżeli podmiot naruszający środowisko poniesie jednego rodzaju odpowiedzialność, nie uwalnia go to od innego rodzaju odpowiedzialności. Jeżeli podmiot dokona naruszenia środowiska, co spowoduje powsta­nie szkody, to w grę będzie wchodziła przede wszystkim odpowiedzialność cywilna. Jeśli zaś ten sam czyn wypełnia także znamiona przestępstwa, to w grę wchodzi dodatkowo odpowiedzialność karna.

1. Odpowiedzialność cywilna

Odpowiedzialność cywilna jest charakterystyczna dla gałęzi prawa, jaką jest prawo cywilne. Jak wyżej wskazano, prawo ochrony środowiska należy w swej istocie do prawa administracyjnego. Z tego też wynika, że prawo cywilne spełnia rolę uzupełniającą w zakresie ochrony środowiska, wspoma­gając regulacje administracyjnoprawne. W doktrynie wskazywano na margi­nalne znaczenie prawa cywilnego w ochronie środowiska. Niemniej jednak prawo cywilne jest coraz mocniej doceniane w ochronie środowiska².

1.1. Rola i znaczenie odpowiedzialności cywilnej

Odpowiedzialność cywilna pełni w ochronie środowiska trojakiego ro­dzaju funkcję:

1. prewencyjną,

2. restytucyjną,

3. kompensacyjną.

Funkcja prewencyjna ma przede wszystkim na celu zapobieganie naruszeniom środowiska. Instrumenty prawa cywilnego mają na celu po­wstrzymywanie przed dalszymi naruszeniami środowiska, czyli przed dal­szym pogarszaniem jego stanu.

Prewencja polega również na tym, że podmiot, który poniósł już od­powiedzialność cywilną za naruszenie środowiska, powinien powstrzymać się przed dokonywaniem naruszeń w przyszłości, mając na uwadze ponie­sione wcześniej konsekwencje.

Restytucja oznacza przywrócenie do stanu, jaki istniał przed narusze­niem środowiska. Podmiot zobowiązany do restytucji musi na własny koszt dokonać przywrócenia środowiska do stanu właściwego

Restytucja jest najbardziej pożądanym sposobem usunięcia naruszenia środowiska. Powoduje bowiem, iż środowisko przywracane jest do stanu właściwego.

Wskazać należy, że restytucja ma charakter następczy. O ile bowiem funkcja prewencyjna służy do powstrzymywania podmiotu przed dal­szymi naruszeniami środowiska, o tyle funkcja restytucyjna służy naprawieniu szkody. Jest zatem następstwem naruszenia środowiska. Bez naruszenia środowiska funkcja restytucyjna nie może spełniać swo­jej roli.

Istotną kwestią jest to, że przywrócenie może mieć dwie postacie, które przewidują przepisy z zakresu ochrony środowiska. Mogą być one przywróceniem;

• do stanu poprzedniego, kiedy podmiot ma przywrócić stan środowis­ka, jaki istniał przed naruszeniem,

• do stanu zgodnego z prawem, kiedy podmiot nie musi dokonywać przywrócenia stńcte do stanu poprzedniego, ale musi przywrócić do stanu środowiska, który jest pożądany przez przepisy prawa. Funkcja kompensacyjna jest najmniej pożądaną, z punktu widzenia ochrony środowiska, funkcją odpowiedzialności cywilnej, choć niezbędną. Kompensacja jest zbliżona do restytucji, gdyż występuje dopiero po naru­szeniu środowiska. O ile jednak restytucja ma na celu przywracanie do pożądanego stanu, o tyle kompensacja ma na celu naprawienie szkody poprzez skompensowanie szkody, gdy przywrócenie do stanu poprzed­niego nie jest możliwe.

Podmiot, który dokonał wycinki drzewa z naruszeniem przepisów o ochronie przyrody, nie jest w stanie dokonać restytucji polegającej na przywróceniu do stanu poprzedniego. Natomiast może on dokonać kom­pensacji poprzez zapłacenie odszkodowania ewentualnie poprzez zasadze­nie innego drzewa.

Kompensacja ma na celu wyrównanie szkody w środowisku w inny sposób niż przywracanie do stanu właściwego. Ten inny sposób to zapłata pewnej, określonej kwoty (odszkodowania), ewentualnie wyrównanie stra­ty w środowisku, powstałej w jednym miejscu poprzez podjecie odpowied­nich działań w innym miejscu.

1.2. Przestanki odpowiedzialności cywilnej

Pociągnięcie podmiotu prawa do odpowiedzialności cywilnej wymaga jednak spełnienia określonych przesłanek:

1. musi wystąpić szkoda,

1. musi zaistnieć czyn lub zaniechanie, które spowodowało powsta­
   nie szkody,

2. istnieje związek przyczynowy pomiędzy zachowaniem a powsta­
   łą szkodą.

Ad 1) Szkoda nie jest pojęciem normatywnym. W doktrynie prawa cywilnego przyjmuje się, że szkodą jest wszelki uszczerbek „w dobrach lub interesach prawnie chronionych, których poszkodowany doznał wbrew swojej woli".

W prawie cywilnym obowiązuje też zasada, że brak szkody powoduje, iż nie występuje odpowiedzialność cywilna.

Ad 2) Szkoda, która jest warunkiem sine ąua non odpowiedzialności cywilnej, musi być wywołana określonym zachowaniem konkretnego pod­miotu. Dla zaistnienia przestanek odpowiedzialności cywilnej nic rna zna­czenia, czy szkodę wyrządziła osoba fizyczna, osoba prawna, czy też tzw. ułomna osoba prawna. Zachowanie będące przesłanką odpowiedzialności może polegać albo na aktywnym działaniu (czyn) lub na biernej postawie (zaniechanie). Oczywistą rzeczą jest jednak, że nie każdy czyn lub zanie­chanie prowadzi do pociągnięcia podmiotu do odpowiedzialności cywilnej.

Czyn lub zaniechanie muszą mieć charakter zachowania bezprawnego, tzn. takiego, które narusza przepisy ustawy. Zachowaniem bezprawnym będzie popełnienie przestępstwa lub wykroczenia. Podstawą odpowiedzia­lności cywilnej mogą być też zachowania, które nie są penalizowane.

Bezprawność zachowania może być jednak wyłączona np. poprzez okoliczność, że poszkodowany wyraził zgodę na owo zachowanie innego podmiotu (volenti non fit iniuńa).

Mówiąc o czynach lub zaniechaniach leżących u podstaw odpowiedzia­lności cywilnej, wskazać trzeba na następujące rodzaje odpowiedzialności: • odpowiedzialność na zasadzie winy,

• odpowiedzialność na zasadzie ryzyka,

• odpowiedzialność na zasadzie słuszności.

U podstaw odpowiedzialności na zasadzie winy leży okoliczność, że podmiotowi, który wyrządził szkodę, można przypisać winę umyślną lub nieumyślną w postaci lekkomyślności lub niedbalstwa.

Z kolei odpowiedzialność na zasadzie ryzyka polega na tym, że podmiot ponosi odpowiedzialność już w sytuacji, gdy wystąpi szkoda, przy czym nie ma znaczenia, czy szkoda powstała z przyczyn zawinionych, czy też niezawinionych.

Natomiast u podłoża odpowiedzialności na zasadzie słuszności leżą

względy etyczno-moralne, które wskazują, że podmiot może ponosić odpo­wiedzialność cywilną w sytuacji, gdy winy przypisać mu nie można, nie odpowiada także na zasadzie ryzyka. Jednak owe względy etyczno-m oralne „domagają się" pociągnięcia sprawcy szkody do odpowiedzialności cywilnej.

Wskazać trzeba na pewne tendencje pojawiające się w prawie ochrony środowiska. Treść przepisów uprawnia do wniosku, że do odpowiedzial­ności cywilnej w zakresie ochrony środowiska można pociągnąć podmiot nawet w sytuacji, gdy jego zachowanie było zgodne z prawem (np. ilość zanieczyszczeń mieściła się w parametrach określonych w pozwoleniu), a mimo wszystko powstała szkoda.

