Dr hab. Dorota Zdunkiewicz-Jedynak

Słowa częste i rzadkie (pożytki badań statystycznych w leksykologii). Wyrazy modne i natrętne. Szablon leksykalny.

1. Leksykografia to jeden z najstarszych działów językoznawstwa, w którym podjęto badania statystyczne, ilościowe. Owocują one:

→konkordancjami tekstów - spis , zwykle alfabetyczny - wszystkich wyrazów występujących w tekście wraz z ich lokalizacja i kontekstami.

→indeksami - alfabetyczne listy wyrazów występujących w tekście, podające jego lokalizację i ogólną łączną częstość

→słownikami frekwencyjnymi - nie podają one lokalizacji ani kontekstów, natomiast zawierają łączne częstości, ewentualnie rozłożenie tych częstości - dają zatem obraz statystycznej struktury słownictwa.

2. Znajomość statystycznej struktury słownictwa może być przydatna do następujących celów:

1. Racjonalizacja procesu nauczania języka (warunkiem posługiwania się językiem jest znajomość najczęstszej warstwy słownictwa)

2. Wykorzystanie danych liczbowych do badań literaturoznawczych i językoznawczych

• problemów filologicznych (ustalanie autorstwa, chronologii, filiacji, czyli podobieństwa tekstów)

• ewolucji języków

• języka autorów

• stylów funkcjonalnych

• typologii i ewolucji języków, gatunków

3. Ulepszanie systemów kodowania, np. system stenograficzny

Najdawniejszy słownik frekwencyjny - Geisbla z 1861 r. - zawierał częstość znaków chińskich.

3. Parametry liczbowe wyrazów w słowniku frekwencyjnym

• Częstość (absolutna lub względna)

• Dyspersja (rozłożenie częstości wyrazu wewnątrz poszczególnych stylów - wyrazy ogólne mają rozkład równomierny, specjalistyczne - przejawiają rozkłady skupione)

4. Tendencje statystyczne w leksyce

Pierwsze prace w językoznawstwie w zakresie modelowania statystycznego w latach 30. I 40. - językoznawca amerykański G.A. Zipf - 1943 Human Behavior and Principle of Least Effort - synteza tendencji. Naczelna teza : u podstaw wszelkiej działalności człowieka, także językowej , leży zasada ekonomii wysiłku, zgodnie z którą człowiek działa tak, by osiągnąć maksimum korzyści przy minimum wysiłku. Intuicje Zipfa zostały potwierdzone przez współczesne badania teorioinformacyjne - język naturalny jest kodem optymalnym, w którym istnieje tendencja, by znaki językowe były najprostsze i miały maksymalną wyrazistość.

Prawie wszystkie zależności statystyczne (dotyczące wyrazów), które sformułował Zipf, odnoszą się do tekstu. Zależności te to związek między częstościami w tekście a ich: długością, liczbą znaczeń, wiekiem, pochodzeniem wyrazu, itp.

PRAWA JĘZYKOWE ZIPFA

→Częstość a długość wyrazu

Długość wyrazu maleje w miarę, jak ich częstości rosną (długość mierzona w fonemach lub sylabach)

→Częstość wyrazu a liczba znaczeń

W miarę zwiększania się częstości wyrazu liczba jego znaczeń rośnie.

→ Częstość a wiek i pochodzenie wyrazu

Najwyższe są udziały zapożyczeń w klasach o najniższych rangach, czyli w słownictwie najczęstszym.

→ Częstość a obecność w tekście

Ogromną większość słownictwa tekstu stanowią wyrazy rzadkie, a słownictwo częste jest niewielkim procentem słownika tekstu.

→ Pierwsze miejsca na listach rangowych zajmują wyrazy gramatyczne, np. przyimki, spójniki, słowa posiłkowe

5. Stylistyczne różnice w słownictwie - wskaźniki statystyczne wg. Badań J. Sambor i i In.

• W tekstach użytkowych (publicystyka, wiadomości prasowe, teksty naukowe) niemal identyczna kolejność wyrazów najczęstszych: w. i, być, na, z , się. W tekstach w stylu artystycznym - ja, ty.

• W stylach nieartystycznych - słownictwo intelektualne i konkretne. Dominują rzeczowniki - nominalność tych stylów, Rzadkie czasowniki.

• W tekstach artystycznych - więcej przysłówków. Wśród nich podstawowe określenia czasu i miejsca, miary, sposobu : tam, daleko, , teraz, potem, zaraz, zawsze, nigdy,, nagle, znowu, trochę. Ze strukturą dialogów i narracji , w których objawia się postawa mówiącego w prozie związana jest liczniejsza obecność partykuł: chyba, może, no

• Częstość, ranga - dobrze charakteryzuje styl indywidualny, wskazuje w poszczególnych tekstach na różnice w strukturze statystycznej słownictwa (T. Milewski - za pomocą tego wskaźnika dowodził różnicy między stylem klasycystycznym i romantycznym)

• Wskaźnik ilościowego bogactwa słownictwa (oparty na stosunku między liczbą różnych wyrazów w tekście, czyli słownikiem tekstu a długością tekstu ).