Dalszą tendencją w prawie ochrony środowiska, wiążącą się z pierwszą, jest coraz większa rola odpowiedzialności na zasadzie ryzyka (np. art. 324 Prawa ochrony środowiska).

Ad 3) Pomiędzy zachowaniem podmiotu a powstałą szkodą musi wy­stąpić związek przyczynowy⁴. Przy czym podmiot odpowiada jedynie za tę szkodę, która jest normalnym następstwem określonego zachowania. W doktrynie prawa cywilnego dominuje tzw. teoria adekwatnego związku

przyczynowego.

Omawiając przesłanki odpowiedzialności cywilnej, wskazać także nale­ży na funkcjonujące dwa reżimy odpowiedzialności:

1. odpowiedzialność deliktowa,

2. odpowiedzialność kontraktowa.

Odpowiedzialność deliktowa charakteryzuje się tym, że stron z regu­ły nie łączy żaden stosunek cywilnoprawny. Stosunek ten nawiązuje się w momencie, kiedy jeden podmiot wyrządził drugiemu szkodę. Dopiero wtedy powstaje cywilnoprawny obowiązek naprawienia szkody. Wskazać trzeba, że ten reżim odpowiedzialności dominuje w prawie ochrony śro­dowiska.

Z kolei odpowiedzialność kontraktowa wiąże się z sytuacją, gdy strony łączy stosunek cywilnoprawny umowy, a jedna ze stron tej umowy nie wykonuje ciążących na niej obowiązków albo też wprawdzie je wyko­nuje, ale nienależycie.

Ten reżim odpowiedzialności ma w prawie ochrony środowiska znacze­nie marginalne, choć mogą wystąpić sytuacje, gdy znajdzie on zastosowa­nie, np. w przypadku powierzenia odpadów uprawnionemu podmiotowi czy też zawarcia umowy na podstawie przepisów ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (zob. rozdział XVII).

1.3. Dochodzenie roszczeń cywilnoprawnych w zakresie ochrony środowiska

Nawet najlepsze przepisy dotyczące odpowiedzialności cywilnej w ochronie środowiska nie zagwarantują osiągnięcia zamierzonego efektu, jeżeli ustawodawca nie zagwarantuje skutecznego dochodzenia roszczeń w stosownym postępowaniu.

Dochodzenie roszczeń w zakresie odpowiedzialności cywilnej w prawic ochrony środowiska reguluje ustawa z 17 listopada 1964 r. -- Kodeks postępowania cywilnego⁵.

Największe zagrożenie dla środowiska wiąże się z prowadzeniem dzia­łalności gospodarczej. Z tego też powodu ustawodawca określił, że spra­wą gospodarczą jest również sprawa „przeciwko przedsiębiorcom o zanie­chanie naruszania środowiska i przywrócenie do stanu poprzedniego lub naprawienie szkody z tym związanej oraz zakazanie lub ograniczenie działalności zagrażającej środowisku" (art. 479¹ § l pkt 2 k.p.c.)⁶.

Sprawa gospodarcza z zakresu ochrony środowiska rozpoznawana jest przez sąd powszechny i ewentualnie Sąd Najwyższy w trybie proceso­wym. Powodem w tej sprawie może być każdy podmiot mający zdolność sądową i procesową. Natomiast pozwanym może być jedynie przedsię­biorca. Z reguły powodem będzie organizacja ekologiczna, czyli organi­zacja społeczna, której statutowym celem jest ochrona środowiska. Nie można jednak wykluczyć legitymacji czynnej innego przedsiębiorcy.

W postępowaniu przeciwko przedsiębiorcy można domagać się, aby:

1. zaniechał on dalszego naruszania środowiska i przywrócił środowis­ko do stanu poprzedniego, a jeżeli przywrócenie będzie niemożliwe, aby naprawił szkodę;

2. zaniechał lub ograniczył działalność zagrażającą środowisku.

Zgodnie z art. 6 k.c. ciężar udowodnienia okoliczności uzasadniającej pociągnięcia przedsiębiorcy do odpowiedzialności cywilnej spoczywa na powodzie. Warto także wskazać, że wpis w postępowaniu w sprawie gospodarczej z zakresu ochrony środowiska ma charakter wpisu stałego i wynosi 100 zł.

2. Odpowiedzialność karna i karnoadministracyjna

Do ochrony środowiska ustawodawca przywiązuje dużą wagę. Dlatego też zachowania szczególnie niepożądane z punktu widzenia ochrony śro­dowiska podlegają nie tylko odpowiedzialności cywilnej, ale także od­powiedzialności karnej. Odpowiedzialność karna jest najsurowszym rodza­jem odpowiedzialności, charakteryzującym się największym stopniem do­legliwości. Dlatego też penalizacja pewnych niekorzystnych dla środowiska zachowań wymaga szczególnej uwagi ustawodawcy.

Odpowiedzialność karna pełni przede wszystkim rolę represyjną. Państwo bowiem stosuje wobec osoby popełniającej czyn zabroniony usta­wą karną represję w postaci dolegliwości, łącznie z dożywotnim pozbawie­niem wolności⁷.

Konsekwencją represji, a zarazem drugim z istotnych celów, jakie stawia się odpowiedzialności karnej, jest prewencja. Osoba, która pod­legała odpowiedzialności karnej, powinna powstrzymać się od naruszeń prawa w przyszłości. W przeciwnym bowiem razie może ponownie być do tej odpowiedzialności pociągnięta. Wydaje się, że prawo karne jest sku­teczniejsze w osiąganiu celu prewencyjnego niż prawo cywilne. Często bowiem dolegliwość osobista jest skuteczniejsza niż dolegliwość mająt­kowa. Przy czym, podkreślając ten walor odpowiedzialności karnej, musi­my mieć na uwadze rolę, jaką w ochronie środowiska pełni prewencja.

Odpowiedzialność karna pełni w prawie ochrony środowiska role kompensacyjną, choć w mniejszym stopniu niż odpowiedzialność cywil­na. Kompensacji służy przede wszystkim możliwość orzeczenia nawiązki oraz możliwość orzeczenia obowiązku naprawienia szkody.

O ile kwestie podmiotowe nie miały dla odpowiedzialności karnej istotniejszego znaczenia, gdyż praktycznie każda osoba fizyczna posiadają­ca zdolność do czynności prawnych oraz każda osoba prawna, a także ułomne osoby prawne podlegają odpowiedzialności cywilnej, o tyle w przypadku odpowiedzialności karnej kwestia ta jest bardziej złożona.

W zasadzie odpowiedzialności karnej podlegają osoby fizyczne. W przypadku jednak ochrony środowiska istotną role odgrywa też od­powiedzialność osób prawnych i jednostek nie posiadających osobowości prawnej. Do niedawna zastosowanie instrumentów prawa karnego do odpowiedzialności innych podmiotów niż osoby fizyczne było niemożliwe. Dopiero z chwilą wejścia w życie ustawy z 28 października 2002 r. o od­powiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary⁸ również podmioty inne niż osoby fizyczne mogą odpowiadać karze. Zgodnie z art. 16 ust. l wyżej powołanej ustawy:

„Podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności na podstawie ustawy, jeżeli osoba, o której mowa w art. 3, popełniła przestępstwo: [...] 8) przeciwko środowisku, określone w:

1. art. 181-184 oraz art. 186-188 k.k.,

1. art. 34 ustawy z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i prepara­
   tach chemicznych [...],

2. art. 69 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach [...],

d) art. 58-64 ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genety­cznie zmodyfikowanych [...]".

Z kolei konieczną przesłanką pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności jest popełnienie przestępstwa przez osobę:

1. działającą w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ra­mach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowa­nia w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku,

2. dopuszczoną do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę, o której mowa w pkt. l,

3. działającą w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa w pkt. l,

4. będącą przedsiębiorcą— jeżeli zachowanie to przyniosło lub mogło przynieść podmiotowi zbio­rowemu korzyść, chociażby niemajątkową.

Wskazując jednak na istnienie odpowiedzialności podmiotów zbioro­wych, należy pamiętać, że odpowiedzialność ta ma charakter subsydiarny, a podstawą jest odpowiedzialność osoby fizycznej.

Odpowiedzialność karna wiąże się ściśle z pojęciem przestępstwa. Ustawodawca nie podał jego definicji. Na podstawie przepisów prawa karnego można jednakże zrekonstruować taką definicję: „Przestępstwem jest czyn człowieka zabroniony przez ustawę pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy"⁹.

Odpowiedzialności karnej za przestępstwa przeciwko środowisku pod­legają osoby, które ukończyły 17 rok życia.

Podstawowym aktem normatywnym regulującym zasady odpowiedzial­ności karnej w prawie polskim jest ustawa z 6 czerwca 1997 r. — Kodeks karny. Tym samym tenże akt prawny ma zastosowanie do odpowiedzial­ności karnej za przestępstwa przeciw środowisku.

Kodeks karny dzieli się na części: pierwszą — „Część ogólną", drugą — „Część szczególną", i trzecią — „Część wojskową".

Pierwsza część określa ogólne zasady odpowiedzialności karnej. Nato­miast w „Części szczególnej" ustawodawca stypizował konkretne prze­stępstwa. W rozdziale XXII uregulowano przestępstwa przeciw środowisku (art. 181-188 k.k.).

Penalizacji na podstawie k.k. podlegają:

• powodowanie zniszczeń w przyrodzie,

• zanieczyszczenie wody, powietrza lub ziemi,

• bezprawne postępowanie z odpadami i substancjami,

• zagrożenie bezpieczeństwa jądrowego,

• brak dbałości o urządzenia ochronne,

• niszczenie lub uszkadzanie chronionych terenów i obiektów,

• bezprawne działania na terenach chronionych¹¹.

Istotną cechą polskiej regulacji karnoprawnej ochrony środowiska jest to, że obok przestępstw określonych w kodeksie karnym występują prze­stępstwa uregulowane w przepisach szczególnych.

Przepisy karne zawarte są m.in. w ustawach:

• z 18 kwietnia 1985 r. o rybactwie śródlądowym¹² (np. przestępstwo kłusownictwa rybackiego, połowu bez upoważnienia, naruszanie zakazów
  ochronnych),

• z 13 października 1995 r. -- Prawo łowieckie¹³ (np. wytwarzanie i obrót narzędziami kłusowniczymi, wchodzenie w posiadanie tuszy lub trofeów, wprowadzanie do obrotu zwierzyny lub mięsa, hodowla lub utrzymywanie chartów),

• z 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt¹⁴ (zabijanie zwierząt, znęcanie się nad zwierzętami),

• z 2 marca 2003 r. o postępowaniu z substancjami zubożającymi warstwę ozonową,

• z 27 kwietnia 2001 r. o odpadach^lć (wywóz za granicę odpadów niebezpiecznych).

Ogólnie rzecz ujmując, wskazane wyżej przestępstwa zagrożone są dość surowymi sankcjami, włącznie z karą pozbawienia wolności.

Obok odpowiedzialności karnej za przestępstwa niektóre zachowania niekorzystne dla środowiska są poddane odpowiedzialności karno-admini-stracyjnej za popełnione wykroczenia. Odpowiedzialności za wykroczenie podlega ten tylko, kto popełnia czyn społecznie szkodliwy, zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia pod groźbą kary aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 5 tyś. zł lub nagany. Nie popełnia wykroczenia sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu.

Wykroczenia są regulowane w ustawie z 20 maja 1971 r. — Kodeks wykroczeń¹⁷ oraz w innych ustawach.

Jak wynika z definicji, wykroczenia są czynami zabronionymi o mniej­szym ciężarze gatunkowym i tym samym podlegającymi łagodniejszym

sankcjom.

Ochronie środowiska służy w szczególności regulacja prawna zawarta w rozdziale XIX poświęconym szkodnictwu leśnemu polnemu i ogrodo­wemu. Także wskazane wyżej ustawy z zakresu ochrony środowiska za­wierają typy wykroczeń.

3. Odpowiedzialność administracyjna

Odpowiedzialność administracyjna jest trzecim rodzajem odpowiedzia­lności, o której stanowi ustawa — Prawo ochrony środowiska. Odpowie­dzialność ta ma przede wszystkim pełnić rolę prewencyjną oraz rolę restytucyjną. Natomiast znikome znaczenie ma funkcja penalizacyjna, choć i te elementy występują.

Zauważyć można znaczną zbieżność między odpowiedzialnością ad­ministracyjną a cywilną. Pełnią one bowiem zbliżoną funkcję i mają pro­wadzić do tego samego rezultatu.

Między tymi rodzajami odpowiedzialności zachodzą jednakże pewne różnice. Uruchomienie odpowiedzialności cywilnej możliwe jest dopiero

wtedy, gdy wystąpi o ochronę prawną uprawniony podmiot. Nie istnieją bowiem de legę lata możliwości wszczęcia postępowania cywilnego w za­kresie ochrony środowiska z urzędu.

Natomiast w przypadku odpowiedzialności cywilnej w grę wchodzi możliwość wszczęcia postępowania administracyjnego z urzędu, czyli włas­nej inicjatywy organu orzekającego.

Odpowiedzialność cywilna wykorzystuje instrumenty prawa cywilnego, odpowiedzialność administracyjna zaś — instrumenty prawa administra­cyjnego ¹⁸.

Nie bez znaczenia jest także czynnik procesowy. O odpowiedzialności cywilnej orzeka sąd powszechny. Postępowanie jest przewlekłe, często z udziałem biegłych, przy czym powód musi wykazać wszystkie przesłanki odpowiedzialności cywilnej. Z kolei o odpowiedzialności administracyjnej orzeka organ administracji publicznej. Postępowanie to charakteryzuje się mniejszym formalizmem i większą szybkością niż postępowanie cywilne i — jak wyżej wskazano — może być wszczęte z urzędu. Ma to ogromne znaczenie, gdy ze względu na ochronę środowiska muszą być podjęte szybkie kroki.

Analizując przepisy ustawy - - Prawo ochrony środowiska, wyróżnić można dwa zasadnicze elementy:

1. możliwość ograniczania negatywnego oddziaływania na środowisko i nakazanie przywrócenia do stanu poprzedniego oraz możliwość (wymie­
   rzenia) kary pieniężnej, nałożenie obowiązku zapłaty kwoty.

2. możliwość wstrzymania działalności zagrażającej środowisku

Ad 1) Zgodnie z art. 362 ust. l ustawy — Prawo ochrony środowiska: „Jeżeli podmiot korzystający ze środowiska negatywnie oddziałuje na

środowisko, organ ochrony środowiska może, w drodze decyzji, nałożyć

obowiązek:

1. ograniczenia oddziaływania na środowisko i jego zagrożenia,

2. przywrócenia środowiska do stanu właściwego.
   2. W decyzji, o której mowa w ust. l, określa się:

1. zakres ograniczenia oddziaływania na środowisko lub stan, do jakie­
   go ma zostać przywrócone środowisko,

2. termin wykonania obowiązku.

3. W razie braku możliwości nałożenia obowiązku podjęcia działań, o których mowa w ust. l, organ ochrony środowiska może zobowiązać podmiot korzystający ze środowiska do uiszczenia na rzecz właściwego gminnego funduszu ochrony środowiska i gospodarki wodnej, z zastrzeże­niem ust. 4, kwoty pieniężnej odpowiadającej wysokości szkód wynikłych z naruszenia stanu środowiska".