• Wskaźnik koncentracji słownictwa, tzn. procent tekstu, jaki wyczerpują częstości najczęstszych wyrazów.

Przy dużej koncentracji tekstu przez słownictwo najczęstsze w tekście przeważają wyrazy ogólne, podstawowe, leksyka jest mało zróżnicowana.

Koncentracja niewielka świadczy o większej przewadze w tekście częstości wyrazów rzadkich, a więc słownictwo jest bardziej różnorodne.

• Wskaźnik stereotypowości słownictwa, mierzonej przeciętną długością odstępów między kolejnymi użyciami powtarzających się wyrazów.

W tekście o słownictwie stereotypowym, często się powtarzającym, przeciętne odstępy będą małe (małe wartości tego wskaźnika obserwuje się w stylu potocznym, naukowym).

Jeżeli przeciętny odstęp między wyrazami powtarzającymi się jest duży, świadczy to o większej oryginalności (styl artystyczny, beletrystyka, poezja)

• Wyrazy-klucze i wyrazy tematyczne

Wyrazy tematyczne - to słownictwo o największej częstości w tekstach danego autora

Wyrazy-klucze - to słownictwo o największej częstości w danym tekście - można je określić przez porównanie ze słownictwem przeciętnym zawartym w ogólnym słowniku frekwencyjnym języka (słowa-klucze w słowniku autora mają o wiele wyższe rangi niż w słowniku ogólnym

• Długość wyrazów w sylabach

jest zależna od stylu (przewaga jednosylabowców w stylu mówionym i potocznym, wyrazy długie - typowe dla stylu naukowego, erudycyjnego)

6. Moda językowa. Wyrazy natrętne. Wyrazy modne a wyrazy częste.

Moda językowa polega na, niemającym na ogół uzasadnienia funkcjonalnego preferowaniu przez użytkowników języka pewnych wyrazów, uchodzących w ich mniemaniu za poręczniejsze, ekspresywniejsze czy atrakcyjniejsze od innych, którymi można wyrazić tę samą treść. Moda językowa dość szybko się zmienia.

• Frekwencja wyrazów w tekście nie jest jednoznacznym wyznacznikiem mody językowej. Mianem wyrazów modnych nie obejmuje się takich jednostek leksykalnych,

→których użycie wynika z uwarunkowań gramatycznych (np. duża częstość przyimków czy spójników, które mają minimalną wymienność synonimiczną) ,

→ których duża częstość użycia pozostaje w ścisłym związku z realiami pozajęzykowymi:

Por.

wyraz sputnik w okresie pierwszych lotów kosmicznych,

wyraz prezydent w okresie kampanii wyborczej

Moda językowa dotyczy tylko tych jednostek, które mają frekwencję podwyższoną, ale nieuzasadnioną gramatycznie lub pozajęzykowo.

PRZYKAŁDY WYRAZÓW MODNYCH

• agresywny kolor - jaskrawy, silny, mocny, wyrazisty

• *agresywny zawodnik - sprawny, szybki, rzutki (możliwe jest również dosłowne - i wówczas poprawne - rozumienie przymiotnika w tym kontekście)

• *agresywny samochód - szybki, zrywny

• *agresywna wiara - dogmatyczna, żarliwa, gorąca, mocna, fanatyczna, zaślepiona

• *agresywne środowisko wielkomiejskie - żywiołowe, prężne

• generalny przegląd sprzętu - ogólny, całkowity

• generalne porządki - gruntowne, dokładne

• *generalna zasada - główna, naczelna, podstawowa, najważniejsza, nadrzędna, ogólna

• *generalna maksyma - podstawowa, najważniejsza, nadrzędna

• generalna rozbudowa miasta - wszechstronna, ogólna

• inteligentna rozmowa - błyskotliwa, żywa

• *inteligentny lek - skuteczny, wypróbowany, niezawodny

• *inteligentny proszek - skuteczny, niezawodny

• *inteligentna seria przeciwzmarszczkowa - skuteczna, efektywna

• inteligentne zwierzę - mądre, bystre, rozumne, lotne

• *rewolucyjna formuła kremu - skład, dobór składników

• nowa formuła kanału TV - schemat, konwencja, stylistyka

• *szkolenie realizowane w formule „in company” - realizowane wg wzoru / schematu