W doktrynie kontrowersje wzbudziła kwestia określenia wysokości szkody. Zwrócić bowiem należy uwagę, że w postępowaniu cywilnym na powodzie ciąży obowiązek wykazania istnienia szkody i jej wysokości^l9.

Ad 2) Ustawodawca uregulował też możliwość wstrzymywania w po­stępowaniu administracyjnym działań zagrażających środowisku.

Wskazać należy, że podobna możliwość istnieje także na płaszczyźnie postępowania cywilnego, ale tylko w drodze wydania przez sąd zarządze­nia tymczasowego, co trwa niekiedy dość długo i w praktyce okazuje się zbyt późne.

W przypadku gdy dana działalność zagraża środowisku, organ ad­ministracji publicznej może wstrzymać określoną działalność. Wstrzy­manie następuje w określonych prawem sytuacjach, przy czym mo­żliwość wstrzymania wynika zarówno z przepisów ustawy - - Prawo ochrony środowiska, jak i przepisów ustaw szczególnych, np. prawa budowlanego.

W ustawie — Prawo ochrony środowiska możliwość wstrzymania dzia­łalności obejmuje m.in. następujące sytuacje:

— art. 363: „Wójt, burmistrz lub prezydent miasta może, w drodze decyzji, nakazać osobie fizycznej eksploatującej instalację w ramach zwyk­łego korzystania ze środowiska lub eksploatującej urządzenie wykonanie w określonym czasie czynności zmierzających do ograniczenia ich negaty­wnego oddziaływania na środowisko";

— art. 364: „Jeżeli działalność prowadzona przez podmiot korzystający ze środowiska albo osobę fizyczną powoduje pogorszenie stanu środowis­ka w znacznych rozmiarach lub zagraża życiu lub zdrowiu ludzi, woje­wódzki inspektor ochrony środowiska wyda decyzję o wstrzymaniu tej działalności w zakresie, w jakim jest to niezbędne dla zapobieżenia pogar­szaniu stanu środowiska";

— art. 365 ust. 1: „Wojewódzki inspektor ochrony środowiska wstrzy­ma, w drodze decyzji, użytkowanie instalacji:

1. eksploatowanej bez wymaganego pozwolenia zintegrowanego,

2. eksploatowanej z naruszeniem warunków pozwolenia zintegrowane­
   go przez okres przekraczający 6 miesięcy.

2. W odniesieniu do nowo zbudowanego lub zmodernizowanego obiek­tu budowlanego, zespołu obiektów lub instalacji związanych z przedsię­wzięciem zaliczonym do mogących znacząco oddziaływać na środowisko, o których mowa w art. 51 ust. l, wojewódzki inspektor ochrony środowis­ka wstrzyma, w drodze decyzji:

1) oddanie do użytku, jeżeli nie spełniają one wymagań ochrony śro­dowiska [...J,

2} użytkowanie w przypadku stwierdzenia niedotrzymywania wynikają­cych z mocy prawa standardów emisyjnych albo określonych w pozwole­niu warunków emisji po upływie 30 dni od zakończenia rozruchu,

3) użytkowanie, jeżeli w ciągu 5 lat od oddania do użytku zostanie ujawnione, iż przy oddawaniu do użytku nie zostały spełnione wymagania ochrony środowiska [...] i nie są one nadal spełnione, a inwestor nie dopełnił obowiązku poinformowania wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska o fakcie oddawania do eksploatacji instalacji lub obiektów".

ORGANY l INSTYTUCJE
OCHRONY ŚRODOWISKA

1. Organy ochrony środowiska

Organem administracji publicznej jest określany jako wyodrębniona cześć struktury organizacyjnej państwa lub samorządu terytorialnego — czyli człowiek lub zespół ludzi wraz z przypisanymi kompetencjami «powołany w celu realizacji norm prawa administracyjnego, w sposób i ze skutkami właściwymi temu prawu» . Organ ma kompetencje władcze, co oznacza, że może w drodze przymusu doprowadzić do wykonania obowiązku. Kompetencje te wykonuje korzystając z autorytetu państwa. Wskazać należy, że organy administracji publicznej dzielą się na organy administracji rządowej i organy administracji samorządowej.

Każdy organ ma swoje określone kompetencje. Takie kompetencje mają także organy wyspecjalizowane w Prawie ochrony środowiska.

W myśl art. 376 Prawa ochrony środowiska:

„Organami ochrony środowiska [...] są:

1) wójt, burmistrz lub prezydent miasta,

2) starosta,

3) wojewoda,

4) minister właściwy do spraw środowiska".

Wskazać jednak trzeba, że istnieją. także organy wyspecjalizowane, jak chociażby Państwowa Straż Rybacka, Inspekcja Weterynaryjna, Państwowa Straż Łowiecka, Służba Leśna itp., działające na podstawie przepisów szczególnych.

Do podstawowych kompetencji wójta (burmistrza, prezydenta miasta) na podstawie Prawa ochrony środowiska należą m.in.:

• przyjmowanie zawiadomień o awariach,

• nakazanie osobie fizycznej wykonania czynności ograniczających negatywne oddziaływanie na środowisko,

• wstrzymanie użytkowania instalacji, z której emisja nic wymaga pozwolenia.

Do podstawowych obowiązków starosty należy m.in.:

• dokonywanie rekultywacji gruntów,

• prowadzenie okresowych badań jakości gleby i ziemi,

• przedstawianie informacji dotyczących pozwoleń zintegrowanych.

Do podstawowych kompetencji wojewody należą m.in.:

• wydawanie rozporządzeń w określonych sytuacjach,

• opiniowanie zakresu raportu o oddziaływaniu na środowisko,

• prowadzenie postępowań w razie oddziaływań transgranicznych.

Natomiast do kompetencji ministra właściwego ds. środowiska należy m.in.:

• wydawanie stosownych rozporządzeń,

• opracowywanie projektu polityki ekologicznej,

• prowadzenie rejestru wniosków o pozwolenie zintegrowane, ocen i wydanych pozwoleń,

• ogłaszanie wysokości stawek opłat administracyjnych kar pieniężnych,

• nadzór nad Narodowym Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

2. Instytucje ochrony środowiska

Obok organów administracji, do których kompetencji należą kwestie związane z ochroną środowiska, ustawa — Prawo ochrony środowiska wyróżnia jeszcze tzw. instytucje ochrony środowiska.

Instytucje ochrony środowiska różnią się tym od organów ochrony środowiska, że nie są wyposażone w kompetencje władcze. Za nimi nie stoi autorytet państwa wykonującego kompetencje władcze. Tym samym instytucje ochrony środowiska nie wydają decyzji administracyjnych, które następnie mogą być wykonywane w drodze przymusu państwowego.

Instytucje ochrony środowiska mają charakter instytucji doradczych, przy czym wskazać trzeba, że opinie tychże instytucji mają charakter niewiążący. Ich istnienie jest jednak konieczne, gdyż w sktad instytucji ochrony środowiska mają wchodzić autorytety wspierające organy ochrony środowiska w wykonywaniu jego zadań.

Inny charakter mają fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Są to wyspecjalizowane instytucje ochrony środowiska, których zadaniem jest gromadzenie i gospodarowanie funduszami służącymi ochronie środowiska i prawidłowej gospodarce wodnej.

Ustawa — Prawo ochrony środowiska wyróżnia trzy instytucje ochrony środowiska:

1) Państwowa Rada Ochrony Środowiska,

2) komisje do spraw oceny oddziaływania na środowisko,

3) fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej.

Państwowa Rada Ochrony Środowiska jest organem doradczym i opiniodawczym ministra właściwego ds. środowiska.

Do zakresu działania Rady należy:

— opracowywanie dla ministra właściwego do spraw środowiska opinii w sprawach ochrony środowiska,

— przedstawianie propozycji i wniosków zmierzających do tworzenia warunków zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska oraz do zachowania lub poprawy jego stanu.

W skład tego organu opiniodawczo-doradczego wchodzą przewodniczący, dwóch zastępców, sekretarz oraz członkowie, w liczbie do 30, powoływani przez ministra właściwego do spraw środowiska na okres 5 lat spośród przedstawicieli nauki, środowisk zawodowych, organizacji ekologicznych oraz przedstawicieli samorządu gospodarczego.

Komisje ds. oceny oddziaływania na środowisko funkcjonują na szczeblu centralnym (Krajowa Komisja do Spraw Ocen Oddziaływania na Środowisko) oraz na szczeblu wojewódzkim (wojewódzkie komisje do spraw ocen oddziaływania na środowisko).

Krajowa Komisja do Spraw Ocen Oddziaływania na Środowisko jest organem opiniodawczo-doradczym ministra właściwego do spraw środowiska w zakresie ocen oddziaływania na środowisko.

Do zadań Krajowej Komisji należy w szczególności:

1) wydawanie opinii w sprawach przedłożonych przez ministra właściwego do spraw środowiska w związku z jego uprawnieniami wynikającymi z tytułu I działu VI ustawy,

2) monitorowanie funkcjonowania systemu ocen oddziaływania na środowisko oraz przedstawianie opinii i wniosków, w tym dotyczących rozwoju metodologii i programów szkoleniowych w zakresie ocen oddziaływania na środowisko,

3) wydawanie opinii w sprawach projektów aktów prawnych dotyczących systemu ocen oddziaływania na środowisko,

4) współpraca z komisjami wojewódzkimi.

Przewodniczącego Krajowej Komisji, zastępców, sekretarza i członków Krajowej Komisji, w liczbie od 40 do 60, powołuje i odwołuje minister właściwy do spraw środowiska spośród przedstawicieli nauki, praktyki oraz organizacji ekologicznych.

Z kolei wojewódzkie komisje do spraw ocen oddziaływania na środowisko są organami opiniodawczo-doradczymi wojewodów w zakresie ocen oddziaływania na środowisko.

Do zadań wojewódzkich komisji należy w szczególności:

1) wydawanie opinii w sprawach przedłożonych przez wojewodę w związku z jego uprawnieniami w zakresie ocen oddziaływania na środowisko,

2) przedstawianie opinii i wniosków dotyczących rozwoju programów szkoleniowych w zakresie ocen oddziaływania na środowisko,

3) współpraca z Krajową Komisją i innymi wojewódzkimi komisjami.

Przewodniczącego wojewódzkiej komisji, zastępcę, sekretarza i członków komisji, w liczbie od 20 do 40, powołuje i odwołuje wojewoda w porozumieniu z marszałkiem województwa spośród przedstawicieli nauki, praktyki oraz organizacji ekologicznych.

Dwóch lub więcej wojewodów może powołać wspólną wojewódzką komisję.

Fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej mają wyspecjalizowane zadania i pełnią specyficzną rolę. Zasadniczym bowiem celem funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej jest gromadzenie środków publicznych na cele związane z ochroną środowiska i ich wydatkowanie.

Wyróżnić można następujące fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej:

— Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej,

— wojewódzki fundusz ochrony środowiska i gospodarki wodnej,

— powiatowy fundusz ochrony środowiska i gospodarki wodnej,

— gminny fundusz ochrony środowiska i gospodarki wodnej.

Narodowemu Funduszowi Ochrony Środowiska i wojewódzkim funduszom ochrony środowiska ustawodawca nadat osobowość prawną i są one odpowiednio państwowym funduszem celowym i wojewódzkimi funduszami celowymi. Ten sam status, tj. funduszy celowych, mają także fundusze: powiatowy i gminny.

Przychodami funduszy są wpływy z tytułu opłat za korzystanie ze środowiska i administracyjnych kar pieniężnych pobieranych na podstawie ustawy oraz przepisów szczególnych. Przychodami Narodowego Funduszu są także wpływy z opłat produktowych pobieranych na podstawie przepisów o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej. Przychodami Narodowego Funduszu są także wpływy z opłat i kar pieniężnych ustalanych na podstawie przepisów ustawy — Prawo geologiczne i górnicze, które przeznacza się w równych częściach wyłącznie na finansowanie:

1) potrzeb geologii w zakresie poznania budowy geologicznej kraju oraz w zakresie gospodarki zasobami złóż kopalin i wód podziemnych,

2) potrzeb górnictwa służących ograniczeniu negatywnego oddziaływania na środowisko wynikającego z wydobywania kopalin i likwidacji zakładów górniczych.

Przychodami funduszy mogą być dobrowolne wpłaty, zapisy, darowizny, świadczenia rzeczowe i środki pochodzące z fundacji oraz wpływy z przedsięwzięć organizowanych na rzecz ochrony środowiska i gospodarki wodnej.

Przychodami Narodowego Funduszu i funduszy wojewódzkich mogą być także przychody z tytułu emisji obligacji własnych oraz inne przychody związane z działalnością tych funduszy.

Narodowy Fundusz i wojewódzkie fundusze mogą zaciągać kredyty i pożyczki.

Wpływy z tytułu opłat i kar stanowią w 20% przychód gminnego funduszu, a w 10% — powiatowego funduszu. Natomiast wpływy z tytułu opłat i kar za usuwanie drzew i krzewów stanowią w całości przychód gminnego funduszu gminy, z której terenu usunięto drzewa lub krzewy.
Wpływy z tytułu opłat i kar za składowanie i magazynowanie odpadów stanowią w 50% przychód gminnego funduszu gminy, a w 10% — przychód powiatowego funduszu powiatu, na których obszarze składowane są odpady. Jeżeli składowisko odpadów jest zlokalizowane na obszarze więcej niż jednej gminy lub więcej niż jednego powiatu, przychód podlega podziałowi proporcjonalnie do powierzchni zajmowanych przez składowisko nif obszarze tych gmin lub powiatów.

Natomiast wpływy z tytułu opłat i kar po przekazaniu powiatowemu i gminnemu funduszowi odpowiednich kwot stanowią w 35% przychód Narodowego Funduszu i w 65% wojewódzkiego funduszu.

Środki funduszy przeznacza się na finansowanie ochrony środowiska i gospodarki wodnej w celu realizacji zasady zrównoważonego rozwoju.

Środki Narodowego Funduszu przeznacza się m.in. na:

1) rozwój produkcji środków technicznych i aparatury kontrolnopomiarowej, służących ochronie środowiska i gospodarce wodnej,

2) rozwój specjalistycznego potencjału wykonawczego służącego realizacji inwestycji na rzecz ochrony środowiska i gospodarki wodnej,

3) rozwój sieci stacji pomiarowych, laboratoriów i ośrodków przetwarzania informacji, służących badaniu stanu środowiska,

4) realizację kompleksowych programów badawczych, rozwojowych i wdrożeniowych służących ochronie środowiska i gospodarce wodnej oraz programów edukacji ekologicznej,

5) wspomaganie realizacji wojewódzkich i ponadwojcwódzkich programów ochrony środowiska,

6) realizację innych zadań służących ochronie środowiska i gospodarce wodnej, wynikających z zasady zrównoważonego rozwoju, ustalonych w planie działalności Narodowego Funduszu.

Środki Narodowego Funduszu można przeznaczać za zgodą ministra właściwego do spraw środowiska na wspieranie projektów i inwestycji, także jeżeli są prowadzone poza granicami kraju.