• *zmieniona formuła targów - konwencja, wzorzec, forma, przepisy

• *kosmiczny smak - nieziemski, niepowtarzalny, niezwykły, niespotykany

• (?) kosmiczna katastrofa - nieziemska, niesamowita, niesłychana, nieprawdopodobna

• (?) kosmiczna siła - tajemnicza, nadprzyrodzona, nieziemska, niesamowita, niesłychana, nieprawdopodobna

• (?) kosmiczne właściwości - niesamowite, zadziwiające, niezwykłe, niespotykane, niewiarygodne

• *kosmiczna zgrywa - nieziemska, niesamowita, niesłychana, nieprawdopodobna

• kosmiczne wymagania - nieprawdopodobne, wysokie, wyśrubowane, bezwzględne

• unikalna tkanina - rzadka, unikatowa, oryginalna, jedyna w swoim rodzaju

• unikalny sposób - szczególny, wyjątkowy, nietypowy, niecodzienny

• unikalne rozwiązanie spraw - niecodzienne, niespotykane, nietypowe, osobliwe

• unikalny projekt - osobliwy, oryginalny, wyjątkowy, swoisty, niepowtarzalny

• unikalny widok - osobliwy, wyjątkowy, rzadki, niecodzienny, niepowtarzalny, niebywały

• unikalny sprzęt - szczególny, wyspecjalizowany, specjalistyczny, rzadki

• spektakl offowy - awangardowy, niszowy, koneserski, eksperymentalny

• *offowy początek sezonu - nowatorski, awangardowy, eksperymentalny

• *offowy humor - nietypowy, osobliwy

• pierwszy *offowy serial tv - niekomercyjny, ambitny

• film offowy - koneserski, awangardowy, eksperymentalny, ambitny

• *offowy casting - niekomercyjny

Przykładami wyrazów modnych, których w tekstach lepiej unikać i które lepiej zastępować odpowiedniejszymi, precyzyjniejszymi bliskoznacznikami, mogą być np.:

• generacja (w wielu kontekstach lepiej: typ, model, rodzaj, np. nowa generacja opon;

• filozofia (w wielu kontekstach lepiej: zasada, technika, metoda, sposób, np. filozofia zarządzania przedsiębiorstwem;

• kompleksowy (w wielu kontekstach lepsze jest użycie przymiotników: całościowy, całkowity, wszechstronny), np. kompleksowa przebudowa stadionu;

• formuła (w wielu kontekstach lepsze jest użycie rzeczowników: forma, postać, kształt) , np. nowa formuła audycji;

• szeroki (w wielu kontekstach lepsze jest użycie przymiotników: wszechstronny, duży, różnorodny, powszechny), np. szeroki dostęp do dóbr kultury.

• Etapy mody językowej:

1. wzrost frekwencji tekstowej - ekspansja tekstowa wyrazu, który wydaje się niebanalny, atrakcyjny,

2. wypieranie synonimów - wykorzystywanie wyrazu modnego w kontekstach, w których wcześniej wykorzystywano inne, synonimiczne wyrazy, które w porównaniu z wyrazem modnym wydają się nie dość wyraziste stylistycznie,

3. rozszerzenie łączliwości - ze względu na zastępowanie wyrazem modnym jego synonimów, następuje przejęcie przez wyraz modny zasad łączliwości odnoszonych do wyrazów, które on wypiera, a tym samym następuje rozszerzenie łączliwości leksykalnej wyrazu modnego,

4. zmiany znaczenia - ze względu na rozpowszechnienie tekstowe i dominowanie wyrazu modnego w wielu, wcześniej nietypowych dla tego wyrazu kontekstach, następuje zatarcie ostrości znaczenia tego wyrazu, a często w dalszej kolejności wyodrębnienie się innych znaczeń,

5. spowszednienie - wyraz używany powszechnie, z czasem przestaje być środkiem językowym, który by zwracał uwagę, zatem staje się równie „banalny” jak wyrazy, z którymi wcześniej „konkurował”,

6. trwałe zmiany w systemie leksykalnym - na tym etapie jest już jednak za późno, żeby zapomnieć o zmianach, jakie nastąpiły, na poziomie systemu języka można zaobserwować takie „ślady” jak: modyfikacja treści, łączliwości i nacechowania stylistycznego wyrazu modnego, zmiana pozycji wyrazu modnego w systemie (np. włączenie go w nowe pola leksykalne), zmieniony skład grup synonimicznych, wzrost użyć wyrazów pokrewnych modnemu, zmiany składu leksykalnego frazeologizmów,

7. „zużycie” jednostki - wyraz przestaje zwracać uwagę, a znaczeniowo staje się niekiedy pusty, ostatecznie jest odbierany jako „banalny”,

8. „detronizacja” - spadek frekwencji tekstowej wyrazu, który zostaje wyparty przez inne, zdające się w danym momencie atrakcyjniejsze.