Środki wojewódzkich funduszy przeznacza się m.in. na dofinansowywanie:

1) działań na rzecz ochrony przyrody oraz zadań związanych ze zwiększaniem lesistości kraju, w tym pokrywanie kosztów planów zalesień oraz kosztów sadzonek przekazanych rolnikom w celu zalesienia gruntów rolnych, o których mowa w ustawie z 8 czerwca 2001 r. o przeznaczeniu gruntów rolnych do zalesienia,

2) działań polegających na zapobieganiu i likwidacji poważnych awarii i ich skutków,

3) badań, upowszechniania ich wyników, a także postępu technicznego w zakresie ochrony środowiska i gospodarki wodnej,

4) opracowywania i wdrażania nowych technik i technologii, w szczególności dotyczących ograniczania emisji i zużycia wody, a także efektywnego wykorzystywania paliw,

5) zapobiegania lub usuwania skutków zanieczyszczenia środowiska, w przypadku gdy nie można ustalić podmiotu za nie odpowiedzialnego,

6) systemu kontroli wnoszenia przewidzianych ustawą opłat za korzys tanie ze środowiska, a w szczególności tworzenia baz danych podmiotów korzystających ze środowiska obowiązanych do ponoszenia opłat,

7) opracowywania planów służących gospodarowaniu zasobami wod nymi oraz utworzenia katastru wodnego,

8) innych zadań służących ochronie środowiska i gospodarce wodnej, wynikających z zasady zrównoważonego rozwoju, ustalonych w planach działalności wojewódzkich funduszy, w tym realizacji programów ochrony środowiska.

Z kolei środki powiatowych funduszy przeznacza się m.in. na:

1) realizację przedsięwzięć związanych z ochroną powierzchni ziemi,

2) inne zadania ustalone przez radę powiatu, służące ochronie środowiska i gospodarce wodnej, wynikające z zasady zrównoważonego rozwoju, w tym na programy ochrony środowiska.

Środki gminnych funduszy przeznacza się na:

1) edukację ekologiczną oraz propagowanie działań proekologicznych i zasady zrównoważonego rozwoju,

2) wspomaganie realizacji zadań państwowego monitoringu środowiska,

3) wspomaganie innych systemów kontrolnych i pomiarowych oraz badań stanu środowiska, a także systemów pomiarowych zużycia wody i ciepła,

4) realizowanie zadań modernizacyjnych i inwestycyjnych, służących ochronie środowiska i gospodarce wodnej, w tym instalacji lub urządzeń ochrony przeciwpowodziowej i obiektów małej retencji wodnej,

5) urządzanie i utrzymywanie terenów zieleni, zadrzcwicń, zakrzcwicń oraz parków,

6) realizację przedsięwzięć związanych z gospodarką odpadami,

7) wspieranie działań przeciwdziałających zanieczyszczeniom,

8) profilaktykę zdrowotną dzieci na obszarach, na których występują przekroczenia standardów jakości środowiska,

9) wspieranie wykorzystania lokalnych źródeł energii odnawialnej oraz pomoc dla wprowadzania bardziej przyjaznych dla środowiska nośnikówenergii,

10) wspieranie ekologicznych form transportu,

11) działania z zakresu rolnictwa ekologicznego bezpośrednio oddziałujące na stan gleby, powietrza i wód, w szczególności na prowadzenie gospodarstw rolnych produkujących metodami ekologicznymi położonych na obszarach szczególnie chronionych na podstawie przepisów ustawy o ochronie przyrody,

12) inne zadania ustalone przez radę gminy, służące ochronie środowiska i gospodarce wodnej, wynikające z zasady zrównoważonego rozwoju,
w tym na programy ochrony środowiska.

Działalność Narodowego Funduszu i funduszy wojewódzkich finansowana jest przez:

1) udzielanie oprocentowanych pożyczek,

2) dopłaty do oprocentowania preferencyjnych kredytów i pożyczek,

3) przyznawanie dotacji,

4) wnoszenie udziałów do spółek działających w kraju,

5) nabywanie obligacji, akcji i udziałów spółek działających w kraju,

6) nagrody za działalność na rzecz ochrony środowiska i gospodarki wodnej, niezwiązaną z wykonywaniem obowiązków pracowników administracji rządowej i samorządowej.

Pożyczki mogą być częściowo umarzane pod warunkiem terminowego wykonania zadań i osiągnięcia planowanych efektów.

Ponieważ Narodowy Fundusz i wojewódzkie fundusze mają osobowość prawną, zgodnie z obowiązującą w prawic polskim teorią organów osoby prawnej muszą mieć organy.

Organami Narodowego Funduszu są Zarząd i Rada Nadzorcza

Zarząd stanowią Prezes i jego zastępcy, powoływani i odwoływani:

1) w Narodowym Funduszu — przez ministra właściwego do spraw środowiska, na wniosek Rady Nadzorczej Narodowego Funduszu,

2) w wojewódzkich funduszach — przez zarząd województwa, na wniosek rady nadzorczej wojewódzkiego funduszu.

Prezes Zarządu reprezentuje Narodowy Fundusz na zewnątrz, dokonując wszystkich czynności prawnych w zakresie praw i obowiązków majątkowych Narodowego Funduszu, a zasadę tę stosuje się odpowiednio do prezesów zarządów wojewódzkich funduszy.

Do zadań Zarządu Narodowego Funduszu i zarządów wojewódzkich funduszy należy odpowiednio:

1) opracowywanie projektów planów działalności Narodowego Funduszu i wojewódzkich funduszy, w tym projektów corocznych list programów priorytetowych Narodowego Funduszu,

2) opracowanie projektów rocznych planów finansowych,

3) dokonywanie wyboru przedsięwzięć do finansowania ze środków Narodowego Funduszu i wojewódzkich funduszy,

4) gospodarowanie środkami Narodowego Funduszu i wojewódzkich funduszy, z zastrzeżeniem uprawnień Rady Nadzorczej Narodowego Funduszu i rad nadzorczych wojewódzkich funduszy,

5) kontrolowanie wykorzystania pożyczek i dotacji przyznanych ze środków Narodowego Funduszu i wojewódzkich funduszy,

6) opracowywanie analiz i ocen ekologicznej efektywności funkcjonowania Narodowego Funduszu i wojewódzkich funduszy,

7) składanie Radzie Nadzorczej Narodowego Funduszu i radom nadzorczym wojewódzkich funduszy sprawozdań z działalności Narodowego
Funduszu i wojewódzkich funduszy.

Do dokonywania czynności prawnych w zakresie praw i obowiązków majątkowych Narodowego Funduszu i wojewódzkich funduszy, oprócz

Prezesa zarządu, są upoważnione dwie osoby, działające łącznic, spośród pozostałych członków zarządu albo pełnomocników powołanych przez Prezesa zarządu, działających w granicach ich umocowania.

Z kolei w myśl art. 414 ustawy — Prawo ochrony środowiska:

„l. Do zadań Rady Nadzorczej Narodowego Funduszu i rad nadzorczych wojewódzkich funduszy należy odpowiednio:

1) ustalanie kryteriów wyboru przedsięwzięć finansowanych ze środków Narodowego Funduszu i wojewódzkich funduszy,

2) uchwalanie projektów rocznych planów finansowych,

3) ustalanie zasad udzielania i umarzania pożyczek, udzielania dotacji oraz dopłat do oprocentowania preferencyjnych kredytów i pożyczek,

4) zatwierdzanie wniosków zarządu w sprawach emisji obligacji własnych oraz nabywania obligacji, akcji i udziałów spółek, zaciągania kredytów i pożyczek, wnoszenia udziałów do spółek,

5) zatwierdzanie wniosków o udzielenie pożyczek i dotacji, których wartość jednostkowa przekracza:

a) w przypadku pożyczki lub dotacji z Narodowego Funduszu — równowartość odpowiednio kwoty l min euro lub 5()0 tyś. curo,

b) w przypadku pożyczki lub dotacji z wojewódzkiego funduszu — 0,5% przychodów uzyskanych przez ten fundusz w roku poprzednim,

6) zatwierdzanie rocznych sprawozdań zarządu z działalności i rocznego sprawozdania finansowego Narodowego Funduszu i wojewódzkich funduszy,

7) ustalanie zasad wynagradzania członków Zarządu i pracowników biura Narodowego Funduszu oraz członków zarządów i pracowników biur wojewódzkich funduszy,

8) kontrola działalności Zarządu Narodowego Funduszu i zarządów wojewódzkich funduszy,

9) składanie w terminie do dnia 30 kwietnia każdego roku kalendarzowego sprawozdań:

a) z działalności Narodowego Funduszu — ministrowi właściwemu do spraw środowiska,

b) z działalności wojewódzkich funduszy — właściwemu zarządowi województwa,

10) zatwierdzanie wyboru podmiotu właściwego do badania sprawozdania finansowego.

2. Do zadań Rady Nadzorczej Narodowego Funduszu, oprócz określonych w ust. l, należy:

1) przedkładanie ministrowi właściwemu do spraw środowiska w celu uzgodnienia strategii działania Narodowego Funduszu,

2) uchwalanie, w oparciu o politykę ekologiczną państwa, raz na cztery lata, strategii działania Narodowego Funduszu do dnia 30 listopada roku poprzedzającego pierwszy rok objęty tą strategią,

3) uchwalanie, na podstawie polityki ekologicznej państwa i list przedsięwzięć priorytetowych przedkładanych przez wojewódzkie fundusze, planu działalności i zatwierdzanie list priorytetowych programów Narodowego Funduszu do dnia 31 stycznia każdego roku.

3. Do zadań rad nadzorczych wojewódzkich funduszy, oprócz określonych w ust. l, należy:

1) uchwalanie, w oparciu o politykę ekologiczną państwa i wojewódzkie programy ochrony środowiska, planów działalności wojewódzkich funduszy do dnia 30 listopada każdego roku na rok następny,

2) zatwierdzanie list przedsięwzięć priorytetowych wojewódzkich funduszy do dnia 30 czerwca każdego roku na rok następny".

Natomiast jeśli chodzi o powiatowe fundusze i gminne fundusze, tozgodnie z art. 420 ustawy — Prawo ochrony środowiska:

„Zarząd powiatu lub wójt (burmistrz, prezydent miasta) do dnia 15 stycznia przedstawiają do zatwierdzenia radzie powiatu lub radzie gminy projekt zestawienia przychodów i wydatków na dany rok, odpowiednio powiatowego i gminnego funduszu".

3. Inspekcja Ochrony Środowiska

Opisywane dotychczas organy kompetentne w sprawach z zakresu ochrony środowiska wykonują swoje zadania niejako przy okazji pełnienia wielu innych funkcji. Prawidłowo wykonywana ochrona środowiska wymaga jednak funkcjonowania wyspecjalizowanej inspekcji — w tym wypadku Inspekcji Ochrony Środowiska.

Powołanie wyspecjalizowanej służby zajmującej się ochroną środowiska było niezbędne z tego m.in. względu, że wykonywanie zadań wymaga wiedzy nie tylko z zakresu prawa, ale także nauk technicznych i innych nauk.

Inspekcja Ochrony Środowiska działa na podstawie ustawy z 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska

Zgodnie z art. 2 ust. l ustawy o Inspekcji Ochrony Środowiska:

„Do zadań Inspekcji Ochrony Środowiska w szczególności należy:

1) kontrola przestrzegania przepisów o ochronie środowiska i racjonalnym użytkowaniu zasobów przyrody,

2) kontrola przestrzegania decyzji ustalających warunki użytkowania środowiska,

3) udział w postępowaniu dotyczącym lokalizacji inwestycji,

4) udział w przekazywaniu do użytku obiektów lub instalacji realizowanych jako przedsięwzięcie mogące znacząco oddziaływać na środowisko,

5) kontrola eksploatacji instalacji i urządzeń chroniących środowisko przed zanieczyszczeniem,

6) podejmowanie decyzji wstrzymujących działalność prowadzoną z naruszeniem wymagań związanych z ochroną środowiska lub naruszeniem warunków korzystania ze środowiska,

7) współdziałanie w zakresie ochrony środowiska z innymi organami kontrolnymi, organami ścigania i wymiaru sprawiedliwości oraz organami administracji państwowej i rządowej, samorządu terytorialnego i obrony cywilnej, a także organizacjami społecznymi i opiekunami społecznymi,

8) organizowanie i koordynowanie państwowego monitoringu środowiska, prowadzenie badań jakości środowiska, obserwacji i oceny jego stanu oraz zachodzących w nim zmian,

9) opracowywanie i wdrażanie metod analityczno-badawczych i kontroIno-pomiarowych,

10) inicjowanie działań tworzących warunki zapobiegania poważnym awariom oraz usuwania ich skutków i przywracania środowiska do stanu właściwego,

11) kontrola przestrzegania przepisów o opakowaniach i odpadach opakowaniowych,

12) kontrola przestrzegania przepisów o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej,

13) kontrola przestrzegania przepisów i uzyskanych na ich podstawie zezwoleń, z wyłączeniem kontroli laboratoryjnej, w zakresie postępowania z organizmami genetycznie zmodyfikowanymi".

Swoje zadania Inspekcja Ochrony Środowiska wykonuje poprzez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska oraz wojewodę. Natomiast zwierzchni nadzór nad inspekcją sprawuje minister właściwy ds. środowiska.

Główny Inspektor Ochrony Środowiska jest centralnym organem administracji rządowej, powołanym do kontroli przestrzegania przepisów o ochronie środowiska oraz badania stanu środowiska, nadzorowanym przez ministra właściwego do spraw środowiska (art. l ustawy o Inspekcji). Głównego Inspektora Ochrony Środowiska powołuje Prezes Rady Ministrów na wniosek ministra właściwego ds. środowiska. Główny Inspektor Ochrony Środowiska kieruje pracami całej inspekcji przy pomocy Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska.

Wojewoda wykonuje swoje zadania przy pomocy wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska, jako kierownika wojewódzkiej inspekcji ochrony środowiska, wchodzącej w skład zespolonej administracji wojewódzkiej. Wojewódzki inspektor ochrony środowiska wykonuje w imieniu wojewody zadania i kompetencje Inspekcji Ochrony Środowiska określone w ustawie i przepisach odrębnych.

Wojewódzki inspektor ochrony środowiska jest powoływany przez wojewodę spośród co najmniej trzech kandydatów wskazanych przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska. Jeżeli wojewoda nie powoła wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska w terminie 30 dni od dnia przedstawienia kandydatów, Główny Inspektor Ochrony Środowiska wskazuje spośród nich kandydata, którego wojewoda powołuje na stanowisko wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska.

Wojewódzki inspektor ochrony środowiska wykonuje zadania przy pomocy wojewódzkiego inspektoratu ochrony środowiska.

Jak wyżej wskazano, jednym z podstawowych zadań Inspekcji Ochrony Środowiska jest dokonywanie kontroli. W teorii prawa administracyjnego przez kontrolę rozumie się „funkcję organizacyjną polegającą na ustalaniu rozbieżności między założonym (postulowanym) stanem przedmiotu kontroli a stanem rzeczywistym (istniejącym)".

Kontrolę wykonują Główny Inspektor Ochrony Środowiska, wojewódzcy inspektorzy ochrony środowiska oraz upoważnieni przez nich pracownicy Inspekcji Ochrony Środowiska, zwani inspektorami.

Zgodnie z art. 9 ustawy o Inspekcji, w trakcie kontroli przestrzegania
wymagań ochrony środowiska inspektor uprawniony jest do:

l) wstępu wraz z pracownikami pomocniczymi, rzeczoznawcami i z niezbędnym sprzętem:

a) przez całą dobę:

—na teren nieruchomości, obiektu lub ich części, na którym prowadzona jest działalność gospodarcza,

— do środków transportu,

b) w godzinach od 6 do 22 na pozostały teren,

2) pobierania próbek, przeprowadzania niezbędnych badań lub wykonywania innych czynności kontrolnych w celu ustalenia na terenie kontrolowanej nieruchomości, w obiekcie lub jego części, stanu środowiska oraz oceny tego stanu w świetle przepisów o ochronie środowiska, a także indywidualnie określonych w decyzjach administracyjnych warunków wykonywania działalności wpływającej na środowisko,

3) żądania wstrzymania ruchu instalacji lub urządzeń oraz powstrzymania się od wykonywania innych czynności w zakresie, w jakim jest to niezbędne dla pobrania próbek oraz przeprowadzenia badań i pomiarów,

4) oceny sposobu eksploatacji instalacji lub urządzeń, w tym środków transportu,

5) oceny stosowanych technologii i rozwiązań technicznych,

6) żądania pisemnych lub ustnych informacji oraz wzywania i przesłuchiwania osób w zakresie niezbędnym dla ustalenia stanu faktycznego,

7) żądania okazania dokumentów i udostępnienia wszelkich danych mających związek z problematyką kontroli.