• Ze względu na efektywność komunikacyjną języka - różne niepożądane skutki mody językowej:

1. W wyrazach modnych zatraca się ich właściwe, pierwotne znaczenie, co może prowadzić do zaburzenia sensu zdania, a nawet tekstu.

2. Wyrazy modne utrwalają się w języku jako neosemantyzmy i mogą skutkować rozwojem polisemicznym wyrazów lub wymianą ich znaczeń dotychczasowych, jak również utrwalaniem się ich nowej łączliwości kontekstowej.

Por . Firma zatrudni agresywnych pracowników.

3. Dominacja frekwencyjna wyrazów modnych powoduje ograniczenie bogactwa językowych środków leksykalnych, czyli ubożenie języka, jego możliwości komunikacyjnych. Faworyzowanie w użyciach tekstowych pewnych wyrazów nierzadko powoduje wypieranie z systemu ich synonimów lub ograniczenie bogactwa tych synonimów.

Por.

• Z przykrością to mówię, ale te objawy i wyniki badań, wskazują, niestety, na poważną chorobę. (tu: groźną)

• Myślę, że jest pani poważną osobą i nie nakarmi dziecka z celiakią chlebem czy herbatnikami.(tu: odpowiedzialną)

• W tym kwartale nastąpił poważny spadek liczby eksporterów drobiu.(tu: duży, znaczny)

• Już jako młody badacz miał poważny dorobek naukowy. (tu: bogaty)

• Trzeba się z nim liczyć, bo ma poważne kontakty w ministerstwie i niejedno może załatwić.(tu: liczące się)

4. Moda na wybrane jednostki leksykalne zaburza ustalone wcześniej relacje między synonimami w obrębie określonych pól semantycznych.

5. Nadużywanie pewnych wyrazów jest źródłem lub sprzyja nasilaniu się powszechności niektórych błędów językowych. Nadmierne wykorzystywanie modnego wyrazu prowadzi z reguły do przekroczenia granic jego stosowalności, naruszenia ustalonego zakresu jego łączliwości syntaktycznej.

Por.

• Myślę, że w stosunku do wszystkich, zarówno mieszkańców miast, jak i ludzi mieszkających na wsi, powinniśmy stosować filozofię równych szans i możliwości.

• Osiągnięcia naszej szkoły nauczania języków obcych znacznie przewyższają wyniki innych szkół. Jest to między innymi efekt zupełnie innej, nowocześniejszej filozofii kształcenia językowego.

6. Bezrefleksyjne posługiwanie się wyrazami modnymi powoduje utrwalanie się szablonów językowych i schematyzację językową w tekstach, nierzadko wiążącą się z pustosłowiem. Moda i szablony skłaniają do rezygnacji z poszukiwań najstosowniejszych w danym kontekście środków językowych, do zastępowania ich leksykalnymi „prefabrykatami”. Wg Danuty Butler „za stereotypami słownymi kryje się schematyzm myślenia, interpretacja wszystkich zjawisk rzeczywistości za pomocą tych samych gotowych formułek”.

7. Wyrazy modne wykorzystywane w połączeniach dla nich nietypowych mają często niesprecyzowane znaczenie, czasem wręcz trudno domyślić się, o co chodziło autorowi wypowiedzi.

Por. zdania:

Za rok będziemy może spotykali się w troszeczkę innej formule.

Dobra to chyba okazja, żeby odpowiedzieć na pytania związane z objęciem konsumenta ochroną przed żywiołowo rozwijającą się formułą rynku.

Dzięki najnowszej formule nowy szampon jest dwa razy skuteczniejszy od zwykłych szamponów.

Totalna wyprzedaż mebli.

Literatura

• Ożóg K., Mody językowe a mody kulturowe, w: Moda jako problem lingwistyczny, red. K. Wojtczuk, Siedlce 2002, s.9-17

• Sambor J., Badania statystyczne nad słownictwem, Warszawa 1969

• Sambor J., Słowa i liczby, Zagadnienia Językoznawstwa statystycznego, Wrocław 1972

• Sambor J., Słownictwo bardzo częste w pięciu stylach współczesnej polszczyzny, Poradnik Językowy 1974, z.9, s. 466-475, 533-537

• Wojtczuk K., Mechanizm mody językowej i jego konsekwencje dla funkcjonowania wyrazu przyjazny w polszczyźnie pocz. XXI w., w: Moda jako problem lingwistyczny, red. K. Wojtczuk, Siedlce 2002, s.19-32

Dr hab. D. Zdunkiewicz-Jedynak, Słownictwo XX/XXI w., Wykład V.

7

---