Upoważniony do kontroli inspektor jest uprawniony do poruszania się po terenie nieruchomości, obiektu lub ich części oraz środków transportu, bez potrzeby uzyskiwania przepustki oraz nie podlega rewizji osobistej przewidzianej w regulaminie wewnętrznym kontrolowanej jednostki organizacyjnej; podlega on przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy obowiązującym w kontrolowanej jednostce organizacyjnej".

Z czynności kontrolnych inspektor sporządza protokół, którego jeden egzemplarz doręcza kierownikowi kontrolowanej jednostki organizacyjnej lub kontrolowanej osobie fizycznej. Protokót podpisują inspektor i kierownik kontrolowanej jednostki organizacyjnej lub kontrolowana osoba fizyczna, którzy mogą wnieść do protokołu umotywowane zastrzeżenia i uwagi. W razie odmowy podpisania protokołu przez kierownika kontrolowanej jednostki organizacyjnej lub kontrolowaną osobę fizyczną inspektor czyni o tym wzmiankę w protokole, a odmawiający podpisu może w terminie siedmiu dni przedstawić swoje stanowisko na piśmie właściwemu organowi Inspekcji Ochrony Środowiska.

Na podstawie ustaleń kontroli wojewódzki inspektor ochrony środowiska może:

1) wydać zarządzenie pokontrolne do kierownika kontrolowanej jednostki organizacyjnej lub osoby fizycznej,

2) wydać na podstawie odrębnych przepisów decyzję administracyjną,

3) wszcząć egzekucję, jeżeli obowiązek wynika z mocy prawa lub decyzji administracyjnej.

Kierownik kontrolowanej jednostki organizacyjnej lub kontrolowana osoba fizyczna, w terminie wyznaczonym w zarządzeniu pokontrolnym, mają obowiązek poinformowania wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska o zakresie podjętych i zrealizowanych działań służących wyeliminowaniu wskazanych naruszeń.

Wojewódzki inspektor ochrony środowiska może upoważnić inspektora do wydania w trakcie kontroli decyzji w przedmiocie wstrzymania:

1) działalności powodującej naruszenie wymagań ochrony środowiska, jeżeli zachodzi bezpośrednie zagrożenie zdrowia lub życia ludzi albo bezpośrednie zagrożenie zniszczenia środowiska w znacznych rozmiarach,

2) oddania do użytku obiektu budowlanego, zespołu obiektów lub instalacji niespetniających wymagań ochrony środowiska.

W sprawach o wykroczenia przeciwko środowisku organom Inspekcji Ochrony Środowiska przysługuje uprawnienie oskarżyciela publicznego także wtedy, gdy wniosek o ukaranie za wykroczenie złożył inny uprawniony oskarżyciel.

W razie stwierdzenia, że działanie lub zaniechanie kierownika jednostki organizacyjnej, jej pracownika lub innej osoby fizycznej wyczerpuje znamiona przestępstwa przeciwko środowisku, organy Inspekcji Ochrony Środowiska kierują do organu powołanego do ścigania przestępstw zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa, dołączając dowody dokumentujące podejrzenie.

Kolejną kompetencją Inspekcji Ochrony Środowiska są kompetencje i zadania związane z funkcjonowaniem państwowego monitoringu środowiska.

Podstawy funkcjonowania monitoringu zawiera ustawa — Prawo ochrony środowiska. Jest on źródłem informacji o środowisku. Państwowy monitoring środowiska stanowi system pomiarów, ocen i prognoz stanu środowiska oraz gromadzenia, przetwarzania i rozpowszechniania informacji o środowisku.

Państwowy monitoring środowiska wspomaga działania na rzecz ochrony środowiska poprzez systematyczne informowanie organów administracji i społeczeństwa o:

1) jakości elementów przyrodniczych, dotrzymywaniu standardów jakości środowiska określonych przepisami oraz obszarach występowania przekroczeń tych standardów,

2) występujących zmianach jakości elementów przyrodniczych i przyczynach tych zmian, w tym powiązaniach przyczynowo-skutkowych występujących pomiędzy emisjami i stanem elementów przyrodniczych.

Monitoring środowiska obejmuje, uzyskiwane na podstawie badań monitoringowych, informacje w zakresie:

1) jakości powietrza,

2) jakości wód śródlądowych powierzchniowych i podziemnych oraz morskich wód wewnętrznych i wód morza terytorialnego,

3) jakości gleby i ziemi,

4) hałasu,

5) promieniowania jonizującego i pól elektromagnetycznych,

6) stanu zasobów środowiska, w tym lasów,

7) rodzajów i ilości substancji lub energii wprowadzanych do powietrza, wód, gleby i ziemi,

8) wytwarzania i gospodarowania odpadami.

Badania monitoringowe przeprowadza się w sposób cykliczny, stosując ujednolicone metody zbierania, gromadzenia i przetwarzania danych.

Dane do państwowego monitoringu środowiska zbierane są na podstawie:

l) pomiarów dokonywanych przez organy administracji, obowiązane na podstawie ustawy do wykonywania badań moniloringowych,

2) danych zbieranych w ramach statystyki publicznej, określanych corocznie w programach badań statystycznych statystyki publicznej,

3) informacji udostępnionych przez inne organy administracji,

4) pomiarów stanu środowiska, wielkości i rodzajów emisji, a także ewidencji, do których prowadzenia obowiązane są podmioty z mocy prawa albo na mocy decyzji.

Pewne obowiązki spoczywają także na podmiotach korzystających ze środowiska, obowiązanych z mocy prawa oraz na mocy decyzji do pomiaru poziomu substancji lub energii w środowisku oraz wielkości emisji. Podmioty te gromadzą i przetwarzają dane z zachowaniem zasad określonych w ustawie i nieodpłatnie udostępniają informacje na potrzeby państwowego monitoringu środowiska.

Organy administracji obowiązane do wykonywania badań monitoringo wych mają obowiązek wzajemnego, nieodpłatnego udostępniania informacji o środowisku. Natomiast inne organy administracji, dysponujące informacjami, które mogą być wykorzystane na potrzeby państwowego monitoringu środowiska, są obowiązane do ich nieodpłatnego udostępniania organom.

Działalność państwowego monitoringu środowiska koordynują organy Inspekcji Ochrony Środowiska, w tym sieci krajowe i regionalne — Główny Inspektor Ochrony Środowiska, a sieci lokalne — Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska, w uzgodnieniu z Głównym Inspektorem Ochrony Środowiska.

Organy administracji rządowej oraz samorządowej — prowadzące rejestry, wykazy, pomiary, analizy i obserwacje stanu środowiska — są obowiązane do nieodpłatnego udostępniania danych o stanie środowiska uzyskanych w trakcie ich działalności dla potrzeb państwowego monitoringu środowiska. Informacje o środowisku i jego ochronie na obszarze województwa objęte państwowym monitoringiem środowiska są gromadzone przez wojewódzkich inspektorów ochrony środowiska i przekazywane Głównemu Inspektorowi Ochrony Środowiska.

Z kolei Inspekcja Ochrony Środowiska zapewnia informowanie społeczeństwa o stanie środowiska.

Właściwy organ Inspekcji Ochrony Środowiska udostępnia organom administracji rządowej oraz organom samorządu terytorialnego wyniki badań i obserwacji oraz oceny.

---